P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WĄBRZE ŹNO (283)

Warszawa 2007

1 Autorzy: JADWIGA KOCHANOWSKA*, GRA śYNA HRYBOWICZ**, ANNA BLI ŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, IZABELA BOJAKOWSKA***, STANISŁAW WOŁKOWICZ***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA*** we współpracy z KRZYSZTOFEM SEIFERTEM*** i MARKIEM CZERSKIM*** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA*** Redaktor tekstu: OLIMPIA KOZŁOWSKA***

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – Jadwiga Kochanowska ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jadwiga Kochanowska ...... 3 III. Budowa geologiczna – Jadwiga Kochanowska ...... 5 IV. Zło Ŝa kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 11 VII. Warunki wodne – Jadwiga Kochanowska ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 17 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 22 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jadwiga Kochanowska ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jadwiga Kochanowska ...... 32 XII. Zabytki kultury – Jadwiga Kochanowska ...... 38 XIII. Podsumowanie – Jadwiga Kochanowska ...... 39 XIV. Literatura...... 41

I. Wst ęp

Arkusz W ąbrze źno Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) opraco- wany został w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza W ąbrze źno Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000, wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym we Wrocławiu PROXIMA SA (Gruszecki, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny i górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim i Marszałkowskim, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych i Wojewódz- kim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Toruniu, a tak Ŝe Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Glebo- znawstwa w Puławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza W ąbrze źno wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 18 o45’-19 o00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53 o10’-53 o20’ szeroko ści geograficznej północnej.

3 Obszar opracowanej mapy znajduje si ę w województwie kujawsko-pomorskim i obejmuje du Ŝą cz ęść powiatu w ąbrzeskiego z fragmentami gmin Płu Ŝnica, W ąbrze źno, Ksi ąŜ ki, Dębowa Ł ąka oraz miasta W ąbrze źno, a tak Ŝe mał ą cz ęść powiatu toru ńskiego z wycinkiem gminy Chełm Ŝa, golubsko-dobrzy ńskiego z gmin ą i miastem Kowalewo Pomorskie oraz grudzi ądzkiego z gmin ą Radzy ń Chełmi ński. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje się w mezoregionie Pojezierze Chełmi ńskie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierze Cheł- mi ńsko-Dobrzy ńskie, podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wąbrze źno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 − granica mezoregionu, 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierze Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.71 – Bory Tucholskie, 314.73 – Wysoczyzna Świecka Makroregion Dolina Dolnej Wisły Mezoregion Doliny Dolnej Wisły: 314.82 – Kotlina Grudzi ądzka Makroregion: Pojezierze Iławskie Mezoregion Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregiony: Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie, 315.12 – Pojezierze Brod- nickie, 315.13 – Dolina Drw ęcy, 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska

4 Ukształtowanie powierzchni obszaru arkusza W ąbrze źno jest zró Ŝnicowane. Teren zajmuje słabo zalesiona wysoczyzna morenowa Pojezierza Chełmi ńskiego o cechach krajobrazu młodoglacjalnego. Średnie wysoko ści terenu kształtuj ą si ę w granicach 100-120 m n.p.m. Najwy Ŝsze wzniesienie znajduje si ę w okolicach Jarantowic i osi ąga warto ść 129,6 m n.p.m. W cz ęś ci północnej omawianego terenu wyst ępuj ą liczne wały moren czołowych (Pagórki Wąbrzeskie), a w cz ęś ci południowej, bardziej porozrzucane wzniesienia kemów i ozów. Po- wierzchni ę terenu urozmaicaj ą du Ŝe jeziora polodowcowe oraz liczne (małe) zagł ębienia i oczka wodne. Lasy zajmuj ą około 6% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego około 66% powierzchni arkusza. Teren arkusza W ąbrze źno pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do Regionu Chełmi ń- sko-Toru ńskiego (Wo ś, 1999). Klimat na omawianym terenie ma charakter umiarkowany (przejściowy) z zaznaczaj ącym si ę wpływem kontynentalnych mas powietrza. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 9,2ºC. Najcieplejszym miesi ącem jest sierpie ń (18- 19ºC), a najzimniejszym stycze ń (- 0,7ºC). Suma rocznych opadów atmosferycznych waha si ę w granicach 500-550 mm, z maksimum w lipcu. Okres wegetacyjny trwa około 218 dni. Gospodarka omawianego terenu nastawiona jest głównie na rolnictwo, turystyk ę i wy- poczynek ludno ści. Aktualnie nie jest prowadzona eksploatacja surowców mineralnych. Na obszarze arkusza W ąbrze źno dobrze rozwini ęta jest sie ć dróg. Głównym w ęzłem komunikacyjnym jest miasto W ąbrze źno, gdzie zaczynaj ą si ę drogi wojewódzkie do: Chełm- Ŝy (551), Grudzi ądza i Golubia-Dobrzynia (554) i Chełmna (548). Przebiega tu równie Ŝ linia kolejowa z Torunia i Bydgoszczy do Olsztyna. Dla W ąbrze źna poprowadzono obwodnic ę, któr ą odbywa si ę ruch tranzytowy.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem W ąbrze źno przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz W ąbrze źno z obja śnie- niami (Drozd, Trzepla, 2005). Omawiany teren znajduje si ę w obr ębie niecki pomorskiej (cz ęś ci niecki brze Ŝnej), w podło Ŝu której na krystalicznych skałach prekambryjskich zalegaj ą skały osadowe paleozo- iku i mezozoiku. Jednostka ta formowana była od permu do ko ńca kredy górnej. Paleozoik reprezentuj ą osady syluru, dewonu i permu, a mezozoik – triasu, jury i kredy. Osady syluru (łupki z przewarstwieniami margli) nawiercono w otworze poza granicami omawianego arkusza (otwór Grudzi ądz IG-1 poło Ŝony na północ od terenu arkusza W ąbrze źno). Dewon repre-

5 zentuj ą utwory w ęglanowe o mi ąŜ szo ści około 1 300 m. Perm wykształcony jest jako osady detrytyczne i ewaporaty. W triasie osadziły si ę wapienie i mułowce z wkładkami piaskowców o mi ąŜ szości 110 m. Osady jury przekraczaj ące mi ąŜ szo ść 1 500 m stwierdzono w otworze Chełm Ŝa-1, który odwiercono na zachód od arkusza W ąbrze źno. Utwory kredy górnej o mi ąŜ szo ści około 900 m, wykształcone s ą jako mułowce z wkładkami piaskowców oraz wapienie i margle z krzemieniami. Na utworach kredy górnej zalegaj ą osady trzeciorz ędu - paleogenu (paleocen i oligocen) oraz neogenu (miocen górny). Paleocen wykształcony jest jako ciemnoszare iły wapni- ste o mi ąŜ szo ści 22 m. Oligocen reprezentowany jest przez iły i mułki oraz pstre mułki ilaste o mi ąŜ szo ści od 6 do 90 m z wkładkami w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści od 0,2 do 0,3 m. Bezpo średnio na iłach oligocenu le Ŝy warstwa mioce ńskich jasnoszarych piasków drobnoziarnistych o mi ąŜ szo ści 24 m i jednometrowa warstwa szarych iłów, powy Ŝej której wyst ę- pują drobnoziarniste piaski o 70 m mi ąŜ szo ści. Przechodz ą one w piaski pyłowate o mi ąŜ szo- ści 18 m z wkładkami w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści do 1 m. Miocen wykształcony jest tak- Ŝe jako mułki i mułki piaszczyste z węglem brunatnym oraz szare iły piaszczyste o mi ąŜ szo- ści od 8 m do 10 m. Utwory czwartorz ędowe przykrywaj ą cały obszar arkusza Wąbrze źno (fig. 2). S ą to przewa Ŝnie osady plejstoce ńskie (zlodowacenia narwi, zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich). Holocen jest mniej rozpowszechniony i ograniczony do obni Ŝeń powierzchni terenu. Mi ąŜ szo ść czwartorz ędu jest zmienna i waha si ę od 17 do 185 m, co spowodowane jest głównie zró Ŝnicowaniem powierzchni stropowej podło Ŝa czwartorz ędu. Utwory zlodowacenia narwi s ą najstarsze na terenie omawianego arkusza. Reprezento- wane s ą przez gliny zwałowe stadiału dolnego i górnego o mi ąŜ szo ści od 15 do 29 m oraz piaski i Ŝwiry rzeczno-peryglacjalne o mi ąŜ szo ści około 20 m nale Ŝą ce do interglacjału augu- stowskiego. Zlodowacenia południowopolskie reprezentowane s ą przez osady zlodowacenia nidy, interglacjału małopolskiego i zlodowacenia sanu 1. Osady zlodowacenia nidy to utwory zastoiskowe wodnolodowcowe i gliny zwałowe. Mułki zastoiskowe o maksymalnej mi ąŜ szo- ści 28 m le Ŝą na glinach zwałowych zlodowacenia narwi. Na nich zalegaj ą gliny zwałowe o maksymalnej mi ąŜ szo ści 13 m. Profil zlodowacenia nidy ko ńcz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o maksymalnej mi ąŜ szo ści 23 m. Interglacjał małopolski na obszarze arkusza W ą- brze źno wyró Ŝniono w okolicy Bocienia. Reprezentuj ą go piaski rzeczne z domieszk ą Ŝwirów o mi ąŜ szo ści około 15 m, wypełniaj ące niewielka dolin ę o gł ęboko ści do 6 m. Osady zlodo-

6 wacenia sanu 1 stanowi ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 29 m oraz wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry o maksymalnej mi ąŜ szo ści 17 m. Mułki jeziorne, piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne i jeziorne o zmiennej barwie od szarej do Ŝółtej nale Ŝą do interglacjału wielkiego.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wąbrze źno na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 4 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 5 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 6 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 7 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 8 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 9 – piaski i mułki kemów, 10 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 11 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 12 – kemy, 13 – ozy, 14 – moreny czołowe, 15 – wi ększe jeziora

