Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

MARIUSZ DROZD, MAREK TRZEPLA

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Dolnego Powiœla, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz W¹brzeŸno (283) (z 2 tab. i 5 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2005 Autorzy: Mariusz DROZD, Marek TRZEPLA Katowickie Przedsiêbiorstwo Geologiczne Al. Korfantego 125a, 40-156 Katowice

Redakcja merytoryczna: El¿bieta NAUWALDT Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-778-7

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 9

III. Budowa geologiczna ...... 11

A. Stratygrafia...... 11

1. Kreda ...... 12

a. Kreda górna ...... 12

Mastrycht ...... 12

2. Paleogen ...... 12

a. Paleocen ...... 12

b. Oligocen...... 12

3. Neogen ...... 13

a. Miocen ...... 13

Miocen górny ...... 13

4. Czwartorzêd ...... 13

a. Plejstocen ...... 14

Zlodowacenia najstarsze ...... 14

Zlodowacenie Narwi ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Stadia³ górny ...... 15

Interglacja³ augustowski ...... 15

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 15

Zlodowacenie Nidy ...... 16

Interglacja³ ma³opolski...... 16

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 17

3 Interglacja³ wielki ...... 17

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 18

Zlodowacenie Odry ...... 18

Zlodowacenie Warty ...... 19

Stadia³ dolny ...... 19

Stadia³ œrodkowy ...... 20

Interglacja³ eemski ...... 21

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 21

Zlodowacenie Wis³y ...... 21

Stadia³ œrodkowy ...... 22

Stadia³ górny ...... 22

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 26

c. Holocen ...... 26

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 27

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 28

IV. Podsumowanie ...... 33

Literatura ...... 33

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Przekrój geologiczny E–F

Tablica V — Przekrój geologiczny G–H

4 I. WSTÊP

Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz W¹brzeŸno zosta³a opracowana w Katowickim Przedsiêbiorstwie Geologicznym wed³ug projektu zatwierdzonego decyzj¹ nr KOK/46/96 z dnia 05.09.1996 r. i na podstawie zdjêcia geologicznego wykonanego w latach 2000–2002. Granice obszaru arkusza W¹brzeŸno (283) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne: 18°45’ i 19°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°10’ i 53°20’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Znajduje siê on w województwie kujawsko-pomorskim, w obrêbie miast i gmin: W¹brzeŸno i P³u¿nica (powiat w¹brze- ski), Che³m¿a (powiat toruñski) i Kowalewo Pomorskie (powiat golubski). Obok obserwacji powierzchniowych odwiercono i sprofilowano 82 sondy mechaniczne o g³êbo- koœci od 5,0 do 20,0 m oraz 438 sond rêcznych o g³êbokoœci 2,5 m. Wybrane punkty dokumentacyjne zamieszczono na mapie geologicznej i przedstawiono w tabeli 1. Opisano 51 ods³oniêæ. Wykonano i sprofilowano 3 otwory wiertnicze: Bartoszewice-1 o g³êbokoœci 186,0 m (otw. 19); Ludowice-2 o g³êbokoœci 164,5 m (otw. 51); L¹dy-3 o g³êbokoœci 80,0 m (otw.57). Z otworów tych pobrano 141 próbek do badañ litologiczno-petrograficznych oraz 22 próbki do badañ palinologicznych. Badania litologiczno-petrograficzne wykonali Jochemczyk i Olszewska (2002), a badania palinologiczne S³odkowska (2001) i Winter (2001). Prace geofizyczne wykonane na obszarze arkusza W¹brzeŸno polega³y na sondowaniach geo- elektrycznych w 108 punktach rozmieszczonych w 2 ci¹gach: o d³ugoœci 20,0 km wzd³u¿ przekroju geologicznego A–B i o d³ugoœci 9,0 km wzd³u¿ przekroju C–D (tabl. III) na po³udniowy wschód od otworu 51. Wyniki badañ opracowali i zinterpretowali Farbisz i Farbisz (2003). Wykorzystano te¿ dane pochodz¹ce z archiwalnych profili otworów: 2 wierceñ badawczych, 81 hydrogeologicznych, 60 surowcowych, 10 geologiczno-in¿ynierskich. Otwory badawcze wiercone by³y g³ównie dla badañ paleogenu i neogenu, dlatego te¿ czwartorzêd w profilach nie ma opracowania stratygraficznego, choæ jego opis litologiczny jest dok³adny. Otwory hydrogeologiczne, surowcowe

5 i geologiczno-in¿ynierskie maj¹ opis stratygraficznie i litologicznie uproszczony. Dodatkowo wiele z nich zosta³o wykonanych przed rokiem 1914. Profile wspomnianych otworów maj¹ wartoœæ doku- mentacyjn¹ tylko w korelacji z otworami i sondami wykonanymi dla celów kartograficznych.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie wed³ug geologicznej notatnika terenowego

1 2 34 56 7 1 XXXIII od Józefkowo 106,0 6,0 morena czo³owa 2 S25 sm Kotnowo 116,0 16,0 przekrój geologiczny C–D 3 XXXI od Kotnowo 105,0 2,5 przekrój geologiczny C–D 4 S77 sm Jarantowice 112,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 5 S76 sm Plebanka 108,5 20,0 przekrój geologiczny A–B 6 S79 sm Jarantowice 121,0 10,0 morena czo³owa 7 S82 sm Sitno 102,0 20,0 przekrój geologiczny E–F 8 S81 sm Sitno 99,0 15,0 przekrój geologiczny E–F 9 S80 sm Sitno 101,0 20,0 przekrój geologiczny A–B 10 S7 sm P³u¿nica 96,0 16,0 przekrój geologiczny C–D 11 S12 sm Bartoszewice 92,5 15,0 przekrój geologiczny E–F 12 S8 sm Czaple 104,0 16,0 przekrój geologiczny C–D 13 S14 sm Czaple 105,0 15,0 przekrój geologiczny C–D 14 S13 sm Bartoszewice 103,0 15,0 przekrój geologiczny E–F 15 S11 sm Czaple 100,2 15,0 przekrój geologiczny C–D 16 S16 sm Bartoszewice 105,0 10,0 przekrój geologiczny E–F 17 S26 sm Przydwórz 101,0 15,0 przekrój geologiczny C–D 18 S10 sm Bartoszewice 102,5 20,0 przekrój geologiczny E–F 19 S9 sm Trzcianek 97,0 15,0 forma szczelinowa 20 S1 sm Wronie 103,0 20,0 przekrój geologiczny E–F 21 II od Wronie 101,0 2,5 glacitektonika 22 S73 sm Cymbark 100,0 15,0 przekrój geologiczny E–F 23 V od £abêdŸ 100,0 4,0 morena martwego lodu 24 S17 sm Or³owo 104,0 15,0 morena czo³owa 25 S18 sm Or³owo 93,0 15,0 przekrój geologiczny E–F 26 S19 sm Or³owo 90,5 5,0 przekrój geologiczny E–F 27 S29 sm Bocieñ 101,0 15,0 przekrój geologiczny E–F 28 S27 sm Przydwórz 98,5 17,0 przekrój geologiczny C–D 29 S28 sm Przydwórz 95,0 17,0 przekrój geologiczny C–D 30 S70 sm Przydwórz 94,0 15,0 przekrój geologiczny G–H 31 S67 sm Nielub 99,0 12,0 przekrój geologiczny G–H 32 S65 sm W¹brzeŸno 100,0 12,0 przekrój geologiczny A–B 33 S66 sm W¹brzeŸno 94,0 17,0 przekrój geologiczny A–B 34 S23 sm Ryñsk 100,0 15,0 przekrój geologiczny G–H 35 XXXVIII od Franula 95,0 4,0 osady wodnolodowcowe

6 cd. tabeli 1

123 4 56 7 36 154 od Ryñsk 104,0 4,5 morena czo³owa 37 155 sm Ryñsk 98,5 16,0 przekrój geologiczny G–H 38 156 od Sosnówka 102,0 2,5 kem 39 157 sm Sosnówka 98,5 15,0 przekrój geologiczny C–D 40 158 od Orzechówko 95,0 4,5 oz 41 159 sm Ludowice 92,5 12,0 przekrój geologiczny C–D 42 160 sm Ludowice 98,0 16,0 przekrój geologiczny A–B 43 161 sm Czystochleb 100,0 20,0 przekrój geologiczny A–B 44 162 sm Zieleñ 97,0 20,0 przekrój geologiczny C–D 45 163 sm Orzechówko 95,0 16,0 przekrój geologiczny A–B 46 164 sm Orzechówko 96,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 47 165 sm Orzechówko 95,0 23,0 przekrój geologiczny A–B 48 292 sm Zieleñ 99,0 16,0 przekrój geologiczny C–D 49 131 od Mlewo 95,5 6,0 osady wodnolodowcowe 50 132 sm Mlewiec 91,0 15,0 przekrój geologiczny A–B 51 133 sm L¹dy 92,0 16,0 przekrój geologiczny A–B 52 166 sm L¹dy 99,0 20,0 przekrój geologiczny A–B 53 134 od Zapluskowêsy 92,5 4,0 oz 54 270 sm Kie³piny 95,0 20,0 osady zastoiskowe 55 167 od Pi¹tkowo 117,0 7,0 kem 56 269 sm Pi¹tkowo 100,0 9,0 przekrój geologiczny C–D 57 170 sm Pi¹tkowo 98,0 20,0 przekrój geologiczny C–D 58 171 od Dylewo 99,0 2,5 dolne partie kemu 59 172 sm Pluskowêsy 92,5 15,0 osady zastoiskowe 60 173 sm Sierakowo 95,5 15,0 osady zastoiskowe

*od — ods³oniêcie, sm — sonda mechaniczna

Powierzchnia arkusza W¹brzeŸno wynosi 305,0 km2. Po odliczeniu 7,0 km2 stanowi¹cych sumê powierzchni wiêkszych jezior skartowany obszar wyniós³ 298,0 km2. Stopieñ udokumentowania wynosi 2,4 punktu na 1 km2. Gospodarczo jest to obszar rolniczo-przemys³owy. W u¿ytkowaniu rolniczym niewielk¹ przewa- gê maj¹ grunty orne z upraw¹ zbó¿ i roœlin okopowych. Du¿¹ powierzchniê zajmuj¹ ³¹ki i pastwiska, rozwiniêta jest hodowla byd³a. W W¹brzeŸnie istnieje przemys³ spo¿ywczy i tworzyw sztucznych. Lasy zajmuj¹ oko³o 10% powierzchni terenu. Dla geologicznej analizy opisywanego obszaru przydatne s¹ nie tylko prace bezpoœrednio go dotycz¹ce, lecz tak¿e wykonane na obszarach s¹siednich (Pojezierze Dobrzyñskie, Dolina Dolnej Wis³y, dolina Drwêcy), poruszaj¹ce problemy istotne dla geologii regionu. Systematyczne badania geologiczne na opisywanym obszarze prowadzili od koñca XIX w. geolodzy niemieccy, które opiera³y siê na wynikach wierceñ studziennych i badawczych (surowcowych). Opracowywana w latach 1897–1909 Mapa geologiczna Prus Wschodnich w skali 1: 25 000

7 objê³a obszary s¹siednie. Opis geologii omawianego obszaru mo¿na znaleŸæ w pracach: Sonntaga (1919) i Jentzscha (1897, 1899, 1919). Omówienie wczeœniejszych badañ i profili dotychczas wykonanych wierceñ zawiera praca Galona (1934). Przedstawia ona rozwój doliny Wis³y na tle obszarów przyleg³ych. Autor ten zajmowa³ siê te¿ rozwojem i budow¹ doliny Drwêcy (Galon, 1931). To zagadnienie omawia³a te¿ Churska (1966). Czwartorzêd i morfologiê œrodkowego Powiœla opisywa³ Lence- wicz (1927). Zagadnieniami stratygrafii czwartorzêdu i geomorfologii opisywanego terenu zajmowali siê: Pachucki (1961), Galon i Roszko (1961), Halicki (1951), Roszko (1955, 1968), Oko³owicz (1952), Bartkowski (1962) i Kozarski (1993). Galon (1952) przedstawi³ stratygrafiê plejstocenu Po- wiœla zbieraj¹c w ca³oœæ wyniki dotychczasowych badañ. Niewiarowski (1956, 1959) opisywa³ formy polodowcowe Pojezierza Che³miñskiego. Zagadnienia te poruszy³ równie¿ w swojej pracy Pasierbski (1966). Kolejne podsumowanie dotychczasowych badañ omawianego obszaru znajduje siê w nastêp- nej pracy Galona (1967). Litofacje glin lodowcowych zosta³y omówione przez Olszewskiego (1974) i Zieliñskiego (1992). Drozdowski (1973, 1974) opisywa³ ukszta³towanie powierzchni podczwarto- rzêdowej i procesy glacitektoniczne na obszarze Powiœla. Prace Makowskiej (1979, 1982) omawiaj¹ zagadnienie stratygrafii osadów m³odszego czwartorzêdu ze szczególnym uwzglêdnieniem interglacja³u eemskiego i zlodowacenia Wis³y w dolinie dolnej Wis³y. Falkowski (1980) i Mojski (1980) omawiali budowê geologiczn¹ i rozwój doliny Wis³y. Lamparski (1983) opisa³ czwartorzêd i jego pod³o¿e wraz z deformacjami glacitektonicznymi na Pojezierzu Che³miñsko-Dobrzyñskim. Problem wp³ywu pod³o¿a na charakter sedymentacji czwartorzêdu pojawia siê te¿ w pracy Marksa (1988). Zagadnienia geochro- nologii miêdzymorenowych osadów ilastych basenu grudzi¹dzkiego omawiali D¹browski i in. (1977). Galon (1981) przedstawi³ opracowanie zawieraj¹ce kolejne podsumowanie dotychczasowych badañ stratygraficznych i geomorfologicznych m. in. z obszaru arkusza W¹brzeŸno. Pierwsze wiadomoœci o osadach paleogenu i neogenu opisywanego obszaru pochodz¹ z wierceñ z koñca XIX w. O formacji wêglonoœnej tego okresu pisa³ Jentzsch (1927). £yczewska (1953) przedstawi³a stratygrafiê paleogenu i neogenu pó³nocnej Polski, a Grabowska (1965) oraz Grabowska i Piwocki (1975) omawiali genezê i wiek i³ów toruñskich. Piwocki (1971) poda³ stratygrafiê utworów paleogenu i neogenu okolic Torunia, czyli w bezpoœrednim s¹siedztwie opisywanego obszaru. Do opisu osadów tego wieku przydatne s¹ wyniki badañ Ciuka (1970). Wiadomoœci o g³êbszym pod³o¿u zawarte s¹ w pracach: Dadleza i Marka (1969), Bac-Moszaszwili i Morawskiej (1975). Opis stratygrafii osadów od prekambru oraz budowê niecki warszawskiej przedstawia praca pod redakcj¹ Marka (1983). Z opracowañ geologiczno-kartograficznych dotycz¹cych omawianego obszaru, jak i obszarów s¹siednich nale¿y wymieniæ mapy: w skali 1: 300 000 (Galon, 1947; Galon i Pacowska, 1953); 1: 200 000 (Niewiarowski i i in., 1978; Wilczyñski, 1978) oraz w skali 1: 50 000 (Uniejewska i Nosek, 1982; Maksiak,

