O‟ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKЕNT DAVLAT PЕDAGOGIKA UNIVЕRSITЕTI
«TABIYOT FANLARI» FAKULTЕTI «GЕOGRAFIYA VA UNI O‟QITISH MЕTODIKASI» KAFЕDRASI
“Himoyaga ruxsat etilsin” Fakul‟tеt dеkani ______E.R.Yuzlikayeva «____» ______2014 yil
5140500-«Gеografiya va iqtisodiy bilim asoslari» ta'lim yo‟nalishi 401-guruh talabasi
Xabibullayev Shoxruxmirzo Olovuddinovichning “Surxondaryo viloyati sanoati tarmoqlari rivojlanishi va istiqbollari” mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: «Gеografiya va uni o’qitish mеtodikasi» kafеdrasi dotsenti. ______N.Safarova
«Himoyaga tavsiya etilsin» «Gеografiya va uni o’qitish mеtodikasi» kafеdrasi mudiri ______g.f.n. dots. N.R.Alimqulov «____»______2014 yil
TOSHKЕNT – 2014 yil
MUNDARIJA KIRISh………………………………………………………………………… I bob. SANOAT TARMOQLARI RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI.…………………………………………………………………… 1.1. Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog’i…………………. 1.2. Sanoat tarmoqlarining joylashuviga ta’sir etuvchi omillar.……………...
II bob. SURXONDARYO VILOYATI SANOAT TARMOQLARINING RIVOJLANISH HOLATI.……………………………………………………. 2.1. Surxondaryo viloyati sanoat tarmoqlari rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.…...... 2.2. Surxondaryo viloyati sanoatining tarmoq tarkibi…………………………..
2.3. Surxondaryo viloyati sanoatining hududiy rivojlanish xususiyatlari...... III bob. “Surxondaryo viloyati sanoati tarmoklari rivojlanishi va istikbollari” mavzusini o„qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish..…………… 3.1. Geografik bilimlar berishda pedagogik texnologiyalarning o’rni va ahamiyati………………………………………………………………………….. 3.2. “Surxondaryo viloyati sanoati tarmoqlari rivojlanishi va istiqbollari” mavzusini o’qitishda zamonaviy pedogogik texnologiyalardan foydalanish.…………………………...... XULOSA…………………………………………………………………………... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO„YHATI……………………......
Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanganlik holati bilan bevosita bog’liq. Ushbu tarmoqlar orasida sanoat tarmog’i o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ushbu tarmoq har qanday mintaqaning iqtisodiy salohiyatini, mamlakat, dunyo miqyosida tutgan o’rnini belgilab beradi. Surxondaryo viloyati O’zbekistonning sug’orma dehqonchilik asosida shakllangan ilk madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Barcha o’tgan tarixiy davrlar davomida qishloq xo’jaligi mintaqa iqtisodiyotining asosiy yetakchi tarmog’i bo’lib kelgan. Bunga unda mavjud bo’lgan agroiqlimiy, yer, suv resurslaridan tashqari, ko’p hollarda uning respublikamizning chekka janubiy qismida joylashganligi ham sabab bo’lgan. Bu holat XX asrning boshlarida mintaqada sanoat korxonalarining joylashuvida ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Natijada yetarli xom ashyo bazasi, mehnat resurslariga ega bo’lishiga qaramay, asosan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi agro sanoat majmui tarmoqlari rivojlandi. Mustaqillik yillarida Surxondaryoda turli ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga harakat qilinayotgan bo’lsa-da, yengil va oziq-ovqat sanoati viloyat iqtisodiyotida o’z salmog’ini saqlab qoldi. So’nggi yillarda sanoat tarmoqlarining rivojlanishida 2007 yil ishga tushirilgan Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on» temir yo’lining ahamiyati katta bo’ldi. Bu borada prezident I.Karimov shunday degan edi: «...hech shubhasiz bu yo’l O’zbekistonning chet davlatlarga, avvalo, Transafg’on temir yo’l koridori orqali yaqin kelajakda to’g’ridan-to’g’ri Hind okeani, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari portlariga chiqish va eksport imkoniyatini, shu bilan birga,yurtimizning tranzit rolini kengaytirish borasidagi salohiyatini keskin oshiradi...»1 SHuning uchun sanoat va uning tarmoqlarini rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish asosida mintaqa sanoatining rivojlanish xususiyatlari
1 Каримов И.А. «Бунѐдкор халқимиз азму-шижоатининг амалдаги ифодаси» Тошгузар – Бойсун - Қумқўрғон темир йўлининг ишга туширилишига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи// Халқ сўзи№167, 2007 й., 25 август. va istiqbollarini tadqiq etish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Aynan shu holatlar tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Surxondaryo viloyatida sanoatning rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish asosida ushbu tarmoqni rivojlantirish va undan samarali foydalanish istiqbollarini aniqlashdan iborat. Ob‟ekti: O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy (geosiyosiy) tuzilmasi – Surxondaryo viloyati sanoat tarmoqlari. Predmeti: Surxondaryo viloyati sanoatining o’ziga xos xususiyatlari, mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi uning ta’sirini o’rganish. Vazifalari: • Sanoat, uning xususiyatlari va o’ziga xos jihatlari va ularga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tahlil qilish; • Surxondaryo viloyati sanoatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish; • Mintaqa sanoat rivojlanishining hududiy tafovutlarni aniqlash; • «Surxondaryo viloyati sanoati tarmoklari rivojlanishi va istikbollari» mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: BMI ma’lumotlaridan 8- sinf “O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi” fanining “Surxondaryo iqtisodiy geografik rayoni” mavzularini o’qitishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ish hajmi: Ishning umumiy hajmi - betdan iborat. Unda - ta chizma, - ta jadval va - ta karta-sxema mavjud. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati -manbaadan tashkil topgan. Bundan tashqari, ish so’nggida mavzuga oid – so’zdan iborat inglizcha-o’zbekcha glossariy, qisqacha o’zbek, rus va ingliz tillaridagi annotatsiya mavjud.