Zlodowacenia środkowopolskie reprezentuj ą osady zlodowacenia odry i warty. W czasie zlodowacenia odry powstały mułki zastoiskowe (dolne i górne), gliny zwałowe, oraz piaski wodnolodowcowe. Mułki zastoiskowe (dolne i górne) o mi ąŜ szo ści od 8 do 13,0 m wyst ę- puj ą w środkowej cz ęś ci obszaru. Na nich le Ŝy warstwa glin z otoczakami kwarcu, granitów czerwonych i szarych wapieni o mi ąŜ szo ści od 6 do 36 m. Piaski wodnolodowcowe le Ŝą na

7 przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza, za wyj ątkiem południowej i północno-zachodniej cz ęś ci. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 30 m. Osady zlodowacenia warty wyst ępuj ą powszechnie na obszarze arkusza W ąbrze źno. Znane s ą z profili otworów wiertniczych. Nie ukazuj ą si ę na powierzchni terenu, lecz le Ŝą pod osadami zlodowace ń północnopolskich. Reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne i górne), gliny zwałowe oraz mułki zastoiskowe (dolne i górne). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 2,0 m do 30 m. Gliny zwałowe wyst ępuj ą w formie zwartej pokrywy na południu i wschodzie obszaru arkusza oraz jako izolowane płaty na zachodzie. Ich mi ąŜ szo ść wynosi maksymalnie 22 m i s ą zaburzone glacitektonicznie. Mułki zastoiskowe (dolne i górne) osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 9 m do 14 m. W czasie interglacjału emskiego utworzyły si ę torfy oraz piaski i Ŝwiry. Mi ąŜ szo ść tor- fów nie przekracza 2 m. Piaski i Ŝwiry rzeczne wypełniaj ą doliny o gł ęboko ści do 45 m. Zlodowacenia północnopolskie reprezentowane s ą przez osady zlodowacenia wisły. S ą to piaski wodnolodowcowe dolne i górne, iły zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Piaski wodnolodowcowe (dolne i górne) osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 30 m w strefach zaburze ń glacitektonicz- nych. Mi ąŜ szo ść iłów zastoiskowych dochodzi do 13 m. Gliny zwałowe s ą niezaburzone lub słabo zaburzone glacitektonicznie. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 5 do 15 m, a maksymalnie ma warto ść 23 m. Piaski kemów wyst ępuj ą w: Sosnówce, Jabłonowie, Babiej Górze, Sierakowie, Pi ątkowe i Dylewie. Mi ąŜ szo ść ich zale Ŝy od wysoko ści form i wynosi od 2,5 m do 23 m. Piaski i Ŝwiry ozów poło Ŝone s ą mi ędzy Zapluskow ęsami a Sierakowem, na południe od Je- ziora Szczurowskiego oraz na zachód od Zielenia. Między Płu Ŝnic ą a Łab ędziem piaski i Ŝwi- ry form szczelinowych buduj ą wzniesienia o wysoko ści do około 5 m. Na północnym zachodzie i północy arkusza W ąbrze źno wyst ępuj ą gliny zwałowe, piaski, Ŝwiry i głazy moren czo- łowych. Gliny zwałowe tworz ą pokryw ę o grubo ści od 0,6 m do 5,0 m formy utworzonej z piasków z głazami, podrz ędnie mułków. Na granicy glin i mułków widoczne s ą uskoki, złu- skowania, powierzchnie po ślizgu, fałdy o niewielkich rozmiarach. Deformacje te mog ą mie ć charakter glacitektoniczny lub wynika ć z przemieszczania osadu. Moreny czołowe w rejonie Jeziora Wieczno zbudowane s ą z glin zwałowych. Osady czwartorz ędu nierozdzielnego to: piaski deluwialne, mułki deluwialne, piaski zwietrzelinowe (eluwialne) oraz mułki i piaski jeziorne wyst ępuj ące wokół wi ększych jezior. Osady holocenu na obszarze arkusza W ąbrze źno zwi ązane s ą z dolinami i zagł ębienia- mi terenu. Bezodpływowe doliny wypełniaj ą namuły piaszczysto-mułkowe lub gliniaste. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 3 m. W zagł ębieniach bezodpływowych i rzadziej w dolinach wyst ę- puj ą gytie i torfy o mi ąŜ szo ści do 3 m. Torfy s ą najcz ęś ciej czarne lub ciemnobrunatne. S ą to dobrze rozło Ŝone torfy torfowisk niskich.

8 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza W ąbrze źno udokumentowano dwa zło Ŝa kopalin pospolitych: kredy jeziornej i gytii wapiennej „W ęgorzyn” oraz piasków „D źwierzno I” (tabela 1).

Zło Ŝe „W ęgorzyn” (Marciniak, Muszy ńska, 1990) udokumentowano w kategorii C 1 w czterech polach zasobowych. Buduj ą je utwory w ęglanowe: kreda jeziorna (o zasadowo ści ogólnej w przeliczeniu na CaO powy Ŝej 45%) i gytie wapienne (o zasadowo ści ogólnej w przeliczeniu na CaO od 22 do 45%) oraz wyst ępuj ące w nadkładzie torfy. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładowej i jest zawodnione. Średnie parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe udokumentowanej kopaliny przedstawiono w tabeli 2. Kreda jeziorna i gytia wapienna ze zło Ŝa „W ęgorzyn” mo Ŝe by ć wykorzystana w rolnictwie do produkcji wapna nawozowego. Torfy wyst ępuj ące w stropie gytii wapiennej stanowi ą kopalin ę towarzysz ącą, maj ącą zastosowanie w rolnictwie i ogrodnictwie. S ą to torfy niskie, rodzaju mechowo-turzycowiskowego, gatunku turzycowo-mszystego. Średnie parametry jako ściowe torfu przedstawiaj ą si ę nast ępu- jąco: zawarto ść popiołu - 18%, odczyn pH - 7,4 i stopie ń rozkładu - 15%. Zasoby torfu obli- czono w takich samych polach zasobowych jak dla gytii wapiennej. Wynosz ą one w polu I – 6 795 m 3, II – 10 696 m 3, III – 3 126 m 3 i IV – 41 756 m 3. W polu IV powierzchnia, na której wyst ępuj ą torfy, wynosi 2,94 ha. W polu I i II torfy wyst ępuj ą bez nadkładu. Zło Ŝe kredy jeziornej i gytii wapiennej „W ęgorzyn” jest mało konfliktowe. Zło Ŝe piasków wodnolodowcowych „D źwierzno I” (Zieniuk-Hoza, 2004) udokumentowano w kategorii C 1 na południe od wsi Janiszewo. Jego niewielki fragment poło Ŝony jest na arkuszu ChełmŜa. W cało ści zajmuje ono powierzchni ę 41,5 ha i zostało rozpoznane w kategorii C 1. Grubo ść nadkładu waha si ę od 0,5 do 2,4 m, średnio osi ąga 1,3 m. Nadkład stanowi ą: gleba oraz piaski gliniaste. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa ma warto ść od 1,3 m do 10,0 m, śred- nio 6,9 m. Stosunek N/Z mie ści si ę w przedziale od 0,1 do 1,8, średnio 0,23. Parametry jako- ściowe piasków to: punkt piaskowy (zawarto ść ziarn o średnicy poni Ŝej 2 mm) waha si ę od 72,3 do 96,5, średnio 89,2%, Zawarto ść pyłów mineralnych ma warto ści od 0,6 do 7,1, śred- nio 2,2%. Kopalina nie zawiera zanieczyszcze ń obcych i organicznych. B ędzie wykorzysty- wana w budownictwie drogowym i ogólnym. Zło Ŝe jest zawodnione i mało konfliktowe. Konfliktowo ść złó Ŝ uzgodniono w geologiem Kujawo-Pomorskiego Urz ędu Marszał- kowskiego.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Kategoria Stan Nr Wiek geologiczne Wydobycie Zastosowanie rozpozna- zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. ton) kopaliny nia zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. ton) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Węgorzyn kj Q 197 C1 N 0 Sr 4 A -

2 Dźwierzno I* p Q 5 069 C1 G* 0 Sd, Skb 4 A -

Rubryka 2: * − zło Ŝe poło Ŝone cz ęś ciowo na obszarze arkuszu Chełm Ŝa (282), gdzie ma numer 1; Rubryka 3: kj – kreda jeziorna i gytia wapienna, p – piaski;

10 10 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd;

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1; Rubryka 7: zło Ŝe: G – zło Ŝe zagospodarowane, * – przygotowane do podj ęcia eksploatacji; N niezagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Sr – rolnicze; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝe: A – małokonfliktowe.

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe kredy jeziornej i gytii wapiennej ze złoŜa „Węgorzyn”

Parametr Pole I Pole II Pole III Pole IV Całe zło Ŝe 1 2 3 4 5 6 Powierzchnia (ha) 0,85 0,66 0,38 3,83 5,72 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) 3,1 2,3 2,0 2,8 2,6 Grubo ść nadkładu (m) 0 0 0,4 0,2 0,2 Mi ąŜ szo ść torfu (m) 0,8 1,6 0,9 1,4 1,2 Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜszo ści zło Ŝa kredy jeziornej, - - 0,14 0,05 0,05 gytii wapiennej oraz torfu (N/Z) Zasadowo ść ogólna w przeliczeniu 41,7 44,12 41,52 42,33 42,37 na CaO (%) Wilgotno ść naturalna (%) 74,9 74,9 79,0 76,4 76,4 Ci ęŜ ar obj ęto ściowy (t/m 3) 1,20 1,16 1,16 1,15 1,16 Zawarto ść CaO (%) 44,3 45,94 40,36 42,88 43,14 Zawarto ść MgO (%) 0,98 1,26 1,12 0,92 1,02 Zawarto ść FeO 3 (%) 0,16 0,17 0,26 0,30 0,26 Zawarto ść Al 2O3 (%) 0,57 0,39 0,33 0,47 0,44 Zawarto ść SiO 2 (%) 1,07 3,24 2,22 1,46 1,85 Zawarto ść K 2O (%) 0,12 0,15 0,10 0,12 0,12 Zawarto ść Na 2O (%) 0,55 0,58 0,39 0,65 0,59

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza W ąbrze źno nie eksploatuje si ę Ŝadnych złó Ŝ surowców mineralnych. W dwóch punktach prowadzona jest bez koncesji, na mał ą skal ę, eksploatacja piasków. Zło Ŝe piasków „D źwierzno I” zostało przygotowane do podj ęcia eksploatacji. Koncesj ę na eksploatacj ę otrzymała spółka cywilna. Została ona udzielona do 31 grudnia 2026 roku. Wyznaczony obszar górniczy zajmuje powierzchni ę 41,5 ha, a teren górniczy 47,7 ha. Eks- ploatacj ę nale Ŝy prowadzi ć zgodnie z warunkami określonymi w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj ę przedsi ęwzi ęcia. Zło Ŝe b ędzie urabiane dwoma pozio- mami, bez przeróbki.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W granicach arkusza W ąbrze źno obszary perspektywiczne i prognostyczne wyznaczono na podstawie analizy archiwalnych materiałów geologicznych oraz wizji terenowej. Wytypo- wano po dwa obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego oraz gytii wapiennej i dwa obszary prognostyczne dla torfów.