8 1981, 1983; Drozd i Trzepla, 1999, 2003). Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000, ark. Toruñ jest jak dot¹d najpe³niejszym opracowaniem geologiczno-kartograficznym i syntetycznym opracowaniem geologicznym dotycz¹cym czwartorzêdu omawianego obszaru.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza W¹brzeŸno le¿y na Pojezierzu Che³miñskim. Pojezierze to jest mezoregionem nale¿¹cym do makroregionu Pojezierza Che³miñsko-Dobrzyñskie i podprowincji Pojezierza Po³udniowo- ba³tyckie (Kondracki, 1988). Wysoczyzna morenowa p³aska le¿y na zachodzie i po³udniu opisywanego obszaru (tabl. I). Wysokoœci wzglêdne nie dochodz¹ tu do 2,0 m. Wysokoœci bezwzglêdne maj¹ wartoœæ 91,0–101,0 m n.p.m. Czêœæ pó³nocna, na pó³noc od P³u¿nicy i W¹brzeŸna, jest wysoczyzn¹ morenow¹ falist¹.WrzeŸbie tego obszaru charakterystyczne s¹ pagórki o zarysie owalnym lub kolistym. Ich œrednice wynosz¹ najczêœciej kilkadziesi¹t metrów, a wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 7,0 m. Pagórki poprzedziela- ne s¹ najczêœciej obni¿eniami o kszta³cie równie¿ kolistym lub owalnym i o œrednicach wynosz¹cych kilkadziesi¹t metrów. Rozró¿nienie poszczególnych form buduj¹cych wysoczyznê na szkicu w skali 1: 100 000 nie jest mo¿liwe. Nie jest te¿ celowe, gdy¿ nie maj¹ one istotnego znaczenia dla paleogeografii. W pó³nocnej i œrodkowej czêœci opisywanego obszaru stwierdzono moreny czo³owe przewa¿nie akumulacyjne. Ichwielkoœci i wysokoœci wzglêdne s¹ ró¿ne. Zdarzaj¹ siê niewielkie pagórki, do 100,0 m d³ugoœci i wysokoœci 2,5 m. S¹ te¿, jak na pó³noc od P³u¿nicy 2,0 km d³ugoœci wa³y, których najwy¿sze punkty osi¹gaj¹ wysokoœæ 10,0 m ponad wysoczyzn¹. Moreny czo³owe grupuj¹ siê w kilku ró¿nej d³ugoœci ci¹gach o ³ukowatym kszta³cie. Ciêciwy tych ³uków wyznaczaj¹ kierunki WSW–ENE (okolice P³u¿nicy, Ryñska, Czystochleba i jeziora Wieczno) i NW–SE (okolice Nowej Wsi Królewskiej, Wroni). £uki moren wyznaczaj¹ etapy postoju l¹dolodu fazy w¹brze- skiej (Niewiarowski, 1956, 1959; Roszko, 1955). Strefa Ryñsk–Czystochleb to moreny po³udniowow¹brzeskie. Moreny ci¹gn¹ce siê od jeziora Wieczno przez Wronie i dalej na pó³noc od W¹brzeŸna oraz w okolicy Nowej Wsi Królewskiej nale¿¹ do ci¹gu moren œrodkowow¹brzeskich. Moreny w pó³nocno-zachodniej czêœci le¿¹ w strefie zetkniêcia siê pasm moren œrodkowow¹brzeskic i pó³nocnow¹brzeskich (Niewiarowski, 1959). Na pó³noc od W¹brzeŸna zaznacza siê skupisko moren martwego lodu.Ob³e i koliste wzgórza morenowe wznosz¹ siê 5,0–8,0 m nad powierzchni¹ wysoczyzny i czêœciowo zachodz¹ na siebie. Granice miêdzy nimi stanowi¹ w¹skie i niezbyt wyraŸne przesmyki. Wysokoœci bezwzglêdne dochodz¹ do 107,0–118,0 m n.p.m.

9 Œrodkowa czêœæ obszaru arkusza, na wschód od Ryñska, to równina sandrowa,miejscami falista, dziêki istnieniu licznych ma³ych zag³êbieñ wytopiskowych wewn¹trz sandru. Wysokoœci wzglêdne wynosz¹ tu 1,0–3,0 m. Wysokoœci bezwzglêdne osi¹g¹ wartoœæ 94,0–103,0 m n.p.m. Gene- ralnie obszar równiny nachylony jest ku po³udniowemu wschodowi. Izolowane fragmenty pokrywy sandrowej widoczne s¹ w okolicy Ryñska, P³ywaczewa i Pi¹tkowa. We fragmentach sandru w okolicy P³u¿nicy, Wroni i W¹brzeŸna widaæ zarysy sto¿ków sandrowych znacz¹cych pocz¹tek odp³ywu. Równiny zastoiskowe powsta³y w rejonie jeziora Wieczno i na po³udnie od niego oraz wokó³ jeziora Sitno i na wschód od niego, a tak¿e wokó³ torfowiska na zachód od P³ywaczewa. Wyso- koœci bezwzglêdne w obrêbie równin zastoiskowych wynosz¹ 90,0–95,0 m n.p.m. Wysokoœci wzglêdne nie osi¹gaj¹ 1,0 m. Obszary równin najczêœciej s¹ nachylone ku œrodkowi pod k¹tem 1–2°. Ozy i formy szczelinowe. Ozy wystêpuj¹ na po³udniowy wschód od Ryñska, na pó³noc od P³ywaczewa i w okolicy Sierakowa. S¹ to ci¹gi pod³u¿nych pagórków o krêtym przebiegu, falistych grzbietach. Ich wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 6,0 m, a wysokoœci bezwzglêdne na szczy- tach form osi¹gaj¹ 99,0–107,0 m n.p.m. Przebieg ozów wyznacza kierunki W–E i SW–NE. Formy szczelinowe stwierdzono na wschód od P³u¿nicy. S¹ to wzgórza o falistych grzbietach i ³agodnych stokach, o kierunku WNW–ESE i NNW–SSE. Wysokoœci wzglêdne wynosz¹ 4,0–7,0 m. Kemy naobszarze arkusza W¹brzeŸno znajduj¹ siê na pó³nocny wschód od Ryñska, w okolicy Pi¹tkowa oraz miêdzy Mlewem a Sierakowem. Mo¿na je opisaæ jako masywne, pojedyncze wzgórza o zarysie kolistym lub owalnym i œrednicy 120,0–500,0 m. Ich wysokoœci wzglêdne wynosz¹ 8,0–16,0 m. Wysokoœci bezwzglêdne maj¹ wartoœæ od 95,0 dla formy na po³udnie od Sierakowa do 118,0 m n.p.m. na szczycie kemu na pó³noc od Pi¹tkowa. Na pó³nocy obszaru arkusza oraz w okolicy Mlewa widoczne s¹ rynny subglacjalne. Najlepiej zaznacza siê rynna ko³o W¹brzeŸna. Ma ona d³ugoœæ oko³o 10,0 km. Ko³o Wroni zachowa³ siê odcinek rynny o d³ugoœci 2,0 km. Rynna biegn¹ca od Nowej Wsi Królewskiej jest w znacznej mierze zatarta. WyraŸnie widaæ ja na zachód od Jeziora Wieldz¹dzkiego. O jej obecnoœci œwiadczyæ mo¿e g³êbokoœæ jezior: Wieldz¹dzkie (13,0 m) i Wieczno (18,3 m). Rynny subglacjalne w okolicy Mlewa uk³adaj¹ siê w szeœciobok. Widoczne s¹ tu kierunki NNW–SSE, NE–SW oraz NNE–SSW. G³êbokoœæ rynien wynosi oko³o 6,0 m. Ich dno le¿y na wysokoœci 88,5–87,2 m n.p.m. W okolicy Czystochleba, P³ywaczewa i Pi¹tkowa, a tak¿e ko³o Wroni i jeziora Wieczno powierzch- niê rozcinaj¹ doliny wód roztopowych. Ichsieæ wyznacza kierunki SW–NE, W–E, NW–SE. Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie maj¹ kszta³ty nieregularne. Ich œred- nice (b¹dŸ d³ugoœci) dochodz¹ do 1,0 km, a g³êbokoœci wynosz¹ 1,0–3,0 m. Le¿¹ one na wysoczyŸnie morenowej.

10 Dolinki utworzone przez epizodyczne cieki rozcinaj¹ krawêdzie równin sandrowych pomiê- dzy Ryñskiem a Czystochlebem i w rejonie Mlewa. Ich g³êbokoœci wynosz¹ 1,0 m, a d³ugoœci dochodz¹ do 1,8 km. W rynnach subglacjalnych i zag³êbieniach rozwinê³y siê jeziora. Wokó³ Jeziora Wieldz¹dzkiego oraz w okolicy Mlewa wykszta³ci³y siê równiny jeziorne. Jezioro Wieldz¹dzkie i Zamko- we maj¹ strome brzegi z podciêciami klifowymi owysokoœci do 2,0 m. Niekiedy w zag³êbieniach rozwinê³y siê równiny torfowe. Najwiêksze torfowiska znajduj¹ siê na zachód od Czystochleba, na po³udnie od jeziora Wieczno, na pó³nocny wschód od W¹brzeŸna. Okolice dworca kolejowego i rozjazdów kolejowych w W¹brzeŸnie, jak i w¹brzeskie stare mia- sto, le¿¹ na nasypach owysokoœci 1,0–2,0 m. W pobli¿u Wieldz¹dza, Ryñska, Or³owa i W¹brze- Ÿna odkryto resztki wczesnoœredniowiecznych grodzisk. Obszar arkusza W¹brzeŸno nale¿y do dorzecza Wis³y. Istotnym elementem hydrografii obszaru s¹ jeziora. Wody p³yn¹ce to niewielkie cieki o znacznej d³ugoœci lecz niewielkim przep³ywie. Cieki przewa¿nie wykorzystuj¹ rynny i doliny wód roztopowych. Rynn¹ przez W¹brzeŸno na po³udnie p³ynie Struga uchodz¹ca do Drwêcy na wschód od opisywanego obszaru. Struga Toruñska p³ynie od Nieluba do jeziora Wieczno, a potem na po³udnie i wpada do Wis³y w okolicy Torunia. Inne cieki p³yn¹ w rynnach i dolinach ³¹cz¹cych jeziora. Czêste s¹ te¿ sztuczne przekopy i kana³y pomiêdzy je- ziorami oraz rowy melioracyjne w dolinach i na torfowiskach. Na opisywanym obszarze wystêpuj¹ dwa genetyczne typy jezior: rynnowe i wytopiskowe. Je- ziorami rynnowymi s¹ jeziora: Zamkowe i Frydek o g³êbokoœciach maksymalnych 18,0 i 24,0 m, Szañcowe — g³êbokoœæ 12,0 m, G³êboczek — g³êbokoœæ 17,3 m. Jeziora: Wieldz¹dzkie i Wieczno maj¹ kszta³t charakterystyczny dla jezior wytopiskowych. Jednak ich maksymalne g³êbokoœci (13,0 i 18,3 m) sugeruj¹ za³o¿enia na zatartych w morfologii rynnach (Atlas jezior Polski, 1999).

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Najstarsze ze stwierdzonych na obszarze arkusza W¹brzeŸno utworów nale¿¹ do kredy (Nie- wiarowski i Wilczyñski, 1979). Wiadomoœci o osadach starszych od kredy mo¿na uzyskaæ z profili otworów le¿¹cych na pó³noc i zachód od opisywanego obszaru (Marek (red.), 1983). Otwór Gru- dzi¹dz IG-1 le¿y 18,0 km na pó³noc od terenu arkusza W¹brzeŸno. Zakoñczony zosta³ w osadach syluru wykszta³conego jako ciemne ³upki z przewarstwieniami margli. Le¿¹ce wy¿ej wêglanowe utwory dewonu maj¹ tu mi¹¿szoœæ oko³o 1300,0 m. Perm reprezentowany jest przez osady detrytyczne i ewa-

11 poraty. Trias to seria o mi¹¿szoœci 110,0 m zbudowana z wapieni i mu³owców z wk³adkami piaskow- ców. Otwór Che³m¿a-1 (oko³o 18,0 km na zachód od obszaru arkusza) zakoñczono w osadach jury (Drozd i Trzepla, 2003). Maj¹ one tu mi¹¿szoœæ oko³o 1520,0 m (Marek (red.), 1983).

1. Kreda

a. Kreda górna Mastrycht

Osady kredy stwierdzone w s¹siedztwie maj¹ mi¹¿szoœæ 860,0–866,0 m (Maksiak, 1983). Wy- stêpuj¹ tu mu³owce i i³owce z wk³adkami piaskowców akumulowane od beriasu do albu. Górna kreda to wapienie i margle z krzemieniami. W okolicy Bartoszewic, Jarantowic i W¹brzeŸna w dolnej czêœci profili otworów: 7, 18, 32 na g³êbokoœciach odpowiednio: 195,0, 176, 172 m, wystêpuj¹ bia³e margle.Ichwiek okreœlono na górny mastrycht (Giel, 1967). W Ludowicach (otw. 51) na g³êbokoœci 160,3 m (67,3 m p.p.m.) le¿¹ jasnoszare wapienie organodetrytyczne ze szcz¹tkami ma³¿y i szkar³upni trudnych do oznaczenia. Liczne s¹ Ÿle zachowane skorupki otwornic. Badania mikroskopowe pozwalaj¹ okreœliæ wapienie jako mikrytowe (Jochemczyk i Olszewska, 2002).

2. Paleogen

a. Paleocen

Na obszarze arkusza W¹brzeŸno stwierdzono osady paleoceñskie (Niewiarowski i Wilczyñski, 1979). W otworze 7 ponad osadami kredy wystêpuje seria ciemnoszarych i³ów wapnistych o mi¹¿szoœci 22,0 m. Trzeba nadmieniæ i¿ z otworu 51 znane s¹ spory wystêpuj¹ce czêsto w paleocenie — w tym wypadku redeponowane (S³odkowska, 2001). Mo¿na wiêc przyj¹æ obecnoœæ osa- dów paleoceñskich na obszarze arkusza W¹brzeŸno.

b. Oligocen

I³y i mu³ki z wk³adkami wêgla brunatnego.Wotworach 18 i 51 na g³êbokoœci 151,0–176,0 i 161,7–153,5 m na osadach kredy le¿¹ i³y i mu³ki drobno laminowane barwy ciemno- szarej i ciemnobrunatnej o mi¹¿szoœci 6,0–10,0 m z wk³adk¹ wêgla brunatnego o mi¹¿szoœci 0,2–0,3 m. Osady te mo¿na korelowaæ z warstwami czempiñskimi (spory wystêpuj¹ce czêsto w paleocenie — w tym wypadku redeponowane — S³odkowska, 2001). Powstawa³y one w zbiorniku jeziornym lub w p³ytkim zbiorniku morskim przy niskiej energii œrodowiska sedymentacji (Jochemczyk i Olszew- ska, 2002). Osady le¿¹ce w sp¹gu profilu otworu 19 na g³êbokoœci 184,0 m podobne s¹ do osadów mioceñskich, jednak¿e ich usytuowanie ka¿e je zaliczaæ do oligocenu (tabl. IV). S¹ to pstre mu³ki ila-

12 ste. Utwory oligoceñskie wykszta³cone tak jak w otworze 18 i 51 wystêpuj¹ te¿ w otworze7i32(prze- krój A–B i tabl. V). Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 90,0 m (Wilczyñski, 1978).

3. Neogen

a. Miocen Miocen górny

Na opisywanym obszarze osady miocenu wystêpuj¹ w profilach 16 otworów. S¹ one na przewa- ¿aj¹cym obszarze arkusza bezpoœrednim pod³o¿em utworów czwartorzêdu (tabl. II). Tylko 5 z nich przebija miocen, pozosta³e zakoñczono po nawierceniu jego stropu. Osady pliocenu na opisywanym obszarze nie wystêpuj¹. Mu³ki pstre (szaro-¿ó³to-zielono-czer- wone) czêsto pojawiaj¹ce siê w pod³o¿u czwartorzêdu, dawniej zaliczane do pliocenu obecnie uwa- ¿ane s¹ za osady mioceñskie (Piwocki i Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995). Piaski i i³y z wêglem brunatnym miocenu znane s¹ z 7 otworów. Ich mi¹¿szoœæ osi¹ga 50,0 m. Bezpoœrednio na i³ach oligocenu le¿y warstwa jasnoszarych piasków drobnoziarni- stych o mi¹¿szoœci 24,0 m. Powy¿ej le¿y jednometrowa warstwa szarych i³ów. Jeszcze wy¿ej wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, jasnobrunatne o mi¹¿szoœci 7,0 m. Przechodz¹ one w stropie w drobnoziarniste piaski py³owate o mi¹¿szoœci 18,0 m z wk³adkami wêgla brunatnego o mi¹¿szoœci do 1,0 m. W otworze 8 miocen jest wykszta³cony jako jasnoszare i be¿owoszare piaski py³owate i mu³ki piaszczyste z wêglem brunatnym. W profilu otworu 18 ponad osadami oligocenu wystêpuj¹ szare mu³ki o mi¹¿szoœci 10,0mzwê- glem brunatnym. Ponad nimi le¿¹ szare i³y piaszczyste o mi¹¿szoœci 8,0 m.

4. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdu pokrywaj¹ powierzchniê ca³ego opisywanego obszaru. S¹ to przewa¿nie osady plejstoceñskie. Osady holoceñskie s¹ mniej rozpowszechnione. Ich wystêpowanie jest ograniczone do obni¿eñ w powierzchni terenu. Do czwartorzêdu nierozdzielonego zaliczono osady powsta³e w procesach trwaj¹cych nieprzerwanie od schy³ku plejstocenu do dziœ. Mi¹¿szoœæ czwartorzêdu jest bardzo zmienna. Wynosi ona od 17,0 do 185,0 m. Zmiennoœæ ta spowodowana jest g³ównie zró¿nicowaniem powierzchni stropowej pod³o¿a czwartorzêdu. Deniwelacje powierzchni terenu wynosz¹ 40,0 m (od 88,0 do 128,0 m n.p.m.). W ustaleniu stratygrafii korzystano g³ównie z profili otworów kartograficznych. Pos³u¿y³y one do korelacji z profilami otworów archiwalnych. Pomocne tu by³y wyniki badañ geofizycznych (Farbisz i Farbisz, 2003). Oprócz ustalenia granicy paleogen i neogen – czwartorzêd pozwoli³y na wyznaczanie zasiêgów kompleksów litologicznych pomiêdzy otworami oraz na uchwycenie nieci¹g³oœci w osadach.

13 a. Plejstocen

Najpe³niejszy profil plejstocenu pochodzi z otworów kartograficznych 19 i 51 (Bartoszewice i Ludowice) oraz z otworu badawczego 18 (Bartoszewice). Mi¹¿szoœæ osadów plejstocenu wynosi w nich 183,9, 154,0 i 152,0 m. Wyró¿niono nastêpuj¹ce pododdzia³y plejstocenu: zlodowacenia najstarsze, interglacja³ augustowski, zlodowacenia po³udniowopolskie, interglacja³ wielki, zlodowacenia œrodkowopolskie, interglacja³ eemski, zlodowacenia pó³nocnopolskie. Wyró¿nienia dokonano na podstawie sytuacji osadów w przekrojach, korelacji regionalnej z profilami z obszaru arkusza Che³m¿a (Drozd i Trzepla, 1999) i Ksi¹¿ki (Drozd i Trzepla, 2003). Pomoc¹ by³y te¿ wyniki badañ palinologicznych i petrograficznych wykonanych dla próbek z profili otworów kartograficznych 19, 51, 57 oraz obserwacje w wybranych punktach dokumentacyjnych przedstawionych w tabeli 1.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Osady tego zlodowacenia wyró¿niono na podstawie korelacji z profilami z s¹siedniego obszaru arkusza Che³m¿a (Drozd i Trzepla, 1999), posi³kuj¹c siê wynikami badañ litologiczno-petrograficznych.

Stadia³ dolny

Osady zlodowacenia Narwi s¹ najstarsze na obszarze arkusza W¹brzeŸno. Wystêpuj¹ one w otworach: 18 (Bartoszewice) i 51 (Ludowice), reprezentowane s¹ przez gliny zwa³owe stadia³u dolnego. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi w rejonie Ludowic le¿¹ w dnie, a ko³o Bartoszewic prawdopodobnie na zboczu g³êbokiej doliny biegn¹cej przez œrodek obszaru z pó³nocy na po³udnie. Ich sp¹g stwierdzono na wysokoœci 61,0 w okolicy Ludowic i oko³o 75,0 m p.p.m. w okolicy Bartoszewic. Maj¹ one tu mi¹¿szoœæ 29,0 m. Jest to najprawdopodobniej naj- wiêksza mi¹¿szoœæ tych osadów na obszarze arkusza W¹brzeŸno. Badania petrograficznie próbek z otworu 51 wskazuj¹, ¿e s¹ to gliny mu³kowo-piaszczyste i piaszczysto-¿wirowe barwy ciemnobrunatnej z g³azikami granitów szarych i czerwonych, dolomitów i wapieni. Wielkoœæ g³azików dochodzi do 12,0 cm. Zdarzaj¹ siê te¿ porwaki i³ów mioceñskich o wielkoœci do 20,0 cm. Wartoœci wspó³czyn- ników petrograficznych z piêciu próbek z g³êbokoœci 124,0–153,0 m wynosz¹ œrednio: O/K — 1,29, K/W — 0,85, A/B — 1,16, gdzie O/K oznacza stosunek iloœci okruchów ska³ osadowych pochodzenia skandynawskiego do okruchów ska³ krystalicznych z pó³nocy, K/W — stosunek iloœci ska³ krystalicznych z pó³nocy do wapieni z pó³nocy, A/B — stosunek iloœci ska³ nieodpornych na wietrzenie do odpornych. Wœród minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty i amfibole. Du¿y udzia³ (6,7%) ma te¿ bardzo odporny cyrkon (Jochemczyk i Olszewska, 2002).

14 Stadia³ górny

Gliny zwa³owe stadia³u górnego le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych stadia³u dolnego — w otworze 18 na g³êbokoœci 147,0, a w otworze 51 na g³êbokoœci 113,0 m. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 15,0 m. Sp¹g le¿y na wysokoœci oko³o 30,0 (Ludowice) i 45,0 m p.p.m. (Bartosze- wice). S¹ to gliny mu³kowo-piaszczyste, barwny ciemnobrunatnej. Makroskopowo podobne s¹ do glin zwa³owych stadia³u dolnego. Podobny jest te¿ sk³ad minera³ów ciê¿kich. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K — K/W — A/B wynosz¹ 1,20 — 1,41 — 1,11 (Jochemczyk i Olszewska, 2002).

Interglacja³ augustowski

Piaski i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne nale¿¹ce prawdopodobnie do interglacja³u augustowskiego na obszarze arkusza W¹brzeŸno le¿¹ w kopalnej dolinie biegn¹cej od po³udniowego wschodu ku pó³nocy œrodkiem obszaru. W otworze 19 (Bartoszewice) na wysokoœci 57,0–72,9 m p.p.m. stwierdzono piaski ¿wirowate i piaski gruboziarniste. Geneza tych osadów okreœlona zosta³a jako flu- wioglacjalna (Jochemczyk i Olszewska, 2002). W podobnej sytuacji znajduj¹ siê osady z obszaru arkusza Che³m¿a z wyraŸnie zaznaczonym przejœciem od osadów wodnolodowcowych do rzecznych i wyró¿nionymi rzecznymi cyklami sedymentacyjnymi (Drozd i Trzepla, 1999). S¹ to wiêc prawdopodobnie osady rzeczno-peryglacjalne. W profilu tych osadów mo¿na wyró¿niæ cykle sedymentacyjne uwidaczniaj¹ce siê w stopniowym przejœciu od piasków ze ¿wirami do piasków. Widaæ te¿ stopniowy wzrost d³ugoœci transportu. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty dominuj¹ nad amfibolami w stosunku oko³o 3,5 do 1, co jest charakterystyczne dla osadów o d³ugiej drodze transportu i dobrym prze- robieniu. Stwierdzona w otworze 19 mi¹¿szoœæ osadów interglacja³u augustowskiego jest bliska ich obecnej mi¹¿szoœci maksymalnej, która w najg³êbszym miejscu doliny osi¹ga prawdopodobnie 20,0 m. Transport odbywa³ siê prawdopodobnie w kierunku pó³nocnym. Prawdopodobnie w otworze 19 zachowa³a siê tylko dolna czêœæ profilu osadów interglacja³u augustowskiego. Górna czêœæ profilu tych osadów w otworze 18 rozdziela gliny zwa³owe zlodowacenia Narwi od glin zlodowacenia Nidy (tabl. IV). Spektrum py³kowe z g³êbokoœci 168,4 m wskazuje na florê typu interglacjalnego za- siedlaj¹c¹ œrodowisko lasu ch³odnej strefy umiarkowanej (Winter, 2001).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Na opisywanym obszarze wyró¿niono osady zlodowacenia Nidy, interglacja³u ma³opolskiego i zlodowacenia Sanu 1. Ze wzglêdu na brak dokumentacji palinologicznej wspomniane jednostki stra- tygraficzne wyró¿niono na podstawie przekrojów geologicznych, korelacji z profilami z terenów s¹siednich i wyników badañ petrograficzno-litologicznych. Brak jest podstaw do wyró¿nienia osadów zlodowacenia Wilgi.

15 Zlodowacenie Nidy

Osady zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ g³ównie w obrêbie doliny utworzonej w pod³o¿u czwarto- rzêdu. S¹ to osady zastoiskowe, osady wodnolodowcowe i gliny zwa³owe. Mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w otworze 51 (Ludowice). Na glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi, na g³êbokoœci 107,0–113,0 m le¿¹ jasnoszare mu³ki, których mi¹¿szoœæ wynosi 6,0 m. Podobne osady stwierdzono w otworze 19 (Bartoszewice) na g³êbokoœci 139,0 m. S¹ to jasnoszare mu³ki piaszczyste laminowane z przewarstwieniami mu³ków piaszczysto-ilastych. Sp¹g osadów zastoiskowych znajduje siê na wysokoœci 55,0–19,0 m p.p.m. Badania petrograficzne sugeruj¹ i¿ s¹ to osady jeziorne (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Ich pozycja w stosunku do wystêpuj¹cych wy¿ej w profilu glin zwa³owych sugeruje, ¿e s¹ to osady fazy transgresywnej zlodowacenia powsta³e u czo³a nasuwaj¹cego siê l¹dolodu. Mo¿liwe te¿ jest powstanie ich w zbiorniku jeziornym w znacznej odleg³oœci od czo³a l¹dolodu w warunkach och³adzaj¹cego siê klimatu. Maksymalna mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych wynosi 28,0 m. Gliny zwa³owe le¿¹ na mu³kach zastoiskowych. Maj¹ one barwê brunatnoszar¹. Wystê- puj¹ w nich otoczaki kwarcu, granitów i wapieni. Wspó³czynniki petrograficzne O/K — K/W — A/B wynosz¹: 1,34 — 0,79 — 1,19, wœród minera³ów ciê¿kich najwiêcej jest granatów (Jochemczyk i Ol- szewska, 2002). Ich mi¹¿szoœæ wynosi maksymalnie 13,0 m. Do zlodowacenia Nidy nale¿¹ te¿ prawdopodobnie gliny zwa³owe z otworu 57 (L¹dy) z g³êbo- koœci 71,4–73,6 m (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Nosz¹ one cechy silnego zwietrzenia, a oprócz tego s¹ zlustrowane co dowodzi zaanga¿owania w procesy glacitektoniczne. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe koñcz¹ profil zlodowacenia Nidy. W otworze 19 nad mu³kami zastoiskowymi le¿¹ jasnoszare piaski py³owate. Wœród piasków widoczna jest 1,2 m mi¹¿szoœci warstwa mu³ków ilastych. Piaski maj¹ mi¹¿szoœæ 15,5 m. Powy¿ej le¿¹ piaski ¿wirowate barwy szarobrunatnej. We frakcji piaszczystej i ¿wirowej osadów wodnolodowcowych dominuje kwarc (do 76%), du¿y jest tak¿e udzia³ skaleni (do 19%) i wapieni (do 5,2%). Wœród minera³ów ciê- ¿kich przewa¿aj¹ granaty lecz znacz¹ca jest te¿ zawartoœæ amfiboli. Ogólnie ku górze profilu widaæ wzrost d³ugoœci transportu osadu (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Maksymalna mi¹¿szoœæ tych osa- dów wynosi 23,0 m. Ich sp¹g le¿y na wysokoœci od 30,0 m p.p.m.

Interglacja³ ma³opolski

Piaski rzeczne interglacja³u ma³opolskiego wyró¿niono na obszarze arkusza W¹brzeŸno na podstawie danych z s¹siaduj¹cego od zachodu arkusza Che³m¿a (Drozd i Trzepla, 1999). Osady te powinny znaleŸæ siê w okolicy Bocienia. Prawdopodobnie na wysokoœci oko³o 8,0–23,0 m n.p.m. le¿¹ tam jasnoszare piaski gruboziarniste z domieszk¹ ¿wirów o mi¹¿szoœci oko³o 15,0 m, gdzie wype³niaj¹ one niewielk¹ dolinê o g³êbokoœci do 6,0 m.

16 Zlodowacenie Sanu 1

Na opisywanym obszarze osady zlodowacenia Sanu 1 reprezentowane s¹ przez gliny zwa³owe oraz osady wodnolodowcowe. Wystêpowanie ich ograniczone jest przede wszystkim do pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Gliny zwa³owe s¹czêsto py³owate, barwy szarej i szarobrunatnej z niewielk¹ zawartoœci¹ ¿wirów kwarcu oraz granitów czerwonych i szarych. Gliny zwa³owe osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 29,0 m. Ich sp¹g znajduje siê na wysokoœci od 8,0 m p.p.m. w okolicy Bartoszewic do 30,0 m n.p.m. w okolicy Cymbarku (tabl. IV). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zrecesji zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ w otworze 35 (Or³owo) na glinie zwa³owej zlodowacenia Sanu 1. S¹ to œrednio- i gruboziarniste piaski szare. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 17,0 m. Sp¹g osadów wodnolodowcowych le¿y na wysokoœci 20,0 m n.p.m. (tabl. IV). Prawdopodobnie le¿¹ te¿ w okolicy Bocienia na g³êbokoœci oko³o 55,0 m na glinach zwa³owych tego zlodowacenia. Ich wystêpowanie stwierdzono na podstawie danych z terenu arkusza Che³m¿a, gdzie osady te zosta³y wyró¿nione. S¹ to piaski grubo- i œrednioziarniste, miejscami ¿wirowate, szare i ¿ó³toszare. Opisany poziom prawdopodobnie zawiera w sobie osady wodnolodowcowe zlodowacenia Wilgi i osady fazy transgresji zlodowacenia Odry.

Interglacja³ wielki

Na opisywanym obszarze osady interglacja³u wielkiego wyró¿niono w otworach 19 (Bartosze- wice) i 57 (L¹dy), gdzie zosta³y szczegó³owo zbadane petrograficznie (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Prawdopodobnie wystêpuj¹ te¿ w otworach 18 (Bartoszewice) i 23 (Wronie). Osady interglacja³u wielkiego maj¹ charakter rzeczny i jeziorny. Mu³ki jeziorne le¿¹ w dwóch przedzia³ach wysokoœci: 26,6–44,8 i 53,0–59,3 m n.p.m. S¹ to mu³ki be¿owoszare miejscami laminowane z warstewkami jasnoszarych i³ów i mu³ków ilastych. S¹ to prawdopodobnie osady jeziorne lub te¿ osady rzeczne facji pozakorytowych. Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczne wystêpuj¹ na wysokoœci od 6,6 m p.p.m. do 57,8 m n.p.m. (otw. 19). Seria rzeczna rozpoczyna siê jasnoszarymi piaskami py³owatymi przechodz¹cymi w piaski ze ¿wirami, wœród których zdarzaj¹ siê wk³adki mu³ków i mu³ków piaszczystych. Cechy petrograficzne osadu wskazuj¹ na cykliczne zmiany prêdkoœci transportu. Ku górze profilu mo¿na obser- wowaæ zaznaczone z ró¿n¹ wyrazistoœci¹ co najmniej trzy rzeczne cykle sedymentacyjno-erozyjne. Widoczne s¹ one w zmianach uziarnienia. Zmienna jest te¿ jego barwa, od szarej poprzez brunatnoszar¹, ¿ó³toszar¹ do ¿ó³tej. W dolnej czêœci profilu zdarzaj¹ siê porwaki szarych i³ów z lignitem pochodz¹ce z pod³o¿a czwartorzêdu. W stropie widaæ cechy œwiadcz¹ce o stopniowej zmianie charakteru sedymentacji na wodnolodowcow¹ (spadek stopnia obtoczenia, wzrost udzia³u minera³ów mniej odpornych). Prawdopodobnie jest to wp³yw transgreduj¹cego l¹dolodu (Jochemczyk i Olszewska, 2002).

