AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ AKDENİZ UYGARLIKLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Fatih YILMAZ PHASELİS KENTİNİN BAŞ TANRIÇASI ATHENA
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ AKDENİZ UYGARLIKLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Fatih YILMAZ PHASELİS KENTİNİN BAŞ TANRIÇASI ATHENA POLİAS VE DOĞU AKDENİZ’DEKİ ETKİLEŞİMİ Akdeniz Eskiçağ Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Antalya, 2016 AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ AKDENİZ UYGARLIKLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Fatih YILMAZ PHASELİS KENTİNİN BAŞ TANRIÇASI ATHENA POLİAS VE DOĞU AKDENİZ’DEKİ ETKİLEŞİMİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Nihal TÜNER ÖNEN Akdeniz Eskiçağ Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Antalya, 2016 AKDENİZ üNİvnnsİrBsİ axurcNİz UYGARLIKLARI ARAŞTIRMA ENSTİrÜsÜ vıÜıÜnr-ÜĞÜNn Fatih YILM AZ' ın bu çalışması, jtirimiz taraflndan Akdeniz Eskiçağ Araştırmaları Anabilim Dalı Ytiksek Lisans Programı tezi olarak kabul edilmiştir. 3.J,f)o,.. ü.. c. ŞiV.3 Başkan : E "-J 4 \- üye (Danışmanı) :5ntr N., U". ü;L-r\ TÜıış a öııgü' üy. ,P..).O.. N^ u-n! Az.st-At B-ş Te'ı"ıqa-f ı D+ı'*-,-- Poı"' n* TezBaşlığr, PV.-.J,. V-o-,!.^}ı Av:,;ıJL Lrı'\o3l',_." onay: Yukarıdaki imza|arın, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Tez SavunmaTarihi, 3' ı |Lızoıs Mezuniyet Tarihi : OS I oI 12016 Murat ARSLAN Müdür İçindekiler FİGÜRLER LİSTESİ ............................................................................ V KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................... Vİ ÖZET ............................................................................................... Vİİ ABSTRACT ..................................................................................... Vİİİ ÖNSÖZ .............................................................................................. İX 1. PHASELIS KENTİ TARİHÇESİ ........................................................ 1 2. POLİS VE KÜLT İLİŞKİSİ .............................................................. 9 3. ATHENA POLİAS’IN DOĞU AKDENİZ’DEKİ YAYILIMI ............... 14 4. LYKIA-PAMPHYLIA BÖLGESİ’NDEKİ ATHENA KÜLTÜ .............. 23 5. PHASELİS KENTİNDE ATHENA POLİAS TAPINIMI ...................... 28 6. PHASELİS PANTHEONU VE ATHENA POLİAS ............................. 58 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ........................................................... 68 BİBLİYOGRAFYA ............................................................................. 69 ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................ 93 v FİGÜRLER LİSTESİ Fig. 1. http://img-1.onedio.com/img/719/bound/2r0/52d54c4b017a34713c000081.webp Fig. 2. F. Yılmaz. Fig. 3. Keen 1998, 116. Fig. 4. http://www.gezigurusu.net/wp-content/gallery/heraklion-arkeoloji-muzesi/IMG_1439 .JPG Fig. 5. F. Yılmaz. Fig. 6. Barnett 1974, fig. 123. Fig. 7. F. Yılmaz. Fig. 8. Gander 2014, fig. 10. Fig. 9. https://pixabay.com/static/uploads/photo/2015/08/11/11/53/temple-884128_960_720.jpg Fig. 10. Tüner-Önen – Yılmaz 2015, fig. 1. Fig. 11. Tüner-Önen – Yılmaz 2015, fig. 1. Fig. 12. http://www.mfa.org/collections/object/mantiklos-apollo-152660 Fig. 13. Keesling 2003, fig. 3. Fig. 14. Tüner-Önen 2008, 