Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen
lichtuitstoot Waddengebied.
ZONE / GEBIED : Gemeente Terschelling DATUM UITVOERING : 10 april 2017
Inleiding Om te zorgen dat de nachtelijke duisternis in het Waddengebied behouden blijft, hebben 43 partijen zaterdagavond 29 oktober 2016 een intentieverklaring getekend. Deze partijen willen een ‘Dark Sky Werelderfgoed Waddengebied’. Het Programma ‘naar een Rijke Waddenzee’ begeleidt dit proces. Door de partijen is onder meer geconstateerd dat Nederland één van de meest verlichte landen ter wereld is. Het waddengebied behoort daarentegen tot de donkerste gebieden van Europa. Deze duisternis is van groot belang voor het welbevinden van mens en dier. Elke ondertekenaar verplicht zich om voor 2018 minimaal één maatregel te nemen die de lichtuitstoot vermindert.
Namens het programma ‘naar een Rijke Waddenzee’ heeft Elzinga & Oterdoom Procesmanagement op 09 december 2016 opdracht verleend aan CLAFIS Ingenieus om middels een quick-scan de lichtvervuiling richting het Waddengebied in kaart te brengen. Daarbij dienen tevens de quick-wins benoemd te worden zodat de deelnemende partij kan bepalen welke maatregelen het kan nemen om te voldoen aan de afspraken uit de intentieverklaring.
Wat is lichtvervuiling? Lichtvervuiling is licht dat door armaturen naar een andere richting wordt uitgestraald dan gewenst. In het onderhavige project betreft het licht dat ongewenst richting het Waddengebied wordt uitgestraald. Deze lichtvervuiling laat zich in drie soorten kwalificeren te weten: Direct licht vanuit armaturen die onjuist zijn gericht. Licht uit armaturen die het licht niet efficiënt genoeg sturen. Skyglow: het licht dat naar boven wordt uitgestraald en via de hemel wordt gereflecteerd naar het Waddengebied.
pagina 1 / 3
De quick-scan CLAFIS Ingenieus heeft 13 gemeenten c.q. eilanden en 4 projectgebieden in de donkere uren bezocht. Ter plaatse is beoordeeld welke lichtbronnen lichtvervuiling veroorzaken. Deze lichtbronnen zijn vervolgens in kaart gebracht en worden in deze korte rapportage weergegeven.
In deze rapportage wordt eerst per lichtvervuilingsoort een beschouwing gegeven van de aangetroffen lichtvervuiling. Vervolgens treft u de tekening met de ingetekende lichtvervuilingsbronnen aan waarna wordt afgesloten met een aantal aanbevelingen.
Lichtvervuiling op Terschelling Terschelling, het derde bewoonde Nederlandse Waddeneiland kenmerkt zich door het landelijk karakter. Het wordt gevormd door een aantal dorpen en gehuchten. Door de lage bebouwingsdichtheid is er ook weinig verlichting op het eiland aanwezig. En dat is zichtbaar! Tijdens de donkere uren is het op Terschelling behoorlijk donker. Er is weinig skyglow en de zichtbare verlichting is afkomstig van de openbare verlichting in de dorpen en enkele solitaire verlichtingsbronnen. Op de digitale lichthinderkaart is dit ook goed te zien. Duidelijk is te zien dat het dorp West-Terschelling de meeste lichtvervuiling veroorzaakt.
Lichtvervuiling door minder effectieve armaturen Uit de areaaldatabase van de gemeente Terschelling valt op te maken dat er nog weinig (6% van het totale verlichtingsareaal) moderne led-verlichting wordt toegepast. Dat is ’s nachts ook zichtbaar. Alle dorpen hebben een conventionele en verouderde installatie. Hoge- en lagedruk-natriumlampen worden nog veelvuldig toegepast en in de woonstraten staat nog de conventionele fluorescentieverlichting. Deze verouderde verlichting is verantwoordelijk voor het grootste deel van de lichtvervuiling dat op Terschelling wordt veroorzaakt.