17 Wœród minera³ów ciê¿kich osadów interglacja³u wielkiego dominuj¹ granaty. Doœæ wysoki jest te¿ udzia³ minera³ów metamorficznych i turmalinu, a w sp¹gu amfiboli. We frakcji piaszczystej i ¿wirowej dominuje kwarc (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Badania palinologiczne próbek z otworu 19 z wk³adek mu³kowych i piaszczysto-mu³kowych wykaza³y, ¿e osady te powstawa³y w œrodowisku la- sów mieszanych z dominacj¹ sosny, brzozy i œwierka, z leszczyn¹ w poszyciu. Wyniki badañ sugeruj¹ stopniow¹ kontynentalizacje i och³adzanie klimatu ku górze profilu zaznaczone rozwojem œrodowisk roœlinnych otwartych (ch³odny step) (Winter, 2003). Zmiany te ilustruj¹ schy³ek interglacja³u. W profilu otworu 57 (L¹dy) osady interglacja³u wielkiego le¿¹ na wysokoœci 46,6–70,0 m n.p.m. Reprezentowane s¹ przez serie osadów rzecznych. Profil rozpoczynaj¹ rzeczne piaski drobno- i œrednioziarniste ¿ó³toszare o mi¹¿szoœci 8,2 m. W partii sp¹gowej znaczna jest iloœæ cech charakteryzuj¹cych œrodowisko wodnolodowcowe œwiadcz¹cych o krótkim transporcie. Ku górze wzrasta iloœæ cech (wzrost udzia³u granatów i innych minera³ów bardzo odpornych, spadek iloœci CaCO3, wzrost stopnia obtoczenia) charakteryzuj¹cych œrodowisko rzeczne (Jochemczyk i Olszewska, 2002).

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkusza W¹brzeŸno wyró¿niono osady zlodowacenia Odry i zlodowacenia Warty.

Zlodowacenie Odry

Mu³ki zastoiskowe (dolne) wystêpuj¹ tylko w œrodkowej czêœci obszaru. W otworze 51 (Ludowice) le¿¹ one na glinach zwa³owych zlodowacenia Nidy, na g³êbokoœci 88,0–99,5 m. S¹ to szare mu³ki w stropie piaszczyste. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 13,0 m, sp¹g le¿y na wysoko- œci 1,0 m p.p.m. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (do 64%), przy niewielkim udziale amfiboli (do 10,5%) i znacznej iloœci cyrkonu. Mo¿e to œwiadczyæ o powstawaniu osadów w znacznej odleg³oœci od czo³a l¹dolodu i pochodzeniu materia³u wyjœciowego w znacznej mierze spoza œrodowi- ska glacjalnego (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry wystêpuj¹ w otworze 51. Na mu³kach zastoiskowych dolnych le¿y warstwa szarobrunatnych, piaszczysto-mu³kowych glin z otoczakami kwarcu, granitów czerwonych i wapieni szarych. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 6,0 m. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K — 2,20, K/W — 0,49, A/B — 1,64 (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Mi¹¿szoœæ glin wzrasta w kierunku pó³nocnym i wschodnim; ko³o Kotnowa osi¹ga prawdopodobnie 33,0 m. Wystêpowanie glin zwa³owych jest powszechne na ca³ym obszarze arkusza z wyj¹tkiem czêœci po³udniowo-zachodniej i pó³nocno-wschodniej. Stwierdzono je równie¿ w otworach: 3 (P³u¿nica), 17 (Czaple), 35 (Or³owo), 54 (Zieleñ), 63 (Pi¹tkowo). Sp¹g glin zwa³owych zlodowacenia Odry le¿y na wysokoœci od 7,0 m p.p.m. do 7,0 m n.p.m. w okolicy Ludowic i Czystochleba, 30,0–40,0 m n.p.m. ko³o Or³owa, oko³o 15,0 m n.p.m. na pó³nocnym zachodzie oraz 50,0–60,0 m n.p.m. na po³udniowym wschodzie.

18 Mu³ki zastoiskowe (górne) zlodowacenia Odry le¿¹ otworze 51 nad glinami zwa³owy- mi. S¹ to jasnobe¿owe, laminowane mu³ki, w stropie piaszczyste, w sp¹gu zawieraj¹ce domieszki frakcji ¿wirowej. Mu³ki te, których mi¹¿szoœæ wynosi 8,0 m, s¹ pochodzenia zastoiskowego (Jochem- czyk i Olszewska, 2002). Prawdopodobnie wystêpuj¹ one tylko w po³udniowej czêœci g³êbokiej doliny pomiêdzy Ludowicami, Czystochlebem a Zieleni¹. Piaski wodnolodowcowe.Dozlodowacenia Odry nale¿¹ te¿ prawdopodobnie wystê- puj¹ce w otworach: 3, 10, 11 (P³u¿nica), 17 (Czaple), 58 (Orzechowo) i 63 (Pi¹tkowo) ¿ó³toszare i szare piaski drobno- i œrednioziarniste o mi¹¿szoœci do 30,0 m. Le¿¹ one na znacznym obszarze arkusza za wyj¹tkiem jego po³udniowego skrawka i czêœci pó³nocno-zachodniej. Geneza ich zosta³a okreœlona na podstawie po³o¿enia w profilu i na przekroju. Sp¹g tych osadów znajduje siê na wysokoœci 30,0–80,0 m n.p.m. miêdzy Kotnowem a Czaplami, oko³o 25,0 m n.p.m. w œrodkowej czêœci obszaru oraz oko³o 55,0 m n.p.m. na po³udniowym wschodzie od Zieleni po Kie³piny.

Zlodowacenie Warty

Osady zlodowacenia Warty wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym opisywanym obszarze. Spotyka siê je w profilach wiêkszoœci otworów wiertniczych. Nie ukazuj¹ siê one na powierzchni lecz le¿¹ pod osadami zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Na omawianym obszarze wystêpuj¹ osady 2 stadia³ów: dolnego i œrodkowego.

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) rozpoczynaj¹ce profil stadia³u dolnego wystêpuj¹ w otworach: 32 (W¹brzeŸno), 46 i 48 (Ryñsk), 53 (Zaj¹czkowo), gdzie le¿¹ bezpoœrednio na osadach neogenu. S¹ to szare piaski drobno- i œrednioziarniste ze ¿wirami kwarcowymi. Osady te mog¹ równie¿ wystêpowaæ w œrodku obszaru arkusza, w rejonie g³êbokiej doliny. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 17,0 m, a sp¹g le¿y na wysokoœci 28,0–64,0 m n.p.m. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w formie zwartej pokrywy na po³udniu i wschodzie opisywanego obszaru oraz jako izolowane p³aty na zachodzie. W otworze 57 (L¹dy) znajduj¹ siê one na wysokoœci 70,0–74,0 m n.p.m. S¹ to gliny szare ze ¿wirami kwarcu, granitów, wapieni, piaskowców i krzemieni, a tak¿e z okruchami wêgla brunatnego. Wspó³czynniki petrograficzne wyliczone dla 2 próbek maj¹ wartoœæ œredni¹: O/K — 1,00; K/W — 1,07; A/B — 0,90. Mi¹¿szoœæ tych glin na obszarze arkusza wynosi maksymalnie 22,0 m. Ich sp¹g le¿y na wysokoœci od 20,0 w okolicy Ludowic i W¹brzeŸna do 70,0 m n.p.m. ko³o L¹dów i Orzechowa. W rejonie Ludowic prawdopodobnie le¿¹ one na osadach zastoiskowych górnych zlodowacenia Odry (przekrój A–B, tabl. III). W otworze 51 na g³êbokoœci 73,5 m wystêpuje 0,7 m mi¹¿szoœci warstwa glin zwa³owych ze ¿wirami grubookruchowymi nosz¹ca cechy osadu deluwialnego (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Jest to prawdopodobnie pozosta³oœæ rozmytej warstwy glin zwa³owych.

19 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) s¹ rozpowszechnione na ca³ym prawie obszarze arkusza. Zbadano je w próbach z otworów 19 i 57. ¯wiry s¹ najczêœciej drobne, do 1,0 cm, z³o¿one g³ównie z kwarcu, podrzêdnie piaskowców. Ziarna s¹ s³abo obtoczone. Piaski przewa¿nie s¹ œrednio- i drobnoziarniste, barwy szarej i ¿ó³tej. S¹ one na ogó³ s³abo wysortowane i zawieraj¹ we frakcji piaszczystej do 15% skaleni, a tak¿e znaczne iloœci wapieni. Wœród minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty i amfibole (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Mi¹¿szoœæ opisanych osadów wynosi oko³o 30,0 m. Ich sp¹g le¿y na wysokoœci 50,0–75,0 m n.p.m.

Stadia³ œrodkowy

Mu³ki zastoiskowe (dolne) s¹ najstarszymi osadami stadia³u œrodkowego. Wystêpuj¹ one w okolicach Wronia, W¹brzeŸna i Zaj¹czkowa w otworach: 23, 30, 44, 45, 53. Wykszta³cone s¹ jako szare i szarobrunatne mu³ki i mu³ki ilaste. Ich sp¹g znajduje siê na wysokoœci oko³o 60,0 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ osi¹ga 14,0 m (tabl. V). Gliny zwa³owe le¿¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych stadia³u dolnego (otw. 19). Wspó³czynniki petrograficzne: O/K— K/W — A/B wynosz¹: 1,23 — 0,86 — 1,11. Gliny te maj¹ charakter py³owaty. Ich barwa jest jasnoszaro-brunatna. We frakcji ¿wirowej dominuj¹ wapienie, du¿o te¿ jest granitów, natomiast niewielka jest iloœæ kwarcu, piaskowców, krzemieni i mu³owców. Opisa- ne gliny s¹ szeroko rozpowszechnione i wystêpuj¹ w profilach wiêkszoœci otworów obszaru arkusza. Ich mi¹¿szoœæ zwykle nie przekraczaj¹ca 10,0 m, sp¹g le¿y na wysokoœci 50,0–70,0 m n.p.m. Na pó³nocnym wschodzie w okolicach W¹brzeŸna i Jarantowic gliny zwa³owe stadia³u dolnego i œrodko- wego prawdopodobnie kontaktuj¹ ze sob¹, co wykazuje przekrój geoelektryczny (Farbisz i Farbisz, 2003). Kompleks litologiczny glin zwa³owych obu stadia³ów zlodowacenia Warty ma mi¹¿szoœæ 30,0–40,0 m. Osady te s¹ zaburzone glacitektonicznie. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe szare i ¿ó³toszare le¿¹ w otworach: 1 (Józefko- wo), 9 (£opatki), 11 i 12 (P³u¿nica), 35 (Or³owo), 46, 47 i 48 (Ryñsk) na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Ich mi¹¿szoœæ we wspomnianych profilach wynosi od 1,7 do 20,0 m, a wysokoœæ stropu 82,0–95,0 m n.p.m. W otworze 19 na glinach zwa³owych le¿y 22,0 m mi¹¿szoœci seria piaszczysto-¿wirowa scha- rakteryzowana jako fluwioglacja³ i wi¹zana ze zlodowaceniem Warty (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Wydaje siê, ¿e partia sp¹gowa tej serii, s³abo wysortowana mo¿e byæ osadem wodnolodowco- wym, natomiast wy¿sza czêœæ nale¿y raczej do interglacja³u eemskiego. Prawdopodobnie s¹ to osady rzeczne facji korytowej przewarstwione osadami pozakorytowymi. Mu³ki zastoiskowe (górne). W otworze 54 (Zieleñ) na glinach zwa³owych le¿y 9,0 m warstwa mu³ków szarych. W stropie przechodz¹ one w mu³ki piaszczyste z warstewkami piasków py³owatych. Pochodz¹ one prawdopodobnie z okresu recesji l¹dolodu. Ich sp¹g le¿y na wysokoœci 72,0 m n.p.m.

20 Interglacja³ eemski

Osady interglacja³u eemskiego na opisywanym obszarze wype³niaj¹ zag³êbienia erozyjne wy- ciête w osadach starszych. O intensywnoœci erozji œwiadczy ich g³êbokoœæ (do oko³o 50,0 m). Torfy. Wotworze 51 (Ludowice) na g³êbokoœci 72,0 m nawiercono warstwê torfów o mi¹¿szo- œci 1,5 m. Maj¹ one barwê ciemnobrunatn¹, s¹ porowate z widocznymi uwêglonymi fragmentami ³odyg i liœci. Zdarzaj¹ siê te¿ skupienia wiwianitu. Torfy s¹ dobrze roz³o¿one (Jochemczyk i Olszew- ska, 2002). Badania palinologiczne wskazuj¹ jako œrodowisko pocz¹tku ich powstawania las sosno- wo-œwierkowym z udzia³em olchy i brzozy. Rozwija³ siê w œrodowisku boru œwierkowego porastaj¹cego torfowisko. Œrodowiska takie znacz¹ najczêœciej pocz¹tek interglacja³u, wi¹¿¹ siê z klimatem konty- nentalnym ch³odnym (Winter, 2001). Torfy przykryte s¹ jasnoszarymi piaskami i ¿wirami rzecznymi. Wotworze 51 wi- doczny jest pe³ny cykl sedymentacyjny osadów rzecznych interglacja³u eemskiego. Profil osadów rozpoczynaj¹ ¿wiry piaszczyste. Przechodz¹ one w piaski grubo-, a nastêpnie drobnoziarniste. Ku stropowi wzrasta te¿ stopieñ wysortowania. Wœród minera³ów ciê¿kich zdecydowanie dominuj¹ granaty (do 82%), przy zawartoœci amfiboli do 8%. Wartoœci wspó³czynnika obtoczenia R wynosz¹ 0,28–0,49. Stosunek minera³ów bardzo odpornych (granaty) do mniej odpornych (amfibole) oraz ob- toczenie ziarn kwarcu œwiadcz¹ o znacznej d³ugoœci transportu i wskazuj¹ na rzeczne œrodowisko po- wstania osadu. Sedymentacjê koñczy warstwa mu³ków o mi¹¿szoœci 0,3 m. Badania palinologiczne próbek wskazuj¹ na jego powstanie w œrodowisku lasów iglastych z udzia³em brzozy i grabu, z leszczyn¹ i paprociami u schy³ku interglacja³u eemskiego, a œciœlej lokuj¹ siê w regionalnym poziomie py³kowym E6-Picea-Abies-Alnus (Winter, 2001). Osady rzeczne interglacja³u eemskiego wystêpuj¹ te¿ prawdopodobnie w okolicach Orzechowa (otw. 60), Bartoszewic (otw. 18, 19), Uci¹¿a (otw.21), Wroni i Cymbarka (otw. 23, 26), Przydworza (otw. 49), Nielubia (otw. 36), W¹brzeŸna (otw. 39), P³u¿nicy (otw. 3), Czapli (otw. 17). Wype³niaj¹ one kilka dolin o ró¿nej szerokoœci i g³êbokoœci do 45,0 m. które prawdopodobnie tworzy³y sieæ rzeczn¹. Dna dolin le¿¹ na wysokoœci od 55,0–70,0 m n.p.m. na pó³nocy do 20,0–40,0 m n.p.m. w œrodkowej czêœci obszaru. Hipsometria dna dolin wskazuje na generalnie po³udniowy kierunek sp³ywu. Sieæ rzeczna interglacja³u eemskiego w ogólnych zarysach przypomina³a wspó³czesn¹. Od- wadnianie obszaru Pojezierza Che³miñskiego odbywa³o siê w kierunku doliny Wis³y prawdopodobnie za poœrednictwem Pradrwêcy (Marks i Pochocka, 1999).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Z osadów zaliczonych do zlodowacenia Wis³y na obszarze arkusza W¹brzeŸno wystêpuj¹ dwa, niekiedy trzy poziomy glin zwa³owych. Poziomy glacjalne jak te¿ dziel¹ce je osady s¹ przewa¿nie nie-

21 ci¹g³e, o zmiennej mi¹¿szoœci. Na podstawie przekrojów i korelacji z obszarem arkuszem Che³m¿a, posi³kuj¹c siê wynikami badañ petrograficznych wyró¿niono stadia³ œrodkowy i górny tego zlodowacenia. Do stadia³u œrodkowego zaliczono osady opisane na arkuszu Toruñ Mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000 (Niewiarowski i Wilczyñski, 1979) jako osady fazy leszczyñskiej, z zaznaczon¹ w tym opisie ich niepewn¹ pozycj¹ stratygraficzn¹.

