sc71omslag.qxd 20-9-2005 18:58 Pagina 2

71 JAARGANG 20 SEPTEMBER 2005

SkylgeSkylge sc71.qxd 18-7-2007 15:14 Pagina 2

L ahier Een eiland in nood

Twintigste jaargang ■ nummer 71 ■ SOS! Skylge verzuipt september 2005 PDF-editie Naast wanstaltige verbouwingen en nieuwbouw zijn er op Terschelling ook fraaie restauraties en Ongeregeld verschijnend historiserende nieuwbouw te zien. Waar moet het schrift met essays, heen met dit eiland? mededelingen, nieuws, achtergronden, meningen Terschelling E EERSTE AANBLIK op dakgoten er zijn vervangen toeristen voortsjokken in en feiten over DTerschelling, vanaf door platvloerse plastic hun afzichtelijk gekleurde architectuur. Dit cahier onderzoekt de ‘architoop’ van het Friese de veerboot, is ronduit producten. Merk op hoe vakantiekledij. In SCahier ook eiland Terschelling (Skylge); het past in de reeks verschrikkelijk. Misschien vaak bescheiden woninkjes Als er een god bestaat, dan mededelingen over de plaatsbeschrijvingen als Berlijn (# 51), Antwerpen komt het omdat de in- zijn uitgebreid met protse- heeft-ie hier zich terugge- architectuurreizen, (54), Londen (55), Groningen (57 en 58), Breda- drukken van het plaatsje rige erkers, te grote dakka- trokken en het eiland met Architectuurradio, en de Heuvelkwartier (61) en Haarlem-Vijfhoek (64). Harlingen dan nog zo vers pellen en andere lompe bij- een mismoedig gebaar fondslijsten van uitgeverij Als alle SCahiers verschenen deze nummers in in het geheugen liggen dat gebouwtjes. En dan die overgedaan aan zijn colle- Architext. beperkte oplagen; ze zijn dan ook niet meer daarom de aanlegplaats schreeuwlelijke reclame- ga Mammon. verkrijgbaar. Om de beschikbaarheid van dit van de Schellinger haven borden alom waar langs de Ja, oppervlakkig gezien Uitgave: nummer enigszins te vergroten verschijnt SC71 in zo overweldigend heeft het er veel van © uitgeverij Architext electronische vorm (portable document file, PDF). lelijk en afstotend Westerschelling: grove kunststof weg dat het eiland Klein Heiligland 91 overkomt. raamprofielen, willekeurige dakkapellen en zich schaamteloos 2011 EE Haarlem Onder: SC68 en SC70 (ook in PDF te importeren). Ook een tweede zelfs een bankje van plastic. en behaagziek als aanblik in West- een Babylonische telefoon +31+23 5313011 Terschelling biedt hoer voor de ramen e-post: [email protected] geen soelaas. Het zet. www.architext.nl lijkt wel zeker dat Oppervlakkig ge- hier sprake is van zien... Het zal uit- Vormgeving: een eiland dat gron- eindelijk blijken dat de IJsgarage ▲ Haarlem dig is verpest door er best wel goede Rob van Westreenen een overstroming dingen over het ei- van slechte smaak land zijn te vertel- en onbekommerde len, maar het is jacht op zelfgenot. goed om juist nu, in Zie eens hoe vaak deze vlaag van kozijnen, deuren en wrokkige boos-

