Karpaty Wewnętrzne – Tatry, Podhale,

Treści zawarte w tym temacie nie występują w obecnej podstawie programowej. Karpaty Wewnętrzne – Tatry, Podhale, Pieniny

Karpaty Wewnętrzne w znaczący sposób odróżniają się od Karpat Zewnętrznych. Tatry są najwyższym pasmem w całych Karpatach, wyraźnie górującym nad okolicą. Pieniny również górują nad okolicą, ale tylko dzięki znacznym wysokościom względnym. Z kolei Podhale jest rozległym, wydłużonym obniżeniem terenu o płaskim dnie.

Źródło: ToSter (hp://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Już wiesz

jakie są główne pasma Karpat; w jaki sposób przebiegają fałdowe ruchy górotwórcze; w jaki sposób lodowce górskie ukształtowały rzeźbę terenu; jak odczytywać dane z wykresów klimatycznych; jaki jest układ pięter roślinnych w Tatrach.

Nauczysz się

opisywać genezę powstania Tatr, Podhala i Pienin; wskazywać różnice między krajobrazami Tatr Wysokich i Tatr Zachodnich; wyjaśniać, co to jest przełom Dunajca; charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność Karpat Wewnętrznych. 1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Karpat Wewnętrznych

Karpaty Wewnętrzne zajmują niewielki obszar na południu Polski i na północy Słowacji. Pasmo Tatr ma około 50 km długości i do 20 km szerokości. Rozciąga się w kierunku wschód‐zachód, wzdłuż granicy państwowej, przy czym większa ich część znajduje się po stronie słowackiej – w Polsce tylko 160 km2 z 715 km2 ogólnej powierzchni gór. Tatry dzielą się na Tatry Zachodnie oraz Tatry Wschodnie, a granicą między nimi jest Przełęcz Liliowe i Dolina Suchej Wody. W skład Tatr Wschodnich wchodzą przede wszystkim Tatry Wysokie, a ponadto Tatry Bielskie leżące w całości na Słowacji. W Tatrach Wysokich po stronie słowackiej znajduje się najwyższy szczyt całych Karpat – Gerlach o wysokości 2655 m n.p.m. Oprócz niego jest jeszcze kilka innych szczytów o zbliżonej wysokości, w tym leżące na granicy (2499 m n.p.m.), które są najwyższym szczytem Polski. Ważniejsze szczyty w Tatrach TATRY ZACHODNIE TATRY WYSOKIE

2248 2655 Bystra SK Gerlach SK m n.p.m. m n.p.m.

2184 2632 Baraniec SK Łomnica SK m n.p.m. m n.p.m.

2178 2628 Banówka SK Lodowy Szczyt SK m n.p.m. m n.p.m.

Starorobociański 2176 2499 SK/PL Rysy SK/PL Wierch m n.p.m. m n.p.m.

2158 2494 Błyszcz SK/PL Krywań SK m n.p.m. m n.p.m.

2122 Mięguszowiecki 2438 Krzesanica SK/PL SK/PL m n.p.m. Szczyt m n.p.m.

2064 2301 Wołowiec SK/PL Świnica SK/PL m n.p.m. m n.p.m.

1985 2291 Kasprowy Wierch SK/PL Kozi Wierch PL m n.p.m. m n.p.m.

1894 PL SK – Słowacja, PL – Polska m n.p.m. Polecenie 1

Na mapie poniżej wskaż Tatry Zachodnie i Wysokie oraz przełęcz, która je rozdziela. Korzystając z danych w Tabeli 1., odszukaj na mapie najwyższe szczyty Tatr po stronie słowackiej i polskiej, w tym także te leżące na granicy.

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Na północ od Tatr, równolegle do nich, rozciąga się obniżenie Podhala, którego zasadniczą częścią jest Kotlina Orawsko‐Nowotarska. Jej wysokość bezwzględna wynosi około 600 m n.p.m. Pomiędzy Kotliną Orawsko‐Nowotarską a Tatrami znajdują się jeszcze dwie inne, równoległe jednostki – wyniesienie Pogórza Spisko‐Gubałowskiego i obniżenie Rowu Podtatrzańskiego. Takie naprzemienne występowanie terenów podniesionych i obniżonych jest charakterystyczne dla gór fałdowych.

Warto wiedzieć

Orawa i Spisz na Słowacji i w Polsce, a także całkowicie słowacki Liptów to tatrzańskie regiony historyczno‐etnograficzne, od których swoje nazwy wzięły niektóre regiony geograficzne oraz miejscowości.