11 Na wschód od miejscowo ści Czystochleb wytypowano obszar perspektywiczny pia- sków (Kornowska, 1968), gdzie pod nadkładem gleby o średniej grubo ści 0,2 m wyst ępuj ą piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści od 2 do 6 m, wyklinowuj ące si ę w kierunku północnym, cz ęś ciowo zawodnione. Na zachód od Zaj ączkowa znajduje si ę obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów (Kornowska, 1971) o średniej mi ąŜ szo ści 6,2 m, zalegaj ących pod nadkładem o grubo ści od 0,2 do 1,4 m. Piaski i Ŝwiry charakteryzuj ą si ę zawarto ści ą ziaren poni Ŝej 2 mm (punkt piaskowy) około 60%. S ą one cz ęściowo zawodnione. Na południowy zachód od Mlewa wyznaczono obszar perspektywiczny gytii wapiennej (Kola, Matuszewski, 1994). S ą to zawodnione osady w ęglanowe o średniej mi ąŜ szości 3,9 m, zalegaj ące pod nadkładem torfu o grubo ści od 1,1 do 1,9 m. Średnie parametry jako ściowe gytii wapiennej to: zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaO - 41,3% i wilgotno ść naturalna 77%. Kolejny obszar perspektywiczny gytii wapiennej wyznaczono na północny zachód od Wałyczka (Matuszewski, 1993). Pod nadkładem torfu o grubo ści 1,2 m wyst ępuje gytia wapienna o mi ąŜszo ści około 4 m. Zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaO wynosi około 44%. Obszary prognostyczne torfów wyznaczono na terenach, które nie podlegaj ą ochronie prawnej (tabela 3). Mog ą one by ć przydatne w rolnictwie do nawo Ŝenia gleb (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to torfy typu niskiego, rodzaju mechowiskowego, zawodnione, gdzie w nadkładzie wyst ępuje wierzchnica o średniej mi ąŜ szo ści około 0,2 m. Pierwszy obszar pro- gnostyczny poło Ŝony jest w pobliŜu miejscowo ści Wałycz, a drugi na północy wschód od Sierakowa. W okolicy W ąbrze źna prowadzono prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi do produkcji ceramiki budowlanej, które zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi. Na południe od Wałycza (Jórczak, Skro ński, 1973) wyst ępuj ą gliny zwałowe niespełniaj ące kryteriów jako ściowych. Zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy 0,5 m wynosi od 1,83 do 21,63%, a zawarto ść domieszek gruboziarnistych, niew ęglanowych, trudno rozkruszalnych o średnicy 2-5 mm osi ąga warto ści od 2,63 do 9,42%. Na północ od W ąbrze źna (Meissner, 1960) stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych zawieraj ących znaczne ilo ści szkodliwych domieszek: zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm od 0,26 do 7,28% oraz zawarto ść domieszek gruboziarnistych, niew ęglanowych, trudno rozkruszanych o średnicy powy Ŝej 2 mm od 2,44 do 8,55%.

12 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Wiek Numer Średnia kompleksu Powie- kompleksu Parametry Zasoby Zastoso- obszaru Rodzaj grubo ść litologiczno- wanie rzchnia litologiczno- jakościowe w kat. D na kopaliny nadkładu surowcowego 1 kopaliny (ha) surowcowe- (%) (tys. m 3) mapie (m) od - do go średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 12 1,0-2,7 I 2,0 t Q stopie ń rozkładu – 0,2 49 Sr średnia 2,45 20 popielność – 17,6 1,0-2,5 II 3,3 t Q stopie ń rozkładu – 0,2 59 Sr średnia 1,8 45 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze W rejonie miejscowo ści Dylewo (Solczak, Surma, 1983) poszukiwano równieŜ surow- ców ilastych ceramiki budowlanej. Prace te zako ńczyły si ę tak Ŝe wynikiem negatywnym. W badanych rejonach stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych, mało plastycznych i mocno zamarglonych. Wzdłu Ŝ Strugi Toru ńskiej (Wilk, 1973; Matuszewski, 1993) oraz w pobli Ŝu miejscowo- ści Nielub, Czystochleb i Małe Radowiska prowadzono prace poszukiwawcze za kred ą je- ziorn ą. W odwierconych otworach stwierdzono osady w ęglanowe mocno zapiaszczone. Poszukiwania kruszywa naturalnego w okolicach Zaj ączkowa (Kornowska, 1971) dały cz ęściowo wynik negatywny. Wyznaczono tutaj obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów a na obszarze przyległym stwierdzono wyst ępowanie jedynie glin, iłów oraz mułków zailo- nych. Badania laboratoryjne okre śliły ten surowiec jako mocno zapiaszczony, ze znaczn ą zawarto ści ą margla. Nie jest on przydatny na potrzeby ceramiki budowlanej. Obszary negatywnego rozpoznania piasków i Ŝwirów dla kruszywa naturalnego wyst ę- puj ą na północ od miejscowo ści Czystochleb (Wojciechowska, 1980) oraz na zachód od Mlewa (Strzelczyk, 1966). W rejonach tych do gł ęboko ści 5 m nawiercono jedynie piaski i gliny zwałowe. Prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami w rejonach miejscowo ści Józefkowo, Cza- ple i Wronie (Gradys, 1975) zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Do gł ęboko ści 10 m stwierdzono wyst ępowanie tylko glin piaszczystych oraz piasków zaglinionych. W okolicach Sierakowa (Jędrzejewska, 1988; Gradys, 1975) odwiercono 13 otworów poszukiwawczych za kruszywem naturalnym. Do gł ęboko ści od 4,3 do 10,5 m nawiercono

13 gliny piaszczyste. Tylko jednym otworem stwierdzono osady piaszczyste, cz ęś ciowo zawodnione. Obszar ten uznano za negatywny dla piasków i Ŝwirów. Prace badawcze za zło Ŝami piasków i Ŝwirów w latach 80-tych wykonano w sze ściu li- niach rozpoznawczych w rejonie miejscowo ści Wronie-Nielub, Sosnówka-Młynik, Ludowice, Małe Radowiska, Ziele ń i Ry ńsk (Karger, 1987). Zako ńczyły si ę one wynikiem negatywnym. W odwierconych do gł ęboko ści 10 m czterdziestu otworach, stwierdzono wyst ępowanie pia- sków gliniastych i glin piaszczystych. W kilku odosobnionych otworach wyst ępowały piaski drobnoziarniste, cz ęś ciowo zawodnione o mi ąŜ szo ści od 2 do 7,6 m. Na mapie rejony te za- znaczono jako linie profilu o negatywnych wynikach rozpoznania. W północnej cz ęś ci terenu arkusza W ąbrze źno znajduje si ę linia profilowa (ci ągn ąca si ę tak Ŝe na arkuszach: Unisław, Chełm Ŝa, Ksi ąŜ ki i Brodnica), wzdłu Ŝ której odwiercono kilka otworów do podło Ŝa kredowego. Wykonane badania geofizyczne pod k ątem poszukiwa ń w ę- gla brunatnego dały wynik negatywny (Nosek, 1968). Stwierdzono wyst ępowanie od 1 do 3 pokładów w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści około 1 m, zalegaj ących na gł ęboko ści od 144 do 165,2 m. Obszar negatywnego rozpoznania w ęgli nie został zaznaczony na mapie ze wzgl ędu na mały stopie ń rozpoznania.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza W ąbrze źno poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, w obr ębie zlewni prawobrze Ŝnych dopływów Wisły: Strugi Toru ńskiej, Drw ęcy, Osy i dopływu z Dubielna. Zlewnie te rozdzielaj ą działy wód drugiego rz ędu. Z wymienionych rzek jedynie Struga Toru ńska przepływa przez obszar arkusza. Bierze ona swój pocz ątek na zachód od W ąbrze źna i wpływa na południu do jeziora Mlewickiego. Jej zlewnia (drugiego rz ędu), bez dopływu z Grzegorza i Zgniłki, obejmuje połow ę całej powierzchni arkusza. Głównym dopływem lewobrze Ŝnym Strugi Toru ńskiej jest rzeka Zgniłka (Kanał Opływowy). Płynie ona z północnego wschodu (okolice Czystochleba) na południowy zachód, uchodząc do Strugi Toru ńskiej poni Ŝej Orze- chowa. Prawobrze Ŝnym dopływem Strugi Toru ńskiej jest dopływ z Grzegorza (Kanał Ze- lgno). Jest to odcinek uj ściowy, ko ńcz ący bieg w okolicy W ęgorzyna. Obszar drena Ŝu pozostałych dopływów Wisły reprezentowany jest przez zlewnie trzeciego i czwartego rz ędu. Na północnym zachodzie jest to zlewnia trzeciego rz ędu rzeki Mły- nówki - prawobrze Ŝnego dopływu spod Dubielna. W cz ęś ci północnej i północno-wschodniej.

