Świat Powieści Szolema Asza. Literatura Jako Medium Pamięci
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Literatura jako medium pamięci Magdalena Sitarz Literatura jako medium pamięci Świat powieści Szolema Asza Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filologicznego oraz Instytutu Filologii Germańskiej RECENZENCI prof. dr hab. Monika Adamczyk-Garbowska prof. dr hab. Maria Kłańska PROJEKT OKŁADKI Bartłomiej Drosdziok © Copyright by Magdalena Sitarz & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2010 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-233-2981-7 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Rodzicom Podziękowania Książka ta jest rezultatem mojej wieloletniej fascynacji językiem, literaturą i kulturą jidysz. Dziękuję tym wszystkim, którzy w różnym czasie swą radą i pomocą przyczynili się do powstania niniejszej pracy, a w szczególności profesorom: Monice Adamczyk-Garbowskiej, Jacobowi Allerhandowi, Ma- rion Aptroot, Delphine Bechtel, Rachel Ertel, Ewie Geller, Dov-Ber Kerlero- wi, Marii Kłańskiej, Aleksandrowi Szulcowi, Erice Timm, stypendiodawcom: Alexander-von-Humboldt-Stiftung (2005–2007), Central European Universi- ty (1992), Fonds d’Aide Aux Lettres Polonaises Independantes (2000), Fun- dacji na rzecz Nauki Polskiej (1993), Pax Christi (1984–1986), Programowi Stypendialnemu NATO (2000–2001), Rektorskiemu Funduszowi Stypendial- nemu Uniwersytetu Jagiellońskiego (2004–2005) oraz Soros Foundation (1990–1991), koleżankom jidyszystkom, tu przede wszystkim Aleksandrze Geller i Magdalenie Rucie, kutnowskiemu poecie Arturowi Fryzowi oraz pra- wnukowi Szolema Asza, Davidowi Mazowerowi, którzy pomogli mi dotrzeć do niektórych materiałów i informacji, jak również Rodzinie, która na ogół cierpliwie znosiła moją cielesną lub duchową nieobecność w domu, a także dbała o to, bym wytrwale pracowała. Spis treści 1. „Ze świata, którego już nie ma” .................................................................... 11 2. Literatura jako obraz i współtwórca pamięci zbiorowej ............................... 19 3. „W co wierzę” ............................................................................................... 33 4. Pamięć w powieściach Szolema Asza ........................................................... 67 4.1. Świat powieści Asza i ich recepcja ........................................................ 70 4.2. Powieści Asza a zagadnienia formy ...................................................... 104 4.3. Krystalizacja i przekazywanie pamięci w powieściach Asza ................ 115 4.3.1. Krajobraz i przyroda .................................................................... 115 4.3.2. Miasteczko i miasto ..................................................................... 123 4.3.3. Dom i rodzina .............................................................................. 135 4.3.4. Religia, kwestie wyznaniowe i wierzenia .................................... 146 4.3.5. Postacie ........................................................................................ 180 4.3.6. Uroczystości, święta i życie codzienne ....................................... 197 4.3.7. Świat kultury i idei ...................................................................... 216 4.3.8. Świat biblijny i wydarzenia historyczne ...................................... 236 4.4. Powieści Szolema Asza jako medium pamięci: podsumowanie ........... 247 5. Polski autor? .................................................................................................. 251 5.1. Asz, Polska i Polacy .............................................................................. 255 5.2. Asz a polscy Żydzi ................................................................................ 266 5.3. Oblicza recepcji twórczości Asza w Polsce .......................................... 286 6. Szolem Asz jako kronikarz pamięci .............................................................. 301 Aneks ................................................................................................................ 305 A. Tabela transkrypcji .................................................................................. 305 B. Pierwsze wydania książkowe utworów Szolema Asza w jidisz oraz ich przekładów na język angielski, francuski, niemiecki i polski ...................... 307 C. Katalogi i zbiory on-line .......................................................................... 316 Bibliografia ....................................................................................................... 