2 71 2005 3 sc71.qxd 18-7-2007 15:17 Pagina 4

heid, je eens af te vragen ontwikkelende aap al een landschappen en steden. Het duidelijkst is dat te dig wel eens wijsneuzig een dirigent zijn omgeving waarom en hoe die weer- voorkeur heeft voor sym- Van nature heeft de mens zien in de landelijke gebie- opmerken dat dit komt lijkt te orkestreren. zin ontstaat. metrische speerpunten en klaarblijkelijk de neiging den. Het is opvallend hoe doordat het zulke functio- Alleen daarom al is het een zelfs al in die periode gaat- orde en bijgevolg een zeke- vanouds daar het door nele bouw is die in al zijn vandalenstreek dat de Compositie. jes boort in schelpjes van re schoonheid in zijn mensenhanden gebouwde eerlijkheid overal wel zou twintigste-eeuwse mens dezelfde orde van grootte. scheppingen aan te bren- zich moeiteloos voegt met passen. Dan wordt ge- boerderijen (zogenaamd ET HEEFT VEEL, zo Er valt bijna geen andere gen. Dus ook in zijn om- de omgeving. Neem de makshalve maar vergeten uit monumentenbescher- Hniet alles, te maken conclusie te trekken dat die ringende landschap, dus boerderijen. ‘t Is jammer dat die boerderijen welde- ming) deporteert naar con- met harmonie, met maten, schelpjes aaneengeregen ook in zijn steden. dat daar inmiddels de wat gelijk hun eigen schoon- centratiekampen die open- met verhoudingen en zijn tot een ketting. Te be- De verstilde landschappen ranzige sfeer omheen heidsvormen kennen (al luchtmuseum heten. Een vooral met compositie. wijzen valt er niks: het ver- en de pittoreske histori- hangt die we ook kennen was het maar de vorm van stolp- of een kop-hals- Een van de opvallende ei- moedelijke draadje is nooit sche stadjes doen dus niet van klederdrachten en het dak) die bewust is afge- romp-boerderij in de om- genschappen van de pri- gevonden, wat ook weer alleen een beroep op onze oude ambachten, en het stemd op de plaatselijke geving van Arnhem is als maat mens is het feit dat hij niet zo vreemd is gezien de heimwee naar rust; ze vol- lijkt vaak of de moderne horizon en niet te vergeten een haai in de Waddenzee. al zo vroeg in zijn ontstaan absurd lange periode die er doen ook aan een diep zit- stadsmens al bij het woord de lokale lichtval. Kijk nog Om nog maar te zwijgen een wonderbaarlijke voor- sindsdien is verstreken. tend gevoel van harmonie ‘boerderij’ de stank ruikt eens oplettender: niet zel- over de oorspronkelijke keur heeft voor schoon- Als het gevoel voor sym- die onze voorouders aan- van gier en stront. Toch: den blijken bouwsels, tot omgeving van herkomst heid. Recente archeologi- metrie en versieren zo diep vankelijk onbewust, maar neem de boerderijen. in de verre omgeving toe, die zijn gezichtsbepalend sche vondsten stellen vast in ons menszijn is gewor- later weloverwogen in hun Doorgaans lijken ze één te rekening te houden met de anker heeft verloren; waar dat al zo’n 80.000 jaar gele- teld, werpt dat een ander gebouwde omgeving aan- zijn met het landschap en in het oog springende de orkestratie ruw is ver- den die rare naar een mens licht op onze historische brachten. dan mag men tegenwoor- boerderij die daardoor als scheurd.

4 71 2005 5 sc71.qxd 18-7-2007 15:25 Pagina 6

Over de oorzaak daarvan risten. Als symbolisch be- regelde stoombootverbin- kun je lang mijmeren. Na- ginpunt kan het in de vaart dingen met Harlingen, tuurlijk heeft het te maken nemen van de stoomrader- maar de ‘Kraus’ (vernoemd met de lokale gebruiken boot ‘Minister Kraus’ in naar een toenmalige mi- die vaak weer verankerd 1907 worden gezien, Al nister van waterstaat) was liggen in bouwtradities die vanaf 1883 waren er al ge- luxueus uitgevoerd en niet zelden eeuwenlang door gilden in de hand Het oude raadhuis (nu bibliotheek) in de Torenstraat werden gehouden. Dat in- rond 1910. gewortelde gevoel voor schoonheid werd generatie op generatie intuïtief goed bewaard. Al moet je niet onderschatten hoe vaak zulke maten en verhoudin- gen toch ook een rationele De Langebuurtstraat, nu Commandeurstraat, in Westerschelling in de eerste helft van grondslag hadden. de twintigste eeuw: compositie van gevels, stoepen, bomen en rijweg. Het is daarom dat het har- teloos vervangen van oude Okee, kun je tegenwerpen, tussen de breedte van een perliggende water door houten kozijnen door plat- stel dat deze observatie straat met de hoogte van de een bestrating op kadeni- te, plompe plastic profielen waar zou zijn (stel...), dan bebouwing, maar is die veau doet de verhoudingen zoveel weerstand oproept. gaat dat toch zeker niet op hoogte ook nog eens af- rammelen. De gevels lijken Het is daarom dat te grove voor de stedelijke omge- hankelijk van de profile- te laag, de stoepen te smal. dakkapellen en andere on- ving. ring van de straat. Onzin? Het is bijna een openba- samenhangende uitbrei- Dat valt vies tegen. Sterker Neem dan eens een wille- ring te zien hoe in een dingen zo stuitend zijn. nog: die hele vergelijking keurig gedempte gracht en historisch straatje het weg- En het is daarom dat ‘ge- met een orkestratie blijft in duikel dan wat illustraties profiel zijn weerslag heeft herprofileerde’ winkelstra- een oude stad nog veel op van de oude toestand. op de stoep, de stoep op ten en gemutileerde onder- sterker overeind. Vroeger bleek de samen- zijn beurt weer op de in- puien de rillingen over de Het is ronduit verbazing- hang van gevelhoogte, gangspartij en hoe, je zou rug doen lopen. wekkend hoe bij nader in- stoep, kade (al of niet met bijna zeggen: geraffineerd, Welkom op Terschelling! zien veel oude dorpen en bomen) en het lager gele- ook de gevel weer in elkaar steden een ragfijn netwerk gen water en dan weer steekt. De houten om- Toerisme. blijken te hebben van kade, stoep en gevelhoogte lijsting van deuren en ra- onderling samenhangende een haast vanzelfsprekende men vormen vaak een, in- E GROTE boosdoener maten en verbanden. Zo is eenheid te zijn. Alleen al derdaad, verfijnde or- Dis makkelijk aan te er niet alleen een verband het vervangen van het die- kestratie. wijzen: de invasie van toe-