14 Są to zlewnie czwartego rz ędu Strugi Radzy ńskiej i Kanału Sici ńskiego - lewobrze Ŝnych do- pływów Lutryny, uchodz ącej do Osy. Na terenie arkusza znajduj ą si ę liczne jeziora, stawy, oczka wodne i kanały melioracyj- ne. Dziesi ęć jezior ma powierzchni ę wi ększ ą od 10 ha. Najwi ększymi z nich s ą jeziora Wieczno Południowe o powierzchni 199,4 ha, średniej gł ęboko ści 2,2 m i maksymalnej 4,1 m oraz Wieczno Północne o średniej gł ęboko ść 5,5 m i najwi ększej gł ębi 14,5 m. Najgł ębszym jest jezioro Frydek, jego średnia gł ęboko ść wynosi 7,2 m, a maksymalna 24 m. Do gł ębszych nale Ŝą jeziora Zamkowe, Gł ęboczek i Wieldz ądzkie o gł ęboko ści od 5,5 do 5,9 m (Ja ńczak i in., 1997). Prowadzone, w ramach monitoringu krajowego i regionalnego, badania wód powierzchniowych wykazuj ą, Ŝe na arkuszu W ąbrze źno brak jest wód o I klasie czysto ści (Ślachciak, Goszczy ński (red.), 2006). Spo śród badanych w latach 1993-2005 wód rzek Stru- gi Toru ńskiej, Strugi Wieldz ądz, dopływu spod Bocienia, kanału Zgniłki i kanału Zelgno oraz ośmiu jezior nie nast ąpiła zasadnicza poprawa jako ści wód. Struga Toru ńska, dopływ spod Bocienia, Kanał Zelgno i Kanał Zgniłki prowadz ą wody pozaklasowe. Stwierdzono w nich przekroczenia azotu ogólnego i azotanowego, azotanów, fosforu ogólnego i chlorofilu „a”. Struga Toru ńska powy Ŝej Jeziora Mlewickiego oraz Struga Wieldz ądzka prowadz ą wody IV klasy (klasyfikacja zgodna Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku, Dz. U. Nr 32, poz. 284). Wody jezior Płu Ŝnickiego i Wieczno Południe odpowiadają II klasie; jezior: Wieczno Północne i Zamkowe – III klasie, pozostałe jeziora - Wieldz ądzkie, Sitno, Frydek i Mlewieckie maj ą wody pozaklasowe. Stwierdzono w nich przekroczenia st ęŜ enia azotu całkowitego i chlorofilu „a”. Nast ąpiło natomiast obni Ŝenie zawarto ści zwi ązków fosforu w porównaniu do bada ń sprzed 2005 roku (dla jezior przyj ęto trzystopniow ą klasyfikacj ę stanu czysto ści wód).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne na obszarze arkusza W ąbrze źno zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz W ąbrze źno wraz z obja śnieniami (Filar, 2002). Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Paczy ński, 1993), poło Ŝony jest w subregionie Chełmi ńsko-Dobrzy ńskim regionu mazowieckiego. Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym omawianego rejonu jest pi ętro czwartorz ędowe zwi ązane z piaskami i Ŝwirami o mi ąŜ szo ści od kilku do ponad 40 m.

15 Wody pi ętra trzeciorz ędowego stanowi ą podrz ędny poziom wodono śny wyst ępuj ący w obr ębie piasków drobnoziarnistych, pylastych. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m i jest na ogół dobrze izolowane od powierzchni. Znaczne ró Ŝnice wydajno ści pojedynczych otworów studziennych wynikaj ą ze zró Ŝnicowania litologicznego osadów buduj ących to pi ętro. Miesz- cz ą si ę one w granicach od 30 do 70 m3/h przy depresji od 1,5 m do 17,0 m. Spotyka si ę takŜe obszary, gdzie wydajno ści spadaj ą poni Ŝej 10 m 3/h oraz takie, gdzie przekraczaj ą 120 m 3/h. Zmienno ść zaznacza si ę równie Ŝ w rozkładzie przestrzennym przewodno ści tego pi ętra wodono śnego. Zawiera si ę ona w przedziale od 100 do 500 m 2/24h, a lokalnie osi ąga 1000 m2/24h. Wody omawianego pi ętra wodono śnego posiadaj ą zwierciadło naporowe o stosunkowo niewielkim ci śnieniu od kilkudziesi ęciu kPa do ponad 350 kPa. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne ma znaczenie podrz ędne na obszarze omawianego arkusza. Ujmowane było we wsi Jarantowice. Warstwa wodono śna ma mi ąŜ szo ść 25 m. Za- lega ona na gł ęboko ści od 59 do 84 m. Wydajno ść osi ąga warto ść 8,3 m3/h, przy depresji 15,4 m. Przewodno ść wynosi około 25 m 2/24h, a współczynnik filtracji − 1,1 m/dob ę. Wody czwartorz ędowe ujmowane na arkuszu W ąbrze źno s ą niskiej jako ści i zaliczono je do klasy III. Lokalnie s ą to wody średniej jako ści (klasa II). Zawarto ści Ŝelaza wynosz ą od 0,3 mg/dm 3 do 10,0 mg/dm 3, a manganu mieszcz ą si ę w przedziale od 0,0 mg/dm 3 do 1,23 mg/dm 3, średnio 0,28 mg/dm 3. Charakter chemiczny tych wód ukształtowany jest głów- nie przez czynniki naturalne. Wody głównego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego s ą wodami słodkimi o suchej pozostało ści od 106 mg/dm 3 do 1 433 mg/dm 3, średnio 461 mg/dm 3. St ęŜ enia siarczanów mieszcz ą si ę w przedziale od 0,1 mg/dm 3 do 229 mg/dm 3, średnio 38,26 mg/dm 3 nie przekraczaj ąc warto ści dopuszczalnych 200 mg/dm 3 dla wód pitnych. Zawartości azotu azotanowego, azotynowego i amonowego nie przekroczyły dopuszczalnych warto ści. Ich maksymalne warto ści wynosz ą odpowiednio: 1,51 mgN/dm 3, 8,0 mgN/dm 3, 4,2 mgN/dm 3. Wody z utworów trzeciorz ędowych charakteryzuj ą si ę such ą pozostało ści ą (1034 mg/dm 3), zawarto ści ą chlorków (162,1 mg/dm 3) i siarczanów (141,9 mg/dm 3) mieszcz ącą si ę w granicach normy. Przekroczenia wykazuj ą zawarto ści Ŝelaza (10 mg/dm 3), manganu (0,5 mg/dm 3) i magnezu (106,7 mg/dm 3). Na omawianym terenie znajduje si ę pi ętna ście uj ęć wód podziemnych, których wydajno ść eksploatacyjna jest wi ększa od 25 m 3/h. Pi ęć z nich znajduje si ę w W ąbrze źnie. Naj- wi ększe z nich to uj ęcie dla ogródków działkowych w Sitnie oraz uj ęcia komunalne w W ą- brze źnie i w Orzechowie.

16 W granicach arkusza Wąbrze źno nie ma głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (fig. 3) (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Wąbrze źno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 − obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – wi ększe jeziora Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 129 − Dolina rzeki dolna Osa, czwartorz ęd (Q); 130 − Zbiornik (QDM) rzeki dolna Wda, czwartorz ęd (Q); 131 – zbiornik m. morenowy Chełmno, czwartorzęd (Q), 141 − Zbiornik (QPM) rzeki dolna Wisła, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 283 – W ąbrze ź-

17 no, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

18 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 283- dian) obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Wąbrze źno w glebach na dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 283- Metale Wąbrze źno N=8 N=8 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16-41 31 25 Cr Chrom 50 150 500 5-11 7 5 Zn Cynk 100 300 1000 21-54 29 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 2-5 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 4-9 6 3 Ni Nikiel 35 100 300 3-10 6 3 Pb Ołów 50 100 600 7-13 10 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,09 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 283-Wąbrze źno 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 8 2) grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- sza 283-Wąbrze źno do poszczególnych grup u Ŝytkowa- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- nia (ilo ść próbek) zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4).

19 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, cynku, kadmu, kobaltu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, mied ź, nikiel i ołów; przy czym w przypadku miedzi i niklu wzbogacenie jest dwukrotne. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji

20 rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego

21 pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Płu Ŝnickiego, Wieczna Południowego i Wieczna Północnego. Osady jezior Wieczna Południowego i Wieczna Północnego charakteryzuj ą si ę nisk ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pier- wiastków, jedynie w osadach Wieczna Południowego odnotowano podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu. Osady jeziora Płu Ŝnickiego wyró Ŝniaj ą si ę nieco podwy Ŝszon ą zawarto ści ą chromu, miedzi, niklu i ołowiu, ale s ą to zawarto ści ni Ŝsze od dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 6). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Płu Ŝnickie Wieczno Południowe Wieczno Północne Pierwiastek 2005 r. 2005 r. 2005 r. Arsen (As) 6 <5 <5 Chrom (Cr) 15 10 5 Cynk (Zn) 83 64 21 Kadm (Cd) 0,5 0,7 <0,5 Mied ź (Cu) 13 8 3 Nikiel (Ni) 13 7 3 Ołów (Pb) 33 32 8 Rt ęć (Hg) 0,1 0,066 0,023 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km.

22 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą relatywnie wy- sokie i wahaj ą si ę od około 30 do prawie 50 nGy/h. Warto ść średniej dawki wynosi około 40 nGy/h, co jest warto ści ą wy Ŝsz ą od średniej dla Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą bardzo zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od niespełna 10 do oko- ło 45 nGy/h. Takie du Ŝe zró Ŝnicowanie warto ści dawki promieniowania gamma na opisywanym arkuszu zwi ązane s ą z du Ŝą zmienności ą powierzchniowej budowy geologicznej. Najni Ŝszymi warto ściami dawki promieniowania gamma, wynosz ącymi do 20 nGy/h, cechuj ą si ę sandrowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Wyst ępuj ą one w środkowo- wschodniej cz ęś ci arkusza, na południe od W ąbrze źna, oraz w postaci niewielkiego płatu na południowo-zachodnim kra ńcu, w rejonie Mlewa. Podobnego rz ędu warto ści dawki s ą charakterystyczne równie Ŝ dla piasków i mułków zastoiskowych, wyst ępuj ących w rejonie Jezio- ra Wieczno w zachodniej cz ęś ci arkusza i na niewielkim obszarze na NE od W ąbrze źna. Po- został ą cz ęść arkusza buduj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, cechuj ące si ę znacznie wy Ŝszymi warto ściami dawki promieniowania gamma, wahaj ącymi si ę od 30 do 50 nGy/h. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilo ści minerałów ilastych, które zawieraj ą podwy Ŝszone koncentracje pierwiastków promieniotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝ- szonych warto ści dawki promieniowania gamma. Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdrowotnego, mog ą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych st ęŜ eń promieniotwórczego gazu – radonu.

