een beeldend verslag over het ontstaan en de ontwikkeling van

WINDWERK een experiment met helmgras, zand en wind op het strand van

uitgave SLeM - Stichting Landschapstheater en Meer idee en realisatie Bruno Doedens, Machiel Spaan teksten Hester Annema, Bruno Doedens, Elisabeth Floris, Isabelle Hagen, Machiel Spaan tekeningen Hester Annema, Elisabeth Floris, Maria Floris, Isabelle Hagen foto’s Flore Bijker, Bruno Doedens, Elisabeth Floris, Isabelle Hagen, Jan-Karel Lameer, Marinka Puijenbroek, Machiel Spaan, Gerrit-Bart Volgers vormgeving Theo Heldens

Dit verslag is een coproductie van SLeM, Oerol/Sense of Place en Programma naar een Rijke Waddenzee.

© SLeM 2016 voorwoord

Voor u ligt het verslag van één jaar Windwerk. In augustus 2015 begonnen de eerste experimenten op het strand van Ameland. In juni 2016 presenteerden we het 3 hectare grote Windwerk landschap tijdens Oerol aan een groot publiek. Samen met studenten, scholieren, kunstenaars, deskundigen en bewoners hebben we het spel met wind, water en zand gespeeld. Tijdens het afgelopen jaar zijn meerdere werelden samengekomen: wetenschap en kunst, cultuur en natuur, onderwijs en praktijk, doen en leren. We kunnen terugkijken op een dynamisch en intens proces van experimenteren, testen, praten, reflecteren, bouwen en kijken. Het resultaat van Windwerk is indrukwekkend en is voor alle betrokkenen een aansporing voor meer onderzoek en experimenten in de voorzones van de Nederlandse duinen.

We willen iedereen bedanken die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van Windwerk. Speciale dank voor alle vrijwilligers en studenten en scholieren die samen meer dan 30.000 helmgraspollen hebben geplant.

Machiel Spaan, Bruno Doedens

Tijdens Oerol 2016 komen natuur en cultuur op boeiende wijze samen. foto Gerrit Bart Volgers

verslag windwerk - 5 inleiding

Op het strand van aan Zee op Terschelling is in het voorjaar van 2016 de landschapsinstallatie Windwerk gebouwd. Windwerk is een tijdelijk helmgraslandschap geïnspireerd op de metamorfose tekeningen van M.C Escher en een vervolg op Jaarringen (2006) en Pannenland (2013) waarin op culturele wijze de natuurlijke processen achter duinvorming zichtbaar werden gemaakt. Windwerk gaat hierin een stap verder. Op beeldende wijze worden de werking en processen van duinvorming niet alleen zichtbaar maar ook aangejaagd. Naast de werking van natuurlijke processen zoals de wind, krijgen sociale en culturele processen en elementen een belangrijke plaats.

Windwerk is met de hulp van ruim 225 studenten, vrijwilligers en scholieren tot stand gekomen. In experimentele workshops en Culturele Landschapsontwikkeling bouwweekenden stond het delen van kennis en het ‘leren door Windwerk is met Pannenland doen’ centraal. Windwerk is ook een experiment. Een experiment (2013) en Wadland (2014) als naar mogelijk nieuwe inzichten in duinvorming in de ‘voorzone’ van voorlopers een project binnen de Noordzeekust van het Waddengebied en een vorm van speelse Culturele Landschapsontwikkeling. wetenschap en verkennend leren. Voor Oerol 2016 is tijdelijk een extra Deze benadering, ontwikkeld culturele laag toegevoegd aan het landschap. Een landschappelijke door Joop Mulder (Sense of Place) tentoonstelling waarin de voor het oog onzichtbare, kleine en grote en Bruno Doedens (SLeM) heeft processen van duinvorming zichtbaar worden gemaakt. als doel landschapsvormende processen cultureel aan te jagen, In dit beeldende verslag blikken we terug op de verschillende trajecten te verrijken en onder de aandacht van het project Windwerk 2016. We sluiten dit verslag af met onze te brengen bij een breed publiek. ambities voor een vervolgtraject. Dit door samenwerking van kunstenaars, wetenschappers, studenten, eilandbewoners en bezoekers. Daarmee worden zowel het begrip en de schoonheid van dynamische processen die het waddengebied continu vormen “Hoe kunnen we met de tijd als partner een intrigerend nieuw duinlandschap en vervormen vergroot, en ook de processen zelf beïnvloed ontwikkelen op het strand, met de wind als sturende kracht?” en aangejaagd. Zo ontstaan inspirerende rijke landschappen die meerdere doelen dienen en de schoonheid en poëzie van proces en resultaat zichtbaar maken. Door participatie en verbeelding zorgt deze benadering voor de benodigde ‘maatschappelijke verankering’ zonder de ecologische waarden en veiligheidsdoelstellingen te vergeten.

verslag windwerk - 7 voortraject

workshop TU Delft, december 2015 foto Bruno Doedens

In het voortraject van Windwerk hebben we kennis en begrip van duinvormingsprocessen vergroot door het experimenteren met Windwerkmachines natuurlijke processen en elementen, het verzamelen van kennis, lezen Geïnspireerd op het gedrag van dieren, in een workshop als onderdeel van relevante literatuur en gesprekken met experts. Dit is gebruikt van het onderwijsprogramma Artgineering daagden we in december voor het maken van een ontwerp voor Windwerk. 2015 25 studenten van de TU Delft uit om machines te ontwerpen die bewegen op de wind en daarmee zand verplaatsen. De studenten hebben prototypes getest in een windmachine. De resultaten van de workshop zijn verschillende machines die gebruikmakend van de wind Experimentele workshops op een eigen wijze zand verplaatsen.

Wind, water, weerstand In augustus 2015, op het strand van Ameland vonden de eerste experimenten van Windwerk plaats. Circa 40 studenten landschapsarchitectuur en stedenbouw uit veertien verschillende Europese landen spelen met de elementen wind, water en weerstand. Installaties worden gebouwd om wind te versnellen, objecten in het zand geplaatst om weerstand te creëren en er is met water getekend om zand tijdelijk vast te leggen. De experimenten met verschillende materialen in spel met wind, water en zand geven inzicht in de verschillende manieren waarop duinvorming kan worden verbeeld en gestimuleerd.

workshop ELASA, augustus 2015, Ameland foto’s Bruno Doedens

op wind gestuurde zand verplaatsende machines, foto’s Bruno Doedens

verslag windwerk - 9 Ontwerptekening testweekend met plotjes helmgras van 1 m2 en 4 m2

Gesprekken met experts In de winter van 2015 zijn gesprekken gevoerd met experts van Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer. Uit deze gesprekken komen de volgende randvoorwaarden en wensen voor het ontwerp naar voren: -- Het Windwerk landschap mag doorstuiving van zand naar de voorduinen niet te veel belemmeren zodat deze op een natuurlijke De aanplant van een 4 m2 tijdens helmgras plotje het testweekend, november 2015, Texel foto Bruno Doedens wijze blijven aangroeien. -- Het gebruik van natuurlijk en lokaal materiaal is wenselijk.