6 71 2005 7 sc71.qxd 18-7-2007 15:28 Pagina 8

mikte bewust op de mo- op die beruchte augustus- positie en na de aankoop in ken van Terschelling. Een derne reiziger. Aanvanke- dag in 1666 West-Terschel- 1952 van een comman- noodkreet was inderdaad lijk kwamen jaarlijks ling platbrandden hebben deurshuisje in de Lange- op zijn plaats. slechts enkele honderden het eiland nauwelijks van buurtstraat (nu: Comman- toeristen naar Terschelling slag gebracht, en dat kan deurstraat) door de ge- Historiserend. maar het eiland zag er wel ook gezegd worden van de meente werd de basis ge- brood in. Men begon de vele overstromingen. legd voor het Museum Be- N HEEFT HET gehol- hoofdweg te bestraten, er De toeristenstroom had houden Huys. Een leuk Epen? O zeker, her en kwam een heuse omnibus evenwel een stugge hard- initiatief dat een duidelijk der zijn oude gebouwen en in 1916 werd het eerste nekkigheid met zijn jaar- signaal was dat de eilanders glorierijk opgeknapt en badpaviljoen, aan het eind lijkse getijdenwerking en zich zorgen begonnen te zelfs is er nieuwbouw te van de Longway bij paal 8, zijn stormvloed in de zo- maken over hun erfgoed. zien die bedrieglijk echt Historiserende (ver)nieuwbouw in Hoorn. gebouwd. Het aantal Een tandeloos ini- lijkt op de vermaarde toeristen liep geleide- tiatief ook dat zich ‘Schellinger trant’. richten en daardoor ook, rode versierseltjes. Dan lijk op tot vele dui- wentelde in nostal- Maar is het genoeg? Nee. net als hun voorgangers, moet er gekeken worden zenden per jaar. gisch zelfbeklag en Dan hebben we het niet op als vanzelf met de rug naar hoe grote nieuwe gebou- Maar de echte explo- dat met het bewa- de afgezaagde kritiek die de huidige tijdgeest gaat wen, zoals in , sie kwam na de ren van wat oude de zelfingenomen eigen- staan. Het is begrijpelijk: een dusdanig vorm krijgen Tweede Wereldoor- spullen de blik tijdse architectuurmaffia want het is vechten tegen dat ze zich aanpassen aan log: van 6000 (in richtte op het ver- heeft op dat nabouwen van de bierkaai. Almaar wordt het omringende landschap. 1947) via 60.000 leden. Ondertus- oude boerderijtjes. Dat dat hameren op het be- Dan zou er een beleid ont- (1953) en 100.000 sen verpulverde zou niet eerlijk, zelfs vals houd van het karakteristie- wikkeld moeten worden (1960) naar 235.000 langzaam maar ze- zijn. Alsof het nabouwen ke afgedaan als lieflijk hob- voor reclameborden in de (1980), 300.000 (1990) en mermaanden. Door de ker het Schellinger aan- van café De Unie, die byisme, zoniet als een lasti- dorpen. Dan zou... uiteindelijk 400.000 (2005) aanleg van de zomerdor- zien, ongetwijfeld bewust schepping van J.J.P. OUD ge sta-in-de-weg naar meer Geen geringe opgave voor vakantiegangers. En dat op pen ‘aan zee’ kon de inva- of onbewust gestimuleerd ‘in de trant van De Stijl’ in welvaart en ‘vooruitgang’. een eiland met nog geen een bevolking van nog sie enigszins worden afge- door de genoegzame ge- Rotterdam op een plek Terwijl de opgave zo veel vijfduizend inwoners. geen 5.000 inwoners. bogen, maar de verstoren- dachte dat historisch afval waar het nooit en te nim- omvattender is. Wil Ter- Maar Skylge heeft in het Nou weet Terschelling de uitwerking bleef zich op genereus aan het museum mer heeft gestaan zo’n op- schelling zijn eigen unieke verleden bewezen grote best wel om te gaan met het hele eiland wreken. konden worden geschon- rechte culturele daad was. karakter behouden, dan rampen te overleven. Kom grote invloeden van bui- Al in 1937 werd er een ken. Om zo maar even een moeten er voor de proble- op, Skylgers, zet je schrap ten. Wat heet: het is zelf commissie opgericht die de In 1968 kwam er wat meer voorbeeld te noemen. men van het massatoe- tegen die vormeloze toe- een product van kolo- cultuurhistorische tradities daadkracht met de oprich- Wel kan men zorglijk vast- risme nieuwe oplossingen risten, laat je niet verleiden nisten die in de eerste eeu- en voorwerpen van het ei- ting van de Stichting Ons stellen dat ook de nieuwe worden gevonden in ‘Ter- door al het geld dat ze wen van onze jaartelling de land ging inventariseren en Schellingerland, die met de generatie die vecht voor schellinger trant’. Oplos- meebrengen en verdedig oversteek over het wad- verzamelen. In de daarop terechte initialen SOS zich het behoud van het Schel- singen die heel wat verder dat prachtige eiland met denwater waagden. Zelfs volgende twee jaren hiel- wilde inzetten voor het be- linger erfgoed de neiging gaan dan het bouwen van hand en tand. die verdomde Engelsen die den ze een bescheiden ex- houd van de karakteristie- heeft zich op incidenten te een huisje in gele steen met E DDY S POOR