I. BOB. SANOAT TARMOQLARI RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog‟i. Moddiy ishlab chiqarish jamiyat xayoti va taraqqiyoti uchun zarur bulgan moddiy ne’matlar yaratish jarayoni bulib xisoblanadi. U qishilik jamiyat taraqqiyotining turli formatsiyalarida uziga xos shaklda mavjud bulib, har bir davr uchun moddiy asos bo’lib xizmat qilgan. Uning tarkibiga sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa, o’rmon xujaligi, moddiy texnika ta’minoti, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash, savdo umumiy ovqatlanish kabi tarmoqlar kiradi. Ushbu tarmoqlar ichida har bir davlat iqtisodiyotini yuksalishida asos bo’lib xizmat qiladigan tarmoq – sanoatning o’rni katta. Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning eng yirik va texnik tomondan eng takomillashgan tarmog’i. Bu o’zi uchun va mamlakat iqtisodiyotining boshqa sohalari uchun mehnat qurollari tayyorlaydigan, shuningdek, xom ashyo, yoqilg’i, energiya olish, yog’och tayyorlash mavjud sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi korxonalar (zavod, fabrika, kon, elektr stantsiyalari) majmuidir. Sanoat geografisi asoschilaridan biri hisoblangan A.T.Xrushchyov ta’biri bilan aytganda: «Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy va yetakchi tarmog’i bo’lib, o’z ichiga tabiiy resurslarni qazib olish va xom ashyolarni qayta ishlash jarayonlarini qamrab oladi. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari qayta ishlash jarayonida yetakchi o’rin tutishi, mashinalar majmuiga egaligi, uzluksiz ishlab chiqarish jarayoni mavjudligi, ishlab chiqarishning mujassamlashuvi, ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinattsiyalashuv kabi ko’rinishlarining mavjudligi va joylashuviga ko’ra farq qiladi». Shuningdek, sanoatning muhim xususiyatlaridan biri, qishloq xo’jaligi darajasida tabiiy omillarga bog’liq emasligidadir. Sanoat tarmoqlarida asosan qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan davriylik bilan bog’liqligi ham sezilarli emas. Faqat sanoatning qishloq xo’jalik mahsulotlarini birlamchi qayta ishlovchi tarmoqlarda baliq ovlash, yog’och kesish kabi sohalarida oz ko’rinishda bog’liqlik bor. Sanoatda inson texnologik jarayonlarga ta’sir ko’rsata olsa, bu holat qishloq xo’jaligida sanoatdagi kabi darajaga ko’zga tashlanmaydi. Bunday farqlarni moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan ham ko’rish mumkin. Albatta, bu tabiiy xol. Yaratilgan mahsulot muomilada bo’lsa, qurilish sohasida yaratilgan mahsulot esa o’zining qo’zg’almasligi bilan farqlanadi. Bunday holatlarni transport, aloqa, savdo kabi moddiy ishlab chiqarishning boshqa sohalarida xam ko’rish mumkin. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi mehnat taqsimotining o’sishi, ishlab chiqarishni differentsiyallash va ixtisoslashtirish bilan bog’liq. XVIII asr oxirlarida qishloq xo’jaligi va unga yondosh tarmoqlarning rivojlanishi asta sekin sanoatning paydo bulishiga olib qeldi. Yevropaning rivojlangan davlatlarida, ayniqsa, Angliyada shakllana boshlagan bu jarayon sanoat inqilobi nomini oldi va butun dunyoda yangi texnik davrni boshlab berdi. Sanoat rivojlanishida