23 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 283W PROFIL ZACHODNI 283E PROFIL WSCHODNI

nych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - nych

iotwórczymi na arkuszu W arkuszu na iotwórczymi 24

ą brze

no (na osi rz osi (na no

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od 0,5 do ponad 3 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli7; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

25 Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Otwory zlokalizowane poza obszarami wył ącze ń bezwzgl ędnych, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MG śP - plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza W ąbrze źno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Filar, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mogą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem W ąbrze źno bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - obszar zwartej zabudowy W ąbrze źna i Płu Ŝnicy, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów zajmuj ące centraln ą i wschodni ą cz ęść terenu, - faunistyczny rezerwat przyrody „Wronie”,

26 - jeziora, a tak Ŝe strefy wokół jezior (250 m) – Wieczno Północne i Południowe, Płu Ŝnickie, Wieldz ądzkie, Zamkowe, Frydek, Sitne, - tereny podmokłe i bagienne, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ące roz- ległe obszary na terenie gmin W ąbrze źno, Chełm Ŝa i Kowalewo Pomorskie, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek Struga W ąbrzeska, Bacha (Struga Toru ńska), Zgniłka i mniejszych cieków.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Najlepsze własno ści izolacyjne maj ą wyst ępuj ące powszechnie na analizowanym terenie gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Niewielkie powierzchnie zajmuj ą gliny zwałowe moren czołowych buduj ące wysoczyzn ę morenow ą. Na zachodzie i południu analizowanego terenu wyst ępuje wysoczyzna morenowa pła- ska, wysoko ści wzgl ędne nie dochodz ą tu do 2,0 m, a wysoko ści bezwzgl ędne maj ą warto ść 91,0 – 101,0 m n.p.m. Cz ęść północna, na północ od Płu Ŝnicy i W ąbrze źna to wysoczyzna morenowa falista, w cz ęś ci północnej, środkowej i południowo zachodniej stwierdzono wyst ępowanie moren czołowych, przewa Ŝnie akumulacyjnych. Maksymalna mi ąŜ szo ść glin wynosi 33,0 m (w rejonie Ry ńska w gminie W ąbrze źno), ale najcz ęś ciej jest ona mniejsza i osi ąga 8,0-15,0 m. Są to przewa Ŝnie gliny piaszczyste ze Ŝwirami, o barwie jasnobrunatnej. W warstwie przypowierzchniowej (2-3 m) wskutek wie- trzenia barwa staje si ę rdzawa, rdzawobrunatna i brunatna. W rejonie Józefkowa (gmina Płu Ŝnice) i Zaj ączkowa (gmina Chełm Ŝa); W ąbrze źna, Nieluba i Orzechowa w gminie W ąbrze źno gliny wykazuj ą dwudzielno ść . Pod 2-3 metrow ą warstw ą górnych glin zwałowych le Ŝą piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści 0,5-1,5 m. Pod piaskami le Ŝą gliny dolne o mi ąŜ szo ści 2,0-2,5 m. W kilku rejonach na wysoczy źnie morenowej wyst ępuj ą gliny ze Ŝwirami, podobne do zwałowych, lecz z laminacj ą. Laminacja ta podkre ślona jest zró Ŝnicowaniem strukturalnym osadu i odmienn ą barw ą. Najcz ęś ciej s ą to jasnoszare laminy ilaste b ądź pyłowate oraz Ŝółte lub rdzawe laminy piaszczyste w Ŝółtosza- rych glinach. Grubo ści lamin s ą ró Ŝne, najcz ęś ciej 0,5-2,5 mm. Niekiedy osi ągaj ą one kilka

27 centymetrów, w partiach piaszczystych i pyłowatych cz ęsto s ą zawodnione. Mog ą to by ć osady wodnomorenowe lub gliny spływowe. Ich mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 0,5-1,0 m. Gliny laminowane spotyka si ę w rejonach Józefkowa, Wieldz ądza i Pływaczewa. Gliny zwałowe moren czołowych wyst ępuj ą w południowo-zachodniej, północnej i środkowej cz ęś ci terenu. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od 0,6 do 5,0 m. S ą to gliny zwałowe bru- natno-szare z niewielk ą ilo ści ą Ŝwirów, silnie sp ękane. Na granicy glin z mułkami widoczne są niewielkie deformacje (uskoki, złuskowania, powierzchnie po ślizgu, fałdy). Moreny czo- łowe w rejonie Bartoszewic buduj ą wył ącznie gliny zwałowe. W rejonie Srebrników w gminie Kowalewo Pomorskie pod składowanie odpadów obo- jętnych wyznaczono w obr ębie glin zwałowych moren martwego lodu. Maj ą one, niewielkie powierzchnie, znajduj ą si ę równie Ŝ w obr ębie obszarów wyznaczonych w południowo- wschodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Obszary wytypowane pod składowanie odpadów wyst ępuj ą na znacznych obszarach i poło Ŝone s ą w granicach gmin W ąbrze źno, Płu Ŝnica, Kowalewo Pomorskie i Ksi ąŜ ki. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykrywaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe lub piaski zwietrzelinowe wyznaczono obszary o zmiennych warunkach dla składowania odpa- dów. Osady piaszczyste maj ą niewielkie mi ąŜ szo ści i nie s ą zawodnione. Obszary wytypowane pod składowanie odpadów oboj ętnych s ą ograniczone warunko- wo przez: b - poło Ŝenie przy zwartej zabudowie W ąbrze źna i Płu Ŝnicy, p - poło Ŝenie w Obszarze Chronionego Krajobrazu Zgniłka–Wieczno–Wronie.

Problem składowania odpadów komunalnych Na powierzchni analizowanego terenu w strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą utwory, które spełniałyby kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W otworze hydrogeologicznym wykonanym w rejonie Jarantowic w gminie W ąbrze źno pod czterometrow ą warstw ą glin piaszczystych z otoczakami nawiercono iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 3,0 m. W Sierakowie w gminie Kowalewo Pomorskie nawiercono gliny zwało- we o mi ąŜ szo ści 11,5 m, pod ścielone sze ściometrow ą warstw ą iłów czwartorz ędowych, a w Pluskow ęsach pod warstw ą glin o mi ąŜ szo ści 7,5 m, dziesi ęciometrow ą warstw ę iłów czwartorz ędowych. Bezpośrednie s ąsiedztwo tych otworów, po wykonaniu dodatkowych bada ń potwierdzaj ących litologi ę, rozprzestrzenienie i wła ściwo ści izolacyjne warstwy glinia-

28 sto-ilastej mo Ŝe okaza ć si ę dobrym miejscem dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Na terenie obj ętym arkuszem W ąbrze źno w granicach administracyjnych miasta W ą- brze źno znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Ma ono uregulowaną stron ę for- malno-prawn ą, wykonany przegl ąd ekologiczny i zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji. Skła- dowisko jest systematycznie monitorowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne dla składowania odpadów oboj ętnych s ą dobre. Cały obszar obj ę- ty arkuszem to zbudowana z glin zwałowych wysoczyzna morenowa. Gliny maj ą średnie mi ąŜ szo ści od 8,0 do 15,0 m, przewa Ŝnie s ą to gliny piaszczyste ze Ŝwirami. W rejonie Józef- kowa w gminie Płu Ŝnica i Zaj ączkowa w gminie Chełm Ŝa; W ąbrze źna, Nieluba i Orzechowa w gminie W ąbrze źno gliny wykazuj ą dwudzielno ść , przewarstwiaj ą je piaski drobnoziarniste i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści 0,5-1,5 m. W otworach hydrogeologicznych wykonanych w rejonie Orłowa w gminie Płu Ŝyca nawiercono gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (18,0 – 21,3 m). Równie Ŝ w gminie Płu Ŝni- ca, w rejonie Nowej Wsi Królewskiej nawiercono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 18,0 m. W Mlewcu w gminie Kowalewo Pomorskie pakiet glin zwałowych ma 28 m mi ąŜ szo ści. W Stanisławkach w gminie W ąbrze źno nawiercono pakiet glin zwałowych o mi ąŜ szości 24,7 m, a w otworach w Ry ńsku– 28,0 m i 33,0 m. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym, o dominuj ącym zasi ęgu i znaczeniu gospodarczym, eksploatowanym na tym terenie jest poziom czwartorz ędowy, wyst ępuj ący w piaskach i Ŝwirach, o mi ąŜ szo ści od kilku do ponad 40 m. Jest on dobrze izolowany od powierzchni, zalega na gł ęboko ści od 15,0 do 50,0 m. Wody tego poziomu maj ą zwierciadło naporowe, o stosunkowo niewielkim ci śnieniu. Wody neoge ńskiego poziomu wodono śnego maj ą znaczenie podrz ędne, s ą ujmowane w jednym otworze studziennym we wsi Jarantowice. Ze wzgl ędu na szczeln ą pokryw ę glin zwałowych na przewa Ŝaj ącym obszarze główny, czwartorz ędowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę niskim stopniem zagro Ŝenia. Średni stopie ń zagro Ŝenia przyj ęto dla rejonu mi ędzy Ludowicami i W ąbrze źnem oraz rejonu Wały- cza, gdzie zalegaj ący na gł ęboko ści 5-15 m poziom wodono śny nara Ŝony jest na zanieczyszczenia przez przemysłowe obiekty uci ąŜ liwe (obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów).