8 71 2005 9 sc71.qxd 18-7-2007 15:37 Pagina 10

‘Schellinger trant’ Met de term ‘Schellinger trant’ willen vooral kunsthistorici aangeven dat een bepaalde cultuuruiting typerend is voor Terschelling. Wat is nu eigenlijk kenmerkend voor het eiland?

UITEN DE dorpen be- daarnaast werd wat vee ge- ontstaat er meer behoefte Bpalen vooral de boer- houden en wat land be- het woongedeelte sterker derijen het beeld, waarbij bouwd, meestal voor eigen af te scheiden van het be- allereerst opvalt dat deze gebruik. De boerderij had drijf zelf: de boerderij bepaald geen grootse allure dan ook aanvankelijk geen krijgt het aanzien van een hebben. Landbouw en bijzondere vorm: het was kop (het intieme wonen) veeteelt was vanouds na- een grote, langgerekte met een romp (de grotere melijk geen hoofdbezig- schuur met doorgaans aan schuur) met een dwars- heid. Men viste, jaagde op de voorzijde wat woonver- gang tussen beide delen. klein wild, maaide wier, trekken. Vanaf het eind De schuur kent een grote deed aan strandjutten en van de zeventiende eeuw opslagruimte voor hooi en

Op de (bewerkte) foto een boerderij uit 1759 ten zuiden van . Aan de voorkant (in kleur) het kleinere woonhuis (de ‘kop’) met een gevel van gele steen en muurankers. Daarachter, in zwartwit, de grote schuur (‘romp’) met in kleur de uitgebouwde toe- gangsdeur: het skûntsje.

Onder: een schematische weergave van de indeling van deze boerderij. In geel de delen die op de foto in kleur zijn weergegeven.

10 71 2005 11 sc71.qxd 18-7-2007 15:43 Pagina 12

veldproduc- van hun baksteen) aan de gevelran- houten, en soms ook wel ‘Schellinger trant’ die in ten (de tas) vaart ken- den, in het zogenaamde een stenen, zitbank werd vele variaties terugkomt. met een den, maar vlechtwerk in de friezen en gemaakt. Ze spelen een be- Het belangrijkste evenwel dorsvloer evenmin in de bogen boven de ven- langrijke rol voor het is de relatie met de omge- (de dars), moet het sters. Versierde muuran- straatbeeld: ze vormen als ving. Of het nu boerderij- waarom- feit worden kers en een verhoogde top- het ware een ‘tussenge- en of dure woonhuizen be- heen, meest- onderschat pinakel in de top van de bied’ tussen de gevel en de treft: steeds reageren ze be- al aan twee dat Ter- ‘trap’ zijn eigenlijk de eni- straat. In latere, minder hoedzaam op hun nabij- kanten, de schelling ge buitenissigheden die welvarende tijden werden heid. Ze weten als het ware stallen liggen; koeien en De afwezigheid van kapi- vanaf 1615 toebehoorde men zich veroorloofde. deze stoeppalen verwij- hun plaats. Ze reageren paarden stonden met hun tale boerderijen op het ei- tot de Staten van Holland Zelfs de houten omlijsting derd waarna ze dienden als erop, en tegelijkertijd we- achterste naar een gang land wordt niet alleen ver- en West-. van de ingang was sober. grafstenen of als zoge- ten ze op venuftige wijze (millem) aan de langsgevel oorzaakt door de bedrijfs- Vanaf de tweede helft van Uniek is het gebruik van naamde wrijfpalen voor hun omgeving te verster- van de schuur. Om de tas voering, maar is ook be- de zeventiende eeuw (en stoeppalen: met huiswa- koeien. De dorpsstraten ken, beter te laten uitko- toegankelijk te maken paald door de grilligheid wat Westerschelling be- pens en renaissancekrullen van het eiland verloren men. voor hoog geladen boeren- van de natuur. De vele treft: vanaf de brand van versierde Henegouwerste- daarmee een belangrijke Een bijzondere eigen- wagens werd in de andere overstromingen die het ei- 1666) is de bescheiden nen die zo’n 1,20 meter karakteristiek. schap. Dat maakt het enige langsgevel een verhoging land heeft moeten door- Hollandse trapgevel in vanaf de gevel bij de voor- echt indrukwekkende aangebracht (skûntsje) met staan, maakte dat zijn be- zwang. Dat Holland zelf deur werden geplaatst om LEINSCHALIGHEID, bouwwerk van Terschel- een of meer deuren. Het is woners de grootse allure zich dan vooral bezig- de stoep te markeren. Vaak Kbescheidenheid, gele ling nog markanter: de vooral dit skûntsje dat de schuwde. De boerderijen houdt met indrukwekken- werden ze met een ijzeren baksteen gelardeerd met bruuske Brandaris torent Schellinger boerderij type- schikken zich naar het om- de halsgevels en later zich staaf met de gevel verbon- rode klezoren, vlechtwerk, dag en nacht streng en straf ert. liggende landschap waarbij bekeert tot de lijstgevel, den waaraan dan weer een muurankers,- dat is de boven alles uit. Voor de gevels werd vaak de oranje daken, vooral in heeft op Terschelling geen de gele Friese baksteen ge- het groene polderland, ei- indruk gemaakt. Zie ook foto pagina 10: een zeventiende bruikt met rode baksteen genlijk de meest markante Men kiest op het eiland eeuw woonhuis aan de Molenstraat, voor de versierende ele- rol spelen. voor een trapgevel (met ze- Westerschelling. Muurankers en menten; de daken werden ven treden) of een enkele ontlastingsbogen boven de onderste gedekt met oranje pannen. IE KLEINschalige be- keer voor een klokgevel. vensters ontbreken. Het principe van de Op het boerenerf, vaak Dscheidenheid ken- De muren worden Hollandse trapgevel is simpel en met hoge bomen als wind- merkt ook de woonhuizen opgetrokken uit geraffineerd: de onderzijde van de gevel singels omringd, is er in de dorpen. Als er al van kleine gele Friese wordt gevormd door een rechthoek doorgaans een kleine architectonische vormge- baksteen (uit Har- (rood) met de verhoudingen van de boomgaard, een moestuin, ving sprake was, dan nam lingen of Mak- gulden snede. De helling van de zeven een kippenren en een of men vooral de woonhui- kum), gelardeerd treden van de trap (blauw) staat haaks meer varkenshokken aan- zen uit Holland als voor- met rode steentjes op de diagonaal van deze rechthoek. wezig en in enkele gevallen beeld. Ongetwijfeld omdat (vaak klezoren, De grootte van de rechthoek is vaak ook een hooiberg. de schippers die huizen een deel van een afhankelijk van het straatprofiel.