aholining qishloq xo’jaligida band bo’lgan qismlari asta –sekin sanoat tarmoqlarida faoliyat ko’rsatadi. Sanoat korxonalari joylashgan xududlar asta-sekin korxonalar yiriklashuvi natijasida shaharlarga, vaqt o’tishi bilan sanoat rayonlariga aylana berdi. Foydalanish, o’simlik va hayvonot resurslarini ishlatish, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog’liq ishlab chiqarish vazifalarini bajaradi. Ishlab chiqariladigan maxsuloti ishlatadigan xom ashyosi, ishlab chiqarish texnologiyasi kabi belgilariga ko’ra sanoat tarmoqlari bir necha guruxlarga ajratiladi. Bu birinchi o’rinda undiruvchi sanoat tarmoqlari va qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari. Undiruvchi sanoatga tog’-kon sanoatining barcha yunalishlari, GESlar, o’rmon, baliq va boshqa dengiz mahsulotlari ovlash kabilar kiradi. Qayta ishlovchi sanoat tarmoqlariga tog’ –kon va o’rmon, yogochsozlik tarmoqlaridan boshqa barchasini o’z ichiga oladi. SHuningdek, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning iqtisodiy ahamiyati va takror ishlab chiqarish jarayonidagi roli jihatidan ham sanoat tarmoqlari guruhlashtiriladi. I. “A” guruhi – ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi. Bu guruhga mashinasozlik, metallurgiya majmualari va ximiya sanoatining ba’zi tarmoqlari kiradi. O’z navbatida “A” guruhi ikki guruhchaga ajraladi: 1. Mehnat vositalari ishlab chiqarish. 2. Mehnat buyumlari ishlab chiqarish. II. «B» guruhi – iste‟mol buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Engil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari ushbu guruhda asos bulib xizmat qiladi. Bu ham ikki guruhchaga bo’linadi: 1. SHaxsiy iste’mol buyumlari ishlab chiqarish. 2. Jamoa iste’mol buyumlari ishlab chiqarish. Sanoatda bu ikki guruh orasida o’ziga xos ichki mutanosiblik mavjud. Yuqorida ko’rib o’tilganidek «A» guruhining asosini og’ir, «B» guruhini esa yengil va oziq –ovqat sanoati tashkil qiladi. Sanoat tarixiga nazar tashlasak, biz avvalo industrial davr darakchisi sifatida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga ishlov berish maqsadida vujudga kelgan tarmoq bo’lib yengil sanoat ko’zga tashlanadi. Hozirda dunyoda ilg’or mamlakatlar sifatida tanilgan davlatlar xam industriallashtirish yengil sanoat rivojlanishi orqali erishilgan. Faqatgina sobiq SSSR, Osiyo va Afrika qit’asining ba’zi davlatlarida bu jarayon og’ir sanoat rivojlanishi bilan erishishga harakat qilindi. Asosan iqtisodiyot yuksalishi uchun «A» guruh o’rni beqiyos. Og’ir sanoat rivojlanishi bilan o’ziga xos tarzda yengil sanoat rivojlanishiga turtki bo’lib xizmat qiladi. «A» guruxining yetakchi o’rinda borishi «B» guruhining rivojlanishi uchun ham manfaatli imkoniyatlar yaratadi, chunki yengil va oziq–ovqat sanoatiga tobora ko’proq mablag’ ajratila boshlandi. Yana shunisi xarakterliki, og’ir sanoat iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirmoqda. Dunyo mamlakatlari sanoatida bu ikki guruh nisbatini ko’rib chiqar ekanmiz, quyidagi xolatni kuzatamiz. Rivojlangan davlatlarga «A» va «B» guruhlarining biron bir ko’rinishi mavjud resurslarga qarab rivojlanayotgan davlatlarda ustun nisbatda mavjud.