En de volgende koppelkansen: -- Verschillende ontwikkelstadia van duinen zijn essentieel voor een hoge biodiversiteit; van een strand met jonge embryonale duinen tot oudere primaire duinen. Wetenschappelijke kennis -- Jonge embryonale duinen zijn een bijzondere groei- en leefplaats In het najaar van 2015 is Universiteit Wageningen betrokken bij voor pioniersoorten en strandbroeders zoals strandplevieren, Windwerk. In gesprekken met ecoloog Juul Limpens is de gedachte bontbekplevieren en sterns. ontstaan dat Windwerk als groot experiment een rol zou kunnen -- Verbeelden van (natuurlijke) duinvormende processen. vervullen in het onderzoek van Wageningen naar jonge duinvorming -- Nieuwe inzichten voor de sturing van zandtransport en op het strand. Marinka van Puijenbroek, PhD student in Wageningen, duinvorming. volgt voor haar promotieonderzoek in detail de duingroei van het natuurlijke jonge duinlandschap op de Hors, Texel. Haar doel is te Conclusies ontdekken onder welke omstandigheden deze jonge duinen het snelst In de workshops is naar voren gekomen dat er veel verschillende groeien en hoe groot zij moeten zijn om jaarlijkse winterstormen te factoren zijn die duinvorming kunnen beïnvloeden zoals wind, water, doorstaan. weerstand en menselijk handelen. Daarnaast kan een groot scala aan materialen, zowel kunstmatig als natuurlijk, worden ingezet om In november 2015 hebben we als experiment samen met de duinvorming te stimuleren. Na de breedte van mogelijkheden af te onderzoekers uit Wageningen helmgraspollen geplant op de Hors op hebben getast moest er een keuze worden gemaakt, een richting Texel. In een veld van 15 bij 15 meter zijn helmgras plotjes van 1 m2 en worden bepaald. We hebben als voornaamste bouwmateriaal voor 4 m2 geplant met een minimale onderlinge afstand van 3 meter en helmgras (Ammophila Arenaria) gekozen om de volgende redenen: een beplantingsafstand van 25 centimeter. Deze maten zijn terug te vinden in natuurlijke jonge duinlandschappen. Het experiment levert -- Helmgras is een natuurlijk en lokaal materiaal na een paar weken al een mooi beeld op. Door de werking van de -- Helmgras heeft zich bewezen in het vasthouden van zand en kan wind hebben de helmgras plotjes substantieel zand ingevangen. De meegroeien met het ingevangen zand geometrische helmgras plotjes maken de natuurlijke vormen die de -- Enthousiasme van Wageningen Universiteit en de bereidheid om wind met zand achterlaat goed zichtbaar. Windwerk aan te laten sluiten op bestaand onderzoek

verslag windwerk - 11 Ontwerp Windwerk, een geometrisch helmgraslandschap links: het hele veld onder: samenstelling van een enkel cluster

helmgras plotje 1 m2

duinpan

helmgras plotje 4 m2 N strobalen

Ontwerp Onderzoek In het kader van ‘Dancing with Nature’ (een thema dat steeds Windwerk is een aanvulling op het onderzoek naar jonge embryonale vaker centraal staat in projecten van SLeM) komen in Windwerk duinvorming van Wageningen Universiteit. In het Windwerklandschap menselijk handelen en natuurkrachten op boeiende wijze samen. kan door de veelvuldige repetitie van helmgrasplotjes de groei en Geïnspireerd op de metamorfose tekeningen van M.C. Escher wordt in erosie van de jonge duinen in relatie tot dichtheden, afstanden en Windwerk met de ‘tijd’ als partner een geleidelijke transformatie van posities worden getoetst. Zo kunnen helmgras patronen onderzocht geometrische naar organische vormen in het landschap zichtbaar. worden die mogelijk bijdragen aan de stormbestendigheid en De randvoorwaarden van Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer ecologische waarde van de voorduinen. vormen samen met de wensen voor het onderzoek van Wageningen Universiteit de basis voor het Windwerk ontwerp. Het Windwerk In Windwerk zijn door de WUR de volgende vragen gesteld: “Windwerk is wetenschappelijk landschap van 300 bij 100 meter is opgebouwd uit zo’n 30.000 -- Voor hoeverre draagt een strook jonge duinen in de zeereep bij aan erg interessant omdat het ons helmgraspollen uitgezet in een strak geometrisch patroon. Het de bescherming en biodiversiteit van de voorduinen? helpt een aantal vragen over ontwerp bevat 32 velden. Het centrum van ieder veld wordt omgrensd -- Bij welke dichtheid en grootte van jonge embryonale duinen zijn door strobalen waardoor in het landschap kleine ruimtes ontstaan, de bescherming en biodiversiteit optimaal? jonge duinvorming meer helder duinpannen. Plekken waar mensen beschut kunnen recreëren. Om te krijgen.” Juul Limpens de duinpannen heen liggen variërend 8 tot 20 helmgras plotjes van 1 m2 en 4 m2 met een minimale onderlinge afstand van 3 meter. Om het doorstuiven van zand te bevorderen liggen tussen de velden diagonale “In Windwerk heeft het toeval veel meer ruimte dan in onze normale open banen, van 15 tot 20 meter in de richting van zee naar duin. De experimenten. Die speelsheid, zoals een kind dat doet, die onvoorspelbaarheid dichtheden van de helmgras plotjes en strobalen nemen vanaf de inspireert. Het nodigt uit te denken langs onverwachte wegen, het geeft een randen naar het midden van Windwerk toe. Dit levert een spannend beeld en biedt de mogelijkheid te onderzoeken bij welke dichtheid, nieuwe blik omdat de processen waarin je geïnteresseerd bent uit hun standaard afstanden en positie de duinen zich het beste ontwikkelen. context worden getrokken.” Juul Limpens

verslag windwerk - 13 windwerk ... in een dynamisch kustlandschap

Programma naar een Rijke Waddenzee

De aan- en afvoer van zand en slib in de Waddenzee is uniek in de Wereld. Het is één van de belangrijkste redenen waarom dit gebied is benoemd tot Werelderfgoed. Toch weten we er verrassend weinig van. Met Windwerk kunnen we via cultuur de landschapsvormende processen onder de aandacht brengen van meer