12 71 2005 13 sc71.qxd 18-7-2007 15:48 Pagina 14

1615 Terschelling verkocht aan de Staten bruik; VVV begint werkzaamheden: het ei- Tijdtafel Terschelling van Holland en West-Friesland. land ontvangt 250 vakantiegangers. 1666 Tijdens de Tweede Engelse Oorlog 1910 Eerste verharde hoofdweg van –3000 Er ontstaan strandwallen wen aan de Dellewalbaai bij (1665-1667) wordt Westerschelling door Westerschelling naar Oosterend, lengte ter hoogte van huidige Wadden- Westerschelling. de Engelsen gebrandschat. Van de 290 14,5 km naar ontwerp van J.M. KRIJGER eilanden waarop zich lage (de 1421 St. Elisabethsvloed: over- bouwsels overleeft zo’n dertig het vuurge- gereed; paardenomnibus in gebruik. ‘oude’) duinen vormen met gro- stromingen. weld. 1915 Longway, weg tussen Westerschel- te veengebieden. 1527 Amsterdam neemt de rol 1700/03 Vele dijkdoorbraken. ling en ‘paal 8’, gereed. –1000 – +1000 Getijdengeulen van Kampen over wat betreft toe- 1717 Vele dijkdoorbraken.. 1916 Badpaviljoen aan het eind van de doorbreken de strandwallen; de grootste is zicht op het scheepvaartverkeer. 1749 Dellewalbaai voorzien van een be- Longway bij paal 8 (afgebroken in WO II). die tussen Vlieland en Terschelling. Bo- 1569 Verwoestende inval Watergeuzen te schermende dam. 1930 Terschellinger Electriciteits Maat- venop het veen zet zich zeeklei af. Ro- Seeryp (Stryp) en Midsland. 1806 Terschelling onderdeel Departement schappij begint. meinse bronnen spreken al van een eiland 1593 Eerste vuurtoren stort in zee; bouw Friesland. De tweedeling tussen oost en 1942 Terschelling onderdeel provincie of eilandengroep Wexalia. nieuwe toren mislukt. west wordt opgeheven. Friesland (besluit in 1951 nog eens her- ca +850 Kolonisten vestigen zich op 1594 Brandaris voltooid. 1810 PIERRE ESCHAUZIER (1772-1831) eerste haald). Wexalia voornamelijk op de oude duin- 1612 Het verschil tussen de op de zee- burgemeester van geheel Terschelling. 1962 Stichting Ons Schellingerland opge- ruggen bij Midsland, Formerum, Hoorn. vaart gerichte West-Terschellingers en de 1814 Terschelling onderdeel provincie richt. ca 900 Eerste kerk: te Seeryp gewijd aan landbouwende Oost-Terschellingers leidt Noord-Holland. 1992 Haven uitgebreid met nieuwe passa- Sint Maarten. tot een breuk: het eiland valt in twee be- 1825 Grote doorbraak zeedijk. giersterminal. 1287 St. Hubertusvloed: overstromingen. stuurlijke delen uiteen. West wordt be- 1826 Aanleg haven Westerschelling. ca 1320 De latere Hanze-stad Kampen stuurd vanuit West-Terschelling (Wester- 1835 Loodswezen vestigt zich op Wester- laat een scheepsbaken (‘voerhuys’) bou- schelling); oost vanuit Midsland. schelling; Brandaris krijgt kunstlicht met draaiende lenzen. 1883 Geregelde vaart stoomboot op Har- lingen. 1907 Luxueuze raderboot ‘Minister Kraus’ in de vaart tussen Harlingen en Terschelling. 1908 Woningbouwvereniging PIERRE LOUIS opgericht; kolengasfabriek in ge-