1.2. Sanoat tarmoqlarining joylashuviga ta‟sir etuvchi omillar. Sanoat tarmoqlari rivojlanishi asosan tarmoqning taraqqiyoti uchun omillar mavjud bo’lgan hududlarda joylashtirilishi bilan bog’liqdir. Joylashtirish sanoat ob’ektlarining aniq xom ashyo, yoqilg’i, energiya, mehnat resurslari va tayyor mahsulot iste’molchilar to’plangan hududlarga bog’liqligi tushuniladi. Bundan ko’rinib turibdiki, joylashtirish tushunchasi ishlab chiqarishni xududiy tashkil etish jarayonining bir qismi sifatida namoyon bo’ladi. Sanoat hududiy tashkil etishning samaradorligini aniqlashda ikki xil qonuniyatlar xisobga olinadi: 1. Tarmoqlarning hududiy ajralishiga ta’sir ko’rsatadigan qonunlar. 2. O’zaro aloqador tarmoqlarning muayyan hududda uyg’unlashuviga sabab bo’luvchi qonuniyatlar. Agarda biror bir hududda transport tarmoqlaridan xom ashyo, yoqilg’i energetika kabi omillardan unumli foydalanadigan korxonalar mavjud bo’lsa va bu korxonalar bir-biri bilan ishlab chiqaradigan mahsuloti asosida birlashsa, katta samaraga erishish mumkin. Bu asosda o’sha hudud o’ziga xos mahsulot turi ishlab chiqaradi va hududiy geografik mehnat taqsimotida ishtirok etadi. SHu asosda ushbu hudud uchun ma’lum tarmoqqa ixtisoslashuvi yuz beradi. Yuqorida ko’rsatilgan qonuniyatlar sanoatni hududiy tashkil etishda har bir davrda o’ziga xos namoyon bo’lgan geografik mehnat taqsimoti, yoki turli tarmoqlardagi o’zaro aloqadorlik natijasi bo’lgan ishlab chiqarishni hududiy integratsiyasi kabi jarayonlar hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida yangi ko’rinishga ega bo’lmoqda. Mavjud cheklangan resurslardan iloji boricha samarali foydalnish zarur bo’lgan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida tobora takomillashgan ishlab chiqarish manbalarini tashkil etish shu kunning dolzarb talabi bo’lib bormoqda. Sanoatni hududiy tashkil etish, o’sha hududda mavjud bo’lgan tabiiy, moddiy va mehnat resurslar bilan qay darajada ta’minlanganligiga, ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish shakllarining rivojlanish darajasiga sanoat, shaxarlar va aloqa yullarining tarixan tarkib topgan joylashuviga hududning iqtisodiy jihatdan o’zlashtirilganlik darajasi kabi omillarga bog’liq. SHunday omillar borki, ular sanoat korxonalarining joylashishiga tug’ridan –tug’ri ta’sir ko’rsatadi. Bular xom ashyo, yoqilg’i- energetika, suv, ishchi kuchi, transport va iste’mol omillaridir. Bu iqtisodiy georafiq moxiyatiga ko’ra, bir-biridan farq qilishiga qaramay, bular bir-biri bilan chambarchas bogliq. Agar xom ashyo, yoqilgi-energetika, suv omillarini ko’rib chiqsak, uning ko’lami hudduda mavjud omillarning zaxiralariga qarab fikr yuritilsa, ishchi kuchi va iste’molchi omillari aholining ushbu qismi egallagan hududning katta-kichikligiga qarab aniqlanadi. Transport omili esa yuqorida qursatilgan omillar orasida o’zaro aloqalar uchun xizmat qiladi. Bundan qelib chiqib, shartli ravishda xom ashyo, yoqilgi-energetika, suv, ishchi kuchi va iste’molchi omillarini joylashtirish, transport omilini esa masofa omili deb atash mumkin. Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda ishtirok etadigan omillarni tasniflashda olimlar o’ziga xos turli variantlarni taqlif etishgan. A.T.Xrushchev tasniflashning uch xil ko’rinishini taklif etadi. Bular: I. Iqtisodiy texnik kursatkichlarga ko’ra; II. Xom ashyo, yoqilg’i-energetika, mehnat iste’molchi omillarining sanoatni joylashishiga ta’siriga ko’ra; III. Joylashtirish va masofa omillarining tarmoqlariga ta’siri: 1. Materialni (xom ashyoni) ko’p talab qiladigan tarmoqlar. 2. Energiyani ko’p talab qiladigan tarmoqlar. 3. Mexnat resurslarini ko’p talab qiladigan tarmoqlar. Materialni (xom ashyoni) ko’p talab qiladigan tarmoqlar xom ashyo va maxsulot ishlab chiqarish uchun ketadigan asosiy materiallarni ko’p sarflashi bilan ajralib turadi. Ko’pgina tarmoqlarda xom ashyo salmog’i tayyor maxsulotga qaraganda ortiqroq bo’ladi. Bularga metallurgiya majmui, mashinasozlik, o’rmon va yog’ochsozlik sanoati kabilar kiradi. Energiyani ko’p talab qiladigan tarmoqlar mahsulot ishlab chiqarishda elektr, yoqilg’i, issiqlik ko’p iste’mol qilishi bilan ajralib turadi. Bularga rangli metallurgiyaning alyuminiy va titan ishlab chiqarish sanoatlari, ximiya sanoatining kimyoviy tolalar, sintetik kauchuk ishlab chiqarish kabi tarmoqlar kiradi. Mexnat resurslariga ishlab chiqarish mahsulot birligiga to’g’ri keladigan ishchi kuchi sarfiga ko’ra aniqlanadi. Ishchi kuchi to’plangan hududlarda joylashtirish zarur bo’lgan tarmoqlarga mashinasozlik, yengil sanoat, kimyo sanoatiinng ba’zi tarmoqlari bu guruhga misol bo’la oladi. Hozirgi davrda O’zbekistonda, shu jumladan, o’rganayotgan ob’ektimiz bo’lgan Surxondaryo viloyatida prezidentimiz I.A.Karimov «Qulay iqlim sharoiti, ulkan mineral xom ashyo zaxiralari, strategik materiallar va qishloq xo’jaligi xom ashyosining qatta zaxiralari xaqli su’ratda O’zbekiston mintaqa va dunyoning eng boy mamlakatlari qatoriga olib chiqadi…» deb ta’kidlashlariga qaramay, mavjud omillardan samarali foydalanish darajasi unchalik yuqori emas. Iqlim, xom ashyo, yoqilg’i-energetika, mehnat resurslari, iste’molchi omillariga ega bo’lgan Surxondaryo viloyatida asosan yengil sanoat ba’zi tarmoqlari rivojlanganligi bunga yaqqol misol bo’ladi. Yuqorida sanab o’tilgan omillar yordamida viloyatda rangli metallurgiya, kimyo vaneft kimyosi, yokilgi- energetika sanoatalrini barpo etish, mashinasozlik, yengil va ozik-ovkat sanoatlarini yanada rivojlantirish uchun viloyat imkoniyatlariga mos tushadigan regional sanoatsiyosatini utkazish maksadga muvofik buladi.