Lichtvervuiling door solitaire lichtbronnen Naast de openbare verlichting is ook de reclameverlichting in (voornamelijk) West- Terschelling een bron van lichtvervuiling. Veel intern verlichte borden en letters alsook het aanlichten van gevels en etalageverlichting branden vaak gedurende de gehele nacht.
pagina 2 / 3
Quick Wins Vanuit de geïnventariseerde lichtvervuiling op Terschelling zijn de volgende quick-wins te destilleren: Maak een plan om de openbare verlichting in de komende jaren te moderniseren. Deze modernisatieslag is ook nodig om te voldoen aan het Energieakkoord 2013. Stel kaders aan de lichtuitstraling van gebouwen en reclame. Dit kan door bijvoorbeeld de aanbevelingen en grenswaarden van de Richtlijn Lichthinder van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSvV) beleidsmatig als kader vast te stellen. Ga in gesprek met bewoners (kweek besef en betrokkenheid) om de particuliere terreinverlichting te moderniseren.
Aanbevelingen Het doel van de intentieverklaring is het daadwerkelijk terugdringen van de lichtvervuiling richting het Waddengebied. Op Terschelling is de lichtvervuiling gering. Toch blijven er mogelijkheden om de lichtuitstoot richting de Wadden nog verder te verminderen.
Het grootste effect wordt gesorteerd door de openbare verlichting in de gemeente aan te pakken. Omdat dit ook een afspraak is uit het Energieakkoord 2013, adviseren wij dit als eerste aan te pakken. Moderniseer de openbare verlichtingsinstallatie door verouderde verlichting te vervangen door moderne led-verlichting en het verwijder overbodige verlichting
pagina 3 / 3
C:\Users\Clafis\Documents\Projecten\waddengebied\Nieuwe map\SA\2017-07-04_Clafis Netwerk\Gemeente Terschelling.dwg Netwerk\Gemeente map\SA\2017-07-04_Clafis C:\Users\Clafis\Documents\Projecten\waddengebied\Nieuwe
www.clafis.com
F (050) 5491519 (050) F
Definitief T (050) 5742710 (050) T
9723 JA Groningen JA 9723
Kieler Bocht 5 Bocht Kieler
2016-044-001 : Tekeningnummer
Inventarisatie gemeente Terschelling gemeente Inventarisatie 2016-044 : CLAFIS nr. Project
Waddengebied 1 van 1 : Blad
n.v.t. : Schaal
Inventarisatie Lichtuitstoot Lichtuitstoot Inventarisatie
armaturen en reclameverlichting en armaturen
A3 - 297 x 420 x 297 - A3 : Formaat
Strooilicht bij conventionele, verouderde conventionele, bij Strooilicht West Terschelling: West
Projectmanager Projectleider Tekenaar
Datum Omschrijving Versie
Willem Barentszkade Willem
AVe AVe JRi uitgave eerste 0
27-07-2017 Westerbuurtstraat
K.v.Stevenstraat
Commandeursstraat
Willem Barentszkade Willem
2eWBdwarsstr Tjerk de Haanstraat de Tjerk
Duinweg
Het Molentje Het
B.Mentszstr.
Burg. Swaanstraat Burg.
Kerkpad
de Ruyterstraat de
Raadhuisstraat Willem Barentszkade Willem
Torenstraat
Burg. Mentszstraat Burg.
Zeevaartschoolstraat
K.v.Urkstraat
Havenstr
Dominee's Glop Dominee's Duinweg
Willem Barentszstraat Willem
Molenstraat Torenstraat
Burg. Mentszstraat Burg.
Zeevaartschoolstraat
Trompstraat
Boomstraat
Burg.Eschauzierstraat
Willem Barentszkade Willem Burg. Reedekerstraat Burg.
Verl.Boomstr. Schoolstraat
Brandarisstraat
Oosterbuurtstraat
Burg. Reedekerstraat Burg.
Duindoornstraat
Duindoornstraat
Oosterduinstraat
Pirolastraat Parnassiaweg
Burg. Reedekerstraat Burg.
Zeedistelstraat
Willem Barentszkade Willem
Pilvarenstraat
Prinses Margrietlaan Prinses
Dennenweg
Prinses Margrietlaan Prinses
Dennenweg Dennenweg Longway
Cornelis Douwesstraat
Dellewal
Burg. van Heusdenweg van Burg.
Gerrit Knoplaan Gerrit
Lutineweg Dellewal
Douwe Totlaan
Europalaan
Cyprianstraat
Burg. van Heusdenweg van Burg.