14 71 2005 15 sc71.qxd 18-7-2007 15:54 Pagina 16

de Longway een nieuwe dodenakker geo- lijk. In de vloer nog enkele bijzondere De gebouwen van pend. grafstenen, maar de lijken zijn in 1827/29 geruimd nadat er een landelijk verbod op Torenstraat 15: Oude Raadhuis, graven binnen de kerk kwam. Sindsdien Skylge* 1666, nu bibliotheek werd er begraven op de dodenakker achter Na de grote brand van 1666 werd een de Brandaris. Bezienswaardigheden op Skylge, van west naar oost. nieuw, eenvoudig raadhuis met stenen ge- In 1913/14 kreeg de kerk een nieuwe hou- Sommige panden of gebieden zijn gehonoreerd: vels gebouwd: een begane grond voorzien ten dakruiter met een zinken puntdak en ▲ een extra blik waard: lokaal bijzonder van een schuin pannendak met dakruiter. een haan als windvaan. ▲▲ een omweg waard: nationale allure Het torenspitsje werd in 1838 vervangen ▲▲▲ een reis waard: internationale klasse. door een vierkante, forsere dakopbouw. Molenstraat, Vermaning, 1850 Bij de ingrijpende modernisering van de Als bouwwerk nauwelijks opvallend, WESTERSCHELLING* toren is, dag en nacht, een onvergetelijk Brandaris in 1833 werd namelijk diens maar dat is geen bijzonderheid voor de machtige markering. zware luidklok uit 1602/05 overbodig; die kerkgebouwen van de doopsgezinden. bronzen klok werd omgesmolten tot een Westerschelling had vanouds, vanaf ▲ Schoolstraat / kleinere klok en van de opbrengst van het midden zestiende eeuw, een omvangrijke Brandarisstraat: begraafplaats overige brons werd een heus uurwerk aan- doopsgezinde aanhang met diverse kerken Sinds lange tijd werden op een ‘kerkhof geschaft. Beide kregen hun plaats in de die bij de Mennieten vermaningen heten. achter de toren’ verdronken drenkelingen nieuwe toren van het raadhuis. De nieuw In de kerk zijn gebrandschilderde ramen begraven. Nadat er een landelijk verbod klok werd overigens in 1943 door de Duit- uit 1910 met invloeden van de Nieuwe op graven binnen de kerk kwam, werd dit sers gevorderd en ongetwijfeld omgesmol- Kunst. De naastgelegen pastorie is van ▲ ▲ ▲ Torenstraat: vuurtoren in 1829 de nieuwe officiële begraafplaats ten tot oorlogstuig. In 1954 verliet de ge- 1847. Brandaris, 1594 van Westerschelling. Er staan ruim 500 meente het raadhuis. Sinds 1965 biblio- Al in 1323 gaf de stad Kampen, die toen al graftekens, waaronder het opvallende fa- theek (zie illustratie pagina 7). Torenstraat hoek Willem veel handelscontacten had met Denemar- miliegraf van de Es- Barentszkade, Wakend Oog, 1882 ken, opdracht een lichtbaken te bouwen chauziers, ▲ Westerbuurtstraat: NH-kerk, Naar verluid ooit als vrijmetselaarsloge op het eiland Terschelling. In 1559 werd het geslacht 1663 geschonken door G.J. ESCHAUZIER aan de de vervallen toren op kosten van de stad dat niet al- Van de oorspronkelijke muren met kleine, Schippersvereniging Het Wakend Oog. In Amsterdam opgeknapt en in 1593/94 zelfs leen een bur- rode Friese baksteen is aan de buitenkant hoeverre hier werkelijk maçonnieke be- vervangen door een nieuwe, noordelijker gemeester aan niets meer te zien. Wegens bouwvalligheid gelegen toren opgetrokken uit gele gebak- het eiland werd de kerk in de negentiende eeuw om- ken stenen. Het huidige aanzien dateert schonk, maar metseld met nieuwe muren; dat is jammer, van 1833/35 toen de Brandaris zowel van later ook en- want de kerk is een van de weinige bouw- buiten als van binnen opnieuw werd be- kele weldoe- sels die de Grote Brand van 1666 redelijk metseld. Toen ook kwam er een stenen ners, al waren heeft doorstaan (de pastorie werd toen wel wenteltrap en kreeg de Brandaris, als eer- niet allen meer op Terschelling verwoest). Binnen de kerk is het verleden ste vuurtoren in Nederland, een kunstlicht woonachtig. De begraafplaats is sinds lan- nog wel zichtbaar: kansel, herenbanken en met draaiende lenzen. De stugge, stevige ge tijd vol; in 1949 werd aan het begin van koperen doophek zijn nog oorspronke-