II. BOB. SURXONDARYO SANOAT TARMOQLARINING RIVOJLANISH HOLATI. 2.1. Surxondaryo viloyati sanoat tarmoqlari rivojlanishiga ta‟sir etuvchi omillar. Surxondaryo viloyati sanoati past darajada rivojlanganligiga qaramay, uning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar (omillar) mavjud. Bular quyidagilar: 1. Xom ashyo omili. Surxondaryo viloyati sanoati mahsulotlarining 78%dan ortig’i yengil va oziq-ovqat tarmoqlarida yaratiladi. Bunga asosan mazkur mintaqaning qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashganligi sabab bo’lgan. 2012 yil ma’lumotlariga ko’ra viloyat YaHMning 40,4 foizi qishloq xo’jaligi xissasiga to’g’ri keladi. Viloyat qishloq xo’jaligi ko’rsatkichlari bo’yicha respublikada 7 o’rinni egallaydi va u bu turdagi mahsulotlarning 8,1 foizini beradi. So’nggi yillarda qishloq xo’jaligida zamonaviy ilmiy-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi serhosil navlar yaratish, mintaqa tabiiy sharoitiga to’g’ri keluvchi intensiv usullardan foydalanish asosida ushbu sohani rivojlantirishga harakat qilinmoqda. Viloyat tumanlari orasida Denov, Jarqo’rg’on, Qumqo’rg’on, Oltinsoy, SHerobod tumanlari qishloq xo’jalik rayonlari hisoblanib, ushbu hududlarda qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining yarmiga yaqini yaratiladi (45,7 %). Mintaqa qishloq xo’jaligi tarmoqlarining tahlili shuni ko’rsatdiki, bu yerda qishloq xo’jalik mahsulotlarining taxminan 70 foizi tekislik, 18 foizi adir va 12 foizi tog’li zonada yaratilmoqda. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi qishloq xo’jaligida fermer xo’jaliklari salmog’i oshib borishiga sabab bo’lmoqda. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida yaratilgan mahsulotlarning katta qismi Surxondaryo yengil va oziq-ovqat sanoat tarmoqlari uchun xom-ashyo bo’lib xizmat qiladi. Bu yerda og’ir sanoat tarmoqlarini rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qila oladigan turli resurslar ham mavjud. Bular orasida mineral resurs xom-ashyosi katta ahamiyatga ega. Surxondaryo viloyatida yoqilg’i-energetika resurslari, polimetallar, tabiiy tuzlar va qurilish materiallari xom ashyolari mavjud. Viloyat neft va gaz konlari 1950 yillardan boshlab ishga tushirilgan. Amudaryo, Xotinrabot, Xaudag, Kakaydi va Tolli konlaridan neft , Lalmikordan esa neft va gaz qazib olinadi. Bundan tashqari, hozirgi kunda Qorsaqli, Oqtov, Qo’shtor, Jayraxona kabi neft konlarini ishga tushirilish mo’ljallanmoqda. «O’zbekneft va gaz» milliy xolding kompaniyasining geologik tekshiruvlari natijasiga ko’ra bu mintaqada 774 mln. shartli yoqilg’i borligi aniqlangan. 2006 yil neft va gaz sohasidagi hamkorlik bo’yicha «O’zbekneftь va gaz» MXK va «Petronas CHarigali Oversiz» (Malayziya) kompaniyalari orasida imzolangan memorandumga ko’ra Boysun gaz sarmoya blokida tekshirish va baholash ishlari yakunlanish bosqichida turibdi. Respublikamizdagi asosiy toshko’mir konlari hisoblangan SHarg’un (Sariosiyo tumanida) va To’da (Boysun tumanida) ko’mir konlarida mustaqilligimizning ilk yillarida 200 ming tonnagacha toshko’mir qazib chiqarilgan edi. Keyingi yillarga kelib bu ko’rsatkich keskin pasayib ketdi. 