bron: Ecomare bron: www.duinenenmensen.nl mensen. Dat vinden wij als PRW nuttig, want dit Het planten van helmgras in de duinen is net als vroeger nog echt handwerk experiment past in een breder plaatje: Kunnen we op andere manieren onze kust verbeteren en kustbescherming en vakmanschap veilig houden tegen de zeespiegelstijging? Nederland is een bijzonder land. Grote delen liggen De zee voedt het strand met zand maar voert zand onder zeeniveau, het laagste punt wel bijna 7 meter. ook af, vooral tijdens grote stormen wanneer veel Het Programma naar een Rijke Waddenzee Om ons laag liggende land tegen het zeewater stranden, of zelfs duinen, zand verliezen. Om het werkt aan een duurzame Waddenzee van te beschermen zijn duinen versterkt en dijken verloren zand aan te vullen, halen we ieder jaar gebouwd: hier zijn we in de loop der eeuwen echte miljoenen kuub zand uit de Noordzee en spuiten jonge duinen als stormbuffer Werelderfgoedklasse. Mooi Werk, Mooi Wad. vakmensen in geworden. Lange tijd hielden we het dit voor onze kust. De zee spoelt dit zand aan op In een natuurlijk en dynamischer kustsysteem is zand in de duinen vast door helmgras aan te planten. onze stranden zodat het tekort aan zand wordt de zeereep hoog dynamisch. Jonge duinen van Hierdoor is in de loop der tijd een strakke duinenrij opgevuld. Het klimaat is aan het veranderen, de biestarwegras en helmgras ontstaan, groeien bij ontstaan die ons land tegen de zee verdedigt. zeespiegel stijgt en de hevigheid en frequentie van rustig weer en eroderen bij storm. Deze eerste stormen neemt toe. Wat betekent dit voor onze stadia van duinvorming, geliefd bij veel broedvogels, kust bescherming? Het zand waait regelmatig weer zijn zeldzaam geworden in het Nederlandse terug de zee in en tijdens stormvloeden hapt de kustlandschap. Welke rol kunnen deze jonge, zee zand uit de eerste duinenrij. Zijn er innovatieve embryonale duinen spelen in ons kustlandschap? maatregelen te ontwikkelen die het zand langer Kunnen zij het zand op het strand langer vasthouden vasthouden en die de eerste duinenrij plaatselijk en kunnen zij als eerste buffer functioneren tijdens beter kunnen beschermen? grote stormen? Dit is wat wordt onderzocht in het Windwerklandschap.

Zandsuppletie Jonge duinvorming op de Hors, Texel

bron: beeldenbank Rijkswaterstaat Foto: Bruno Doedens

verslag windwerk - 15 ... spel met water en wind ... zandlandschap voor plant en dier

met alle winden meewaaien Wat is wind eigenlijk? Wind is bewegende lucht. Overal om ons heen is lucht. Lucht weegt bijna niets en kun je bijna niet zien. Toch ervaar je de duinspecialisten lucht dagelijks. Vooral op het strand ervaar je de Zout, wind, storm, water en zand. Lang niet alle kracht van lucht in beweging, de wind. Anders dan planten en dieren kunnen daar tegen. Het zijn echte de zee kan de wind van alle kanten komen. De ene specialisten, planten en dieren die onder de extreme dag komt de wind van zee, de andere dag van land omstandigheden van de kust kunnen leven. en soms wisselt hij van richting gedurende de dag. foto: beeldbank Rijkswaterstaat Toch komt de wind in Nederland het vaakst uit het foto: Misjel Decleer Zuidwesten. De kracht van de wind wisselt, er zijn natuurlijke duinvorming talrijk als het zand der zee dagen dat de wind de zee doet stormen maar er zijn Biestarwegras is één van de planten die heel goed De zee is altijd in beweging. Golven komen en gaan. ook dagen dat de wind slaapt op het strand en geen tegen zout kan en zich vaak als één van de eerste In de Noordzee is het ongeveer twee keer per dag korrel zand zich verroert. op het strand vestigt. Dat doet hij op aangespoeld hoogwater en twee keer per dag laagwater. Dit komt materiaal uit de zee, zoals dode planten en skeletjes door de aantrekkingskracht van de maan en zon. Gemiddeld jaarlijks gemeten wiindsnelheid over de periode 1971-2000 van dieren. Daar zitten veel voedingsstoffen in. Bij hoogwater legt de zee een beetje zand op het Biestarwegras is een echte zandvanger. Als zand strand. Maar de zee kan ook zand van het strand tegen het plantje waait ontstaat een bultje, het wegnemen. Twee dagen na volle- en nieuwe maan begin van een jonge duin. Biestarwegras groeit met is het springvloed. De zee glijdt dan tot ver op het foto: Elisabeth Floris het zand mee omhoog. Als de jonge duin zo hoog is strand en kan dan zand toevoegen of wegnemen. dat er onder het plantje een zoetwater voorraadje De zee neemt ook zand als het zeewater wordt ontstaat, wordt het een aangename vestigingsplek opgestuwd door hevige stormwinden, stormvloed, voor helmgras. Helmgras groeit veel sneller en kan de zee kan dan tot de duinen komen. goed tegen het onderstuiven van zand. Helmgras heeft hele lange wortels waarmee het zand goed kan worden vastgehouden. De kleine duinen groeien zo uit tot grotere duinen.

foto: beeldbank Rijkswaterstaat Van boven naar onder: vloedmerk, biestarwegras en helmgras Een schematische doorsnede van duin naar zee, het zoete water uit de zoetwaterbel kwelt naar de zilte strandvlakte zandtransport Zandkorrels worden met de golven van de zee

wereld van zoet en zout bron: knmi op het strand neergelegd. Als het waait worden vrijstaand: de dwergstern Windwerk ligt op het grensvlak van zoet en zandkorrels door de wind opgepakt, zweven zij foto: Staatsbosbeheer, Henk Laverman door de lucht en rollen en springen zij over het bewoners van de jonge duinen links: een plevierkuiken zout. Ongeveer 97 procent van het water op rechts: een vlokreeftje aarde is zout en maar 3 procent is zoet. Het strand. Zij vallen weer neer als het stopt met Van de fauna zijn het vooral kleine water van de zee is zout geworden door de waaien of als zij ergens tegenaan botsen zoals ongewervelde dieren die de jonge duinen oplossing van allerlei stoffen uit gesteentes. een stuk aangespoeld hout of een plantje. Op bewonen, zoals vlokreeftjes en larven De duinen vangen veel regenwater en zo’n plek hoopt het zand zich op en ontstaat van strandvliegen. Door het dynamische verzamelen dit zoete water in een zogenaamde een klein duintje. karakter van de kust zijn de meeste ‘zoetwaterbel’ in de bodem. Als het veel regent soorten maar slechts korte tijd tussen de stroomt dit zoete water ondergronds (kwel) jonge duinen te vinden. Daarnaast maken naar het lager gelegen strand. Een wereld waar verschillende vogelsoorten gebruik van zoet en zout water samenkomen. jonge duinen en het strand om te broeden; zoals strandplevier, bontbekplevier en de dwergstern.

verslag windwerk - 17 bouwtraject Midsland aan Zee West aan Zee Hoorn

Formerum Midsland

Bouwweekenden Windwerk is gesitueerd tussen de strandopgangen Midsland aan Zee Het Windwerk landschap is in één testweekend en drie West-Terschelling (Strandpaviljoen De Branding) en bouwweekenden in maart en april 2016 samen met ruim 150 (Zandzeebar). studenten van diverse opleidingen en vrijwilligers gebouwd. Onder begeleiding van en met technisch advies van Jan Roelof Witting, omgevingsbeheerder bij Rijkswaterstaat, wordt het helmgras gestoken uit de Terschellinger duinen. In het bouwproces staat het ‘leren door doen’ en het uitwisselen van kennis centraal. Deelnemers helpen met het uitzetten van het ontwerp en het steken van helmgras uit de voorduinen. Door oefening en herhaling is iedereen een tijdelijk ‘expert’ geworden in het planten van helmgras. Aan elke workshop is een lezing van Bruno Doedens gekoppeld, over de achtergrond en inhoud van het project.