Stadia³ œrodkowy

Piaski wodnolodowcowe (dolne) wystêpuj¹ w otworach: 28, 29, 33, 40, 41, 42 i 43 (W¹brzeŸno), 51 (Ludowice), 52 (Czystochleb). Prawdopodobnie wystêpuj¹ te¿ w okolicy Zieleni (Galon, 1967). S¹ to szare i jasnoszare piaski, najczêœciej œrednioziarniste, niekiedy ¿wirowate. Zda- rzaj¹ siê te¿ ¿wiry piaszczyste. Podobnie jak w osadach rzecznych interglacja³u eemskiego wysoka jest zawartoœæ granatów w sk³adzie minera³ów ciê¿kich (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych dochodzi do 30,0 m, a ich sp¹g le¿y na wysokoœci 40,0–75,0 m n.p.m. (przekrój A–B, tabl. III). I³y zastoiskowe wystêpuj¹ w okolicy Ludwinowic i Nielubia. Nawiercono tam ciemno- szare i³y z niewyraŸn¹ laminacj¹. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 10,0 m, a sp¹g le¿y na wysokoœci 90,0 m n.p.m. Gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y wyró¿niono w profilach wiêk- szoœci otworów na opisywanym obszarze za wyj¹tkiem okolic Uci¹¿a, i L¹dów. Sp¹g niezaburzonych lub s³abo zaburzonych glacitektonicznie glin le¿y na wysokoœci 70,0–80,0 m n.p.m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi przewa¿nie 5,0–10,0, a maksymalnie 23,0 m (w okolicach Jarantowic). Scharakteryzowaæ je mo¿na jako brunatnoszare gliny ilasto-piaszczyste. W próbkach z otworu 51 (Ludowice) ich wspó³czynniki petrograficzne: O/K — K/W — A/B wynosz¹: 1,44 — 0,82 — 1,10. Z minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty i amfibole (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) s¹ rozpowszechnione równie szeroko jak gliny zwa³owe tego okresu. Najczêœciej wystêpuj¹ jako warstwa rozdzielaj¹ca gliny dwóch stadia³ów zlodowacenia Wis³y. Niekiedy le¿¹ wprost na glinach lub osadach piaszczystych starszych od zlodowacenia Wis³y. Najczêœciej s¹ to piaski œrednioziarniste, jasnobrunatne czêsto ze ¿wirmi drobnymi z³o¿onym z otoczaków granitów, piaskowców i kwarcu. Mi¹¿szoœæ tych osadów najczêœciej wynosi kilka m, niekiedy dochodzi do 20,0 m, g³ównie w strefach domniemanych zaburzeñ glacitektonicznych (W¹brzeŸno).

Stadia³ górny

Wœród utworów stadia³u g³ównego wyró¿niono gliny zwa³owe, osady zastoiskowe dolne i gór- ne oraz wodnolodowcowe. Osady wodnolodowcowe dolne prawdopodobnie w tym rejonie nie wystê-

22 puj¹. Seriê piaszczysto-¿wirow¹ dziel¹c¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego i górnego zaliczono do fazy recesyjnej stadia³u œrodkowego. Osady stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ na ca³ym obszarze opisywanego arkusza na powierzchni lub pod przykryciem utworów holoceñskich. Buduj¹ one wszystkie formy akumulacji lodowcowej wyró¿nione na obszarze arkusza W¹brzeŸno. Mu³ki zastoiskowe (dolne) rozpoczynaj¹ sekwencjê osadów stadia³u górnego. W otworze 57 (L¹dy) na wysokoœci 79,0–91,0 m n.p.m. le¿¹ drobno laminowane mu³ki ilaste jasnoszare. Po- dobne utwory wystêpuj¹ w profilach punktów dokumentacyjnych: 59, 60, 61, 54 na obszarze pomiêdzy Sierakowem a Kie³pinami. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 13,0 m, a sp¹g znajduje siê na wysokoœci 71,0–79,0 m n.p.m. Gliny zwa³owe buduj¹ p³ask¹ i falist¹ wysoczyznê morenow¹. Wystêpuj¹ one na wiêkszo- œci powierzchni terenu, za wyj¹tkiem czêœci œrodkowej pomiêdzy Ryñskiem, Pi¹tkowem i W¹brze- Ÿnem. Maksymalna mi¹¿szoœæ glin wynosi 20,0 m w rejonie Myœliwca i na wschód od Jarantowic. Przewa¿nie jest ona mniejsza i osi¹ga 8,0–15,0 m. Sp¹g le¿y na wysokoœci od 79,0 ko³o Kie³pin na po³udniu do 110,0 m n.p.m. ko³o Jarantowic i Kotnowa na pó³nocy obszaru. Gliny s¹ przewa¿nie piaszczyste, ze ¿wirami. Oprócz granitów czerwonych, szarych i zielonkawych, kwarcu, krzemieni, piaskowców, kwarcytów znaleziono liczne g³aziki wapieni szarych z faun¹, liczne szcz¹tki ma³¿y i be- lemnitów. Barwa glin jest najczêœciej jasnobrunatna. W przypowierzchniowej warstwie (2,0–3,0 m) wskutek wietrzenia barwa ta staje siê rdzawa, rdzawobrunatna i brunatna. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zbadane w 8 próbkach z otworu 19 (Bartoszewice) maj¹ na- stêpuj¹ce œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych (Jochemczyk i Olszewska, 2002): O/K — 1,50; K/W — 0,71; A/B — 1,31. Gliny zwa³owe stadia³u g³ównego wykazuj¹ dwudzielnoœæ w okolicach Józefkowa, W¹brzeŸna, Nieluba, Zaj¹czkowa i Orzechowa. Pod 2,0–3,0 m warstw¹ glin zwa³owych le¿¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, ¿ó³te i brunatno¿ó³ne. Warstwa piaszczysta ma mi¹¿szoœæ 0,5–1,5 m. Pod piaskami le¿¹ gliny zwa³owe nie ró¿ni¹ce siê od glin le¿¹cych powy¿ej pia- sków. W ods³oniêciu ko³o Wroni (p. dok. 21) widoczna jest warstwa glin zwa³owych jasnobrunatnych z g³azami. Maj¹ one mi¹¿szoœæ 2,0–2,5 m. Poni¿ej le¿a ¿wiry piaszczyste, bia³oszare i piaski ¿wirowate, bia³o¿ó³te. Warstwa piaszczysto-¿wirowa ma mi¹¿szoœæ 0,7–1,0 m. Poni¿ej le¿¹ gliny zwa³owe brunatne. Gliny le¿¹ce nad piaskami s¹ zaburzone glacitektonicznie. Wystêpuj¹ w nich uskoki, a na granicy z piaskami widaæ zafa³dowania. Zaburzenia te prawdopodobnie maj¹ charakter synsedymentacyjny powsta³y wskutek niestabilnoœci nieskonsolidowanego osadu. Zdarzaj¹ siê te¿ pofa³dowane warstwy piasków w glinach. W ods³oniêciu ko³o £abêdzia do g³êbokoœci 4,0 m nie widaæ dwudzielnoœci glin. Dwudzielnoœæ glin zwa³owych stadia³u g³ównego stwierdzono w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Toruñ (Niewiarowski i Wilczyñski, 1979). Dwudzielnoœæ tê przypisano wy³¹cznie osadom fazy poznañskiej.

23 Utwory rozdzielaj¹ce gliny okreœlono jako zastoiskowe wi¹¿¹c je z oscylacj¹ krajeñsko-w¹brzesk¹. Tym samym oba kompleksy glin i osady miêdzymorenowe wystêpuj¹ w randze subfaz (Niewiarowski i Wilczyñski, 1979). Na arkuszu W¹brzeŸno wyró¿niono osady stadia³u œrodkowego. Podzia³u na fazy nie dokonywano gdy¿ na wiêkszoœci obszaru brak jest na to uzasadnienia. Dwudzielnoœæ glin dotyczy ca³ego stadia³u górnego, wiêc wyró¿nione dwie serie glin oraz osady miêdzyglinowe mia³yby rangê fazy. Wyjaœnienie problemu osadów faz stadia³u g³ównego wymaga badañ i porównañ regionalnych. W kilku rejonach na wysoczyŸnie morenowej wystêpuj¹ gliny ze ¿wirami, podobne do zwa³owych lecz z laminacj¹. Laminacja ta podkreœlona jest zró¿nicowaniem strukturalnym osadu i odmienn¹ barw¹. Najczêœciej spotyka siê w ¿ó³toszarych glinach jasnoszare laminy ilaste, b¹dŸ py³owate i ¿ó³te lub rdzawe laminy piaszczyste. Gruboœci lamin s¹ ró¿ne, najczêœciej wynosz¹ 0,5–2,5 mm. Niekiedy jednak laminy rozwijaj¹ siê w kilkucentymetrowe warstewki, czêsto zawodnione (piaszczyste i py³owate). Gliny laminowane spotyka siê ko³o Józefkowa, Wieldz¹dza, P³ywaczewa. Osady te s¹ byæ mo¿e osadami wodnomorenowymi albo glinami sp³ywowymi. Ich gruboœæ rzadko przekracza 0,5–1,0 m. Gliny zwa³owe, piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych wystêpuj¹ na pó³nocnym zachodzie i pó³nocy obszaru. Zwykle gliny tworz¹ okrywê formy utworzonej z piasków z g³azami i podrzêdnie mu³ków. Okrywa gliniasta mo¿e mieæ gruboœæ od 0,6 do 5,0 m. Przewa¿nie im wy¿sza forma tym grubsza warstwa gliny pokrywaj¹cych, choæ nie jest to absolutn¹ regu³¹. Budowê moren czo³owych najlepiej mo¿na obserwowaæ w ods³oniêciach ko³o Kotnowa (p. dok. 1, 3), gdzie gliny zwa³owe s¹ brunatnoszare, z niewielk¹ iloœci¹ ¿wirów, silnie spêkane, co powoduje, ¿e tworz¹ siê ³atwo odpadaj¹ce od œciany bloki. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 0,5–2,5 m. Pod glinami le¿¹ drobnoziarniste piaski py³owate lub mu³ki piaszczyste, jasno¿ó³te i bia³o¿ó³te. Na granicy glin i mu³ków (pia- sków) widoczne s¹ deformacje (uskoki, z³uskowania, powierzchnie poœlizgu, fa³dy) o niewielkich rozmiarach (o amplitudzie do 30,0 cm). Deformacje te mog¹ mieæ charakter glacitektoniczny lub wy- nikaæ z przemieszczenia niestabilnego osadu. Piaski i ¿wiry s¹ warstwowane. Warstwowania wystê- puj¹ w pakietach o gruboœci 10,0–25,0 cm. Pakiety zawieraj¹ osad o ró¿nym typie warstwowania: warstwowanie poziome, warstwowanie faliste, warstwowanie przek¹tne — najczêœciej styczne do powierzchni dolnej. Widoczne s¹ te¿ kana³y o g³êbokoœci do 30,0 cm wype³nione osadami piaszczysto- ¿wirowymi o tekturze bez³adnej. Warstwowanie pokazuje, ¿e transport materia³u odbywa³ siê z kierunku pó³nocno-zachodniego. Pakiety lamin s¹ nachylone w kierunku zachodnim i pó³nocno-zachodnim. Widoczne s¹ te¿ bry³y ¿ó³tobrunatnych glin zwa³owych w piaskach i warstwy piasków w glinach. W ni¿szych partiach ods³oniêcia, na g³êbokoœci oko³o 5,0–6,0 m le¿¹ g³azy granitowe i kwarcytowe o d³ugoœci do 1,2 m. Moreny czo³owe na wschód od jeziora Wieczno zbudowane s¹ wy³¹cznie z glin zwa³owych.

24 Gliny zwa³owe moren martwego lodu wystêpuj¹ na pó³noc od W¹brzeŸna, na po³udnie od Ryñska i ko³o Pi¹tkowa. S¹ to gliny takie same jak na wysoczyznie morenowej. Niekiedy wystêpuje w nich laminacja wyra¿aj¹ca siê zmian¹ barwy. Piaski ¿wiry form szczelinowych buduj¹ wzniesienia o wysokoœci do oko³o 5,0 m miêdzy P³u¿nic¹ a £abêdziem. S¹ to piaski i ¿wiry warstwowane przek¹tnie, niekiedy piaski gliniaste. Piaski i ¿wiry ozów wystêpuj¹ miêdzy Zapluskowêsami a Sierakowem oraz na po³udnie od Jeziora Szczurowskiego, a tak¿e na zachód od Zielenia. Otoczaki w ¿wirach u³o¿one s¹ d³u¿sz¹ osi¹ zgodnie z kierunkiem warstw piaszczystych. Piaski s¹ ¿ó³te, niekiedy gliniaste warstwowane poziomo i przek¹tnie ze smugami i soczewkami ¿ó³tych glin. W ods³oniêciach widoczne s¹ te¿ g³azy granitowe o œrednicy do 60,0 cm. Piaski kemów s¹tojasno¿ó³te piaski drobno- i œrednioziarniste niekiedy ze ¿wirami. Ich mi¹¿szoœæ zale¿y od wysokoœci form i wynosi 2,5–23,0 m (p. dok. 44, 47, 53, 55, 62, 58, 35, 38). W badaniach petrograficznych wykazuj¹ one cechy osadu wodnolodowcowego przy czym stopieñ ich obtoczenia wzrasta ku górze profilu (Jochemczyk i Olszewska, 2002). Osady kemowe mo¿na obser- wowaæ w ods³oniêciach w Sosnówce, Sab³onowie, Babiej Górze, Sierakowie, Pi¹tkowie i Dylewie, gdzie widoczne s¹ drobno- i œrednioziarniste piaski py³owate, najczêœciej jasno¿ó³te, miejscami warstwy piaskowców kruchych rdzawo¿ó³tych. Piaski s¹ warstwowane poziomo, niekiedy zdarzaj¹ siê soczewki piasków gruboziarnistych lub ¿wirków, albo te¿ warstewki i smugi piasków gliniastych lub mu³ków rdzawych. Widoczne s¹ uskoki o amplitudzie kilkunastu cm. W dolnej czêœci formy kemowej ko³o Dylewa (p. dok. 58) ods³aniaj¹ siê piaski z warstwami i soczewkami ¿wirów i g³azami. Mu³ki zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ w okolicy jeziora Sitno na pó³nocny wschód od W¹brzeŸna oraz w okolicy jeziora Wieczno. Ko³o jeziora Sitno le¿¹ one pod przykryciem torfów lub pia- sków jeziornych, czêsto na glinach zwa³owych. Osady te to jasnoszarozielone mu³ki w stropie niekiedy wykazuj¹ce niewyraŸna laminacjê. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 0,5–2,0 m. Ko³o jeziora Wieczno osady te ukazuj¹ siê na powierzchni. Le¿¹ te¿ pod osadami jeziornymi i torfami. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 0,7–2,0 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe najczêœciej maj¹ barwê jasno¿ó³t¹ i bia³o¿ó³t¹. Wystêpuj¹ one w œrodkowej czêœci terenu od Ryñska do W¹brzeŸna i na po³udniu ko³o Mlewa i Pi¹tkowa. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 16,0 m. Na po³udnie od Mlewa (p. dok. 49) ods³aniaj¹ siê piaski drobno- i œrednioziarniste. Widoczne jest w nich warstwowanie poziome. Niekiedy wystêpuje warstwowanie smu¿yste podkreœlone jasnoszarymi mu³kami. Spotyka siê te¿ warstwy ¿wirów i pia- sków ze ¿wirami z warstwowaniem przek¹tnym oraz soczewy ¿wirów o teksturze bez³adnej. Niekiedy widoczna jest imbrykacja. Wiêksze otoczaki najczêœciej le¿¹ d³u¿sz¹ osi¹ równolegle do powierzchni warstw. W dolnej czêœci ods³oniêcia widoczne s¹ g³azy do 2,0 m œrednicy. Na wschód od Ryñska piaski œrednioziarniste o genezie prawdopodobnie wodnolodowcowej pokrywaj¹ zbocza doliny wype³nio-