2002 yilda hukumatimiz tomonidan 2010 yilgacha ko’mir sanoatini rivojlantirish dasturi qabul qilingan va unga binoan respublikamizda toshko’mir qazib chiqarishni 110 ming tonnaga yetkazish rejalashtirilgan. Bunda ish jarayonini intensivlashtirish natijasida ko’mir tannarxini 25 %ga arzonlashtirish alohida ta’kidlangan. Hisor tog’ etaklarida kembriygacha bo’lgan geologik davrning gneys va slanets yotqiziqlari ustida joylashgan SHarg’un ko’miri yuqori kalloriyali, ammo qatlamlari yupqa bo’lib, o’rtacha qalinligi 2,5 m, ayrim joylarda 12 m.gacha yetadi. Ko’mir qatlamlari baland va qiya yonbag’irlarda joylashganligi sababli ularni o’zlashtirish ancha murakkab. Boysun koni ko’miri yuqori sifatli bo’lib, yura davri yotqiziqlari ustida joylashgan. Ishlab chiqarish sharoitlari SHarg’un koniga nisbatan birmuncha qulay. SHarg’un ko’mir koni asosida 1963 yil Markaziy Osiyoda birinchi marta ko’mir-briket fabrikasi barpo etilgan. So’nggi yillarda bu korxonada turli iqtisodiy sabablarga ko’ra mahsulot ishlab chiqarish to’xtatilgan. 2008-2012 yillarda viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturi bo’yicha 2009 yil 4- kvartalidan boshlab Boysun ko’mir konidan 25 ming t., SHarg’un ko’mir konidan esa 400 ming t. ko’mir qazib olish uchun harakat qilinmoqda. Hisor tog’larining janubi-sharqiy yonbag’irlarida (Uzun tumani) 1990 yillarning oxirlarida tarkibida qo’rg’oshin, ruh va boshqa qimmatbaho elementlarga boy bo’lgan Xonjiza polimetall koni topilgan. Bu polimetall koni o’z zahirasiga ko’ra dunyodagi eng yirik konlardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Bu yerda geologik tekshiruvlar natijasida 1,5 mln. tonna ruh, 700 ming tonna qalay, 180 ming tonna mis va 2,3 ming tonna kumush borligi aniqlangan. Hozirda, jahon bozoridagi ushbu metallar bahosidan kelib chiqqan holda mazkur kon zahiralari 4 mlrd. AQSH dollari miqdorida baholanmoqda. 2006 yil avgust oyidan boshlab «Xonjiza» polimetall konini ishga tushirish Olmaliq tog’ kon metallurgiya kombinati ixtiyoriga berildi. Kondan foydalanish bilan bog’liq barcha ishlar ushbu kombinat tomonidan chet el sarmoyasisiz bajarilishi ko’rsatib o’tildi. 2008-2012 yillar oralig’ida ushbu konni ishga tushirish, 3-4 yildan keyin esa kombinat uchun ruh, qo’rg’oshin va mis kontsentratlari birlamchi ishlab chiqarish tarmog’ini tashkil etish ishlarini boshlash rejalashtirilmoqda. Bu kon va ma’danni birlamchi qayta ishlovchi korxonaning ishga tushirilishi Uzun va Sariosiyo tumanlarida aholi bandligining oshishiga, ularning IGO’ni yaxshilashga yordam beradi. Viloyatning yana bir asosiy mineral resurslaridan biri bu kimyoviy tuzlardir. Surxondaryoda fosforit, kaliy va osh tuzlarining katta zahirasi mavjud. Ushbu qazilma resurslar asosida kimyo sanoatini rivojlantirish uchun imkoniyatlar katta bo’lsada, faqatgina Ko’hitang tog’ yonbag’irlarida joylashgan Xo’jaikon tuz konigina xo’jalik ehtiyojlarida foydalanilmoqda. Asosan qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan mintaqada mahalliy xom ashyo asosida soha uchun zarur bo’lgan kimyoviy o’g’itlar ishlab chiqarish imkoniyati borligiga qaramay, kimyo sanoati korxonalarini tashkil etish viloyatning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. SHuningdek, viloyat hududida marmar, granit, dolomit,kvarts qumi, ohaktosh, keramzit kabi qurilish materiallari xom ashyolari kelajakda qurilish materiallari sanoatining rivojlanishiga asos buladi. Bu borada hozirda ushbu soha bo’yicha amalga oshirilayotgan loyihalar mavjud resurslarni to’liq o’zlashtirishni o’zida qamrab olmagan. SHerobod tumanida granit, gabbro, ohaktosh, tsementni qayta ishlash, Boysun, Uzun, SHo’rchi kabi tumanlarda g’isht ishlab chiqarish yo’lga qo’yilmoqda. Viloyatda marmarga ishlov berish, oyna ishlab chiqarish va boshqa soha tamoqlarining rivojlantirish imkoniyatlari bor[6]. 