Ook bouwden 80 middelbare scholieren van scholengemeenschap ’t Schylger Jouw, Terschelling twee dagen mee. Staatsbosbeheer verzorgde voor de scholieren een kleine educatieve excursie in de voorduinen direct achter de Windwerk locatie.

uitzettekeningen bouwweekenden april 2016 foto Machiel Spaan

techniek van het helmgras steken uit de duinen foto’s Bruno Doedens

verslag windwerk - 19 bouwweekend in april scholieren van het eiland helpen ook een handje mee foto Bruno Doedens foto Elisabeth Floris

gaten boren, veld uitzetten en planten van het helmgras foto’s Flore Bijker

vanaf de duinen is de ontwikkeling van het helmgraslandschap goed te volgen foto Bruno Doedens

verslag windwerk - 21 na 3 weken de wind laten werken, WIndwerk mei 2016 foto’s Bruno Doedens

Drie weken later… Drie weken na het derde bouwweekend hebben we Windwerk bezocht om de ontwikkeling van het helmgraslandschap te bekijken. Tot onze verbazing heeft het helmgras op dat moment al veel zand ingevangen, hebben de wortels zich ontwikkeld en groeien er nieuwe groene scheuten uit het zand omhoog. De verwachting van Wageningen Universiteit blijkt te kloppen: helmgras kan goed op dit strand groeien.

Windwerk na 3 weken vanuit de lucht foto Gerrit-Bart Volgers

verslag windwerk - 23 monitoringstraject

Wageningen Universiteit Uit de octocopter luchtfoto’s kunnen we nu nog geen conclusies trekken, daarvoor is langdurige monitoring nodig. Wel kunnen Windwerk is een experiment waarin verschillende beplantingspatronen we wat concluderen uit de resultaten van de verschillende (variatie in duingrootte, dichtheden, afstanden en posities op het veldwerkonderzoeken van studenten. Deze geven inzicht in de strand) zijn getoetst op verschillende effecten (zandinvang, vitaliteit ontwikkeling van Windwerk onder de huidige condities (windkracht helmgras, zanddoorvoer en weerstand tijdens stormen). Hiervoor is een en richting, zoutgehalte van het strand, getijdenstanden) van het langdurige monitoring nodig. Onderzoekers en studenten van Wageningen moment van aanplanten tot nu. Universiteit brengen vanaf mei 2016 de transformatie en ontwikkelingen van het Windwerk landschap in kaart.

Van april tot en met juni zijn met een octocopter vanuit de lucht gedetailleerde foto’s gemaakt. De aanwas en erosie van de jonge duinen en de veranderingen in vitaliteit van het helmgras zijn gemeten met in opeenvolgende weken gemaakte foto’s. In mei en juni hebben twee bachelor studenten Bodem, Water en Atmosfeer en vier master studenten Bos en Natuurbeheer veldonderzoek gedaan naar Windwerk. Onder begeleiding van dr. Michel Riksen, expert in strandmorfologie en zandtransport, is door de studenten de doorvoer van zand van zee naar de voorduinen met zandvangers gemeten. De hoeveelheid ingevangen zand, de vitaliteit van het helmgras en het zoutgehalte van het strand op gemiddelde worteldiepte zijn in kaart gebracht onder begeleiding van dr. Juul Limpens.

veldonderzoek naar ontwikkeling jonge duinen van het Windwerklandschap. foto’s Wageningen Universiteit

links: de wind in actie, eerste monitoringsbeeld van Windwerk door Wageningen Universiteit foto Marinka Puijenbroek en Corjan Nolet

verslag windwerk - 25 globale verdeling zandinvang over het Windwerk landschap gemiddelde groenheid van kleine en grote helmgras plotjes en in relatie tot de drie bouwweekenden

Zandinvang Vitaliteit helmgras Zandinvang van de verschillende plotjes is gemeten met behulp De vitaliteit van het helmgras is gemeten aan de hand van het van een hoogtemeter. Over het algemeen kan worden opgemaakt aantal groene scheuten per plotje. Opvallend is dat de vitaliteit in de dat hoe groter het vegetatieoppervlak is hoe meer zand er wordt kleine plotjes (1 m2) hoger is dan de vitaliteit van het helmgras in de ingevangen. Dit is te zien op verschillende schaalniveaus. Grote plotjes grote plotjes (4 m2). Plotjes die in het laatste bouwweekend (eind (4 m2) vangen meer zand in dan kleine plotjes (1 m2). Velden met veel april) zijn geplant ogen minder vitaal dan de eerder aangeplante plotjes (hoge dichtheid) vangen meer zand in dan velden met weinig helmgraspollen. Mogelijk oorzaak is dat het helmgras minder tijd heeft plotjes (lage dichtheid), het onderlinge verschil in zand invang tussen gehad om zich te herstellen van het overplanten en/of op een minder de kleine en de grote plotjes is hier kleiner. Opmerkelijk is dat aan geschikt moment zijn aangeplant. De aanplantperiode van helmgras is de noordwest- (zeezijde) en de zuidoost- (duinzijde) meer zand is laat in de winter of vroeg in het voorjaar. Er zijn bij de metingen geen ingevangen dan in de middenstrook. zoutgehaltes gevonden waarbij helmgras niet goed kan groeien, het strand is hier en in dit seizoen dus voldoende zoet. Of de verschillen in Zanddoorvoer vitaliteit weer bij zullen trekken zal de tijd uitwijzen. Met zandvangers aan zee- en duinzijde is de zanddoorvoer gemeten. De onderzoeksresultaten van de zandvangers laten zien dat Windwerk Conclusies veldonderzoek zand tegenhoudt, maar in beperkte mate. Er is geen directe relatie Deze eerste resultaten laten zien dat er verschillen zijn in tussen de dichtheid van helmgras plotjes en de hoeveelheid duinontwikkeling tussen verschillende beplantingspatronen en zanddoorvoer. De metingen in de lijn van de open diagonale banen posities op het strand. Dat is een interessant gegeven. Daarnaast tonen dat hier meer zanddoorvoer is. Ook bij weinig wind vindt hier laat de eerste duinontwikkeling zien dat de duinvelden de capaciteit zandtransport plaats van zee naar duin. van het strand om zand vast te houden vergroten zonder de voorduinontwikkeling negatief te beïnvloeden. Er kan pas een gefundeerd antwoord komen op de vooraf gestelde onderzoeksvragen als de monitoring over een langere periode plaatsvindt. De ontwikkeling van de jonge duinen moet hiervoor een langere tijd worden gevolgd, ook in andere seizoenen met andere condities.

gemiddeld gemeten zandinvang voor kleine en grote helmgrasplotjes en per bouwweekend

verslag windwerk - 27 “Ik hoop van harte dat Windwerk ook na oktober 2016 mag blijven staan, om te kijken wat er in het stormseizoen gebeurt.” Rick Timmerman, PRW

Monitoringsplan najaar 2016

Met de betrokken partijen is afgesproken dat Windwerk in ieder geval tot eind december 2016 blijft staan. Voortgaand op de eerdere onderzoeken brengen we de ontwikkeling van Windwerk verder in kaart. Elke maand worden met de octocopter luchtfoto’s en DEM-beelden (digitale hoogtemodellen) gemaakt van Windwerk, het vlakke strand naast Windwerk en de achterliggende voorduinen. De groei en erosie van de duinen en groenheid van het helmgras van Windwerk wordt hiermee in N kaart gebracht. Daarbij wordt ook onderzocht welke invloed duingroottes, dichtheden en posities op het strand hebben op de ontwikkeling van de Windwerklab. In blauw de velden die tijdens de onderzoeksuurtjes in kaart zijn gebracht. jonge Windwerkduinen.

