Evliya Çelebi'nin Sözlü Kaynakları
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
nin sözlü kaynakları Editörler: ISBN: Bu yayında geçen isim ve sunulan materyallerin ülkelerin yasal durumu, konumu, sınırları, bölge, kent veya yönetimleri ile ilgili UNESCO Türkiye Milli Komisyonu’nun hiçbir şekilde ve hiçbir biçimde resmi görüşünü içermemektedir. Yayında geçen bilgiler ve görüşlerden tamamen yazarları sorumludur ve bu bilgi ve görüşlerden UNESCO Türkiye Milli Komisyonu sorumlu değildir. İçindekiler Sunuş / Öcal Oğuz .................................................................................................................................................................................................................................................v Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Çeşitli Kaynakların Kavşak Noktası: Mısır’daki Kuşlar Dağı ........................................................................................................................................................................................................................................1 Jean-Louis Bacqué-Grammont - Catherine Mayeur-Jaouen Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde Cem Sultan ‘Efsane’si ..................................................................................9 Başak Öztürk Bitik Müntahabât-ı Evliyâ Çelebi Üzerine Notlar .................................................................................................................................................17 Ayşe Çamkara Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Sözlü ve Yazılı Metin İlişkisi ........................................................................27 Metin Ekici Evliyâ Çelebi’nin Dinî Referanslarının Sözlü Kaynakları ...............................................................................................37 Nurettin Gemici Salnamecilik ve Seyahatnâmecilikte Ozan Tipi: Evliyâ Çelebi .....................................................................61 Rafael Hüseynov Evliya Chelebi’s Two Journeys to Iran and Caucasus (1652 and 1657) .................................71 Hasan Javadi Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi ve Osmanlı Kültürünün Sözelliği / İşitselliği .......................85 Mehmet Kalpaklı Evliya Çelebi and Ottoman Enlightenment ..........................................................................................................................................91 Donna Landry iii Evliya Çelebi’nin Sözlü Kaynakları Evliya Çelebi, Travel and Travel Writing .............................................................................................................................................................99 Gerald MacLean Babalar ve Oğullar: Evliyâ Çelebi Babasını Neden Sözlü Kaynak Olarak Kullandı? ............................................................................................................................................................107 Aslı Niyazioğlu Bir Sözlü Anlatım Tekniği Olarak Evliyâ Çelebi’nin Arasözleri ..................................................................115 Öcal Oğuz Hikâye Anlatıcısı Olarak Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâmesi’nin Sözlü Niteliği ..........123 Yeliz Özay Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin Sözlü Kültür Boyutu ve Kent Kültürü Araştırmaları...........................................................................................................................................................................................................131 Nebi Özdemir Sözlü ve Yazılı Kültür Alanları Arasında Eşiksel (Liminal) Bir Metin: Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâmesi ..................................................................................................................................................................................149 Rukiye Aslıhan Aksoy Sheridan Kıylden Kâle Getirmek: Evliyâ Çelebi’nin Kurmacalaştımada Bir Yöntem Olarak Sözlü Kaynak Kullanması ...................................................................................................................................159 Nuran Tezcan Başka Yüreğin Kanı ........................................................................................................................................................................................................................................169 Semih Tezcan Evliyâ Çelebi, Rasyonalite ve ‘Masal Uydurma İşlevi’ Üzerine Notlar .......................................179 Hilmi Yavuz iv Sunuş v Evliya Çelebi’nin Sözlü Kaynakları vi Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Çeşitli Kaynakların Kavşak Noktası: Mısır’daki Kuşlar Dağı* Jean-Louis Bacqué-Grammont** - Catherine Mayeur-Jaouen*** akın zamanlarda, Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme’sinin yeni basımının 10. Ycildinde, onun 1672–1673 yılları arasında Mısır’da ve daha güney bölgeler- deki maceralarının anlatısının