2.Iste‟molchi (ishchi kuchi bilan birgalikda) omili. Surxondaryo viloyati aholisi va uning o’ziga xos xususiyatlari bilan respublika viloyatlari orasida ajralib turadi. O’tgan har bir tarixiy davr viloyat aholisining tarkibi, uning joylashuvi, aholining hayot tarziga o’ziga xos ta’sir ko’rsatib kelgan. Viloyatda 2012 yil ma’lumotlariga ko’ra 2279,2 ming kishi bo’lib, respublika aholisining 7,4 %ni tashkil etadi. Agar 1990 yil viloyat aholisining respublika aholisi salmog’ida 6,3 %ni tashkil etganligini e’tiborga olsak, viloyat aholisining tabiiy o’sish darajasi ancha yuqori ekanligini bilish qiyin emas. O’zbekistonda aholining tabiiy ko’payish darajasi yuqori ko’rsatkichga ega bo’lib, bu holat barcha viloyatlarda kuzatiladi. Mintaqalar miqyosida tabiiy ko’payish darajasini tahlil qilinganda, iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi ustun bo’lgan viloyatlarda ushbu ko’rsatkichning yuqoriligi qayd etiladi. Jumladan, Surxondaryo viloyati aholisining tabiiy o’sish darajasi ham respublika o’rtacha ko’rsatkichidan yuqori bo’lib, bu borada respublikada 2 o’rinni egallaydi. Surxondaryo viloyati aholisi tabiiy ko’payishining yuqori ekanligiga aholi orasida azaldan, barcha o’zbek oilalarida bo’lgani kabi ko’p farzandlilik udumlarining saqlanib qolganligi, aholining kasb-kori, yashash tarzi va boshqa holatlar ham ta’sir ko’rsatadi (1-jadval).
Surxondaryo viloyati aholisining tabiiy va migratsion harakati (2012 yil, promilleda) 1-jadval Tabiiy harakat Mexanik harakat SHahar va migratsiy tumanlar tabiiy kelgan ketgan tug’ilish o’lim a nomi ko’payish lar lar qoldig’i Viloyat 23,7 3,9 19,8 5,4 5,6 -2,4 bo‟yicha Termiz sh. 20,9 4,5 16,4 8,1 3,9 4,2 tumanlar: 1 Angor 26,3 4,3 22,0 7,4 6,3 1,1 2 Bandixon 24,8 3,1 21,7 10,0 9,1 0,9 3 Boysun 28,0 4,4 23,6 9,2 4,1 5,1 4 Denov 23,6 4,1 19,5 3,1 3,8 -0,7 5 Jarqo’rg’on 24,3 4,2 20,1 4,1 5,5 -1,4 6 Muzrabot 23,4 3,4 20,0 9,2 9,4 -0,2 7 Oltinsoy 23,8 3,9 19,9 5,5 5,3 0,2 8 Sariosiyo 26,4 3,7 22,7 3,9 5,7 -1,8 9 Termiz 24,0 4,8 19,2 4,5 1,8 2,7 10 Uzun 26,1 4,3 21,8 2,7 4,2 -1,5 11 SHerobod 23,0 4,1 18,9 5,0 6,5 -1,5 12 SHo’rchi 23,6 4,2 19,4 6,8 8,3 -1,5 13 Qiziriq 25,9 3,5 22,4 7,9 9,7 -1,8 14 Qumqo’rg’o 23,9 3,5 20,4 3,6 4,5 -0,9 n
Termiz shahri, Denov, Jarqo’rg’on, SHerobod, SHo’rchi kabi tumanlarda esa har 1000ta tirik tug’ilgan bolalarga nisbatan 1 yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi viloyat o’rtacha ko’rsatkichlaridan yuqori (7,2 ‰). Bunga asosan qo’shni Tojikiston Respublikasi Tursunzoda shahridagi allyuminiy zavodining viloyat ekologik vaziyatiga salbiy ta’siri va tibbiy sohada hal qilinishi zarur bo’lgan muammolarning ko’pligi ham ta’sir ko’rsatadi. Tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari tabiiy ko’payish ko’rsatkichini keltirib chiqarib, u ijtimoiy-iqtisodiy, biologik, demografik va boshqa omillarga bog’liq. Surxondaryo viloyati aholisining tabiiy ko’payish darajasiga ushbu omillar ichida milliy omil ham katta ta’sir ko’rsatadi. Mustaqillik yillarida respublikamizda ishsizlik darajasini kamaytirishga mintaqalarda mavjud tabiiy va iqtisodiy imkoniyatlardan samarali foydalangan holda yangi tarmoqlarni tashkil etish, kichik biznesning rivojlanishiga imkoniyat yaratish orqali erishishga harakat