Eind oktober gaan we de veranderingen berekenen en in kaart brengen, in samenwerking met Lammert Kooistra (Laboratory Geo-information Science en Remote Sensing). De resultaten worden aan het DUBEVEG model zullen voordoen maar later, in het winterseizoen. Dergelijke vragen van Wageningen Universiteit (Michel Risken en Corjan Nolet) toegevoegd kunnen we dus pas beantwoorden wanneer de veranderingen ook waarmee voorspellingen kunnen worden gedaan over de duinontwikkeling gedurende komend winter en voorjaar worden gemonitord. en zandtransport voor verschillende kusttypen en scenario’s (zandvoorraden, strandmorfologie en klimaatcondities). Hiermee wordt Het is interessant de ontwikkelingen van een individuele jonge de toepasbaarheid van helmgras op het strand voor jonge duinvorming in duin te volgen met een time-lapse camera op het strand en met beeld gebracht. een camera vanuit de lucht. Deze beeldende verslaglegging is een communicatiemiddel naar bewoners, onderwijsinstellingen en partijen. Omgevingsfactoren die van invloed zijn op de ontwikkeling van jonge Ter vergelijking zouden we ook graag time-lapse beelden willen maken duinen en groei van helmgras variëren per seizoen. In overleg met van een vlak strand en van een strand met natuurlijke jonge duinen. Juul Limpens is om deze reden een monitoringsplan opgesteld tot eind oktober 2016 dat aansluit op de voorgaande onderzoeken: het meten van zanddoorvoer, zandinvang en vitaliteit van helmgras. Deze metingen in het Windwerk landschap worden vergeleken met metingen van het vlakke strand buiten Windwerk en de ontwikkeling van achterliggende Windwerklab voorduinen. De omgevingsfactoren die mogelijk veranderen gedurende de seizoenen willen we ook meten: het zoutgehalte van het strand, Windwerk is onderdeel van het Oerol festival 2016, Terschelling. Als de grondwaterstand, windkracht en windrichting. Tenslotte beogen locatietheaterfestival opereert Oerol op de scheidslijn tussen cultuur en we ook de landschapsbeleving van Windwerk te onderzoeken. Hoe natuur; theater als een laag van verbeelding over het landschap. Het ervaren strandbezoekers Windwerk ten opzichte van een vlak strand? menselijk ingrijpen krijgt hier tijdelijk vorm via voorstellingen, beeldende Oerol wil verder denken In de vorm van enquêtes of interviews kan getoetst worden hoe de projecten en muziekoptredens in het landschap. Maar meer en meer richting wetenschap en landschapsbeleving van het experiment is in relatie tot vlakke stranden. is Oerol, en met name Sense of Place, de plek voor ontwikkeling van landschapsontwikkeling, waarbij artistieke projecten die een meer langdurige dialoog met het landschap nieuwe samenwerkingen worden Om inzicht te krijgen in de relatie tussen beplantingspatronen en de aangaan. Oerol/Sense of Place, zet haar festival in als laboratorium voor stormbestendigheid van de jonge embryonale duinen, zijn we vooral grote landschapsprojecten. Het unieke decor van het eiland is bij uitstek aangegaan. Windwerk van SLeM is nieuwsgierig hoe Windwerk zich ontwikkelt tijdens stormen. Blijft het geschikt om experimenten te tonen en te toetsen. hier een mooi voorbeeld van. helmgras staan, spoelt het geheel weg of blijven er misschien wortels Anemoon Elzinga, Oerol achter waaruit in het voorjaar weer nieuwe helmgras scheuten groeien? Tijdens Oerol 2016 kropen festivalbezoekers in het Windwerklab tijdelijk in Kan een jong duinlandschap plaatselijk een beschermende functie voor de huid van onderzoekers. Tweemaal per dag is tijdens een onderzoeksuur de achterliggende voorduinen hebben door de energie van golven af te een windwerk veld in kaart gebracht. Op een speelse en toegankelijke zwakken? Monitoring van de zandhoogte en vitaliteit van helmgras van wijze is met bezoekers de windkracht en windrichting, duinvorm (richting voor en na een storm kunnen hier inzicht in geven. Wellicht is het mogelijk van de duinstaart) duin-hoogte en lengte en zoutgehalte gemeten. Ruim tijdens een storm opnames te maken met een onderwatercamera. We 8000 bezoekers hebben tijdens het festival Windwerk bezocht, waarvan verwachten echter dat deze stormen zich niet in september of oktober er 400 bezoekers hebben deelgenomen aan het Windwerklab.

verslag windwerk - 29 Afzetten van de duinstaarten en meten van lengte en hoogte van de duinen. Geheel rechts: meten van zoutgehalte aan de hand van de elektrische geleidbaarheid van het zand op de duinen, op het strandoppervlak en het grondwater. foto’s Maria Floris

registratieformulier

(1 m2) boven op de jonge duin (1 m2) op strandniveau (4 m2) boven op de jonge duin (4 m2) op strandniveau 1 m2 4 m2 5 m2

hoogst, laagst en gemiddeld gemeten elektrische geleidbaarheid in micro Siemens (µS/cm), langste, kortste en gemiddeld gemeten duinlengte voor een klein, Tijdens Oerol zijn geen waardes gemeten waar helmgras niet meer kan groeien. groot en een combinatie van een klein en groot helmgras plotje

“Oerol wil verder denken richting wetenschap en landschapsontwikkeling, waarbij nieuwe samenwerkingen worden aangegaan. Windwerk van SLeM is hier een mooi voorbeeld van.” Anemoon Elzinga, Oerol

1 m2 4 m2 5 m2

hoogst, laagst en gemiddeld gemeten zandinvang voor een klein, gemeten windkracht en richting tijdens Oerol een groot en een combinatie van een klein en groot helmgrasplotje

verslag windwerk - 31 landschappelijke 1 2 3 4 tentoonstelling

5 6 7 8

Voor Oerol 2016 is een extra dimensie aan het Windwerk landschap toegevoegd. In de ‘duinpannen’ van strobalen zijn ‘kamers’ van bamboestokken gemaakt. Centraal in deze kamers lagen zogenaamde ‘Pandoeken’ als poëtische laag. De afbeeldingen op de doeken maken voor het oog onzichtbare processen en elementen van duinvorming zichtbaar. Er zijn verbanden gelegd tussen de micro- en macroschaal van het landschap.