Wschodnie krańce Kotliny Orawsko‐Nowotarskiej ogranicza niewielkie pasmo Pienin. Liczy ono zaledwie kilkanaście kilometrów długości i kilka kilometrów szerokości. Są to góry o wysokościach bezwzględnych do około 1000 m n.p.m. Najbardziej znany jest szczyt Trzy Korony o wysokości 982 m n.p.m. Jednak najwyższe są Wysokie Skałki (1052 m n.p.m.) leżące w paśmie Małych Pienin. Wiele gór ma tam duże, nawet kilkusetmetrowe wysokości względne, dzięki czemu Pieniny tworzą monumentalną bryłę o wysokich pionowych ścianach. Polecenie 2

Na mapie hipsometrycznej wskaż regiony wymienione w opisie powyżej.

Podstawę Karpat Wewnętrznych stanowi krystaliczny, granitowo‐diorytowy trzon Tatr, który powstał pod koniec ery paleozoicznej. Częściowo został on przykryty morskimi osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi – wapieniami na zachodzie i fliszem na wschodzie. W orogenezie alpejskiej doszło tu do licznych dyslokacji i nasunięć fałdowych, co przyczyniło się do znaczącego pofałdowania terenu. Później w kenozoiku głównie na skutek wietrzenia i erozji następowała powolna denudacja, czyli obniżanie i wyrównywanie terenu. Miękki flisz karpacki dosyć szybko został usunięty i na wschodzie wyraźnie odsłoniły się granitowe Tatry Wysokie. Były one dosyć odporne na te procesy niszczące i dlatego osiągają dziś znaczne wysokości. Mają też charakterystyczne ostrokrawędziste, szpiczaste szczyty. Natomiast wapienie Tatr Zachodnich ulegały niszczeniu wolniej niż flisz, ale szybciej niż granity i dlatego pasmo to jest niższe. Do dziś działają tam m.in. procesy krasowe polegające na rozpuszczaniu skał węglanowych. W ich wyniku powstały góry o nieregularnych, wygładzonych wierzchołkach z licznymi formami skalnymi. W dolinach zaś utworzyło się wiele jaskiń i innych krasowych form podziemnych.

Źródło: Jerzy Opioła (hp://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.

Podczas zlodowaceń plejstoceńskich w Tatrach pojawiły się lodowce górskie, które utworzyły typowe, glacjalne formy terenu: kotły (cyrki, kary) lodowcowe – małe, głębokie, często okrągłe zagłębienia terenu, w których gromadził się śnieg i lód; po stopnieniu lodowca zagłębienie wypełniała woda tworząc jeziora cyrkowe (karowe), np. Czarny Staw, Morskie Oko, Czarny Staw Gąsienicowy; doliny lodowcowe – z kotłów lodowcowych wypływały długie jęzory lodu, które żłobiły szerokie doliny, np. Dolinę Kościeliską i Dolinę Chochołowską, mające przekrój w kształcie litery U; dzisiaj na dnie tych dolin płyną małe górskie potoki; typowe górskie doliny rzeczne, np. Dolina Strążyska, mają przekrój w kształcie litery V; moreny boczne, czołowe, środkowe, denne – jęzor lodowca porywał i przesuwał rozmaity materiał skalny, który ostatecznie gromadził się w różnych miejscach, tworząc wały, pagórki, garby i inne wypukłe formy terenu.

Źródło: Martin Vavřík (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Obniżenie Podhala powstało wskutek ugięcia się warstw skalnych pod ciężarem grubych osadów, jakie tam się zgromadziły w mezozoiku i kenozoiku. Swój udział miały też uskoki tektoniczne powstałe w czasie alpejskich ruchów górotwórczych.

Pieniny zbudowane są z mezozoicznych skał wapiennych, które mają zróżnicowaną odporności na wietrznie i erozję. Dlatego denudacja, czyli obniżanie i zrównywanie terenu, następowała tam nierównomiernie. Dzięki temu w Pieniach mamy wiele gór o ciekawych kształtach i znacznych wysokościach względnych. Przykładem takiej nierównomiernej erozji jest Przełom Dunajca, gdzie rzeka wyżłobiła malowniczą dolinę o długości 18 km i głębokości nawet 300 m. 

Źródło: Jerzy Opioła (hp://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.