Europalaan
Douwe Totlaan Douwe
Ecuadorstraat
Longway
Jacob de Voslaan de Jacob Douwe Totlaan Douwe
Melkweg
Weiterdijk
West Aletalaan West
Fernandolaan
Hoofdweg
Ceresstraat
Douwe Totlaan Douwe
Ceresstraat
Nieuwe dijk Nieuwe Longway
Katowicelaan
West Aletalaan West
Douwe Totlaan Douwe
Thasoslaan
Nieuwe dijk Nieuwe Jan Cupidolaan Jan
Melkweg
Sportlaan Longway Weiterdijk
Kooipad
Dirk Altalaan Dirk Nieuwe dijk Nieuwe
West Terschelling West
Hoofdweg Schitrumermelkpad Melkweg
Longway
Weiterdijk
Hoofdweg
Kooipad
Stortumerdijk
Wolsumweg
Weiterdijk
Kooipad
Wolsumweg Wolsumweg
Stryper polder polder Stryper Stryper
Wolsumweg Wolsumweg
Longway
Hoofdweg
Stortumerweg
Zomerpad Stryper polder Stryper Kinnumerweg
Wolsumweg
Hoofdweg
Stryper polder Stryper
Duinweg Oude Zeedijk Oude
Stryper polder Stryper
Hoofdweg Hoofdweg
Hoofdweg
Badweg
Oude Zeedijk Oude
ABRI
Duinweg
Wolsumweg
Tuinweg
Noorddijk Noorddijk Kooiweg
Kinnumerweg Kinnumerweg armaturen verouderde
Akkersweg
Hoofdweg Oude Zeedijk Oude
Landerumer Burenweg
Wolsumweg Wolsumweg
Akkersweg
Baaiduinen
Hoofdweg Steedenweg Steedenweg
Ponswielweg Ponswielweg
Tuintjesweg
Noorddijk Noorddijk
Baaiduinen
Kinnumerweg Steedenweg
Noorddijk Noorddijk Duinweg
Vijverspad conventionele, bij Strooilicht
Kooiweg Kooiweg
Badweg Styperweg
Ponswielweg
Jorriskampweg
Groendijkenweg
Vijverspad
Jorriskampweg
Hee
Baaiduinen
Styperweg Wolsumweg
Longway
Oosterleenweg Oosterleenweg
Landerumer Burenweg
Terpweg
Eerenweg
Wolsumweg Duinweg Oud Wagenpad Oud
Horpweg Midsland:
Midslander Hoofdweg Midslander
Kooiweg Kooiweg Terpweg
Vluchtweg
Schotlandweg
Schotlandweg
Wolsumweg Wolsumweg
Badweg
Heenweg Heenweg
Wolsumweg Wolsumweg Terpweg
Stryperweg
Respad
Westerboutenweg Westerboutenweg Schotlandweg
Brouwershoekweg
Longway
Midslander Hoofdweg Midslander
Hobbere Wielenweg Wielenweg Hobbere Hobbere
Zuidermiedeweg Duinweg Schotlandweg
Westerdam Landerumer Burenweg Landerumer Westerzienpad
Oosterleenweg
Witzandpad Bergweg
Lamskolkenweg
Zuid Midslandweg Zuid
Mistiesweg Lamskolkenweg
Hobbere Wielenweg Hobbere
Westerboutenweg
Wolsumweg
Zuidermiedenweg Zuidermiedenweg Zuid Midslandweg Zuid
Kooivinspad
Zuid Midslandsweg Zuid
Hornsjildeweg Hornsjildeweg
Sudachterom
Zuid Midslandweg Zuid Westerdam Akkersweg
Botjelandweg
Longway Het Groenelandsstraatje Het
Hobbere Wielenweg Wielenweg Hobbere Hobbere
Duinweg
Westerboutenweg
Oude Terpweg Oude Buitenlevenglop
Vluchtweg
Westerburen Badweg
Landerumer Burenweg Landerumer
Westerburen
Midslander Hoofdweg Midslander
Oosterleenweg
Mistiesweg Westerzienpad Westerzienpad
Wolsumweg Wolsumweg
Oosterburen
Westerburen
Westerburen Westerburen
Geitenglop Oosterburen
Heereweg
Witzandpad
't Achterom 't Kallandspad St.Janspad Kallandspad
Kallandspad Kallandspad Oosterboutenweg Oosterboutenweg
Vluchtweg Vluchtweg
Mistiesweg
Kallandspad
Oosterboutenweg
Kallandspad
Tuinenpad Tuinenpad