9 10 11 12

“Ik ben onder de indruk van de weidsheid van het project en de strakke lijnen. Beetje vervreemdend ook, niet alleen van boven, maar ook als je er midden in staat. De strakke rijen met kleine duinen in een omgeving die zich niet laat vangen

in rechtlijnigheid.” Rick Timmerman, PRW 13 14 15 16

17 18 19 20 1 Zandkorrels zijn door de beweging van wind en water uiteengevallen stukjes steen. 2 Bewegen en spelen maakt het zand zacht. 3 Door het in- en uitstromen van de zee ontstaan zandbanken en kwelders in de Waddenzee. 4 Wind- en waterstromen vormen en vervormen de kustlijn. 5 Het Waddengebied is sinds 2009 UNESCO wereld­erfgoed. 6 Wind verplaatst zand. Het springt, rolt en zweeft. 7 In Pannenland tekent de wind met zand (Oerol 2013). . 8 Jaarringen vier maanden na de aanleg (Oerol 2006). 9 Een spel van wind en zand leidt tot organische duinvormen in het geometrisch Windwerklandschap. 10 Wageningen Universiteit onderzoekt groei en erosie van de jonge Windwerkduintjes. 11 Vanaf grote hoogte maken wolken de windstromen zichtbaar. 12 De doorsnede van de stengel laat zien dat helmgras veel water kan vasthouden. 13 Helmgras groeit met de hoogte van de duin mee. Er ontstaan diepe wortelstelsels. 14 Na herplanting vergeelt helmgras. Als de wortels aangroeien komen groene scheuten op. 21 22 23 24 15 Waar ligt de grens tussen land en zee? 16 Een druppel zeewater bevat plankton en andere voor het oog onzichtbare organismen. 17 De zee laat met hoogwater voedselrijk materiaal achter zoals schelpjes en dode planten. 18 De zee komt en gaat. Nat en droog wisselen elkaar af. 19 Vanaf grote hoogte maken schuimkoppen zeestromen zichtbaar. 20 De dagelijks wisselende invloed van de maan is zichtbaar in eb en vloed. 21 Zand lijkt levenloos maar herbergt veel organismen. 22 Zeldzame vogels als de plevier broeden in de jonge duintjes op het strand. 23 Jonge duinen zijn foerageergebieden voor de dwergstern en andere trekvogels. 24 Het Wadden­gebied is een belangrijke schakel voor de vogeltrek.

verslag windwerk - 33 “De uitgestrektheid en de vlakte van het strand vind “Door deze nieuwe duintjes op het strand wordt het “Fijn dat je er doorheen mag lopen en je lekker “De bepaalde cadans geeft rust in het geheel.” ik erg mooi, maar misschien is wat meer afwisseling een stuk minder eentonig.” tussen de duintjes kan gaan liggen.” op het strand wel belangrijk voor een rijkere beleving.” “Normaal loop je over het strand en ben je niet zo “Dat helmgras is cool” “Ruimtelijk, groots en enorm. Het strand is groot bewust van het feit dat de duinen zich dynamisch genoeg.” blijven vormen. Door dit landschap zie je het vlak “Prachtig dat kunst, natuur en wetenschap met voor je neus gebeuren. elkaar zijn verweven.” “Het is mooi en opvallend. Het is nieuwe natuur!” “Wa t een groot landschap en zo ontzettend bewerkelijk.” “De uitvergrootte foto’s in het landschap vind ik erg “De rechte lijnen van het grid op het natuurlijk “Op een natuurlijke manier een nieuwe vorm bijzonder, doordat er wordt gespeeld met schaal.” strand laten de glooingen en vormen van het zand aanbrengen in het landschap die een positieve mooi uitkomen. Een surrealistisch spel tussen mens uitwerking heeft doordat het natuurlijke processen in “Het is echt groter dan je denkt. De afbeeldingen en natuur.” stand houdt. Dat is duurzaam!” vallen weg in het landschap van bovenaf als je op de “Zou er nieuwe vegetatie kunnen ontstaan op het duinen staat.” strand?”

“Ik ben verbaasd hoe snel het landschap zich al heeft “It is interesting to see what nature creates and how gevormd na drie maanden.” it actually works.” “Het lijkt erg natuurlijk, doordat het mooi is “Het zou jammer zijn als het zou stoppen na geïntegreerd in het landschap.” Oerol.”

foto Isabelle Hagen

verslag windwerk - 35 landschappelijke tentoonstelling, Oerol 2016 foto Bruno Doedens

In Windwerklab leren bezoekers over Windwerk en over duinvorming, landschappelijke tentoonstelling vanaf boven foto’s van links naar rechts en van boven naar onder Maria Floris, Elisabeth Floris, Bruno Doedens en Isabelle Hagen vliegerfoto Gerrit Bart Volgers

verslag windwerk - 37 beeldende verslaglegging

Op drie verschillende manieren is windwerk op beeldende wijze vastgelegd gedurende de verschillende projectfases van Windwerk.

Time Lapse Jan Karel Lameer heeft met camera’s en statief de ontwikkeling van Windwerk vastgelegd in twee time-lapse video’s. De bouwweekenden, de groei van de duinen en de Oerol periode staan hierin centraal. Video’s zijn te bekijken op: www.slem.org/film.

Windwerk van boven De ontwikkeling van Windwerk is ook vastgelegd van bovenaf. Gerrit Bart Volgers heeft met zijn vlieger gedurende verschillende momenten van het proces luchtfoto’s gemaakt. De metamorfose van het geometrische landschap wordt hierin goed zichtbaar.

Film Andras Hamelberg verzorgt een filmend verslag van de ontwikkelingen van Windwerk. In de film worden meerdere belangrijke verhalenlijnen samengebracht: de voorbereidingen, het bouwproces, de Oerolperiode, de communicatie en educatie, en natuurlijk de transformatie van Windwerk in de tijd.

Tentoonstelling en presentatie In de periode na Oerol is het Windwerk project nog steeds te bezoeken. De VVV Terschelling besteedt hier aandacht aan en bij het strandpaviljoen ‘de Branding’ nabij Windwerk is een informatieve tentoonstelling ingericht die het project aan het publiek uitlegt en van achtergrondinformatie voorziet.