Polecenie 3

Wskaż podobieństwa i różnice w budowie geologicznej oraz w krajobrazach Tatr i Pienin; uwzględnij Tatry Wysokie i Tatry Zachodnie.

2. Klimat i roślinność oraz wody Tatr

Tatry są górami wysokimi i to właśnie wysokość nad poziomem morza decyduje o klimacie tego obszaru. Wystarczy sobie wyobrazić, że na każde 1000 m wysokości temperatura spada o 6°C. Czyli jeśli na nizinach mamy 20°C, to wysoko w Tatrach temperatura nie przekracza 10°C. Jednocześnie opady atmosferyczne są w górach kilkukrotnie większe. Zmiany temperatury i opadów wraz z wysokością n.p.m.

Polecenie 4

Korzystając z danych przedstawionych na powyższych diagramach, porównaj ze sobą główne cechy klimatu górskiego i nizinnego, m.in. odczytaj średnie temperatury powietrza w najcieplejszych i najzimniejszych miesiącach. Oblicz też przybliżoną roczną sumę opadów w Warszawie, Zakopanem i na Kasprowym Wierchu. Jakie wnioski wynikają z tych porównań?

Ważnym składnikiem pogody w Tatrach i na Podhalu są ciepłe i suche, a przede wszystkim porywiste wiatry halne. Wysoko w górach częste są też załamania pogody, kiedy nagle i niespodziewanie pojawić się może gwałtowne ochłodzenie, silny wiatr, zachmurzenie, mgła, opady deszczu czy śniegu lub inne niekorzystne zjawiska atmosferyczne.

Zmienne warunki klimatyczne, a zwłaszcza termiczne sprawiają, że wraz z wysokością zmienia się również roślinność porastająca tatrzańskie stoki. Im wyżej, tym zimniej i krótszy okres wegetacyjny, toteż na górze nie mogą rosnąć te same rośliny, co na dole. Wysoko nie mogły też wykształcić się dobre gleby, co również wpłynęło na tamtejszą roślinność. Dlatego w Tatrach, a także w wielu innych górach występują piętra roślinne:

turnie – powyżej 2250 m n.p.m. jest najzimniej, praktycznie nie ma gleby, teren pokrywają nagie skały, na których rosnąć mogą tylko nieliczne mchy oraz porosty; hale – na wysokości 1800–2250 m n.p.m. jest już nieco cieplej i na cienkiej warstwie gleby inicjalnej rozwinęła się trawiasta roślinność łąk wysokogórskich; kosodrzewina – na wysokości 1600–1800 m n.p.m. temperatury i gleby pozwalają rosnąć niskim krzewom iglastym; regiel górny – na wysokości 1250–1600 m n.p.m. możliwy jest rozwój lasu iglastego złożonego głównie ze świerków i modrzewi; regiel dolny – poniżej 1250 m n.p.m. temperatura pozwala rosnąć zarówno drzewom iglastym (świerkom, jodłom, modrzewiom, sosnom), jak i liściastym (bukom, grabom jaworom, olchom), które tworzą las mieszany.

Źródło: Krzysztof Jaworski, OpenClips (http://pixabay.com), licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 5

Przyjrzyj się zdjęciom Tatr znajdującym się w poprzednim zagadnieniu i rozpoznaj na nich piętra roślinne.

Ciekawostka

Najwyższym piętrem górskiej „roślinności” są lodowce, które występują powyżej granicy wieloletnich śniegów. W Tatrach granica ta przebiega na wysokości ok. 2300 m n.p.m. A zatem teoretycznie w naszych górach mogłyby występować lodowce. Jednak na tych wysokościach stoki Tatr są bardzo strome i pokrywa lodowa nie ma jak się na nich utrzymać. Latem pojedyncze płaty lodu i śniegu spotkać można za to niżej – w kotłach polodowcowych i na innych zacienionych, płaskich lub wklęsłych terenach.

Duże opady w górach sprawiają, że Tatry są obszarem zasobnym w wody powierzchniowe i podziemne. Na powierzchni występują liczne jeziora cyrkowe, np. w Dolinie Pięciu Stawów. Jeziora te spotkać można właściwie tylko w Tatrach Wysokich, ponieważ w krasowych Tatrach Zachodnich woda szczelinami w skałach wapiennych spływa pod ziemię. W całych Tatrach znajdują się liczne źródła potoków górskich o krystalicznie czystej wodzie. Większość z nich spływa do Wisły i dalej do Bałtyku poprzez duży system rzeczny Dunajca i Popradu. Po stronie słowackiej główną rzeką odwadniającą jest Wag, który uchodzi do Dunaju.