29 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze obj ętym arkuszem W ąbrze źno udokumentowano dwa zło Ŝa. Zło Ŝe gytii wapiennej „W ęgorzyn”, dotychczas nieeksploatowane, zlokalizowane jest na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Dotychczas nieeksploatowane zło Ŝe piasków czwartorz ędowych „D źwierzno I” jest zlokalizowane na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji. Wyrobisko, które pozostanie po zako ńczeniu eksploatacji mo Ŝe by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Konieczne b ędzie wykonanie dodatkowej izolacji podło Ŝa obiektu i jego ścian bocznych. Niewielkie wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne w rejonie Januszewa znajduje si ę na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji. Wyrobisko znajduje si ę w bezpo średnim s ąsiedztwie zło Ŝa „D źwierzno I”. Przy podj ęciu decyzji o lokalizacji składowiska odpadów w tym rejonie mo Ŝliwe jest wspólne zagospodaro- wanie punktu lokalnej eksploatacji z ewentualnym wyrobiskiem zło Ŝa i planowe uformowa- nie dna i ścian planowanego obiektu ju Ŝ w trakcie eksploatacji piasków. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza W ąbrze źno ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na około 25% jego powierzchni, któr ą okre ślono z pomini ęciem terenów złó Ŝ, obsza- rów le śnych, gruntów rolnych klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów zwartej zabudowy miejskiej oraz jezior. Wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z utworami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich, gdy zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej od 2 m p.p.t. Wyst ępuj ą tu grunty niespoiste, głównie piaski średnie i grube oraz Ŝwiry i pospółki, b ędące w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym. Grunty takie stwierdzono na zachód i północ od Mlewa, w okolicach Ludowic oraz mi ędzy Małymi Radowiska- mi a Wałyczem. Korzystne warunki budowlane stwarzają równie Ŝ grunty spoiste w stanie twardoplastycznym i półzwartym. S ą to przede wszystkim grunty małoskonsolidowane - gliny piaszczyste, rzadziej zwi ęzłe, którym towarzysz ą piaski ró Ŝnoziarniste, cz ęsto zaglinione będące w stanie średniozag ęszczonym nale Ŝą ce do zlodowacenia wisły (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Grunty takie wyst ępuj ą w okolicach W ąbrze źna oraz w licznych, niewielkich płatach w północnej i południowej cz ęś ci obszaru omawianego arkusza. Na południe od W ąbrze źna wyst ępuj ą zaburzenia w układzie osadów. W przypadku znacznej zmienno ści osadów warunki gruntowe nale Ŝy traktowa ć jako skomplikowane. Wy- magane jest wówczas sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej przed przyst ąpie- niem do ewentualnej zabudowy. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą z wyst ępowaniem grun- tów słabono śnych, oraz obszarami gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ębo- ko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Grunty takie znajduj ą si ę w dolinach rzek i cieków oraz w otoczeniu jezior. Cz ęsto te Ŝ obserwuje si ę istnienie małych jeziorek i oczek wodnych oraz obsza- rów podmokłych i zabagnionych o małej powierzchni. Występuj ą tam grunty spoiste, organiczne oraz piaszczyste aluwia. Grunty spoiste to: mułki i iły zastoiskowe w stanie plastycznym (mi ędzy Płu Ŝnic ą a Zaj ączkowem oraz na wschód od W ąbrze źna) oraz gliny i pyły w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym (okolice W ąbrze źna). Grunty organiczne reprezentowane s ą przez to namuły, torfy i gytie wapienne. Wody gruntowe w tych utworach mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Natomiast grunty piaszczyste stanowi ą lu źne piaski drobne i średnie. S ą to holoce ńskie osady akumulacji rzecznej, wyst ępuj ące

31 wzdłu Ŝ dolin rzecznych oraz b ędące efektem akumulacji w obni Ŝeniach wytopiskowych na wysoczyznach. Obszarami o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo s ą tak Ŝe obszary o spadku terenu powy Ŝej 12% znajduj ące si ę na brzegach Strugi Toru ńskiej (koło Mlewa) i Jeziora Zamkowego. W rejonach tych nie obserwuje si ę warunków do wyst ępowania ru- chów masowych na wi ększ ą skal ę.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza W ąbrze źno gleby chronione wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej powierzchni arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą obni Ŝenia i doliny cieków w południowej i centralnej cz ęś ci terenu arkusza. Mniejsze powierzchnie spotyka się w północnej cz ęś ci omawianego terenu oraz na północny wschód od W ąbrze źna. Wi ększe skupisko lasów wyst ępuje na zachód od W ąbrze źna, gdzie dominuj ą drzewo- stany sosnowe z domieszk ą drzew li ściastych. Centraln ą cz ęść obszaru arkusza W ąbrze źno zajmuje utworzony w 1992 roku Obszar Chronionego Krajobrazu Kompleksu torfowiskowo-jeziorno-le śnego „Zgniłka-Wieczno-Wro- nie”. Zajmuje on powierzchni ę 12 012,65 ha. Utworzony został w celu ochrony wyróŜniaj ą- cych si ę krajobrazowo i przyrodniczo terenów o ró Ŝnych typach ekosystemów. Niektóre z wyst ępuj ących tu gatunków ro ślin obj ęto ścisł ą ochron ą, s ą to m.in. widłak go ździsty, ro- siczka okr ągłolistna, wawrzynek wilczełyko, jarz ąb brekinia, lilia złotogłów oraz gr ąŜ el Ŝółty. Na wy Ŝej wymienionym obszarze znajduj ą si ę równie Ŝ relikty glacjalne - brzoza niska i wierzba borówkolistna (utrzymuj ące si ę od plejstocenu na siedliskach torfowych przedsta- wiciele tundry północnej) oraz ostnica Jana (przedstawiciel ro ślinno ści stepowej), a tak Ŝe relikty postglacjalne, jak tojad dziobaty i arnika górska, rosn ące w lasach sosnowych przed- stawiciele ro ślinności górskiej. W pobli Ŝu Dylewa, w południowo-wschodnim rejonie arkusza, znajduje si ę niewielki wycinek Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Drw ęcy”, który w przewadze wyst ępuje na s ąsiednich obszarach. Utworzono go w 1992 roku w celu zabezpieczenia i skutecznej ochrony warto ści przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych i rekreacyjnych. W cało ści zajmuje on 57 569 ha. W północnej cz ęś ci arkusza w 1978 roku na powierzchni 68,7 ha utworzono rezerwat le śny „Wronie”, maj ący chroni ć buczyn ę pomorsk ą w zasi ęgu północno-wschodniej granicy. Pojedynczo wyst ępuj ą tu tak Ŝe jesion wyniosły, d ąb czerwony, jawor, modrzew, d ąb bezszy- pułkowy oraz sosna.

32 W zwi ązku z bogactwem flory i fauny oraz ró Ŝnorodno ści ą krajobrazu na terenie arkusza W ąbrze źno ustanowiono wiele pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych (tabela 8). Za pomniki przyrody Ŝywej uznano 22 okazałe drzewa lub grupy drzew oraz alej ę drzew pomnikowych. Pomnikiem przyrody nieo Ŝywionej jest głaz narzutowy o obwodzie 10,7 m i wysoko ści 1,1 m. UŜytki ekologiczne ustanowiono na terenach nieprzedstawiaj ących wi ększej warto ści gospodarczej, natomiast posiadaj ących du Ŝe znaczenie w funkcjonowaniu lokalnych ekosys- temów. Nale Ŝą do nich bagna i zagł ębienia poro śni ęte zespołami zaro ślowymi i szuwarowy- mi, zatorfione nisze jeziorne oraz zatorfione zagł ębienia wytopiskowe (z jeziorem w środko- wej cz ęści), stanowi ące tak Ŝe ostoj ę ptaków wodno-błotnych. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Wąbrze źno L – „Wronie” 1 R Wronie 1978 wąbrzeski (68,74) Wąbrze źno 2 P Wronie 1993 PŜ – 5 jodeł białych wąbrzeski Wąbrze źno PŜ – 3 jodły pospolite, odmiana 3 P Wronie 1993 wąbrzeski czerwona Józefkowo Płu Ŝnica 4 P 1979 PŜ – 2 buki, d ąb szypułkowy (w parku)* wąbrzeski Józefkowo Płu Ŝnica 5 P 1982 PŜ – 4 d ęby, lipa, lipa dwupienna (w parku)* wąbrzeski Józefkowo Płu Ŝnica 6 P 1998 PŜ – 10 d ębów szypułkowych (w parku)* wąbrzeski Płu Ŝnica 7 P Płu Ŝnica 1993 PŜ – d ąb szypułkowy wąbrzeski Płu Ŝnica 8 P Czaple 1998 PŜ – d ąb szypułkowy wąbrzeski Wąbrze źno 9 P Wronie 1998 PŜ – d ąb szypułkowy wąbrzeski Wąbrze źno 10 P Wronie 1977 PŜ – dwa buki wąbrzeski Wąbrze źno 11 P My śliwiec 1993 PŜ – d ąb szypułkowy wąbrzeski PŜ – aleja drzew pomnikowych (309 jesionów wyniosłych, Płu Ŝnica, Płu Ŝnica 12 P 1979 25 kasztanowców, 8 lip drobnolist- Ostrowo wąbrzeski nych, 10 grabów zwyczajnych, 8 klonów zwyczajnych) Płu Ŝnica PŜ – głóg jednoszyjkowy, wi ąz 13 P Orłowo 1998 wąbrzeski szypułkowy PŜ – wyspa na jeziorze Wieczno – Płu Ŝnica 14 P Orłowo 1998 odnoga Batoszewicka (miejsce wąbrzeski lęgowe ptaków)

