PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY MARIUSZ KMIECIAK G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Czeremcha (459) (z 2 tab. i 2 tabl.) Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej WARSZAWA 2007 Autor: Mariusz KMIECIAK Przedsiêbiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30–079 Kraków Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz M. PERYT ISBN 978-83-7538-002-6 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................7 III. Budowa geologiczna ..................................................9 A. Stratygrafia .....................................................9 1. Kreda .......................................................9 a. Kreda górna..................................................9 2. Paleogen ....................................................10 a. Eocen + oligocen ..............................................10 3. Neogen .....................................................10 a. Miocen ...................................................10 4. Czwartorzêd ..................................................11 a. Plejstocen ..................................................11 Zlodowacenia najstarsze ..........................................12 Zlodowacenie Narwi ..........................................12 Interglacja³ augustowski ..........................................13 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................14 Zlodowacenie Nidy ..........................................14 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................15 Interglacja³ wielki .............................................16 Interglacja³ mazowiecki ........................................16 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................16 Zlodowacenie Warty ..........................................16 Stadia³ dolny ............................................16 Stadia³ œrodkowy ..........................................19 3 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................19 c. Holocen ...................................................20 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................20 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................21 IV. Podsumowanie ....................................................24 Literatura ......................................................25 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 4 I. WSTÊP Obszar arkusza Czeremcha (459) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, o po- wierzchni 288 km2, po³o¿ony jest w po³udniowej czêœci województwa podlaskiego. Ograniczony jest wspó³rzêdnymi geograficznymi: 23°15’–23°30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 52°30’–52°40’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie nale¿y do województwa podlaskiego, w wiêk- szoœci do powiatu hajnowskiego (gminy Dubicze Cerkiewne, Kleszczele i Czeremcha), pó³nocno-za- chodnia czêœæ omawianego obszaru nale¿y do powiatu bielskiego (gmina Orla), natomiast niewielka czêœæ po³o¿ona na jego po³udniowo-zachodnich krañcach obejmuje powiat siemiatycki (gmina Milej- czyce). Od po³udniowego wschodu omawiany obszar graniczy z Bia³orusi¹. Obszar arkusza Czeremcha obejmuje s³abo zaludnione tereny wiejskie i leœne. Jedynym mia- stem s¹ licz¹ce zaledwie oko³o 2 tys. mieszkañców Kleszczele. Miejscowoœæ ta znana jest w regionie z targów rolnych. W przesz³oœci by³o to wa¿ne miasto przy granicy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego z Koron¹, obecnie odgrywa jedynie rolê oœrodka administracji gminnej. Inne wa¿niejsze miejscowoœci to du¿e wsie gminne — Czeremcha i Dubicze Cerkiewne. Wieœ Czeremcha jest znacz¹cym wêz³em ko- lejowym na skrzy¿owaniu linii Bia³ystok–Brzeœæ (Bia³oruœ) oraz Siedlce–Hajnówka. Znajduje siê tu du¿y zak³ad naprawy taboru kolejowego. Jest to ostatnia wiêksza miejscowoœæ na trasie do przejœcia granicznego w Po³owcach. Wieœ Dubicze Cerkiewne pe³ni rolê oœrodka turystyczno-wypoczynkowego w pobli¿u zalewu Bachmaty, na obrze¿eniu Puszczy Bia³owieskiej. Corocznie odbywaj¹ siê w Dubi- czach imprezy kulturalne organizowane przez lokaln¹ spo³ecznoœæ ukraiñsk¹ i bia³orusk¹. Wschodnia czêœæ obszaru arkusza Czeremcha to tereny leœne, które w wiêkszoœci znajduj¹ siê w granicach otuliny Bia³owieskiego Parku Narodowego. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty omawianego obszaru podlegaj¹ ochronie w rezerwatach Jelonka (227,0 ha) i Czechy Orlañskie (77,9 ha). Literatura geologiczna dotycz¹ca omawianego obszaru jest dosyæ uboga. Najstarszym opraco- waniem jest praca Zaborskiego (1927), w której opisano morfologiê tego obszaru oraz rozwój jego bu- dowy geologicznej podczas czwartorzêdu. Z innych opracowañ dotycz¹cych rzeŸby terenu oraz 5 ogólnych zagadnieñ geologii czwartorzêdu wymieniæ nale¿y prace Kondrackiego (1972), Mojskiego (1972) oraz Ró¿yckiego (1972). Przyczynkami do charakterystyki utworów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na omawianym obszarze s¹ prace Marksa (2000) oraz Lindnera i Astapowej (2000), a na s¹siednim terenie Bia³orusi — publikacje, których autorami s¹ Krutous (1998) i Zernitskaya (1996). Dotychczas jedynym opracowaniem kartograficznym omawianego obszaru by³a Mapa geolo- giczna Polski 1:200 000, arkusz Bia³a Podlaska wraz z Objaœnieniami (Nowak, 1973a, b, 1974). Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi Rodzaj (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku punktu* geologicznej terenowym 1 127 wh Reduty 156,0 11,5 przekrój geologiczny A–B 2 126 wh Reduty 159,0 11,5 przekrój geologiczny A–B przekrój geologiczny A–B; profil osadów aku- 3 125 wh Toporki 181,5 11,5 mulacji szczelinowej 4 159 wh Toporki 158,0 8,5 przekrój geologiczny A–B 5 1 wi Kleszczele 155,0 4,8 profil osadów wytopiskowych 6 121 wh Kleszczele 166,0 11,5 przekrój geologiczny A–B 7 2 wi Kleszczele 161,5 4,8 profil osadów rzeczno-jeziornych 8 3 wi Czeremcha 175,0 7,2 profil osadów deluwialno-jeziornych 9 114 wh Czeremcha 176,0 11,5 przekrój geologiczny A–B *wh — sonda mechaniczna, wi — wibrosonda Prace dokumentacyjno-zdjêciowe wykonane zosta³y w latach 2003–2006 przez M. Kmieciaka zgodnie z projektem badañ geologicznych, wykonanym dla arkuszy Boæki, Czeremcha, Witowo i L. Pod- cerkwa1, a zatwierdzonym przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ numer DG/KOK/AO/489-NY-20/2002 z dnia 8.05.2002 r. Na obszarze arkusza wykonano („Geofizyka Toruñ”) trzy otwory kartograficzne: otwór 1 — Reduty K3 (110,0 m), otwór 7 — Suchowolce K2 (124,0 m) i otwór 11 — Kleszczele K1 (163,0 m) o ³¹cznym metra¿u 397,0 m. Zlokalizowano je na linii przekroju geologicznego A–B po analizie wykonanych („Geoserwis”) elektrooporowych badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). Wszystkie otwory kartograficzne zakoñczono w utworach starszych od czwartorzêdu. Wykonano te¿ 560 sond marszruto- wych o ³¹cznym metra¿u 1460,0 m oraz 229 sond mechanicznych o g³êbokoœciach 4,0–11,5 m, o ³¹cznym metra¿u 1400,0 m. Podczas prac terenowych opisano 160 ods³oniêæ. Wybrane punkty dokumentacyjne ujêto w tabeli 1. 1 Leœniczówka Podcerkwa 6 Do opracowania mapy geologicznej wykorzystano zdjêcia lotnicze ca³ego obszaru arkusza, pro- file 31 archiwalnych otworów wiertniczych: hydrogeologicznych, surowcowych i geologiczno-in¿y- nierskich, w tym czterech siêgaj¹cych do pod³o¿a utworów czwartorzêdowych (otw. 6, 8, 19, 20). Badania litologiczne próbek pobranych z otworów wiertniczych wykonali pracownicy Przedsiêbiorstwa Geologicznego SA w Krakowie. Badania standardowe, w tym analizê uziarnienia i zawartoœæ CaCO3 wykonano w laboratorium tego przedsiêbiorstwa. Analizê sk³adu petrograficznego ¿wi- rów z glin zwa³owych oraz obliczenia wspó³czynników zosta³y wykonane przez Gronkowsk¹-Krystek („Petrogeo”). Minera³y ciê¿kie oznaczy³ Szyd³ak (2005). Badania paleobotaniczne py³ków roœlin wykonane zosta³y przez Granoszewskiego (2006). Gedl (2005) wykona³ analizê zespo³u dinocyst wystêpuj¹cych w osadach paleogenu i neogenu. Badania mikropaleontologiczne utworów kredy wy- kona³a Olszewska (2006). II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU Obszar objêty arkuszem Czeremcha po³o¿ony jest na Nizinie Pó³nocnopodlaskiej, na styku dwóch mezoregionów: Równiny Bielskiej i Wysoczyzny Drohiczyñskiej (Kondracki, 2002). Pó³noc- na granica Wysoczyzny Drohiczyñskiej przebiega na linii miejscowoœci Wólka Terechowska–Cze- remcha–Dasze. Pozosta³a, znacznie wiêksza czêœæ omawianego obszaru stanowi fragment Równiny Bielskiej. Badany obszar stanowi czêœæ rozleg³ej wysoczyzny morenowej falistej,uformo- wanej podczas stadia³u dolnego zlodowacenia Warty (tabl. I). Jej powierzchnia wznosi siê na wyso- koœæ od oko³o 150 do oko³o 190 m n.p.m. i jest dosyæ urozmaicona. Wystêpuj¹ce tu formy rzeŸby, w tym liczne moreny czo³owe oraz moreny martwego lodu s¹ niezbyt dobrze zachowane, w ich wy- znaczeniu i rozpoznaniu bardzo pomocna okaza³a siê dok³adna analiza mapy hipsometrycznej oma- wianego obszaru. WyraŸniej w morfologii zaznaczaj¹ siê natomiast m³odsze formy, np. wydmy. Wystêpuj¹ce