16 Westerschelling 71 2005 Westerschelling 17 sc71.qxd 18-7-2007 16:03 Pagina 18

ginselen in de bouw zijn toegepast valt nauwelijks meer te achterhalen. Het inte- rieur is in 1959 drastisch verknald; van buiten is er niets dat wijst op bijzondere inzichten in de bouwkunst. Curieus is wel de gevelsteen boven de ingang die met het jaartal 1680 memoreert aan bouw van een eerder ‘wachthúske’ op deze plek. ▲ Willem Barentszkade ter ▲ Westerburen hoogte Oosterbuurtstraat: v.m. Wat vroeger de Frethoek dan wel Sandt- boothuis, 1904 hoek heette, is een woonbuurtje dat na de In 1904 kreeg het reddingstation van Grote Brand is ontstaan in de westelijke Westerschelling een nieuw boothuis in de duinrand van Westerschelling. Nog altijd Kom van de haven. Het houten huisje is zijn er authentieke, bescheiden zeventien- opgebouwd uit stijlen en regels dat liefde- de, achttiende en negentiende-eeuwse vol is voorzien van diagonale stijlen en woonhuizen te zien. Al in de vroege twin- planken voor de stabiliteit terwijl het dak, tigste eeuw begint de vergroving ook in vanwege mogelijke wateroverlast, overal is deze buurt toe te slaan, maar desondanks uitsteekt en een eigen kleurbehandeling is Westerburen een genot voor de aan- kreeg. Met een beetje fantasie zou men er dachtige wandelaar. een Zwitsers chalet in kunnen zien. Nadat het reddingstation een grotere boot kreeg ▲ ▲ Commandeurstraat 30-32: (de ‘Brandaris’) is het in onbruik geraakt. Museum Behouden Huys, 1668 Inmiddels is het verplaatst en is het een Kapiteins ter vaart, op Terschelling ‘com- verenigingsgebouwtje voor een duikver- mandeurs’ genoemd, lieten vaak na ver- eniging. loop van tijd voor zichzelf een woonhuis bouwen waarbij vooral in de zeventiende TUSSEN EN en achttiende eeuw de bouwstijl van de MIDSLAND Hollandse steden favoriet was. In deze ▲ ▲ ▲ Midslander Hoofdweg / twee ‘commandeurswoningen’ is sinds Terpweg: Et Striper Kerkhof 1952/54 het Museum ‘t Behouden Huys Het plaatsje Seerijp (Suryp, Striep, Stryp) oudste dateert uit de tiende eeuw en moet gevestigd (vernoemd naar het houten huis behoort tot de oudste vestigingsplaatsen in de elfde eeuw zijn vervangen door een op Nova Zembla waarin HEEMSKERCK en voor kolonisten op Terschelling. Al rond nieuwe houten kerk. In de twaalfde eeuw de Terschellinger BARENTSZ in 1596 over- +850 moet hier een houten kapel gewijd kwam op dezelfde plek een iets grotere winterden). De beide huizen in >Terschel- aan Sint Maarten zijn geplaatst. Op de terp kerk van tufsteen die nog in diezelfde linger trant hebben >stoeppalen. van het huidige Stryper Kerkhof hebben eeuw is vervangen of ingrijpend is ver- (zie foto pagina 6) in de loop van tijd vijf kerken gestaan. De bouwd tot een wat grotere kerk. In de vijf-