33 1 2 3 4 5 6 Wąbrze źno Pn – G 15 P Nielub 1986 wąbrzeski (obwód 10,7 m, wysoko ść 1,1 m) Wąbrze źno 16 P Sosnówka 1978 PŜ – lipa wąbrzeski Wąbrze źno 17 P Ludowice 1983 PŜ – lipa drobnolistna wąbrzeski Ry ńsk Wąbrze źno PŜ – cis pospolity wielopienny 18 P 1959 (w parku)* wąbrzeski (cis Mikołaja z Ry ńska) Ry ńsk Wąbrze źno 19 P 1980 PŜ – 4 dęby szypułkowe (w parku)* wąbrzeski Ry ńsk Wąbrze źno 20 P 1989 PŜ –4 d ęby, kasztanowiec (w parku)* wąbrzeski Wąbrze źno 21 P Węgorzyn 1989 PŜ – kasztanowiec wąbrzeski Pi ątkowo Kowalewo Pomorskie PŜ – d ąb, jesion wyniosły (d ąb 22 P 1983 (w parku) golubsko-dobrzy ński Naczelnika Sulenyskiego) Mlewo Kowalewo Pomorskie 23 P 1985 PŜ – 4 d ęby szypułkowe (w parku)* golubsko-dobrzy ński Pluskow ąsy Kowalewo Pomorskie 24 P 1993 PŜ – d ąb (w parku) golubsko-dobrzy ński Józefkowo Płu Ŝnica zagł ębienie 25 U 1996 31 d wąbrzeski (0,47) Pólko Płu Ŝnica rynna 26 U 2004 15 a wąbrzeski (2,69) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 27 U 2004 24 c wąbrzeski (0,25) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 28 U 2004 30 g wąbrzeski (0,49) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 29 U 2004 27 d wąbrzeski (1,39) Stanisławki Wąbrze źno bagno 30 U 2004 10 a wąbrzeski (0,34) Stanisławki Wąbrze źno bagno 31 U 2004 10 h wąbrzeski (0,86) Stanisławki Wąbrze źno bagno 32 U 2004 9 c wąbrzeski (0,71) Stanisławki Wąbrze źno bagno 33 U 2004 8 b wąbrzeski (0,41) Stanisławki Wąbrze źno bagno 34 U 2004 8 d wąbrzeski (0,25) Stanisławki Wąbrze źno bagno 35 U 2004 2 f wąbrzeski (0,26) Stanisławki Wąbrze źno bagno 36 U 2004 4 c wąbrzeski (1,0) Stanisławki Wąbrze źno bagno 37 U 2004 4 f wąbrzeski (0,41) Stanisławki Wąbrze źno bagno 38 U 2004 4 k wąbrzeski (0,45) Stanisławki Wąbrze źno bagno 39 U 2004 7 b wąbrzeski (0,60) Stanisławki Wąbrze źno bagno 40 U 2004 4 i wąbrzeski (0,42) Stanisławki Wąbrze źno bagno 41 U 2004 6 h wąbrzeski (0,30)

34 1 2 3 4 5 6 Stanisławki Wąbrze źno bagno 42 U 2004 6 k wąbrzeski (0,50) Stanisławki Wąbrze źno bagno 43 U 2004 5 a wąbrzeski (0,71) Stanisławki Wąbrze źno rynna 44 U 2004 17 i wąbrzeski (1,07) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 45 U 2004 17 j wąbrzeski (0,32) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 46 U 2004 17 k wąbrzeski (0,47) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 47 U 2004 36 d wąbrzeski (0,50) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 48 U 2004 36 o wąbrzeski (0,74) Łab ędź Wąbrze źno zagł ębienie 49 U 2004 38 f wąbrzeski (3,60) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 50 U 2004 35 a wąbrzeski (0,24) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 51 U 2004 35 d wąbrzeski (0,50) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 52 U 2004 34 f wąbrzeski (0,44) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 53 U 2004 36 n wąbrzeski (0,36) Łab ędź Wąbrze źno zagł ębienie 54 U 2004 38 c wąbrzeski (0,39) Wronie Wąbrze źno bagno 55 U 2004 34 l wąbrzeski (0,32) Wronie Wąbrze źno zagł ębienie 56 U 2004 34 k wąbrzeski (0,33) Łab ędź Wąbrze źno zagł ębienie 57 U 2004 33 a wąbrzeski (0,57) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 58 U 2004 32 h wąbrzeski (0,35) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 59 U 2004 32 g wąbrzeski (0,29) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 60 U 2004 32 a wąbrzeski (0,78) Łab ędź Wąbrze źno zagł ębienie 61 U 2004 33 g wąbrzeski (0,36) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 62 U 2004 32 h wąbrzeski (0,28) Cymbark Wąbrze źno zagł ębienie 63 U 2004 32 k wąbrzeski (0,28) Trzcianek Wąbrze źno bagno 64 U 2004 41 a wąbrzeski (1,13) Trzcianek Wąbrze źno bagno 65 U 2004 41 f wąbrzeski (14,51) Trzcianek Wąbrze źno bagno 66 U 2004 43 d wąbrzeski (0,98) Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 67 U 2004 49 B c wąbrzeski (2,60) Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 68 U 2004 49 B i wąbrzeski (2,38) Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 69 U 2004 49 B m wąbrzeski (0,71)

1 2 3 4 5 6 Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 70 U 2004 49 B n wąbrzeski (1,94) Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 71 U 2004 49 C a wąbrzeski (0,55) Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 72 U 2004 49 C j wąbrzeski (1,34) Ostrowo Płu Ŝnica zatorfiona nisza jeziorna 73 U 2004 49 C p wąbrzeski (1,88) Nielub Wąbrze źno bagno 74 U 2004 50 g wąbrzeski (0,58) Nielub Wąbrze źno bagno 75 U 2004 51 c wąbrzeski (17,71) Nielub Wąbrze źno bagno 76 U 2004 52 n wąbrzeski (0,51) Nielub Wąbrze źno bagno 77 U 2004 52 i wąbrzeski (0,28) Nielub Wąbrze źno bagno 78 U 2004 56 l wąbrzeski (0,30) zatorfione zagł ębienie Nielub Wąbrze źno 79 U 2004 powytopiskowe 57 b wąbrzeski (13,52) Nielub Wąbrze źno bagno 80 U 2004 56 y wąbrzeski (0,57) Nielub Wąbrze źno bagno 81 U 2004 58 k wąbrzeski (0,38) Nielub Wąbrze źno bagno 82 U 2004 58 l wąbrzeski (0,28) zatorfione zagł ębienie Nielub Wąbrze źno 83 U 2004 powytopiskowe 66 d wąbrzeski (2,25) Sosnówka Wąbrze źno bagno 84 U 2004 64 g wąbrzeski (0,40) Sosnówka Wąbrze źno bagno 85 U 2004 64 k wąbrzeski (2,03) Nielub Wąbrze źno bagno 86 U 2004 61 d wąbrzeski (0,83) Nielub Wąbrze źno bagno Zgniłka 87 U 2004 69 f wąbrzeski (0,36) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 88 U 2004 74 c wąbrzeski (0,88) Nielub Wąbrze źno bagno Zgniłka 89 U 2004 72 g wąbrzeski (0,50) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 90 U 2004 73 c wąbrzeski (0,98) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 91 U 2004 74 l wąbrzeski (3,87) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 92 U 2004 74 m wąbrzeski (5,19) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 93 U 2004 77 A f wąbrzeski (10,11) Nielub Wąbrzeźno bagno Zgniłka 94 U 2004 69 k wąbrzeski (2,65) Nielub Wąbrze źno bagno Zgniłka 95 U 2004 70 n wąbrzeski (1,93) Nielub Wąbrze źno bagno Zgniłka 96 U 2004 69 m wąbrzeski (0,45)

36 1 2 3 4 5 6 Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 97 U 2004 77 A l wąbrzeski (0,86) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 98 U 2004 77 A n wąbrzeski (0,50) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 99 U 2004 77 A o wąbrzeski (6,32) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 100 U 2004 77 A p wąbrzeski (4,20) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 101 U 2004 77 A r wąbrzeski (1,00) zatorfione zagł ębienie Czystochleb Wąbrze źno 102 U 2004 powytopiskowe 85 A a wąbrzeski (1,88) zatorfione zagł ębienie Czystochleb Wąbrze źno 103 U 2004 powytopiskowe 85 d wąbrzeski (0,26) zatorfione zagł ębienie Czystochleb Wąbrze źno 104 U 2004 powytopiskowe 85 b wąbrzeski (4,71) zatorfione zagł ębienie Czystochleb Wąbrze źno 105 U 2004 powytopiskowe 85 g wąbrzeski (0,66) zatorfione zagł ębienie Czystochleb Wąbrze źno 106 U 2004 powytopiskowe 85 h wąbrzeski (0,37) zatorfione zagł ębienie Czystochleb Wąbrze źno 107 U 2004 powytopiskowe 86 a wąbrzeski (9,23) Czystochleb Wąbrze źno bagno Zgniłka 108 U 2004 87 b wąbrzeski (4,00) Węgorzyn Wąbrze źno bagno śródpolne 109 U 2004 55 A n wąbrzeski (4,11) Węgorzyn Wąbrze źno pastwisko podmokłe 110 U 2004 55 A o wąbrzeski (3,81) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 111 U 2004 74 c wąbrzeski (0,88) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 112 U 2004 74 B i wąbrzeski (0,67) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 113 U 2004 74 B k wąbrzeski (0,61) Ludowice Wąbrze źno zatopiona nisza 114 U 2004 74 B m wąbrzeski (0,54) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 115 U 2004 74 B d wąbrzeski (3,61) Ludowice Wąbrze źno bagno Zgniłka 116 U 2004 74 B g wąbrzeski (3,64) Ziele ń Wąbrze źno bagno Zgniłka 117 U 2004 87 A k wąbrzeski (3,18) Ziele ń Wąbrze źno bagno Zgniłka 118 U 2004 87 A h wąbrzeski (1,42) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 3: * – w parku podworskim (nie wpisany do rejestru konserwatora zabytków) Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

37 Według tworzonej europejskiej sieci ekologicznej ECONET (fig. 5), na obszarze arkusza Wąbrze źno nie wyst ępuj ą mi ędzynarodowe i krajowe obszary w ęzłowe oraz korytarze ekologiczne (Liro, 1998). Na omawianym obszarze nie ma tak Ŝe obszarów przyrodniczych chronionych w ramach systemu Natura 2000.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Wąbrze źno na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11M – Borów Tucholskich, 2 - granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 8K – Dolnej Noteci; 3 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 2m – Kwidzy ński Dolnej Wisły, 6m – Pojezierza Iław- skiego, 14m – Fordo ński Dolnej Wisły; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 18k – Drw ęcy; 5 – wi ększe jeziora