25 nej torfami (p. dok. 63). S¹ to piaski jasno¿ó³te z laminacj¹ poziom¹ z warstwami i soczewkami mu³ków. Na nich le¿¹ piaski gruboziarniste ze ¿wirami o wielkoœci otoczaków do 16,0 cm (granity, piaskowiece, wapienie) warstwowane przek¹tnie. W piaskach widaæ sekwencje laminacji obra- zuj¹ce zmiany energii œrodowiska.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Niewielkie doliny i obni¿enia wype³niaj¹ osady deluwialne piaszczyste lub mu³kowe. Piaski deluwialne obarwie ¿ó³tej i ¿ó³tordzawej najczêœciej s¹ œrednio- i gruboziarniste, niekiedy gliniaste. Mu³ki deluwialne maj¹ barwê szar¹ i brunatn¹. Czêsto s¹ one laminowane (laminy piaszczyste lub ilaste). W pó³nocnej czêœci opisywanego obszaru na glinach zwa³owych le¿¹ piaski zwietrzelinowe (eluwialne). Powsta³y one wskutek wietrzenia przypowierzchniowej partii glin zwa³owych. Najczêœciej w sposób ci¹g³y przechodz¹ one w gliny zwa³owe. Czêsto s¹ gliniaste. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do oko³o 1,5 m. Mu³ki i piaski jeziorne wystêpuj¹ wokó³ wiêkszych jezior. Powsta³y w wyniku namy- cia osadów mineralnych wyerodowanych miêdzy innymi z krawêdzi nad brzegami jezior. Zajmuj¹ miejsce miêdzy tymi krawêdziami a wodami jeziora i czêœciowo pod ich wodami.

c. Holocen

Osady holocenu na obszarze arkusza W¹brzeŸno wystêpuj¹ w dolinach i zag³êbieniach terenu. Namu³y wype³niaj¹ zwykle zag³êbienia bezodp³ywowe i doliny. S¹ to osady najczêœciej piaszczysto-mu³kowe lub gliniaste. Te drugie czêœciej wystêpuj¹ w zag³êbieniach bezodp³ywowych. S¹ to laminowane gliny py³owate. Barwy lamin s¹ rdzawe, ¿ó³te i brunatne. Niekiedy spotyka siê laminy i smugi materii organicznej. Mi¹¿szoœæ osadów dochodzi do 3,0 m. W przep³ywowych dolinach nagromadzi³y siê namu³y najczêœciej piaszczyste. Choæ spotyka siê te¿ mu³ki piaszczyste. Czêste s¹ w tych osadach smugi materii organicznej, szczególnie w pobli¿u wy- stêpuj¹cych w dolinach torfowisk. Barwa namu³ów jest najczêœciej szara i ¿ó³toszara, niekiedy brunatna. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 3,0 m. W zag³êbieniach bezodp³ywowych i rzadziej w dolinach wystêpuj¹ torfy i gytie. Najwiê- ksze torfowiska le¿¹ miêdzy Czystochlebem a Ludowicami, na pó³noc od Wêgorzyna i na po³udnie od jeziora Wieczno. Mi¹¿szoœci torfów dochodz¹ do 3,0 m. Najczêœciej s¹ to czarne lub ciemnobrunatne, dobrze roz³o¿one torfy torfowisk niskich.

26 B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Opisywany obszar le¿y w strefie tektonicznej Teisseyre’a-Tornquista. W rejonie tym mo¿na wyró¿niæ kilka piêter strukturalnych (Po¿aryski, 1974). Ska³y krystaliczne nale¿¹ do gotyjskiego piêtra strukturalnego. System równoleg³ych uskoków o przebiegu NW–SE powoduje zapadanie ska³ w kierunku po³udniowo-zachodnim. Ska³y paleozoiczne nale¿¹ce do piêtera kaledoñskiego i waryscyjskiego tworz¹c strukturê synklinaln¹ o osi NW–SE tzw. obni¿enie toruñskie (Niewiarowski i Wilczyñski, 1979). Synklinê tê przecinaj¹ uskoki o kierunku zgodnym z jej osi¹, tworz¹c rów tektoniczny wype³niony osadami m³odszego syluru i dewonu. Permo-mezozoiczna pokrywa osadowa nale¿¹ca do laramijskiego piêtra strukturalnego tworzy nieckê warszawsk¹, która jest œrodkow¹ czêœci¹ niecki brze¿nej. Jest to niesymetryczna struktura syn- klinalna o upadach dochodz¹cych do 10°. Synklinê przecinaj¹ uskoki o kierunku NW–SE oraz o kierunku W–E. W tej strukturze wyraŸnie zaznaczaj¹ siê kopu³y wysadów solnych wyd³u¿one w kierunku NW–SE i N–S (Po¿aryski, 1974). Na osadach piêtra laramijskiego le¿¹ utwory paleogenu i neogenu oraz czwartorzêdu. Osady te s¹ w ró¿nym stopniu zdeformowane glacitektonicznie (Lamparski, 1983). Analiza przekrojów geologicznych i materia³ów geofizycznych (Farbisz i Farbisz, 2003) sugeruje istnienie deformacji glacitektonicznych bezpoœredniego pod³o¿a czwartorzêdu i osadów czwartorzêdowych w obszarach Mlewiec–L¹dy–W¹brzeŸno–Jarantowice (przekrój A–B), Czaple–Zieleñ (tabl. III), Bartoszewice (tabl. IV), Ryñsk (tabl. V). Wynikiem ewentualnych deformacji glacitektonicznych mog¹ byæ raptow- ne zmiany mi¹¿szoœci oraz zmiany po³o¿enia sp¹gu glin zwa³owych. Na przekrojach geoelektrycz- nych widoczne s¹ nieci¹g³oœci w osadach. Na opisywanym obszarze zaburzeniom glacitektonicznym prawdopodobnie podlega³y osady zlodowaceñ Warty i Wis³y (stadia³ œrodkowy) oraz osady pod³o¿a czwartorzêdu (Drozdowski, 1973; Kozarski, 1993; Niewiarowski i in., 1978). Na obszarze arkusza W¹brzeŸno ró¿nice w hipsometrii bezpoœredniego pod³o¿a czwartorzêdu wynosz¹ 173,0 m (tabl. II). Najwy¿ej le¿y pó³nocno-wschodnia czêœæ obszaru w okolicy Jarantowic i £opatek — ponad 100,0 m n.p.m. W rzeŸbie pod³o¿a czwartorzêdu najwyraŸniej zaznaczaj¹ siê wy- niesienia maj¹ce kszta³t zbli¿ony do owalnego, wyd³u¿one w kierunku NNW–SSE i N–S. Obszary wyniesione znajduj¹ siê na zachód od P³u¿nicy, na pó³nocny wschód od W¹brzeŸna, na po³udnie od Ryñska, na po³udnie od Czystochleba, w okolicy Mlewa i w okolicy Pi¹tkowa. Œrodkiem obszaru, od P³u¿nicy do P³ywaczewa, biegnie rozleg³e obni¿enie. Jest to najprawdopodobniej kopalna dolina rzeczna uchodz¹ca byæ mo¿e ku dolinie Wis³y w kierunku pó³nocno-zachodnim. Dolina ma kilka rozga³êzieñ przechodz¹cych pomiêdzy opisanymi wyniesieniami. Jedno z tych rozga³êzieñ kontynuuje siê na teren s¹siedniego obszaru arkusza Ksi¹¿ki. Inne dochodzi z tere-

27 nu arkusza Che³m¿a (Drozd i Trzepla, 1999). Dno doliny opada od oko³o 40,0 na wschodzie do oko³o 80,0 m p.p.m. na pó³nocnym zachodzie. Dolina ta kontynuuj¹c siê na pó³noc na obszar arkusza Gru- dzi¹dz posiada wartoœæ rzêdnej dna oko³o 40,0 m p.p.m. Mo¿e to wynikaæ albo z niedostatku danych, albo z istnienia uskoku tn¹cego poprzecznie obszar doliny, czynnego w czwartorzêdzie, zrzucaj¹cego skrzyd³o po³udniowe. Z analizy mapy fotolineamentów i nieci¹g³oœci geofizycznych (Doktór i in., 1995) wynika du¿e prawdopodobieñstwo istnienia na obszarze arkusza W¹brzeŸno uskoków o przebiegu NW–SE i SW–NE. Pierwszy z nich stwierdzono od Nowej Wsi po P³u¿nicê, drugi od Zaj¹czkowa po Sierakowo. Byæ mo¿e sieæ dolin kopalnych czêœciowo ma za³o¿enie tektoniczne. Mapa grawimetryczno-sejsmiczna daje przede wszystkim obraz struktur g³êbszych — g³ównie laramijskich. Jednak widaæ z niej i¿ przebieg stref deformacji paleogeñskich i neogeñskich ma pewien zwi¹zek ze strukturami starszymi (Zientara, 1988). Niektóre z deformacji laramijskich mog¹ siê kon- tynuowaæ w osadach m³odszych. Byæ mo¿e na przebieg sedymentacji osadów czwartorzêdowych mia³y wp³yw deformacje w rejonie Ryñska i Czystochleba.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Rozwój budowy geologicznej od prekambru po schy³ek mezozoiku zaznaczy³ siê formowaniem jednostek geologicznych w obrêbie kilku piêter strukturalnych (Po¿aryski, 1974). W górnej kredzie trwa³a sedymentacja morska osadów wêglanowych (tab. 2). W koñcu kredy, w zwi¹zku z ruchami wy- piêtrzaj¹cymi fazy laramijskiej, dosz³o do sp³ycenia morza. Prawdopodobnie sedymentacja morska trwa³a jeszcze w dolnym paleocenie (Uberna, 1974). W ni¿szym eocenie morze ponownie wkroczy³o na opisywany obszar, a w górnym eocenie nast¹pi³a regresja i rozpocz¹³ siê okres denudacji trwaj¹cy jeszcze u progu oligocenu. Denudacja doprowadzi³a do ca³kowitego zniszczenia osadów eoceñskich. W koñcu dolnego oligocenu rozpoczê³a siê transgresja morska. Morze wkroczy³o na obszar zró¿nico- wany morfologicznie (Uberna, 1974). Osady powstawa³y w zbiorniku typu lagunowego (Niewiarow- ski i Wilczyñski, 1979; Piwocki, 1971). PóŸniej trwa³a sedymentacja w p³ytkim morzu. Pod koniec oligocenu nast¹pi³a regresja. Mia³o to zwi¹zek z ruchami tektonicznymi fazy sawskiej. W miocenie dolnym i œrodkowym trwa³a denudacja. Miocen górny to okres sedymentacji osadów w rozleg³ym zbiorniku œródl¹dowym stopniowo zanikaj¹cym pod koniec miocenu. Powstanie pok³adów wêgla brunatnego sugeruje czasowe oscylacje g³êbokoœci tego zbiornika w czasie oraz cykliczne zmiany œro- dowiska sedymentacji. Schy³ek neogenu to prawdopodobnie pocz¹tek okresu intensywnej erozji powoduj¹cej powstanie g³êbokich dolin rzecznych i obni¿eñ.

28 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q th Bagienna akumulacja organiczna Gytie — Q Mineralna i organogeniczna akumulacja je- gy h ziorna Jeziorna i rzeczna akumulacja mineral-

Holocen Namu³y — Q nh no-organiczna Mu³ki jeziorne — li Q m Mineralna akumulacja jeziorna Piaski jeziorne — li Q p

z Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) — Q Wietrzenie glin zwa³owych p Piaski deluwialne — d Q p Wietrzenie i przemywanie powierzchniowej d partii osadów lodowcowych Mu³ki deluwialne — Q m Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B3 Akumulacja przez ekstraglacjalne wody rozto- p¿ p4 powe, erozja

Mu³ki zastoiskowe (górne) — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em top- m2 p4 niej¹cego l¹dolodu Piaski kemów — k Q B3 Akumulacja w przetainach lodu p p4 Piaski i ¿wiry ozów — o Q B3 p¿ p4 Akumulacja w tunelach lodowych Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q B3 Akumulacja w szczelinach lodowych p¿ p4 Gliny zwa³owe moren martwego lodu — gm Q B3 Akumulacja lodowcowa przez wytapianie i gzw p4 sp³ywy b³otne

Stadia³ górny Gliny zwa³owe, piaski, ¿wiry i g³azy moren Akumulacja u czo³a l¹dolodu czo³owych — gc Q B3 gzw p4 Giny zwa³owe — g Q B3 Akumulacja lodowcowa gzw p4

Mu³ki zastoiskowe (dolne) — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em top- m1 p4 niej¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Wis³y Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q B2 Akumulacja przez wody lodowcowe przed p¿2 p4 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, erozja Zlodowacenia pólnocnopolskie Gliny zwa³owe — g Q B2 gzw p4 Akumulacja lodowcowa

I³y zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu l¹do- i p4 lodu fg B2 Akumulacja przez wody roztopowe, erozja Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 4 Stadia³ œrodkowy p¿1 p

f Piaski i ¿wiry rzeczne — Q 34– Erozja i akumulacja rzeczna Interglacja³ p¿ p eemski Torfy — Q Bagienna akumulacja organiczna t p34–

Mu³ki zastoiskowe (górne) — b Q W2 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu l¹do- m2 p3 lodu

fg W2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja przez wody roztopowe, erozja p¿ p3 g W2

Plejstocen Gliny zwa³owe — Q gzw p3 Akumulacja lodowcowa Czwartorzêd b W2 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu l¹do-

Stadia³ œrodkowy Mu³ki zastoiskowe (dolne) — Q m1 p3 lodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W1 p¿2 p3 Akumulacja przez wody roztopowe, erozja Gliny zwa³owe — g Q W1 gzw p3 Akumulacja lodowcowa, transgresja Zlodowacenie Warty Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q W1 Akumulacja przez wody lodowcowe przed Zlodowacenia œrodkowopolskie p¿1 p3 Stadia dolny czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, erozja

29 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fgQ O Akumulacja przez wody roztopowe l¹dolodu, p¿ p3 erozja

Mu³ki zastoiskowe (górne) — b Q O Akumulacja zastoiskowa przed czo³em top- m2 p3 niej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q O Akumulacja lodowcowa, transgresja Odry gzw p3 Zlodowacenia Zlodowacenie b O Akumulacja zastoiskowa na przedpolu l¹do-

po³udniowowpolskie Mu³ki zastoiskowe (dolne) — Q m1 p3 lodu

f Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczne — Q 23– Erozja i akumulacja rzeczna Interglacja³ p¿ p wielki li Mu³ki jeziorne — Q Mineralna akumulacja jeziorna m p23–

fg S Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja przez wody roztopowe, erozja p¿ p2

g S

Sanu 1 Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Akumulacja lodowcowa, transgresja Zlodowacenie