Ciekawostka

Poprad, który choć wypływa po słowackiej stronie Tatr Wysokich, to i tak należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Początkowo płynie na południe, po czym zmienia kierunek najpierw na wschodni, a potem na północny, następnie przebija się przez Beskid Sądecki i już po polskiej stronie wpada do Dunajca. Do miejsca tego ujścia Poprad jest rzeką dłuższą niż , a więc to teoretycznie Dunajec powinien wpadać do Popradu. Przyjęła się jednak sytuacja odwrotna, ponieważ Dunajcem spływa znacznie więcej wody – jest ona zbierana w rozległym obniżeniu Podhala z całej polskiej strony Tatr i dużej części Gorców.

Polecenie 6

1. Wydrukuj poniższą mapę i zieloną linią ciągłą narysuj dział wodny między dorzeczem Wisły a dorzeczem Dunaju. Dział ten częściowo pokrywa się z granicą państwową w Tatrach Zachodnich, która jest tu oznaczona czerwoną linią.

2. Zieloną linią przerywaną narysuj dział wodny między dorzeczem Dunajca a dorzeczem Popradu.

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0. Ciekawostka

Interesującymi obiektami sieci hydrograficznej Tatr są wodospady. Najwięcej ich spotkać można w Dolinie Roztoki, która leży poniżej Doliny Pięciu Stawów. W górnym odcinku znajduje się Wielka Siklawa mająca 64 m wysokości i będąca najwyższym wodospadem w Polsce. Niżej leżą Wodogrzmoty Mickiewicza, które są grupą trzech wodospadów o wysokości po ok. 10 m każdy.

Tatry i Pieniny są obszarami bardzo cennymi pod względem przyrodniczym i dlatego prawnie chronionymi. W 1954 roku w górach tych utworzono parki narodowe. Ponadto Tatry zaliczone zostały do rezerwatów UNESCO „Man And Biosphere”. W Tatrzańskim Parku Narodowym na uwagę zasługuje m.in. silnie urozmaicona rzeźba terenu tworząca malownicze wysokogórskie krajobrazy, roślinność w układzie piętrowym oraz typowe zwierzęta – kozice, świstaki, niedźwiedzie brunatne, orły przednie. W Pienińskim Parku Narodowym główną atrakcją jest Przełom Dunajca, a ponadto liczne inne formy terenu z pionowymi ścianami skał wapiennych, lasy bukowo‐jodłowe czy rośliny endemiczne, np. mniszek pieniński.

Polecenie 7

Korzystając z mapy ochrony przyrody, przypomnij informacje o parkach narodowych znajdujących się w Karpatach Wewnętrznych.

Podsumowanie

Na Karpaty Wewnętrzne składają się górskie obszary Tatr i Pienin oraz obniżenie Podhala. Większa część Tatr, w tym ich najwyższy szczyt Gerlach (2655 m n.p.m.), leży po stronie słowackiej. Najwyższym szczytem po stronie polskiej są leżące na granicy Rysy (2499 m n.p.m.). Wyróżniamy wapienne Tatry Zachodnie oraz Tatry Wschodnie, których główną częścią są granitowe Tatry Wysokie. Granitowy trzon Tatr powstał w erze paleozoicznej. W mezozoiku i kenozoiku trzon ten został częściowo przykryty morskimi skałami osadowymi – wapieniami na zachodzie i fliszem na wschodzie. Alpejskie ruchy górotwórcze ponownie wydźwignęły Tatry, a także pofałdowały warstwy skał osadowych. Szybka erozja miękkiego fliszu odsłoniła granitowy trzon Tatr Wysokich, który był odporny na erozję i zachował się do dziś w postaci ostrokrawędzistych, szpiczastych szczytów. Wapienie Tatr Zachodnich podlegały procesom krasowym, w wyniku których rozpuszczane przez wodę skały tworzyły formy o wygładzonych krawędziach. Pod ziemią powstały m.in. jaskinie krasowe. Rzeźbę Tatr kształtowały również lodowce górskie, które występowały tam w plejstocenie. Formami polodowcowymi są m.in. jeziora cyrkowe (np. Morskie Oko, Czarny Staw) i szerokie doliny U‐kształtne (np. Kościeliska, Chochołowska). Obniżenie Podhala powstało w wyniku ugięcia się terenu pod naciskiem zgromadzonych osadów, a także w związku z ruchami tektonicznymi. Pieniny, podobnie jak Tatry Zachodnie, zbudowane są ze skał wapiennych o zróżnicowanej odporności na erozję. Dlatego powstały tam formy terenu o znacznych wysokościach względnych, np. Przełom Dunajca. Klimat Tatr ma charakter typowo wysokogórski, w którym wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura i rosną opady. W górach występują też wiatry halne oraz gwałtowne załamania pogody. Roślinność Tatr układa się piętrowo – od najwyższych skalistych turni poprzez trawiaste hale i kosodrzewinę po lasy regla górnego i dolnego. Z Tatr licznymi potokami spływają duże ilości wody; największe rzeki to Dunajec i Poprad. Tatry i Pieniny objęte są ochroną prawną – na ich obszarach ustanowiono parki narodowe.