Time Lapse beelden Jan Karel Lameer

verslag windwerk - 39 Windwerk in mei 2016, vliegerfoto’s Gerrit Bart Volgers Windwerk 13 juli 2016, vliegerfoto’s Gerrit Bart Volgers

verslag windwerk - 41 Oerol Festival @OerolFestival · 18 jun. Weekblad de TERSCHELLINGER® nr. 1588, donderdag 16 juni 2016 pagina 20 p Twitter? Bij Vier Tellen Vooraf op de Betonning 14:30 praten @MulderJoop en nu om je eigen persoonlijke @brunodoedens van @SLeMinfo #windwerk over #senseofplace en! Seminar Bird Senses of Places

Het is inmiddels een mooie traditie: het Sense of Place-seminar voorafgaand aan het Oerol-festival. Op woensdag 8 Registreren R S Q Sita Dijkstra @sitadijkstra · 17 jun. en donderdag 9 juni namen wetenschappers en kunstenaars een groep van ruim zestig seminargasten mee in de won- Na regen komt zonneschijn @OerolFestival #windwerk #bamboe #helmgras dere wereld van de trekvogels. Midsland Terschelling Zoals Terschelling tijdens Oerol een Maaike Ebbinge en Victor Frederik. en zonder goed onderzoek kunnen wij nd verzamelplaats is voor artiesten van Als afsluiter van de eerste dag liet de natuur niet beheren. Wij zijn Harry rden in het afgelopen uur over de hele wereld, zo is het Wadden- Landschapsarchitect Bruno Doedens daarom ontzettend dankbaar voor zijn gebied in het voorjaar een verzamel- zijn duinproject ‘Windwerk’ zien. tomeloze inzet”, aldus Kiestra. plaats voor honderdduizenden trekvogels. In het onderzoekspro- De donderdag begon al vroeg met een Als laatste kwam de lepelaar aan de ets gramma 'Metawad' hebben onderzoe- ontbijt op het wad. Terwijl de seminar- beurt, de enige van de vijf onderzochte n kers van het NIOZ (Nederlands gasten stonden te genieten van een vogelsoorten die op het eiland broedt. rden in het afgelopen uur Instituut voor Onderzoek der Zee) op broodje, koffie en livemuziek van film- Uit het verhaal van Joeri Lamers en Texel en de Rijksuniversiteit Gronin- componist Christiaan Verbeek (vanaf Freek Zwart bij het ‘Waterplak’ werd rden in het afgelopen uur gen de afgelopen vijf jaar vijf soorten het nabijgelegen NIOZ-onderzoeks- duidelijk dat er meer lepelaars kunnen ck wadvogels onderzocht voor wie de schip De Navicula), kwam het water overleven als het lukt om meer platvis rden in het afgelopen uur Waddenzee de spil is in hun leven: de opzetten en werd het gezelschap ver- in de Waddenzee te krijgen. rotgans, drieteenstrandloper, kanoet, dreven door het getij, als waren zij ka- rden in het afgelopen uur rosse grutto en de lepelaar. De resul- noeten. Zo kon men zelf ervaren voor Na de lezing verplaatste het gezel- sen taten van het onderzoek werden niet welke uitdagingen de wadvogels staan schap zich naar de ‘Geitenwei’. Hier gepresenteerd in een zaaltje met een in hun zoektocht naar voedsel. Op de stonden zo’n twintig eilander kinderen powerpoint-presentatie, integendeel: dijk bij Striep vertelde Harry Horn het van Dansstudio Terschelling van Kyra het werd een bijzondere, interactieve verhaal over de rosse grutto. Aanslui- Meijer klaar om de speciaal voor het expeditie langs de Terschellinger land- tend was er de dans ‘Vuurvogel’ door seminar gemaakte dans ‘De lepelaar’ schappen. Club Guy&Roni. Zo werd natuur en op te voeren. ONS PROJECTEN cultuur met elkaar verbonden. Na Alle verhaallijnen van het seminar De seminargasten verzamelden zich deze indrukwekkende dans werd vrij- werden samengebracht in de indruk- Over Help Voorwaarden NIEUWS vorige week woensdagochtend in Har- williger Harry Horn uit West in het wekkende voorstelling ‘TRACKS’ ies AdverteNntie-informatie ieuwsbericht RAPPOR TEN lingen voor de overtocht naar Ter- zonnetje gezet door oud-collega Freek door Theunis Piersma en Sytze STRA 1 schelling. Na de opening van het Zwart van Staatsbosbeheer wegens Pruiksma, geregisseerd door Jos Thie TEGIEËN DINSDAG 24 MEI 2016 seminar in de Tonnenloods door dag- zijn grote verdienste in het ringlezen en geproduceerd door Pier 21. De BRob de VriesS @bobr devries · 15 jun. Q De werkplek van vandaag.C KOoNn Tminde r! voorzitter Klaas Sietse Spoelstra en van vogels op Terschelling. Uit handen voorstelling werd opgevoerd in de #oerol16 #slem #windwerk #midAsClaTndaanzee ln.is/www.instagram.… Sense of Place-grondlegger Joop Mul- van provinciehoofd Jesler Kiestra van Tonnenloods die voor deze gelegen- PRW actief in Windwerk Oerol der, volgde de presentatie van het Staatsbosbeheer kreeg hij het eerste heid was omgedoopt tot theater. Een boek ‘Marathon Migrants’ door Theu- exemplaar van het boek ‘Knooppunt waardige afsluiting van het vierde

De aan- en afvoer van zand en slib in RRdicek W TimmerSman @RickTimmerman · 4 Qjun. nis Piersma, hoogleraar Trekvogeleco- Waddenzee’ uitgereikt. Hierin zijn de Sense of Place-seminar. De onder- logie aan de RUG. resultaten te lezen uit het Metawad- zoeksresultaten zijn na te lezen in het uniek in de W Prachtige project #windwerk van #slem in de stralende zon. #rijkewaddenzee #oerol2016 #waddenzee #werelderfgoedwz Aansluitend opende hij de fototen- onderzoek. “Harry staat op eenzame reeds genoemde boek ‘Knooppunt denen waarom dit gebied is benoemd tot toonstelling van natuurfotograaf Jan hoogte, hij heeft meer dan tienduizen- Waddenzee’ van Rob Buiter, Laura ereld. Het is één van de belangrijkste van de Kam, die tijdens Oerol te zien den ringlezingen op zijn naam staan. Govers en Theunis Piersma, dat ver- elderfgoed. T is in de stal van boerderij de Gèskieker Zonder deze waarnemingen kan er krijgbaar is bij de eilander boekhan- op . geen goed onderzoek gedaan worden, dels en bij de Gèskieker. och weten we er verrassend weinig addenzee is Vervolgens vertrok het gezelschap 11 8 ramma naar een Rijke W naar de Dwarsdijk voor het verhaal van de rotgans. Er werden verschil- SRLeM @SLeMSinfo · 21 nov. 2015 le project Windwerk op Oerol de morfologie van lende levensstijlen van de ‘ouderwetse Nie Vandaag een #windwerk proef met h beter zichtbaar maken. H u kweldergans’ en de ‘moderne polder- Wageningen. In ruig november weer. w gans’ uiteengezet door onder andere ment and visibility with festival visitors. ustainability c festivals moving towards addenzee (PR bin oncepts for small local entrepreneurs and support for local s van SLeM in s ne Oene de Jong, Flang Cupido en de rot- Overall, the playful, exploratory n , and aesthetic qualities of the research and of the art installations were inspiring. gansonderzoekers. Daarna verplaatste dogmatic, non-didactic approach to engaging with issues of human-nature made the topic accessible. k andere partijen doen aan het project mee W) wil via men zich naar de vloedlijn van het This open, beautifully creative, non- amenweerkt inidge em eist bSeednasceh ot fdoor Following are some our favorite installations that were most relevant to the concept of re-imagining, re-experiencing culture-nature connections: eheer en Rijkswaterstaat en de Universiteit strand bij Midsland aan Zee, waar ge- V Windwerk by SLeM erzachten ran luisterd kon worden naar een verhaal (Sense of Place Partner) en natte wad van actrice Rebekka de Wit over de Windwerk is both an art installation and an ambitious dune formation experiment. Geleidelijke overgan drieteenstrandloper, voorgedragen for innovative dune formation for the purpose of climate adaptation”As they describe: “inspired by the geometric metamorphosis drawings of M.C. Escher door acteur Arnold Dijkstra. Aanslui- this is a project in which dune formation processes become visible and The aim of the project was to create “a temporary landscape as a catalyst together a coalition of scientists, volunteers, and government and non-profit organizations, including the department of nature conservation at W land en water are stimulated by the ‘dance’ tend werd een bezoek gebracht aan University. The set-up process included the active participation of volunteers, such as students from E bLeAtwSeAen humans and nature.” , Association) in the er landschap van honderd bij met kwelders voor zowe ‘De gastelaars’, een project van physical restoration of the dunes. The project brought . En afw (European Landscape ageningen strand van T natuur als voor Uw Kruidenrijk Kome (‘Thy Herbdom Come’) by W Architecture Student landschapsbel aterlanders (Sense of Place Partner) verslag windwerk - 43 This installation enticed with the mysterious description: “The polder is a battlefield, a market sq en van he erschelli the swirling mass of life and death is a temple. A sac e vervolg