Interglacja³ f K Piaski rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna ma³opolski p p2

fg N Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja przez wody roztopowe, erozja p p2 Gliny zwa³owe — g Q N gzw p2 Akumulacja lodowcowa, transgresja Nidy

Zlodowacenia po³udniowopolskie b N Akumulacja zastoiskowa na przedpolu trans- Zlodowacenie Plejstocen Mu³ki zastoiskowe — Q m p2 greduj¹cego l¹dolodu Erozja Interglacja³ Piaski i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne —f-pgQ

Czwartorzêd Akumulacja rzeczna w klimacie peryglacjal- augustowski p¿ p12– nym Stadia³ g A3 Gliny zwa³owe — Q 1 Akumulacja lodowcowa, transgresja górny gzw p Zlodowacenia najstarsze Stadia³ g A1 Narwi Gliny zwa³owe — Q 1 Akumulacja lodowcowa, transgresja dolny gzw p Zlodowacenie

Miocen górny Piaski i i³y z wêglem brunatnym — pi M 3 Sedymentacja jeziorna, erozja Miocen Neogen

I³y i mu³ki z wk³adkami wêgla brunatnego Sedymentacja morska i lagunowa — im Ol Oligocen

Paleogen I³y wapniste — iwPc Sedymentacja morska i lagunowa Paleocen

Mastrycht Wapienie i margle — wmeCr m Sedymentacja morska i lagunowa Kreda Kreda górna

W plejstocenie w doliny i obni¿enia odziedziczone po paleogenie i neogenie, wtargn¹³ l¹dolód zlodowacenia najstarszego. Ten proces przyczyni³ siê dodatkowo do pog³êbienia owych dolin. Na wysoczyznach pokrywa lodowa musia³a byæ cienka. Pozosta³e po niej osady zosta³y szybko i ca³kowicie usuniête przez erozjê po stopieniu lodu. Interstadia³ zaznaczy³ siê g³ównie erozj¹. Jego ewentualne osady zosta³y zniszczone w czasie rozwoju l¹dolodu stadia³u górnego. W czasie interglacja³u augustowskiego osady wczeœniejszego zlodowacenia zosta³y zniszczone, a ich resztki zasypane osadami przez rzeki p³yn¹ce ku pó³nocy. Prawdopodobnie doliny zosta³y pog³êbione jeszcze bardziej ni¿ przed zlodowaceniem. Odbywa³o siê dalsze formowanie dolin po-

30 przez erozjê boczn¹ i wg³êbn¹ oraz zasypywanie ich osadami. Obecne usytuowanie tych osadów mo¿e sugerowaæ ich powstawanie w co najmniej dwóch cyklach sedymentacyjnych. L¹dolody zlodowaceñ po³udniowopolskich, jak i rzeki rozdzielaj¹cych je interglacja³ów ponownie wykorzystywa³y przede wszystkim wczeœniej utworzone obni¿enia. Osady interglacja³u augustowskiego zachowa³y siê jedy- nie w dnie najg³êbszego z nich. U schy³ku interglacja³u augustowskiego podwy¿szenie podstawy erozji spowodowa³o powstanie zbiornika jeziornego z sedymentacj¹ mu³kow¹. Sedymentacja trwa³a a¿ do wkroczenia l¹dolodu zlodowacenia Nidy. L¹dolody wkracza³y obni¿eniami rozszerzaj¹c siê stopniowo na wysoczyzny, a po ust¹pieniu l¹dolodu prawdopodobnie dochodzi³o do czêœciowego odgrze- bywania dolin i nastêpnie ich zasypywania m³odszym materia³em. Poza obni¿eniami pokrywa osadów lodowcowych by³a cienka i ³atwo dochodzi³o do niszczenia jej w czasie interglacja³u. Osady wodnolodowcowe z topnienia l¹dolodu zlodowacenia Nidy zachowa³y siê w pó³nocnej czêœci najg³êbszej doliny (tabl. III). Z analizy rozmieszczenia tych osadów oraz glin zwa³owych zlodowacenia Nidy na obszarze arkuszy W¹brzeŸno i Che³m¿a (Drozd i Trzepla, 1999) mo¿e wynikaæ, ¿e wody roztopowe lokalnie sp³ywa³y ku pó³nocnemu zachodowi „bram¹” pomiêdzy obszarami martwego lodu. Mo¿liwe te¿, ¿e istnieje ci¹g³oœæ miêdzy sedymentacj¹ wodnolodowcow¹ schy³ku zlodowacenia Nidy i rzeczn¹ interglacja³u ma³opolskiego. Problem ten wymaga dalszych badañ. Po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 g³êbokie doliny zosta³y odpreparowane tylko czê- œciowo. Zlodowacenie Wilgi prawdopodobnie spowodowa³o ich zasypanie. Pocz¹tek interglacja³u wielkiego to okres intensywnej erozji bocznej przebiegaj¹cej g³ównie na wysoczyznach. Fakt ten wi¹¿e siê prawdopodobnie z podniesieniem podstawy erozji czego przyczyn¹ mog³y byæ te¿ ruchy neotektoniczne. Wspomniana erozja usunê³a ca³kowicie osady zwi¹zane ze zlodowaceniem Wilgi oraz znaczn¹ czêœæ osadów zlodowacenia Sanu 1 na opisywanym obszarze. Interglacja³ wielki zaznaczy³ siê sedymentacj¹ rzeczn¹ obejmuj¹c¹ znaczn¹ czêœæ obszaru arkusza. Rzeki osadza³y materia³ w dolinach wyciêtych do g³êbokoœci 30,0 m g³ównie w starszych osadach czwartorzêdowych. Osadzanie materia³u odbywa³o siê w kilku (3 do 5) cyklach erozyjno-sedymentacyjnych. Migracja koryt rzecznych powodowa³a ³¹czenie poszczególnych dolin w jeden du¿y obszar sedymentacji rzecznej. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru w czasie interglacja³u istnia³ zbior- nik jeziorny prawdopodobnie czêœciowo przep³ywowy. L¹dolód zlodowacenia Odry transgredowa³ przede wszystkim poprzez doliny powoduj¹c glacitektoniczne deformacje osadów pod³o¿a podczwar- torzêdowego jak i osadów starszego czwartorzêdu. W czasie transgresji zniszczeniu uleg³a te¿ czêœæ osadów interglacja³u wielkiego. Po okresie zlodowacenia Odry obni¿enia w pod³o¿u czwartorzêdu zosta³y ostatecznie zasypane. L¹dolód zlodowacenia Warty jak i zlodowacenia Wis³y transgredowa³ na wyrównan¹ powierzchniê. Okres zlodowacenia Warty zaznaczy³ siê dwoma etapami transgresji l¹dolodu. Ka¿dy z tych l¹dolo-

31 dów powodowa³ deformacje wczeœniej z³o¿onych osadów czwartorzêdowych jak i p³ytko le¿¹cego pod³o¿a czwartorzêdu. Szczególnie intensywnie zjawiska te wyst¹pi³y na pó³noc od W¹brzeŸna. Interglacja³ eemski to okres intensywnej erozji rzecznej powoduj¹cej powstanie sieci dolin rzecznych wyerodowanych w osadach zlodowaceñ œrodkowopolskich. Ich g³êbokoœæ by³a nieraz znaczna i dochodzi³a do 50,0–60,0 m. Po okresie intensywnej erozji nast¹pi³ okres sedymentacji osadów w œro- dowisku bagiennym i osadów deluwialnych. Osady rzeczne wype³ni³y wczeœniej utworzone doliny se- dymentuj¹c w kilku (2–3) cyklach. Transgresja l¹dolodu œrodkowego stadia³u zlodowacenia Wis³y objê³a ca³y opisywany obszar. Etap recesji l¹dolodu zaznaczy³ siê powstaniem cienkich pokryw sandrowych w wielu miejscach zniszczonych przez nasuwaj¹cy siê l¹dolód stadia³u górnego. Przed czo³em l¹dolodu osadza³y siê osady zastoiskowe. Nacisk l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y prawdopodobnie spowodowa³ deformacje glacitektoniczne osadów stadia³u starszego i zlodowacenia Warty, a tak¿e osadów miêdzyglino- wych. Najwiêksze tego typu deformacje mia³y miejsce w rejonie P³u¿nicy, Czapli, Mlewca, Jarantowic, Bartoszewic i Ryñska. Dosz³o te¿ do wyerodowania rynien subglacjalnych, którymi sp³ywa³y wody w czasie stagnacji l¹dolodu. Zanik l¹dolodu wczesnej fazy stadia³u górnego zaznaczy³ siê powstaniem poziomu glin zwa³owych i cienkiej pokrywy osadów piaszczystych — wodnolodowcowych lub zastoiskowych. Wycofuj¹cy siê ostatecznie l¹dolód stadia³u g³ównego pozostawi³ po sobie trzy g³ówne pasma moren czo³owych znacz¹ce etapy postoju l¹dolodu (Niewiarowski, 1957; 1959; Wysota, 1999). W czasie postoju na linii Ryñsk–W¹brzeŸno wody roztopowe utworzy³y pokrywê sandrow¹ na po³udnie od W¹brzeŸna. Sp³yw wód odbywa³ siê prawdopodobnie na po³udniowy wschód ku dolinie Drwêcy (Wysota, 1993). W tunelach lodowych p³ynê³y wody roztopowe, które tworzy³y osady przysz³ych ozów, a wylewaj¹c siê na zewn¹trz formowa³y pokrywy wodnolodowcowe na po³udnie od moren czo³owych. Obszar w po³udniowej czêœci by³ terenem deglacjacji arealnej (Niewiarowski, 1959), gdzie topnia³y bry³y martwego lodu, powstawa³y kemy i ma³e wytopiska. W czasie postoju l¹dolodu na linii moren œrodkowow¹brzeskich (Niewiarowski, 1959) wody roztopowe utworzy³y po- krywê sandrow¹ w œrodkowej czêœci obszaru arkusza. Sp³yw wód móg³ siê odbywaæ w kierunku po³udniowo-zachodnim. Po ust¹pieniu l¹dolodu i odp³ywie wód roztopowych pozosta³y polodowcowe formy akumulacyjne i jeziora. Pierwotnie zasiêg jezior by³ wiêkszy. Stopniowo erozja wód jeziornych doprowadzi³a do niszczenia brzegów i czêœciowego zasypania mis jeziornych. Na tak utworzone obszary podmok³e jak i na inne p³ytkie zag³êbienia wkroczy³a roœlinnoœæ bagienna tworz¹c torfy. W samych jeziorach tworzy³y siê osady organogeniczne powoduj¹c sp³ycenie mis jeziornych. Rynny, w któ- rych nie utworzy³y siê g³êbokie jeziora, wykorzystane zosta³y przez cieki i czêœciowo przez nie przekszta³cone. Denudacja i erozja osadów i form lodowcowych rozpoczê³a siê ju¿ w warunkach peryglacjalnych. Jednak dopiero dzia³alnoœæ cz³owieka — wylesienie i rozwój rolnictwa — znacz- nie zintensyfikowa³a te procesy.

32 IV. PODSUMOWANIE

W wyniku badañ geologicznych prowadzonych na obszarze arkusza W¹brzeŸno uszcze- gó³owiono obraz budowy geologicznej przedstawiony na Mapie geologicznej 1: 200 000 (Niewiarow- ski i in., 1978). Dziêki uzyskanym z wierceñ kartograficznych próbkom przeprowadzono badania litologiczno-petrograficzne i palinologiczne osadów, co pozwoli³o na korelacjê profili wierceñ archiwalnych. Rozdzielono formy morenowe i wyró¿niono formy kemowe. Udokumentowano osady interglacja³u eemskiego. Okreœlono prawdopodobieñstwo istnienia i sposób zalegania osadów interglacja³ów ma³opolskiego i augustowskiego, a tak¿e miejsce wystêpowania ewentualnych deformacji glacitektonicznych w osadach czwartorzêdu i jego pod³o¿u. Dalszych badañ wymagaj¹ nastêpuj¹ce zagadnienia: — udokumentowanie g³êbokoœci wystêpowania i ukszta³towania powierzchni pod³o¿a czwarto- rzêdu na po³udniu i pó³nocy obszaru oraz pomiêdzy Bartoszewicami a Ludowicami; —osady interglacja³ów eemskiego i wielkiego; — dok³adniejsze rozpoznanie osadów w g³êbokim obni¿eniu œrodkowej czêœci obszau; — okreœlenie zwi¹zku deformacji nieci¹g³ych w paleogenie i neogenie z przebiegiem sedymentacji czwartorzêdowej; — okreœlenie wieku deformacji glacitektonicznych.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Katowickim Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie Katowice 2003 r.

LITERATURA

Atlas jezior Polski, 1999 — Wydawnictwo Nauk. Bogucki S.C., Poznañ. Bac-Moszaszwili M., Morawska A., 1975 — Struktury tektoniczne w utworach kredowych niecki warszawskiej i ich zwi¹zek z dyslokacjami pod³o¿a. Acta Geol. Pol., 25 , 4: 577–586. Bartkowski T., 1962 — O zasadniczych typach wykszta³cenia plejstocenu na obszarze œrodkowego i dolnego Po- wiœla. Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk. 1: 112–116. Churska Z., 1966 — PóŸnoglacjalne formy denudacyjne na zboczach pradoliny Noteci-Warty i doliny Drwêcy. Stud. Soc. Sci. Torunensis Sect. C. 6, 1: 1–108. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14, 4: 769–771. Dadlez R., Marek S., 1969 — Styl strukturalny kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach Ni¿u Polskiego. Kwart.Geol., 13, 3: 543–564.

33 D¹browski A., Makowska A., Tkacz M., 1977 — Chronological Correlation on the Varied Clays in the Grudzi¹dz Basin Based on Palaeomagnetic Investigations. Biul. Inst. Geol., 305: 97–115. Doktór S., Graniczny M., Kucharski R., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej 1:200 000 dla arkusza Toruñ. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Drozd M., Trzepla M., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Che³m¿a. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Drozd M., Trzepla M., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Ksi¹¿ki. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.,Warszawa. Drozdowski E., 1973 — Pod³o¿e czwartorzêdu i jego wp³yw na przebieg zlodowaceñ w œrodkowej czêœci dolnego Powiœla. Prz. Geogr. 45, 3: 517–531. Drozdowski E., 1974 — Geneza Basenu Grudzi¹dzkiego w œwietle osadów i form glacjalnych. Prz. Geol. 22,7. Falkowski E., 1980 — Problemy genezy i interpretacji ukszta³towania doliny œrodkowej i dolnej Wis³y. Prz. Geol. 28, 6: 345–347. Farbisz J., Farbisz E., 2003 — Badania geoelektryczne osadów czwartorzêdowych na ark. W¹brzeŸno. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1931 — Morfologia doliny Drwêcy. Bad. Geogr. 6/7: 59–66. Galon R., 1934 — Dolina dolnej Wis³y, jej kszta³t i rozwój na tle budowy dolnego Powiœla. Bad, Geogr. 12-13: 1–112. Galon R., 1947 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, wyd. A, ark. Toruñ. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1952 — Stratygrafia plejstocenu dolnego Powiœla w œwietle nowych prac. Rocz. Pol. Tow. Geol., 21, 3: 334–335. Galon R., 1967 — Czwartorzêd Polski Pó³nocnej. W: Czwartorzêd Polski (Galon R., Dylik J., red.): 106–166. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. Galon R., 1981 — Wybrane zagadnienia stratygrafii i chronologii Vistulianu w Polsce. Prz. Geol. 29, 9: 445–452. Galon R., Pacowska J., 1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, wyd. B, ark. Toruñ. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., Roszkówna L., 1961 — Extents of the Scandinavian Glaciations and of their recession stages on the Territory of Poland in the light of an analysis of the marginal forms of inland ice. Prz. Geogr. 33, 3: 347–361. Giel M. D., 1967 — Orzeczenie mikropaleontologiczne z warstw podtrzeciorzêdowych z otworu czaple. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Grabowska I., 1965 — O œrodkowooligoceñskim wieku i³ów toruñskich na podstawie analizy sporowo-py³kowej. Kwart. Geol. 9, 4: 815–833. Grabowska I., Piwocki M., 1975 — Wiek i geneza i³ów toruñskich w okolicy Torunia na podstawie obserwacji palinologicznych i litologicznych. Biul. Inst. Geol., 284: 41–66. Halicki B., 1951 — Pozycja stratygraficzna osadów eemskich nad doln¹ Wis³¹. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20,3: 313–316. Jentzsch A., 1897 — Geologische Karte von Preussen und Benachbarten Deutschen Laendern 1:25 000, Bl. Graun- dentz, Berlin. Jentzsch A., 1899 — Geologische Karte von Preussen und Benachbarten Deutschen Laendern 1:25 000, Bl. Okonin. Berlin.