305. Fig. 15. Heipp-Tamer 1993, taf. 28-29. Fig. 16. F. Yılmaz. Fig. 17. F. Yılmaz. Fig. 18. F. Yılmaz. Fig. 19. F. Yılmaz. Fig. 20. F. Yılmaz. Fig. 21. F. Yılmaz. vi KISALTMALAR LİSTESİ bk. = bakınız km. = kilometre böl. = bölüm km2 = kilometre kare ca. = circa/yaklaşık krş. = karşılaştırınız cat. = katalog lev. = levha cm. = santimetre loc. cit. = locus citatus/anılan yer Çev. = Çeviren m. = metre dn. = dipnot m2 = metre kare Ed. = Editör MÖ = Milattan Önce Eds. = Editörler MS = Milattan Sonra et al. = et alii/ve diğerleri res. = resim etc. = et cetera/ve ötekileri str. = satır Fig. = Figür Trans. = Translator graf. = grafik vd. = ve devamı har. = harita vdd. = ve devamının devamı Haz. = Hazırlayan vol. = volumen/cilt Intr. = Introduced vols. = volumina/ciltler vii ÖZET Athena en eski dönemlerden itibaren özellikle Ege Adaları’nda ve Hellas’ta kentlerin, kurumların ve mitolojik kahramanların koruyucusu olarak tapınım görmüş ve bu fonksiyonunu farklı şekillerde göstermiştir. Özellikle Arkaik ve Klasik dönemlerde Zeus ve Apollon ile beraber siyasal anlamda en önemli tanrılar arasında yer almıştı. Polias ise Athena’nın bu yönünü en yaygın olarak yansıtan epithetonuydu. Büyük Kolonizasyon hareketleriyle birlikte Akdeniz’deki birçok kente de yine Athena Polias kültü olarak taşınır. Söylencelere göre Phaselis kenti MÖ 691/690 yılında Lindos’lu Lakios önderliğindeki bir grup tarafından kolonize edilmesi üzerine Athena kültü kente yerleştirilmiştir. Zira Tanrıça Athena’nın hem filolojik ve epigrafik hem de nümismatik verilerle kentin kuruluşundan Geç Roma İmparatorluk Dönemi’ne kadar Phaselis’in baş tanrıçası olduğu açık bir şekilde tespit edilebilmektedir ve ona ait tapınak kentin akropolisinde yer alıyordu. Söz konusu tapınağın içerisinde ise Büyük İskender’in kente geldiği sırada tanrıçaya adadığı Troia kahramanı Akhilleus’un kargısı bir adak hediyesi olarak bulunmaktaydı. Bu çalışmada tanrıçanın kent pantheonu içerisindeki konumu değerlendirilerek, tapınağının lokalizasyonu hakkında bazı öneriler sunulmuştur. Bunun yanında tanrıçanın Phaselis’in hemen yanındaki Lykia bölgesindeki yerel karşılıkları ve özellikle Arkaik ve Klasik dönemler boyuca Doğu Akdeniz sahil kentlerindeki yayılımı ve gelişimi değerlendirilmeye çalışılmıştır. viii ABSTRACT From earliest times in the worship of Athena, especially on the Aegean Islands and Hellas, the goddess was worshipped as the protectress of cities, institutions and mythological heroes and she manifested these functions in various of ways. Particularly during the Archaic and Classical periods, it was this aspect of Athena that, politically placed the Goddess most commonly found with the epithet Polias amongst the most important deities, together with Zeus and Apollo. The cult of the goddess was taken all over the Eastern Mediterranean in the great colonization movements. Myths relate the city of Phaselis was colonized in 691/690 B.C. by a group under the leadership of Lakios from Lindos and it was then that the Athena cult of the mother city was brought to Phaselis. From the founding of the city until the Late Roman period, the cult can be defined through epigraphic, numismatic, as well as from philological evidence that Athena was the chief goddess of the city and her temple was located on the acropolis of Phaselis. Further, the