Project in groter verband interessant te zijn in relatie tot de vitaliteit van helmgras. We kunnen Het Windwerk-project is één van de SLeM-projecten die betrekking onderzoeken of het toevoegen van voedingsstoffen in de vorm van heeft op de potenties van de voorzones van de kustbescherming. vloedmerk of restmateriaal van Staatsbosbeheer bijdraagt aan het Windwerk gaat over de kansen van voorzones van de Nederlandse ontwikkelen van jonge duinen. Óf, zouden we helmgras net als rijst duinen. De Openstructuur-Kwelders van Wadland gaan over de machinaal kunnen aanplanten, zodat er op grote schaal kan worden kansen van de voorzones van dijken. gewerkt aan duinvorming? Wij zijn van mening dat voor beide zones een meerwaarde te behalen is voor zowel de kustverdediging, als voor de natuurwaarden, als Tenslotte zijn er nieuwe culturele lagen die we kunnen toevoegen mogelijk ook voor de sociaaleconomische waarde (toerisme en zilte om een inspirerend en rijk landschap te creëren. We denken dan landbouw). Het lijkt zinvol om met deze voorzones te experimenteren bijvoorbeeld aan het experimenteren op het strand met zilte teelten. in het kader van de Culturele Landschapsontwikkeling, waarbij zoveel mogelijk maatschappelijke organisaties als partners betrokken zijn. De Kortom, een zee aan ideeën. In overleg met alle betrokken partijen verbeeldende kracht van de experimenten is van groot belang voor willen we zorgvuldig afstemmen welke experimenten mogelijk en de educatie en communicatie naar zowel de vakwereld als naar een zinvol zijn. Wij verheugen ons op een uitdagend en vruchtbaar vervolg breed publiek. van Windwerk.

Mogelijk vervolgonderzoek Met de resultaten van de monitoring tot eind december 2016 stellen we met alle betrokken partijen een gezamenlijke agenda op voor een vervolgproject.

Windwerk 2016 laat zien dat jonge embryonale duinen gecreëerd kunnen worden op het strand van Midsland aan Zee, Terschelling. Hoe de duinen zich staande houden en wat hun functie is tijdens stormen zal de tijd uitwijzen. Hier valt mogelijk nog veel te ontdekken. Welk beplantingspatroon is van waarde voor de stormbestendigheid van de voorduinen? Hoe kan naar de zee terugwaaiend zand worden vastgehouden in de voorduinen? Welke variaties in vorm, positie, grootte, dichtheden en onderlinge afstanden van de duinen leiden tot “Windwerk is voor mij het project dat een landschappelijke verrijking voor bijzondere planten en dieren? ‘Sense of Place’ helder maakt. Het maakt Mogelijk geeft dit naast nieuwe inzichten in beplantingspatronen gebruik van de krachten van de plek en maakt voor jonge duinen ook nieuwe inzichten voor duinbeplanting in de voorduinen. dat zichtbaar voor de Oerolbezoeker.” Anemoon Elizinga, Oerol Om te ontdekken voor welke typen kustmorfologie de jonge embryonale duinen een bijdrage kunnen leveren zouden we experimenten op andere type kusten op andere Waddeneilanden willen gaan doen. Door een vergelijkbaar ontwerp op een verschillende kusttypen te toetsen kunnen we de mate van ontwikkeling in aangroei en erosie vergelijken.

In Windwerk hebben we met helmgras als bouwmateriaal gewerkt. Naast helmgras (Ammophila Arenaria) zijn er meer grassoorten die mogelijk een rol kunnen spelen in de vorming van jonge embryonale duinen. Ook lijkt het planten ervan op kunstmatige ophogingen

verslag windwerk - 45 colofon

Windwerk is een coproductie van: SLeM i.s.m. Sense of Place / Oerol

Gerealiseerd door Bruno Doedens (SLeM) i.s.m. Machiel Spaan (M3H), ondersteund door Hester Annema, Elisabeth Floris, Isabelle Hagen en Ariaan Witteveen Beeldende documentatie: Andras Hamelberg, Theo Heldens, Jan-Karel Lameer, Gerrit-Bart Volgers en Bruno Doedens

In samenwerking met Oerol, Anemoon Elzinga Rijkswaterstaat, Jan Roelof Witting Sense of Place, Joop Mulder Staatsbosbeheer, Remi Hougee Wageningen Universiteit, Juul Limpens, Marinka van Puijenbroek, Michel Riksen en Corjan Nolet en ondersteund door studenten van de master Forest and Nature conservation en bachelor Bodem Water Atmosfeer Programma naar een Rijke Waddenzee, Rick Timmerman en Hein Sas

Mede mogelijk gemaakt door Oerol / Sense of Place LWD 2018 The Art of Impact Programma naar een Rijke Waddenzee

Deelnemende scholieren en studenten -- Academie van Bouwkunst, Landschapsarchitectuur en Architectuur, Amsterdam en Tilburg -- ELASA (European Landscape Architecture Student Association), Landschapsarchitectuur en Stedenbouw, 14 verschillende Europese landen -- Internationale Ontwikkelingstudies, Wageningen -- Hogeschool Arnhem, Fysiotherapie, Arnhem -- Scholengemeenschap ’t Schylger Jouw, 1e en 2e klas vmbo, Midsland aan Zee -- Technische Universiteit Delft, Stedenbouw, Delft -- Technische Universiteit Delft, vak Artgineering, Delft -- Universiteit Groningen, Kunstmatige Intelligentie, Journalistiek en Klinische Psychologie -- Universiteit Utrecht, Sociale Geografie en Planning en Energy Science, Utrecht -- Wageningen Universiteit, Bos en Natuurbeheer, Landschapsarchitectuur en Ruimtelijke Planning en Internationale Ontwikkelingsstudies