34 Jentzsch A., 1919 — Geologischer Führer durch die Umgegend Thorns. ss. 56, Toruñ. Jentzsch A., 1927 — Die Braunkohlenformation im Nordosten. W: Klein G. — Handb. dtsch. Braunkohlenbau: 248–256. Halle a. S. Jochemczyk L., Olszewska K., 2002 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych arkusza W¹brzeŸmo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J., 1988 — Geografia fizyczna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kozarski S., 1993 — Morfostatygraficzna i litostratygraficzna pozycja subfazy chodzieskiej w pó³nocno-wschodniej Wielkopolsce. W: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. Streszczenie referatów i opisy poste- rów. Instytut Badania Czwartorzêdu: 35–36. Poznañ. Lamparski Z., 1983 — Plejstocen i jego pod³o¿e w pó³nocnej czêœci œrodkowego Powiœla. Stud. Geol. Pol., 76:88ss. Lencewicz S., 1927 — Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2, 2: 66–194. £yczewska J., 1958 — Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2, 1:127–155. Makowska A., 1979 — Interglacja³ eemski w dolinie Dolnej Wis³y. Stud. Geol. Pol. 63 Ser. Plejstocen Polski. 13:1–90. Makowska A., 1982 — Palaeogeographic Environment for Eemian Marine Transgression on the Lower Vistula. Biul. Inst. Geol. 343: 31–49. Maksiak S., 1981 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Grudzi¹dz-Rudnik. Inst. Geol.,Warszawa. Maksiak S., 1983 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Grudzi¹dz-Rud- nik. Inst. Geol.,Warszawa. Marek S., (red.) 1983 — Budowa geologiczna niecki warszawskiej (p³ockiej) i jej pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 103: 278 ss. Marks L., 1988 — Relation of substrate to the Quaternary paleo relief and sediments Western Mazury and Warmia (northern Poland). Zesz. Nauk AGH, 1165:76ss. Marks L., Pochocka K., 1999 — River valleys of Eemian Interglacial in central Poland. Kwart. Geol. 43,2. Mojski J. E., 1980 — Budowa geologiczna i tendencje rozwoju doliny Wis³y. Prz. Geol. 28, 6: 332–333. Niewiarowski W., 1957 — Morphological evidence of deglaciation by the melting away of continental glacier over large areas as illustrated by landforms in the region of Kowalewo, Golub and W¹brzeŸno. Bull Acad. Pol. Sc. Cl.3, 5, 10. Niewiarowski W., 1959 — Formy polodowcowe i typy deglacjacji na WysoczyŸnie Che³miñskiej. Stud. Soc. Sci. Torunensis Sect. C 4, 1: 165–170. Niewiarowski W., Pasierbski M., Tomczak A., 1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, wyd. A, ark. Toruñ. Inst. Geol.,Warszawa. Niewiarowski W., Wilczyñski A., 1979 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Toruñ. Inst. Geol.,Warszawa. Olszewski A., 1974 — Jednostki litofacjalne glin subglacjalnych nad doln¹ Wis³¹ w œwietle analizy ich makrostruk- tur i makrotekstur. Stud. Soc. Sci. Torunensis Sect. C. 8, 2: 145 ss. Oko³owicz W., 1952 — Przyczynki do znajomoœci plejstocenu okolic Torunia. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 66: 471–514. Pasierbski M., 1966 — Formy powsta³e w lodzie stagnuj¹cym w po³udniowo-zachodniej czêœci Wysoczyzny Che³miñskiej. Zesz. Nauk, UMK. Nauki mat.-przyr. 14, Geografia 5: 61–73.

35 Pachucki C., 1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribaltikum. Rocz. Pol. Tow. Geol. 31, 2-4: 303–315. Po¿aryski W., 1974 — Synklinorium warszawskie. W: Budowa geologiczna Polski. 4, Tektonika, 1. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M., 1971 — Trzeciorzêd okolic Torunia. Kwart. Geol. 15, 4: 987–988. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11: 916–927. Roszko L., 1955 — Moreny czo³owe zachodniego Pojezierza Mazurskiego. Stud.Soc.Sci. Torunensis Sec.C. 2, 2: ss 110. Roszko L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN. 74. S³odkowska B., 2001 — Wyniki badañ palinologicznych próbek osadów trzeciorzêdowych z profilu Ludowice. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sonntag P., 1919 — Geologie von Westpreussen. Gebr. Berntraeger. Berlin. ss. 240. Uberna T., 1974 — Sytuacja utworów paleogeñskich w pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. Biul. Inst. Geol. 281: 93–103. Uniejewska M., Nosek M., 1982 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Grudzi¹dz. Inst. Geol.,Warszawa. Wilczyñski A., 1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, wyd. B, ark. Toruñ. Inst. Geol.,Warszawa. Winter H., 2001 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej z profilu Bartoszewice, Ludowice, L¹dy. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wysota W., 1993 — Model kszta³towania rzeŸby subglacjalnej w œrodkowo-wschodniej czêœci Pojezierza Che³miñ- sko-Dobrzyñskiego. Mat. II Seminarium: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. Poznañ. Wysota W., 1999 — Ice sheet maximum of the Vistulian Glaciation in the mid-eastern part of the Che³mno-Dobrzyñ Lakeland, northern Poland. Geol. Quart,. 43,2. Zieliñski T., 1992 — Moreny czo³owe Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒl., 1325:95ss. Zientara P., 1988 — Mapa grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

36 Tablica I Grodziska Równiny jeziorne Równiny torfowe Nasypy Klify Dolinki w ogólnoœci Opracowali: M. DROZD, M. TREPLA Copyright by Ministerstwo Œrodowiska Formy rzeczne Formy jeziorne Formy utworzone przez roœlinnoœæ Formy antropogeniczne r and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Skala 1:100 000 Ark. W¹brzeŸno (283) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Moreny martwego lodu Moreny czo³owe przewa¿nie akumulacyjne Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Wysoczyzna morenowa p³aska Wysoczyzna morenowa falista Kemy Doliny wód roztopowych Równiny sandrowe Równiny zastoiskowe Rynny subglacjalne Ozy i formy szczelinowe Formy lodowcowe Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy wodnolodowcowe o o 53 10’ 53 20’ o o 19 00’ 19 00’ Pi¹tkowo

J. Sitno

Struga W¥BRZENO

J. Frydek Czystochleb J. Zamkowe P³ywaczewo

Wronie

Toruñska Struga Sierakowo Królewska Nowa Wieœ 012345km

e i

W Ryñsk

. J

Wieczno

Jez.

P³u¿nickie Jezioro r P³u¿nica Mlewo r o o 18 45’ 18 45’ o o 53 20’ 53 10’ Tablica II GÓRNY MIOCEN h w m n.p.m. h w m n.p.m. Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Skala 1:100 000 Ark. W¹brzeŸno (283) Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowyc Krawêdzie erozyjne Uskoki Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹z wed³ug rzêdn¹ mapy stropu geologicznej utworów podczwartorzêdowyc Piaski i i³y z wêglem brunatnym Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej I³y i mu³ki z wk³adkami wêgla brunatnego Granice geologiczne Linia przekroju geologicznego za³¹czonego w tekœcie Opracowali: M. TRZEPLA, M. DROZD B D SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Ol M 57 -20 i 24,0 im p3 C A Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 MIOCEN OLIGOCEN NEOGEN PALEOGEN o o 53 20’ 53 10’ F H o o 19 00’ 19 00’ D Pi¹tkowo 65 47,0 78,0 32 M i p3 50,0

J. Sitno 44 43 8 100,0 46,0 54 W¥BRZENO 7 27,0 B 44,0 J. Frydek Czystochleb J. Zamkowe P³ywaczewo Jarantowice -60,5 51 Wronie M i

p3 Toruñska

Sierakowo Struga Królewska Ol im M i p3 Nowa Wieœ 012345km 48 46,5

e 62,0 i 46

k 19 z -73,0 d

-45,0

e i

. J Ryñsk 57 24,0

Wieczno Ol A im Jezioro J. P³u¿nickie 44,0 11 45,0 10 G Zaj¹czkowo 29,0 53 Mlewo C P³u¿nica 1 61,0 o o E 18 45’ 18 45’ o o 53 10’ 53 20’ Tablica III Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. W¹brzeŸno (283)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

C D N S Kotnowo P³u¿nica Czaple Przydwórz Sosnówka Ludowice Zieleñ Pi¹tkowo Kie³piny

Otw. 10 Otw. 12 Otw. 17 Otw. 50 Otw. 63 2 Otw. 2 Otw. 3 10 Otw. 11 Otw. 14 12 Otw. 16 15 Otw. 19 17 28 29 Otw. 49 39 41Otw. 51 44 Otw. 54 Otw. 62 56 57 Otw. 65 48 m n.p.m. Otw. 13 13 m n.p.m. 9 15 315 16 8 16 15 3 15 3 3 18 5 9 15 9 18 3 13 16 19 9 11 9 1 9 8 8 3 3 3 1 16 1 1 1 9 1 9 1 12 1 1 9 16 15 19 19 18 16 18 25 9 16 16 18 18 25 24 18 22 24 18 22 19 21 26 25 28 25 22 25 26 29 31 26 26 28 28 31 46 30 29 29 33 46 33 22 31 46 31 35 46 33 23 35 32

33 34 41 40 42 44 46

42 45

43 47 49 47 012km

fg B2 g W1 b N 1— tQh 18 — p¿2Qp4 29 — gzw Qp3 42 — mQp2 ZNAKI PETROGRAFICZNE g B2 fg W1 f-fg 3— nQh 19 — gzw Qp4 30 — p¿1Qp3 43 — p¿Qp1-2 Piaski i ¿wiry Gliny zwa³owe d fg B2 fg O g A3 8— mQ 21 — p¿1Qp4 31 — p¿Qp3 44 — gzwQp1 Piaski Torfy fg B3 f b O g A1 9— p¿Qp4 22 — p¿Qp3-4 32 — m2Qp3 45 — gzwQp1 Mu³ki Wêgiel brunatny k B3 g O 11 — pQp4 23 — tQp3-4 33 — gzwQp3 46 — piM3 I³y Namu³y o B3 b W2 b O 12 — p¿Qp4 24 — m2Qp3 34 — m1Qp3 47 — imOl gs B3 fg W2 f 13 — p¿Qp4 25 — p¿Qp3 35 — p¿Qp2-3 49 — wmeCrm Uwaga:pozosta³e objaœnienia jak na mapie geologicznej gc B3 g W2 fg N 15 — gzwQp4 26 — gzw Qp3 40 — p¿Qp2 g B3 fg W1 g N 16 — gzwQp4 28 — p¿2Qp3 41 — gzwQp2 Opracowa³: M. TRZEPLA

Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Tablica IV Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. W¹brzeŸno (283)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY E–F

E F SW NE

Bocieñ Or³owo Bartoszewice Uci¹¿ Wronie Cymbark £opatki Otw. 15 Otw. 18 Otw. 21 Otw. 22 Otw. 24 27 Otw. 35 25 26 11 14 16 Otw. 19 18 Otw. 20 20 Otw. 23 20 Otw. 25 Otw. 26 Otw. 27 Otw. 30 7 8 Otw. 9 m n.p.m. Otw. 34 m n.p.m.

120 13 18 120 9 15 15 110 14 18 8 9 15 3 110 18 16 4 1 8

Jez. Wieczno 3 15 25 25 3 93 100 16 25 16 5 100 3 5 4 1 18 16 18 16 19 90 1 25 22 90 26 9 18 19 25 19 26 80 22 25 22 80 26 26 16 25 25 46 70 28 28 22 70 29 27 60 60

50 50 31 33 29 40 35 40

30 30 37 38 46 20 20 39 38 46 10 46 10 0 0

-10 -10 40 -20 -20

-30 41 -30 43 42 -40 012km -40 44 -50 45 -50

-60 43 -60 -70 49 -70 47 -80 -80

g B3 fg O f-fg 1— tQh 16 — gzwQp4 31 — p¿Qp3 43 — p¿Qp1-2 ZNAKI PETROGRAFICZNE fg B2 g O g A3 3— nQh 18 — p¿2Qp4 33 — gzwQp3 44 — gzwQp1 Piaski i ¿wiry Gliny zwa³owe li g B2 f g A1 4— mQ 19 — gzw Qp4 35 — p¿Qp2-3 45 — gzwQp1 Piaski Torfy li f fg S 5— pQ 22 — p¿Qp3-4 37 — p¿Qp2 46 — piM3 Mu³ki Wêgiel brunatny d fg W2 g S 8— mQ 25 — p¿Qp3 38 — gzwQp2 47 — imOl I³y Namu³y fg B3 g W2 f K 9— p¿Qp4 26 — gzw Qp3 39 — pQp2 49 — wmeCrm gs B3 b W2 fg N 13 — p¿Qp4 27 — m1Qp3 40 — p¿Qp2 Uwaga:pozosta³e objaœnienia jak na mapie geologicznej

gm B3 fg W1 g N 14 — gzwQp4 28 — p¿2Qp3 41 — gzwQp2 gc B3 g W1 b N 15 — gzwQp4 29 — gzw Qp3 42 — mQp2 Opracowa³: M. TRZEPLA

Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Tablica V Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. W¹brzeŸno (283)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY G–H

G H SW E

Zaj¹czkowo Ryñsk Przydwórz Nielub W¹brzeŸno Myœliwiec Otw. 47 Otw. 39 Otw. 43 Otw. 45 Otw.5 3 27 Otw. 46 Otw. 48 37 Otw. 49 30 Otw. 36 Otw. 37 31 Otw. 38 Otw. 42 Otw. 44 Otw. 31 Otw. 32 Otw. 33 m n.p.m. m n.p.m. 120 120

110 110

18 1 18 Jez. Sitno 9 100 3 15 3 1 1 9 9 3 100 8 9 15 9 16 3 3 17 1 18 1 7 7 1 16 5 18 16 90 1 90 18 9 16 13 25 19 80 18 25 80 19 20 22 22 26 26 26 22 26 70 24 70 25 26 28 27 30 60 60 28 29 27 50 50 46 30 46 29 30 40 40 31 29 30 30 30

20 20

180,0

012km

g B3 f fg W1 1— tQh 16 — gzwQp4 22 — p¿Qp3-4 28 — p¿2Qp3 ZNAKI PETROGRAFICZNE b B3 b W2 g W1 3— nQh 17 — m1Qp4 24 — m2Qp3 29 — gzw Qp3 Piaski i ¿wiry Gliny zwa³owe li fg B2 fg W2 fg W1 5— pQ 18 — p¿2Qp4 25 — p¿Qp3 30 — p¿1Qp3 Piaski Torfy d g B2 g W2 fg O 8— mQ 19 — gzw Qp4 26 — gzw Qp3 31 — p¿Qp3 Mu³ki Namu³y fg B3 b B2 b W2 9— p¿Qp4 20 — i Qp4 27 — m1Qp3 46 — piM3 I³y Uwaga:pozosta³e objaœnienia jak na mapie geologicznej

Opracowa³: M. TRZEPLA