Karpaty Wewnętrzne – Tatry, Podhale, Pieniny Treści zawarte w tym temacie nie występują w obecnej podstawie programowej. Karpaty Wewnętrzne – Tatry, Podhale, Pieniny Karpaty Wewnętrzne w znaczący sposób odróżniają się od Karpat Zewnętrznych. Tatry są najwyższym pasmem w całych Karpatach, wyraźnie górującym nad okolicą. Pieniny również górują nad okolicą, ale tylko dzięki znacznym wysokościom względnym. Z kolei Podhale jest rozległym, wydłużonym obniżeniem terenu o płaskim dnie. Źródło: ToSter (hp://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0. Już wiesz jakie są główne pasma Karpat; w jaki sposób przebiegają fałdowe ruchy górotwórcze; w jaki sposób lodowce górskie ukształtowały rzeźbę terenu; jak odczytywać dane z wykresów klimatycznych; jaki jest układ pięter roślinnych w Tatrach. Nauczysz się opisywać genezę powstania Tatr, Podhala i Pienin; wskazywać różnice między krajobrazami Tatr Wysokich i Tatr Zachodnich; wyjaśniać, co to jest przełom Dunajca; charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność Karpat Wewnętrznych. 1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Karpat Wewnętrznych Karpaty Wewnętrzne zajmują niewielki obszar na południu Polski i na północy Słowacji. Pasmo Tatr ma około 50 km długości i do 20 km szerokości. Rozciąga się w kierunku wschód‐zachód, wzdłuż granicy państwowej, przy czym większa ich część znajduje się po stronie słowackiej – w Polsce tylko 160 km2 z 715 km2 ogólnej powierzchni gór. Tatry dzielą się na Tatry Zachodnie oraz Tatry Wschodnie, a granicą między nimi jest Przełęcz Liliowe i Dolina Suchej Wody. W skład Tatr Wschodnich wchodzą przede wszystkim Tatry Wysokie, a ponadto Tatry Bielskie leżące w całości na Słowacji. W Tatrach Wysokich po stronie słowackiej znajduje się najwyższy szczyt całych Karpat – Gerlach o wysokości 2655 m n.p.m. Oprócz niego jest jeszcze kilka innych szczytów o zbliżonej wysokości, w tym leżące na granicy Rysy (2499 m n.p.m.), które są najwyższym szczytem Polski. Ważniejsze szczyty w Tatrach TATRY ZACHODNIE TATRY WYSOKIE 2248 2655 Bystra SK Gerlach SK m n.p.m. m n.p.m. 2184 2632 Baraniec SK Łomnica SK m n.p.m. m n.p.m. 2178 2628 Banówka SK Lodowy Szczyt SK m n.p.m. m n.p.m. Starorobociański 2176 2499 SK/PL Rysy SK/PL Wierch m n.p.m. m n.p.m. 2158 2494 Błyszcz SK/PL Krywań SK m n.p.m. m n.p.m. 2122 Mięguszowiecki 2438 Krzesanica SK/PL SK/PL m n.p.m. Szczyt m n.p.m. 2064 2301 Wołowiec SK/PL Świnica SK/PL m n.p.m. m n.p.m. 1985 2291 Kasprowy Wierch SK/PL Kozi Wierch PL m n.p.m. m n.p.m. 1894 Giewont PL SK – Słowacja, PL – Polska m n.p.m. Polecenie 1 Na mapie poniżej wskaż Tatry Zachodnie i Wysokie oraz przełęcz, która je rozdziela. Korzystając z danych w Tabeli 1., odszukaj na mapie najwyższe szczyty Tatr po stronie słowackiej i polskiej, w tym także te leżące na granicy. Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0. Na północ od Tatr, równolegle do nich, rozciąga się obniżenie Podhala, którego zasadniczą częścią jest Kotlina Orawsko‐Nowotarska. Jej wysokość bezwzględna wynosi około 600 m n.p.m. Pomiędzy Kotliną Orawsko‐Nowotarską a Tatrami znajdują się jeszcze dwie inne, równoległe jednostki – wyniesienie Pogórza Spisko‐Gubałowskiego i obniżenie Rowu Podtatrzańskiego. Takie naprzemienne występowanie terenów podniesionych i obniżonych jest charakterystyczne dla gór fałdowych. Warto wiedzieć Orawa i Spisz na Słowacji i w Polsce, a także całkowicie słowacki Liptów to tatrzańskie regiony historyczno‐etnograficzne, od których swoje nazwy wzięły niektóre regiony geograficzne oraz miejscowości. Wschodnie krańce Kotliny Orawsko‐Nowotarskiej ogranicza niewielkie pasmo Pienin. Liczy ono zaledwie kilkanaście kilometrów długości i kilka kilometrów szerokości. Są to góry o wysokościach bezwzględnych do około 1000 m n.p.m. Najbardziej znany jest szczyt Trzy Korony o wysokości 982 m n.p.m. Jednak najwyższe są Wysokie Skałki (1052 m n.p.m.) leżące w paśmie Małych Pienin. Wiele gór ma tam duże, nawet kilkusetmetrowe wysokości względne, dzięki czemu Pieniny tworzą monumentalną bryłę o wysokich pionowych ścianach. Polecenie 2 Na mapie hipsometrycznej wskaż regiony wymienione w opisie powyżej. Podstawę Karpat Wewnętrznych stanowi krystaliczny, granitowo‐diorytowy trzon Tatr, który powstał pod koniec ery paleozoicznej. Częściowo został on przykryty morskimi osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi – wapieniami na zachodzie i fliszem na wschodzie. W orogenezie alpejskiej doszło tu do licznych dyslokacji i nasunięć fałdowych, co przyczyniło się do znaczącego pofałdowania terenu. Później w kenozoiku głównie na skutek wietrzenia i erozji następowała powolna denudacja, czyli obniżanie i wyrównywanie terenu. Miękki flisz karpacki dosyć szybko został usunięty i na wschodzie wyraźnie odsłoniły się granitowe Tatry Wysokie. Były one dosyć odporne na te procesy niszczące i dlatego osiągają dziś znaczne wysokości. Mają też charakterystyczne ostrokrawędziste, szpiczaste szczyty. Natomiast wapienie Tatr Zachodnich ulegały niszczeniu wolniej niż flisz, ale szybciej niż granity i dlatego pasmo to jest niższe. Do dziś działają tam m.in. procesy krasowe polegające na rozpuszczaniu skał węglanowych. W ich wyniku powstały góry o nieregularnych, wygładzonych wierzchołkach z licznymi formami skalnymi. W dolinach zaś utworzyło się wiele jaskiń i innych krasowych form podziemnych. Źródło: Jerzy Opioła (hp://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0. Podczas zlodowaceń plejstoceńskich w Tatrach pojawiły się lodowce górskie, które utworzyły typowe, glacjalne formy terenu: kotły (cyrki, kary) lodowcowe – małe, głębokie, często okrągłe zagłębienia terenu, w których gromadził się śnieg i lód; po stopnieniu lodowca zagłębienie wypełniała woda tworząc jeziora cyrkowe (karowe), np. Czarny Staw, Morskie Oko, Czarny Staw Gąsienicowy; doliny lodowcowe – z kotłów lodowcowych wypływały długie jęzory lodu, które żłobiły szerokie doliny, np. Dolinę Kościeliską i Dolinę Chochołowską, mające przekrój w kształcie litery U; dzisiaj na dnie tych dolin płyną małe górskie potoki; typowe górskie doliny rzeczne, np. Dolina Strążyska, mają przekrój w kształcie litery V; moreny boczne, czołowe, środkowe, denne – jęzor lodowca porywał i przesuwał rozmaity materiał skalny, który ostatecznie gromadził się w różnych miejscach, tworząc wały, pagórki, garby i inne wypukłe formy terenu. Źródło: Martin Vavřík (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0. Obniżenie