Praca domowa

Polecenie 8.1

Uzupełnij tabelę (załącznik) – wpisz do jej komórek najważniejsze informacje dotyczące środowiska naturalnego Tatr i Pienin.

Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.

Zobacz także

Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze Wietrzenie skał Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi? Geologiczna przeszłość Polski Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne Cechy klimatu Polski Wody powierzchniowe i podziemne w Polsce Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski Ochrona środowiska w Polsce Geograficzne regiony Polski Karpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze Karpackie

Słowniczek

łańcuch górski

duży obszarowo szereg pasm górskich mających przebieg bądź równoległy do siebie lub rozdzielający kotliny

pasmo górskie

grupa gór o wyraźnie zaznaczającym się, wydłużonym grzbiecie; pasmo górskie jest zazwyczaj jednostką podrzędną względem łańcucha górskiego

przełom

fragment doliny rzecznej przebijający się przez góry prostopadle do głównego kierunku pasma; przełom zazwyczaj ma kręty przebieg, strome zbocza i wąskie dno

Zadania Ćwiczenie 1

Wymienione nazwy regionów Karpat przyporządkuj do odpowiednich jednostek nadrzędnych; zacznij od jednostki najniższej, czyli Tatr Wschodnich.

Pieniny, Pogórze Spisko-Gubałowskie, Rów Podtatrzański, Tatry Bielskie, Tatry, Podhale, Tatry Wschodnie, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Tatry Zachodnie, Tatry Wysokie

Karpaty Wewnętrzne

Podhale

Tatry

Tatry Wschodnie Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 2 Podane wysokości bezwzględne dopasuj do odpowiednich nazw szczytów Karpat Wewnętrznych.

2499 m n.p.m. Trzy Korony

1894 m n.p.m. Giewont

2301 m n.p.m. Świnica

2655 m n.p.m. Rysy

982 m n.p.m. Gerlach

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 3

Wymienione nazwy szczytów przypisz do odpowiedniej części Tatr.

Kasprowy Wierch, Świnica, Gerlach, Starorobociański Wierch, Kozi Wierch, Wołowiec, Giewont, Rysy

Tatry Wysokie

Tatry Zachodnie

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0. Ćwiczenie 4

Ułóż opisy wydarzeń geologicznych w takiej kolejności, w jakiej kształtowały obszar Tatr (najstarsze na dole, najmłodsze na górze).

kształtowanie się kotłów i dolin lodowcowych osadzanie mezozoicznych skał wapiennych żłobienie dolin przez rzeki spływające z gór tworzenie się fliszu karpackiego wydźwignięcie i fałdowanie gór powstanie granitowego trzonu gór

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 5 Przełom Dunajca to

 szeroki i prosty odcinek doliny rzecznej biegnący wzdłuż Pienin.

 wąski i kręty odcinek doliny rzecznej przebijający się przez Pieniny.

 najwyższa przełęcz w Pieninach.

 najwyższy szczyt Pienin.

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 6 Górski klimat Tatr charakteryzuje się

 obniżonymi opadami i temperaturami.

 obniżonymi opadami i podwyższonymi temperaturami.

 podwyższonymi opadami i temperaturami.

 podwyższonymi opadami i obniżonymi temperaturami.

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0. Ćwiczenie 7

Podane nazwy pięter tatrzańskiej roślinności ułóż w kolejności od piętra najwyższego do najniższego.

regiel górny kosodrzewina regiel dolny turnie hale

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 8 Wskaż nazwy rzek mających swoje źródła w Tatrach.

 Dunaj

 Dunajec

 Odra

 San

 Wisła

 Poprad

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 9 Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.