18 Westerschelling 71 2005 Midsland 19 sc71.qxd 18-7-2007 16:09 Pagina 20

tiende eeuw is er een nog wat langere bak- oud vrouwtje tegen kwamen. Zij vroegen zen met laat-zeventiende en achttiende- stenen kerk geplaatst die in 1569 door de haar wat de heuvel met silhouetten die eeuwse topgevels in >Schellinger trant. De watergeuzen in brand werd gestoken. In voor hen opdoemde toch te betekenen oude kerk is in 1880 vanwege zijn slechte 1603 stortte ook de overgebleven toren in. had. Het vrouwtje moet de graven van het staat gesloopt en het jaar daarop vervan- Tot 1916 is er op de begraafplaats rond de Stryper kerkhof omschreven hebben als gen door de huidige. Eind twintigste eeuw voormalige kerk nog begraven. In 1968 ‘daar staan er bij honderden, daar liggen er begint de vergroving en de liefdeloosheid hebben er opgraving op de terp plaatsge- bij duizenden’ wat de Engelsen interpre- ook in Midsland toe te slaan. vonden en heeft men de geschiedenis in teerden als de aanwezigheid van een fors kaart kunnen brengen. Naderhand is op leger. Dat de Engelsen nooit verder zijn ▲ FORMERUM indrukwekkende wijze (door de Stchting gekomen dan Westerschelling doet er niet Vooral aan de zuidzijde van het dorp lig- Ons Schellingerland) de geschiedenis meer toe. Even ten westen van het kerk- gen authentieke boerderijen die voor vorm gegeven aan de hand van grijze en hof, richting Baaiduinen, staat een stand- Schellinger begrippen nogal groot zijn. blauwachtige beton- en koperslakken die beeld van het Stryper Wyfke. Bekend is vooral de houten molen JACOB de plattegronden van de diverse kerken Anno 2005 bestaan vergevorderde plan- EN DANIËL, een korenmolen die in markeren. Op het voormalige kerkhof nen om op het kerkhof een klokkenstoel 1836/38 is gebouwd aan de Dellewal in staan nog enkele grafstenen en afgedankte met luidklok te plaatsen. Westerschelling en die in 1876 is her- stoeppalen die als grafmarkeringen wer- ten van Holland gevestigd in het Drost- bouwd in Formerum. Nu nog de laatst den gebruikt. ▲ MIDSLAND huis (Oosterburen 33). De oude glorie is overgebleven molen van het eiland. Het kerkhof is onlosmakelijk in de ge- Ooit, vanaf het midden van de zeventien- nog altijd waarneembaar. Centraal staat schiedenis van het eiland opgenomen door de eeuw, was Midsland de belangrijkste vanouds de kerk met zijn omringende Onder: een ansichtkaart uit 1978 met de een amusante mythe: nadat de Engelsen in plaats van Terschelling. Hier ook was de fraaie kerkhof waarop haaks de hoofd- molen van Formerum (Fries: augustus 1666 Westerschelling hadden vertegenwoordiger (de drost) van de Sta- straat staat. Er zijn nog verschillende hui- Formearum). platgebrand zouden ze oostwaarts al brandschattend het eiland zijn ingetrok- ken tot ze even voorbij Baaiduinen een

Rechts: straatbeeld Midsland 1952; onder het dorp met het centrale kerkhof (1960); volgende pagina boven: de NH-kerk van Midsland in 1928.

20 Midsland 71 2005 Formerum 21 sc71.qxd 18-7-2007 16:17 Pagina 22

In het dorp een bronzen standbeeld van Boven: de NH-kerk te Hoorn waarvan de zijn vergroot. De ingang aan de zuidzijde droogd en opgeslagen. Gedroogd zeegras WILLEM BARENTSZ (Frans Roem, 1996). ingang (rechtsboven) sober laat-gotisch is is laat-gotisch. Binnen is een sober houten werd onder meer gebruikt als vulling voor compleet met donkerrode, houten deur en tongewelf als plafond. kussens en matrassen maar ook als dakbe- LIES spitsboogvensters.Aan de noordzijde is Vlakbij de kerk staat de ‘sjouw’, een lawei dekking. In de jaren dertig van de twintig- Vlakbij de Hoofdweg ligt de oudste nog een aantal ramen te zien in eerdere, ofwel tijdbal (hier een rieten korf) die ste eeuw is het gebruik van zeegras in on- bestaande boerderij van het eiland: de Ad- romaanse vormen. In het interieur zijn werd gehesen om dagelijkse werkonder- bruik geraakt. mir uit 1662. aan de noordgevel nog oudere, brekingen, als schaften, te markeren. dichtegemetselde, ramen te zien (onder). * Over de taal. HOORN Kooiweg 3: landbouwmuseum Het Op Terschelling worden in oost en west verschillende dia- ▲ ▲ Sint Janskerk (dertiende Hooivak. lecten Fries gesproken en een Hollands dialect rond eeuw e.v.) In dit museum is nog het interieur te zien Midsland. Daardoor zijn verschillende plaatsnamen in om- De eenbeukige, diepe hervormde kerk van een Schellinger boerderij uit 1889. loop. In het standaardfries heet het eiland Skylge, al ziet heeft aan de noordzijde nog ramen die men ook Schylge geschreven. De in dit cahier gebruikte duidelijk romaanse vormen hebben. De OOSTEREND spraaknaam Westerschelling voor het officiële West-Ter- kerk moet rond 1250 zijn gebouwd en is Ten zuidoosten van het dorp, waar Dwar- schelling is een eigenzinnige keus van de redactie. vermoedelijk in de veertiende eeuw naar sijk en Odedijk bij de Waddenzee tezamen het oosten toe verlengd. In de daarop vol- komen, staat een negentiende-eeuwse gende twee eeuwen moeten de vensters wierschuur. Hier werd ooit zeegras ge- De Schellinger vlag.

22 Hoorn 71 2005 Oosterend