olduğu bir bölüm dikkatimizi çekti1. Yazar burada bahsedilenin, Orta Mısır’da, Manfalut ve Girge arasında yer alan ve her sene her türden göçmen kuş kafilelerinin göz alıcı bir biçimde toplandığı bir dağ oldu- ğunu yazmaktadır. İlk önce, bunda pek şaşırtıcı bir şey yoktur ama şaşırtıcı ola- cak olan bu kuşlara atfedilmiş olan davranışlarla belirmeye başlar: fır dönen bü- yük bir uçuş hareketi, önünde kefenlere sarılmış uçarların mezarlığı bulunduğu ve burada söz konusu olan bütün türlerin içlerinden birini oraya göndererek ve baş aşağı bir biçimde üst kayaya asılarak orada açlıktan ölmek şeklinde kurban ettikleri ve bu cesetler yüzünden dayanılmaz bir koku yayıldığı için önemli bir * Bu araştırma, Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi’nin (CNRS) 7192 numaralı Araştırma Karma Ünitesi (Paris) ve İstanbul Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün, metnin yazarının yönetiminde, ortaklaşa yürüttüğü “Histoire et sciences auxiliaires de l’histoire ottomane” (Osmanlı tarihiyle ilgili tarih ve bağlı bilimler) araş- tırma programı içinde yer almaktadır. Türkçeye çeviren Bayan Ümit Topuz’a çok minnettar kaldık. Robert Dankoff, Vatikan Kütüphanesinde (Vat. Turc. 73) korunmuş olan Nil Nehri haritasını yayına hazırlamaktadır, bunun için burada sunulmuş olan iki metinden ilkini İngilizceye çevirmiştir. Bununla birlikte, çevirinin ruhu kadar araştırmanın amacı da çok farklı olduğundan hiçbir şekilde gereksiz yineleme yoktur. Arkadaşımız ve meslektaşımızın bu girişiminde başarı dileklerimizi iletmekteyiz. Diğer yandan, aşağıda 3. dipnotta yer alan değerli bibliyografik bilgileri borçlu olduğumuz meslektaşımız Aboubakr Chraibi’ye teşekkürlerimizi sunarız. ** Centre National de la Recherche Scientifique - Paris. *** Centre National de la Recherche Scientifique - Paris. 1 [ES] Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, X, yy. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı et Robert Dankoff, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2007, s. 413-414. 1 Evliya Çelebi’nin Sözlü Kaynakları rol oynayan bir mağara. Gerçekte, bu metnin okunması, Türkiye’de ve Mısır’da yaşanmış olan bazı deneyimleri hafızamıza geri getirdi ve önce bunları giriş niteliğinde kısaca özetleyeceğiz. Eylül 1985’te bir gün, öğlene doğru, yoldan geçenlerin bakışları İstanbul’un gökyüzünde alışılmamış bir gösteriye doğru çekilmişti: Saray burnunun üzerin- de bir tür, dönen engin bir hareket yavaşça oluşmaya başlamıştı. Uygun bir göz- lem yerinden bakarak, olağanüstü önemli bir sayıdaki leyleklerin, mutlaka birkaç binden fazla, bir araya toplanması olduğu görülmüştü. Bir saatten fazla bir süre boyunca, kuzeyden –şüphesiz aşağı Tuna bataklığından– ya da Güney-Batıdan –Meriç’in bataklarından– gelen gurupların katıldığı ve sırası geldikçe Doğuya giden diğer gurupların koparak ayrıldığı, yükseklerdeki bu devingen beyaz bur- gacı izleme zevkine sahip olunmuştu. Boğaziçi leylek göçünün toplanma nok- tası olarak bilindiğinden, İstanbullu olan Evliyâ Çelebi’nin hafızasında, tesadüfen tanık olmuş birine bile olduğu gibi, kazılmış olarak kalacaktır; böyle bir gösteriye, onun birçok defalar bizzat katılmış olduğundan şüphe etmek yersizdir. Günümüzde, Mısır’a yolculuk yapacak olan herkes, sadece kitaplardan öğ- renmiş olsa da, en azından, firavunların zamanında karaleyleklerin, kedilerin, timsahların ve başka hayvanların mumyalanması hakkında bilgi sahibidir. Ama bu dönemlerin anıtsal kalıntılarının dönüşmüş oldukları yarasa cennetlerini ve tabii bu memelilerin amonyaklı dışkılarından gelen hayal etmesi zor olan pis kokuyla tanışma deneyimlerini yerinde yaşamış olmak gerekmektedir. Eğer ce- hennemin bir kokusu varsa, bundan daha kötü olamayacağı rahatlıkla düşünü- lebilir2. Oysa Evliyâ Çelebi’nin bahsettiği mağarada, kurban edilen kuşların ölene kadar baş aşağı bir biçimde üst kayaya asılarak kalmaları, bu kanatlı hayvanların dünyasında pek alışılmış bir şey değildir ve daha çok yarasaları hatırlatmaktadır. Diğer yandan, bu yerlerin tiksinç kokusu seyyahımız tarafından vurgulanmıştır. Sonuç olarak, Gabal al-tâ’ir, “Kuşlar Dağı” birçok örneğin bize göstermiş oldu- ğu gibi çok eski zamanlardan beri Mısır’ın ve daha genel olarak da Arap devlet- lerinin efsanelerinde ve geleneklerinde bilinmektedir. Örneğin, Evliyâ Çelebi’nin 2 Eğer Seyahatnâme’sine inanacak olursak, yazarımız, bu kokuyu Mısır’ı keşfetmeden çok önceleri biliyordu. Örneğin ES, I, s. 16’da, efsanevi zamanlarda Tuna’dan, geleceğin İstanbul’una suyu getirecek mitsel kanalın kalıntıları olan, İstanbul ve Çatalca arasında yer alan mağaraları gezmiş olduğunu anlatmaktadır: ammâ kebüter kadar yarasa kuşlarınun kesretinden ve bed râ’ihalarından rücû’ édüp taşraya çıkduk. Bununla birlikte, yarasaların dışkılarının kokusu o kadar belirgindir ki, onu, Evliyâ’nın Kuşlar Dağı’nda yapmış olduğu gibi 2 güvercin dışkısı veya başka kuşlarınkiyle karıştırmak imkânsız görünmektedir. çağdaşı Alman seyyah Johann Michael Vansleb’in (1635–1679)3 Mısır’da Beni Surif yolunda