Borgweg
Oosterburen
Borgweg Vluchtweg
Heereweg
Landerumer Burenweg Landerumer
Kooivinspad
Mistiesweg
Tuinenpad Tuinenpad
Wolsumweg Wolsumweg
Borgweg
Longway Oosterleenweg
Wolsumweg Midsland
Duinweg
Wiekpad
Westerzienpad
Sorendepad Tuinenpad
Badweg
Oosterburen Koelandsweg
Oosterboutenweg Oosterboutenweg
Noordermiedeweg
Jillenweg
Westerboutenweg
Vluchtweg Vluchtweg Tuinenpad
verouderde armaturen verouderde Heereweg Hoddepad
Witzandpad
Liezingermiedeweg
Tuinenpad
Landerum
Wiekpad
Tuinenpad
Westerzienpad
Borgweg
Oosterleenweg
Westerkeijnweg
Jillenweg Liezingermiedeweg
Witzandpad
Sorendepad
Wolsumweg
Westerkeijnweg
Kooivinspad Zeedjespad
Gastenweg
Landerum
Oosterboutenweg
Hellenspad
Badweg
Vluchtweg Vluchtweg
Liezingermiedeweg Duinweg
Strooilicht bij conventionele, bij Strooilicht Hoddepad
Oosterboutenweg
Formerumerzuidpad
Zeedjespad Westerboutenweg
Heereweg
Vijfhoeksweg
Longway
Jillenweg
Vijfhoeksweg
Hellenspad
Zeedjespad
Formerumerzuidpad
Rollekeynweg
Liezingermiedeweg Formerum
Oosterboutenweg
Thijs Smitweg Thijs
Duinweg Duinweg Kooivinspad
Formerum: Witzandpad
Oosterboutenweg Oosterboutenweg
Duinweg Duinweg
Tordeelenweg
Formerum Dorreveldweg
Formerum
Westerboutenweg
Formerumerzuidpad
Longway
Duinweg Duinweg
Formerum
Wolsumweg Dorreveldweg
Badweg
Formerum Ynzeweg
Molenweg Jillenweg
Rollekeynweg
Noordlandweg
Formerum
Oosterboutenweg
Oosterboutenweg
Formerum
Merksweg Hochtertweg
Heereweg
Buitenwalweg
Duinweg Duinweg
Formerum Dirkmansweg
Kunneweg
Noordlandweg
Breggeweg
Landerumerheide
Duinweg Duinweg
Hochtertweg Rollekeynweg
Badweg
Duinweg
Buitenwalweg
Duinweg
Duinweg
Duinweg
Oosterboutenweg Oosterboutenweg
Longway
Breggeweg
Tordeelenweg
Duinweg Duinweg
Formerum Formerum
Dirkmansweg Heereweg
Buitenwalweg
Molkenbosweg
Grasweg Molenweg
Liezingermiedeweg
Grasweg
Opperster Miederweg Opperster
Kunneweg
Kampweg
Molkenbosweg
Longway
Dirkmansweg
Duinweg
Duinweg
Koksbosweg
Lies Lies
Zeddeweg
Lies
Duinweg Tordeelenweg
Molenweg Duinweg Badweg
Heereweg
Koksbosweg Koksbosweg
Noordhoek
Duinweg
Longway
Nesweg Kunneweg
Lies
Duinweg
Duinweg Duinweg
Duinweg
Ylkampweg
Duinweg
Dorpsstraat
Nesweg
Noordhoek
Ylkampweg
Franschenland Kunneweg
Kooiweg
Oude Duinweg Oude
Dorpsstraat Longway Badweg Tordelenweg
Oude Duinweg
Duinweg
Riezenweg
Molenweg Molenweg
Dorpsstraat Abt Folkertspad Abt
Schoolpad
Eesweg
Longway Longway Abt Folkertspad Abt Heereweg
Riezenweg
Liezinger Duinweg Liezinger Wesselingspaadje
Dorpsstraat
Lerger Bosweg Lerger
Longway Longway
Kunneweg
Eesweg
Liezinger Duinweg Liezinger
Duinweg
Wesselingspaadje
Dorpsstraat Duinweg
Badweg Dorpsstraat Molenweg
Molenweg
Duinweg Heereweg
Dorpsstraat
Buterpollepad Ossedobbeweg
Molenweg
Duinweg
Badweg Duinweg Duinweg Terschelling Gemeente Wesselingspaadje
Heereweg
Duinweg Heereweg Molenweg
Molenweg Wessellingspaadje Heereweg
Molenweg Wesselingspaadje Wesselingspaadje