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Wąbrze źno pierwsze ślady bytowania człowieka pochodz ą z przed około 4 000 lat. Na południe od Wieldz ąca odkryto ślady osadnictwa z okresu wczesnego neolitu. Znajduje si ę tu skupisko osadnictwa pierwszych społeczno ści rolniczych, reprezentu- jących kultur ę ceramiki wst ęgowej. Wi ększo ść stanowisk archeologicznych stanowi ą osady z okresu neolitu, kultury l ędzielskiej, pucharów lejkowych i amfor kulistych. Osady z epoki br ązu i Ŝelaza znajduj ą si ę w okolicach: Jarantowic, Ostrowa, My śliwca, W ąbrze źna, Ry ńska,

38 Zieleni i Małych Radowisk. Cmentarzyska epoki Ŝelaza (okresu halsztackiego), osady z okresu wpływów rzymskich odkryto w pobli Ŝu: Trzcianka, Plebienki, Orłowa, Czystochleba, Wa- łycza, Zaj ączkowa, Orzechowa, Małych Radowisk oraz w W ąbrze źnie. Dwa grodziska wczesno średniowieczne znajduj ą si ę w W ęgorzynie i W ąbrze źnie. Obszar arkusza Wąbrze źno charakteryzuje si ę bardzo dobrymi glebami, co sprzyjało rozwojowi rolnictwa, poczynaj ąc od wczesnego średniowiecza a osadnictwo skupiało si ę przy grodach Płu Ŝnica, Ry ńsk i Wąbrze źno. Najwa Ŝniejszym o środkiem kulturalnym jest miasto Wąbrze źno, które prawa miejskie uzyskało w 1246 r. Pierwotnie miasto nale Ŝy uto Ŝsamia ć z grodziskiem wczesno średniowiecznym poło Ŝonym na przesmyku mi ędzy jeziorami Zam- kowym i Frydek. Najcenniejsze zabytki miasta zlokalizowane w granicach zabytkowego ze- społu architektonicznego to ko ściół p.w. św. Apostołów Szymona i Judy, ko ściół p.w. Matki Boskiej Królowej Polski, kamienice secesyjne otaczaj ące rynek oraz budynek s ądu rejonowe- go wraz z will ą i ogrodem, a tak Ŝe kamienica secesyjna. Na omawianym obszarze znajduje si ę wiele innych obiektów zabytkowych. Do najcie- kawszych nale Ŝą ko ścioły w Nowej Wsi Królewskiej, Płu Ŝnicy, Jarantowicach (drewniany), Ry ńsku, Zieleni, Orzechowie, Srebrnikach i Pluskow ęsach. Zabytkowe obiekty architektoniczne stanowi ą chałupa drewniana w Stanisławkach i pałac w Wałczu. Ciekawostk ą historyczn ą s ą fragmenty zamku biskupiego z pocz ątków XIV w., zniszczonego przez Szwedów w 1655 r. Zabytkowe zespoły parkowo-pałacowe wpisane do rejestru zabytków znajduj ą si ę w Bartoszewicach, Orłowie, Wroniu, Pi ątkowie i Pluskow ęsach.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Wąbrze źno udokumentowano dwa zło Ŝa - gytii wapiennej „W ęgo- rzyn”, które nigdy nie było eksploatowane oraz piasków „D źwierzno I” – przygotowane do podj ęcia eksploatacji. Gytia wapienna mo Ŝe by ć przydatna do produkcji wapna nawozowego. Wyst ępuj ący w nadkładzie zło Ŝa torf znajdzie zastosowanie w rolnictwie i ogrodnictwie, natomiast piaski − w budownictwie. Wytypowano dwa obszary prognostyczne dla torfów oraz dwa obszary perspektywiczne dla gytii wapiennej. Kopaliny z tych obszarów maj ą zastosowanie identyczne jak w przypadku zło Ŝa „W ęgorzyn”. Wyznaczono równie Ŝ dwa obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego, przydatnego do celów budowlanych i drogowych. Wszystkie miejscowo ści na obszarze arkusza Wąbrze źno zaopatrywane s ą w wod ę ze studni gł ębinowych zlokalizowanych wył ącznie w czwartorz ędowym pi ętrze wodono śnym.

39 Na obszarze arkusza Wąbrze źno wyznaczono warunki korzystne dla budownictwa oraz niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo. Warunki korzystne wyst ępuj ą w rejonie W ąbrze źna, Węgorzyna i Ludowic, a niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą z dolinami rzek, obni Ŝeniami terenu oraz z obszarami o spadkach powy Ŝej 20º. Dominuj ącą rol ę na omawianym terenie pełni rolnictwo oraz przemysł zwi ązany z prze- twórstwem rolno-spo Ŝywczym. Przemysł maszynowy i chemiczny koncentruje si ę głównie w Wąbrze źnie, które jest jednocze śnie centrum administracyjnym i kulturalnym ziemi w ą- brzeskiej. Na terenie obj ętym arkuszem Wąbrze źno do gł ęboko ści 2,5 m. p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Najlepsze wła ściwo ści izolacyjne maj ą gliny zwałowe zlodowacenia Wisły zlodowace ń północnopolskich, w których obr ębie wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Wyst ępuj ą one lit ą pokryw ą, tworz ąc powierzchniow ą warstw ę wyso- czyzny. Średnie mi ąŜ szo ści glin wynosz ą 8,0-15,0 m, maksymalnie 33,0 m. Miejscami s ą to gliny dwudzielne, warstw ę mi ędzy nimi tworz ą piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści 0,5–1,5 m. Gliny dwudzielne wyst ępuj ą w rejonie Józefkowa (gmina Płu Ŝnica) i Zaj ączkowa (gmina Chełm Ŝa) oraz W ąbrze źna, Nieluba i Orzechowa w gminie Wąbrze źno. Niewielkie powierzchnie w cz ęś ci północnej, środkowej i południowo zachodniej zajmuj ą gliny zwałowe moren czołowych. Mi ąŜ szo ść tych glin wynosi od 0,6 do 5,0 m. Warunki geologiczne dla składowania odpadów oboj ętnych w wyznaczonych obszarach są korzystne. Gliny maj ą bardzo du Ŝe rozprzestrzenienie i mi ąŜ szo ści. Ze wzgl ędu na to, Ŝe wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk w odpowiedniej odległo ści od zabudowy. Po zako ńczeniu eksploatacji zło Ŝa „D źwierzno I” powstałe wyrobisko mo Ŝna b ędzie przeznaczy ć na składowisko odpadów. Podło Ŝe i ściany ewentualnego obiektu b ędą wymaga- ły dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Na obszarze arkusza Wąbrze źno rezerwat przyrody „Wronie”, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody oraz liczne u Ŝytki ekologiczne w powi ązaniu z zabytkami kultury

40 stanowi ą o atrakcyjno ści omawianego rejonu dla turystyki indywidualnej. Przydwórz jest miejscowo ści ą o charakterze letniskowym, gdzie wypoczywa ć mog ą mi ędzy innymi miesz- ka ńcy Torunia i Bydgoszczy.

XIV. Literatura

DROZD M., TRZEPLA M., 2005 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wąbrze źno, Warszawa. DROZD M., TRZEPLA M., 2005 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wąbrze źno (283). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FILAR S., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wąbrze źno. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FILAR W., 2002 – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wąbrze źno, Warszawa. GRADYS A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonach: Gory ń, Józefkowo, Czaple-Wronie, Sierakowo, Ksi ąŜ ki, Czeczewo- Mazanki. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego „POLGEOL” S.A., Warsza- wa. GRUSZECKI J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski (MGGP) w skali 1:50 000, arkusz Wąbrze źno z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JA ŃCZAK J. i in., 1997 – Atlas jezior Polski, tom II. IMiGW, Wydawnictwo Naukowe, Po- zna ń. JĘDRZEJEWSKA W., 1988 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych kruszywa naturalnego w gminach Kowalewo Pomorskie i D ębowa Ł ąka. Archiwum Geologiczne Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. JÓRCZAK K., SKRO ŃSKI B., 1973 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa surowca ilastego do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej w rejonie Wałycz. Centralne Archiwum Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Wła ściwo ści mechaniczne i strukturalne glin zwa- łowych zlodowacenia Wisły. Uniwersytet Warszawski, Warszawa. XII Konferencja mechaniki gruntów, Szczecin-Mi ędzyzdroje.

41 KARGER M., 1987 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie gminy Wąbrze źno i Ksi ąŜ ki. Archiwum Geologiczne Kujaw- sko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowiskiego w Bydgoszczy. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KOLA Z., MATUSZEWSKI A., 1994 – Dokumentacja prac geologicznych za zło Ŝem kredy jeziornej w rejonie miejscowo ści Kiełbasin. Centralne Archiwum Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KORNOWSKA J., 1968 – Orzeczenie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie W ąbrze źna. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. KORNOWSKA J., 1971 – Orzeczenie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Świ ętosław, powiat Toru ń. Centralne Archi- wum Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARCINIAK A., MUSZY ŃSKA E., 1990 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 zło Ŝa gytii wapiennej „W ęgorzyn”. Centralne Archiwum Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środkowej cz ęś ci województwa toru ńskiego. Archiwum Geologiczne Kujawsko- Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. NOSEK M., 1968 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie Toru ń- Grudzi ądz-Czersk-Brusy. Centralne Archiwum Geologiczne. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK w. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.

42 PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Cz ęść I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., (red.), 2006 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu wód z dnia 11 lutego 2004 r. Dz. U. Nr 32, poz. 284. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. SOLCZAK E., SURMA E., 1983 – Sprawozdanie z wykonanych bada ń geologiczno- rozpoznawczych za zło Ŝem surowców ceramiki budowlanej w rejonie miejscowości Dylewo. Archiwum Geologiczne Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. STRZELCZYK G., 1966 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych na terenie wschodniej cz ęś ci powiatu To- ru ń. Archiwum Geologiczne Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŚLACHCIAK W., GOSZCZY ŃSKI J., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. WILK K., 1973 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 zło Ŝa kredy jeziornej „W ęgo- rzyn”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WOJCIECHOWSKA J., 1980 - Sprawozdanie z wykonanych prac wiertniczych na terenie działania Rejonu Dróg Publicznych w W ąbrze źnie. Archiwum Geologiczne Kujaw- sko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. ZIENIUK-HOZA A., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „D źwierzno I” w kat. C1. Centralne Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.