Podhala powstało wskutek ugięcia się warstw skalnych pod ciężarem grubych osadów, jakie tam się zgromadziły w mezozoiku i kenozoiku. Swój udział miały też uskoki tektoniczne powstałe w czasie alpejskich ruchów górotwórczych. Pieniny zbudowane są z mezozoicznych skał wapiennych, które mają zróżnicowaną odporności na wietrznie i erozję. Dlatego denudacja, czyli obniżanie i zrównywanie terenu, następowała tam nierównomiernie. Dzięki temu w Pieniach mamy wiele gór o ciekawych kształtach i znacznych wysokościach względnych. Przykładem takiej nierównomiernej erozji jest Przełom Dunajca, gdzie rzeka wyżłobiła malowniczą dolinę o długości 18 km i głębokości nawet 300 m. Źródło: Jerzy Opioła (hp://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0. Polecenie 3 Wskaż podobieństwa i różnice w budowie geologicznej oraz w krajobrazach Tatr i Pienin; uwzględnij Tatry Wysokie i Tatry Zachodnie. 2. Klimat i roślinność oraz wody Tatr Tatry są górami wysokimi i to właśnie wysokość nad poziomem morza decyduje o klimacie tego obszaru. Wystarczy sobie wyobrazić, że na każde 1000 m wysokości temperatura spada o 6°C. Czyli jeśli na nizinach mamy 20°C, to wysoko w Tatrach temperatura nie przekracza 10°C. Jednocześnie opady atmosferyczne są w górach kilkukrotnie większe. Zmiany temperatury i opadów wraz z wysokością n.p.m. Polecenie 4 Korzystając z danych przedstawionych na powyższych diagramach, porównaj ze sobą główne cechy klimatu górskiego i nizinnego, m.in. odczytaj średnie temperatury powietrza w najcieplejszych i najzimniejszych miesiącach. Oblicz też przybliżoną roczną sumę opadów w Warszawie, Zakopanem i na Kasprowym Wierchu. Jakie wnioski wynikają z tych porównań? Ważnym składnikiem pogody w Tatrach i na Podhalu są ciepłe i suche, a przede wszystkim porywiste wiatry halne. Wysoko w górach częste są też załamania pogody, kiedy nagle i niespodziewanie pojawić się może gwałtowne ochłodzenie, silny wiatr, zachmurzenie, mgła, opady deszczu czy śniegu lub inne niekorzystne zjawiska atmosferyczne. Zmienne warunki klimatyczne, a zwłaszcza termiczne sprawiają, że wraz z wysokością zmienia się również roślinność porastająca tatrzańskie stoki. Im wyżej, tym zimniej i krótszy okres wegetacyjny, toteż na górze nie mogą rosnąć te same rośliny, co na dole. Wysoko nie mogły też wykształcić się dobre gleby, co również wpłynęło na tamtejszą roślinność. Dlatego w Tatrach, a także w wielu innych górach występują piętra roślinne: turnie – powyżej 2250 m n.p.m. jest najzimniej, praktycznie nie ma gleby, teren pokrywają nagie skały, na których rosnąć mogą tylko nieliczne mchy oraz porosty; hale – na wysokości 1800–2250 m n.p.m. jest już nieco cieplej i na cienkiej warstwie gleby inicjalnej rozwinęła się trawiasta roślinność łąk wysokogórskich; kosodrzewina – na wysokości 1600–1800 m n.p.m. temperatury i gleby pozwalają rosnąć niskim krzewom iglastym; regiel górny – na wysokości 1250–1600 m n.p.m. możliwy jest rozwój lasu iglastego złożonego głównie ze świerków i modrzewi; regiel dolny – poniżej 1250 m n.p.m. temperatura pozwala rosnąć zarówno drzewom iglastym (świerkom, jodłom, modrzewiom, sosnom), jak i liściastym (bukom, grabom jaworom, olchom), które tworzą las mieszany. Źródło: Krzysztof Jaworski,