319 1. Literatura podmiotu .................................................................................. 319 2. Inne teksty autorstwa Szolema Asza ........................................................ 321 9 – w jidysz ................................................................................................. 321 – w innych językach ................................................................................ 322 3. Literatura przedmiotu ............................................................................... 325 3.1. Literatura przedmiotu dotycząca Szolema Asza ................................ 325 – w jidysz ........................................................................................... 325 – w innych językach ........................................................................... 331 3.2. Pozostała literatura przedmiotu .......................................................... 348 – w jidysz ........................................................................................... 348 – w innych językach ........................................................................... 350 Abstract ............................................................................................................. 365 1. „Ze świata, którego już nie ma”1 Przyszły historyk życia żydowskiego pierwszej połowy dwudziestego wieku nie zrozumie wielu jego aspektów bez wnikliwej analizy literatury żydowskiej tamtych czasów. Pisarstwo żydowskie, podobnie jak skarby literatury każdego narodu, być może bardziej niż cokolwiek innego odzwierciedla problemy, potyczki i osiągnięcia naszych czasów [...]2. Tymi słowami rozpoczyna swój artykuł o Szolemie Aszu Eliahu Elath, polityk izraelski, wieloletni ambasador Izraela w USA i w Wielkiej Brytanii. Wydaje się, że Eliahu Elath uchwycił w tych kilku zdaniach to, co powinno być dla nas dziś najważniejsze, gdy sięgamy po wydane w jidysz książki. Urodzony w Polsce pisarz żydowski Szolem Asz3 (Kutno 1880–Londyn 1957) kojarzy się polskim czytelnikom przede wszystkim z wydanymi w ciągu ostat- nich dwudziestu lat tłumaczeniami Czarodziejki z Kastylii, Kidusz ha-szem, Męża Jisroel Joszua Zinger (Izrael ישׁראל יהושע זינגער Określenia tego chyba po raz pierwszy użył 1 Joszua Singer, 1893–1944), starszy brat laureata literackiej nagrody Nobla z roku 1978, Jicchoka Baszewisa Zingera (Izaaka Baszewisa Singera, 1902–1991), w tytule zbioru wspomnień z lat dzie- Forwerts”, wydawany od roku 1897„) פֿאָרװערטס cinnych, drukowanego najpierw w odcinkach w w Nowym Jorku początkowo dziennik jidysz, wciąż istniejący jako tygodnik, por. http://yiddish. forward.com/ 28.10.2005), a opublikowanego w formie książkowej już po śmierci pisarza, por. ישׁראל יהושע זינגער, פֿון אַ װעלט װאָס איז נישטאָ מער, ניו־יאָרק׃ מתּנות 1946 Jisroel Joszua Zinger, Fun a welt wos iz niszto mer, Nju Jork: Matones 1946. 2 The future historian of Jewish life in the first half of the twentieth century will fail to grasp many of its aspects without a close study of the Jewish literature of the period. For, like the treasures of any nation’s literature, Jewish writings reflect the problems, struggles, and achievements of our times, perhaps more than most others, […].Eliahu Elath, Sholem Asch, The Man, „Canadian Jewish Review”, 9.01.1959, s. 10. Jeżeli nie jest zaznaczone inaczej, wszystkie znajdujące się w książce tłumaczenia są mojego autorstwa – M.S. 3 Zależnie od używanego języka oraz wymowy, imię i nazwisko pisarza, które w jidysz są za- ,(są transkrybowane między innymi jako Szolem Asz lub Szalom Asz (Polska ,שלום אַש pisywane Sholem Asch lub Shalom Asch (Stany Zjednoczone i Wielka Brytania), Scholem Asch lub Schalom Asch (Niemcy), Sholem Asch lub Shalom Ash (Francja), przy czym odzwierciedlona w powyż- szych przykładach różnorodna pisownia imienia zależy od stosowania wymowy jidysz (Szolem) lub hebrajskiej (Szalom). W książce zdecydowałam się na przyjęcie polskiej pisowni transkrybowanej według wymowy jidysz, pomimo tego, że w Polsce bardziej rozpowszechniona jest pisownia imienia pisarza oparta na wymowie hebrajskiej. 11 z Nazaretu oraz Miasteczka4. Niewielu z nich zdaje sobie sprawę z ogromu cało- kształtu twórczości autora, który pisał wyłącznie w języku jidysz. Równocześnie Asz należał do pierwszych pisarzy jidysz, którzy zdobyli międzynarodową sławę i czytelników na całym świecie. Był pisarzem kontrowersyjnym, którego wiele dzieł wywołało ostrą krytykę, jednak nie odmawiano mu przy tym talentu. Był pisarzem żydowskim i humanistą, usiłującym znaleźć i pokazać innym możli- wości wzajemnego zrozumienia i współistnienia narodów oraz religii. Dążąc