temple of Athena in the city obtained great renown after the spear of Trojan hero Achilles was dedicated there. In this work, the possible location of the temple of Athena is suggested after the goddess’ position within the pantheon of Phaselis has been examinEd.: Then the relationship of the local origin of Athena Polias in Lycia to that of Phaselis is addressed, finally, an attempt is made to describe the diffusion and interaction of this cult within the Eastern Mediterranean coastal cities particularly during the Archaic and Classical periods. ix ÖNSÖZ Bu çalışma, Phaselis pantheonunun baş tanrıçası Athena Polias’a ait kentteki epigrafik, filolojik ve nümismatik verileri zamandizinsel olarak Arkaik Dönem’den Roma İmparatorluk Dönemi sonuda kadar analitik bir düzlemde değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Phaselis kentinin hemen sınırında yer aldığı Lykia ve Pamphylia bölgeleri başta olmak üzere Doğu Akdeniz coğrafyasındaki Athena Polias kültlerinin yayılımları takip edilerek kentteki Athena kültü ile ilintileri kurulmaya çalışılmıştır. Athena’nın antikite boyunca yurttaşlığın simgesi ve kentlerin koruyucusu rolüne sahip olması ve doğrudan Phaselis gibi bir kent üzerine eğilmek burada sunulan değerlendirmelerin odağına polis dinini yerleştirmeyi zorunlu kılmıştır. Zira panhellenik efsanelerden sıyrılarak polisin somutluğu içerisine girildiğinde, tanrı ve tanrıçaların doğası ve fonksiyonları çok daha net anlaşılabilir ve her polisin kendisine özgü bir pantheon karakterine sahip olduğu görülebilir. Bu bağlamda 19. yüzyılda özellikle Numa Denis Fustel de Coulanges tarafından polis dini üzerine yapılan çalışmalar bu alanda önemli bir aşama olarak kaydedilmiş ve Coulanges’in çalışmalarını izleyen yaklaşık iki yüzyıl boyunca konu üzerinde farklı metodolojiler geliştirilmiştir. Buradaki çalışmada ise sadece Athena’ya ait veriler tanrıça özelinde değerlendirilmemiş, söz konusu farklı eğilimlerden ilham alarak polis pantheonu içerisindeki diğer tanrılarla karşılaştırmalar yapılarak tanrıçanın konumu belirlemeye çalışılmıştır. Arkaik Dönem’deki koloni hareketleri Athena kültünün Doğu Akdeniz coğrafyasına yayılımına özel bir katkı sağlamıştı. Bu nedenle de siyasi ve ticari etkinliği yüksek olan kıyı kentlerinde tanrıçaya ait kült yoğunluklu olarak belirmektedir. Üç doğal limana sahip eşsiz bir topografiye sahip Phaselis kentine de bu dönemde Lindoslu kolonistlele birlikte taşınmıştır. Buradaki tez çalışmasının ilk bölümü buradan başlayarak Phaselis kentinin kuruluşundan Selçuklular tafından ele geçirilişine kadarki süreci ana hatlarıyla değerlendirmiştir. Bunun ardından Hellen polis dini sistemine ilişkin genel bir çerçeve sunulmuştur. Üçüncü bölümde ise Athena’nın kentler ile yakından ilişkisi Doğu Akdeniz perspektifinde değerlendirilmiştir. Bunun ardından Lykia ve Pamphylia bölgelerindeki hem yerel hem de panhellenik Athena kültlerine ve bunların özellikle akropolislerle olan bağlantılarına vurgu yapılır. Beşinci bölümde ise temel çalışma alanı olan Phaselis kenti özeline inilerek, kentteki Athena Polias tapınımına ilişkin veriler incelenmiş ve bunun sonucunda da kentteki Athena kültüne ait yeniliklerin ve değişimlerin zaman içersinde nasıl geliştiği açıklanmaya çalışılmıştır. Son bölümde Helios, Zeus Boulaios, Apollo Ietros ve Hestia-Hermes