qilindi. Bu haqda 2008 yil 25 martda bo’lib o’tgan Viloyat kengashi sessiyasida respublika prezidenti I.A.Karimov gapirib, «…aholining bandlik darajasini oshirish, shu asosda uning daromadlari va turmush farovonligini yuksaltirish muhim ahamiyat kasb etadi… Buning uchun ishchi kuchini ko’p talab etadigan yengil va oziq- ovqat, mahalliy xom ashyoni qayta ishlash sanoati korxonalarini tashkil etish yuzasidan aniq va amaliy chora-tadbirlar ko’rish lozim. SHu bilan birga kasanachilik, oilaviy tadbirkorlik, shaxsiy chorva xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha ham ishlarni kuchaytirish zarur…»ligini ta’kidlab o’tdi.2 3. Suv resurslari omili. Mintaqada Surxondaryo (Qoratog’ va To’polang daryolari qo’shilishidan hosil bo’lgan), SHeroboddaryo, Sangardakka o’xshash katta va kichik daryolar mavjud. Sug’orma dehqonchilikning rivojlanganligi, yangi yer maydonlarining o’zlashtirilishi natijasida o’tgan asrning II yarmidan boshlab viloyatda 13 ta kanal va 5 ta suv omborlari tashkil etildi. Daryolarning asosiy to’yinish manbaalari qor, muz va yer osti suvlari hisoblanadi. Viloyatda Surxondaryo va SHeroboddaryo yirik daryolar hisoblanib, ulardan viloyatning barcha ekin maydonlarini sug’orishda foydalaniladi.V.L.SHulьts va
2 Халқ сўзи, 26.03.08. L.I.SHalatovaning (1965) hisoblariga ko’ra, Surxondaryo va SHeroboddaryo suv yig’adigan maydoni 8406 km2, oqim moduli esa 13,2 m/sek km2. Viloyatning barcha daryolari gidrografik jihatdan Amudaryo havzasiga kiradi. Surxondaryo To’polongdaryo va Qoratog’daryoning qo’shilishidan hosil bo’ladi. To’polongdaryo Qoratog’daryoga nisbatan ikki martadan ortiqroq sersuvdir, uning tog’lardan chiqish yeridagi o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 52 m3/sek, Qoratog’daryosiniki 23 m3/sekunddan iborat. Viloyat daryolarida oktyabr-fevral oylarida suv sarfining kamayishi kuzatilsa, mart oyida suv toshib oqadi, ayniqsa, may oyida suvning ko’tarilishi eng yuqori darajada bo’ladi. Iyun oyiga kelib suvning kamayishi boshlanadi. Bunday daryo rejimining xilma-xilligi ulardan sug’orish uchun foydalanishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. 1950 yillarning oxiriga kelib viloyatning yirik daryolari suvidan yil davomida dehqonchilikda oqilona foydalanish maqsadida umumiy sig’imi 800 mln m3 bo’lgan Janubiy Surxon suv ombori 1964 yilda ishga tushirildi. Uning maydoni 65,0 km2, o’rtacha chuqurligi 12,3 m., bundan biroz oldinroq, ya’ni 1960 yilda suv sig’imi 160 mln. m3 , maydoni 10,0 km2 bo’lgan Uchqizil suv ombori barpo etildi. SHuningdek, hajmi 12,8 mln. m3 bo’lgan Degrez va boshqa suv omborlar ham qurib bitkazildi. Natijada, yangi yerlarni o’zlashtirish hisobiga sug’oriladigan ekin maydonlar kengayib, paxta yetishtirish hajmi ekstensiv asosda o’sib bordi. Agar viloyat hududi joylashgan geografik kengliklarda yoz issiq, qish esa aksar hollarda yumshoq va qurg’oqchil kelishini hisobga olsak, ba’zi yillarda viloyat xo’jaligi suv resurslariga qo’shimcha ehtiyoj sezadi. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun shunday sharoit mavjud bo’lgan dunyo mamlakatlarida qo’llanilayotgan ilg’or, samarali irrigatsiya tizimlaridan foydalanish zarur.
4. Transport omili. Transport viloyat iqtisodiyotining muhim tarmog’i hisoblanadi. Surxondaryoda tabiiy boyliklarni topish va ishga tushirish, yangi yerlarni o’zlashtirish, yangi aholi manzilgohlarini barpo qilish, tayyor mahsulotlarni va xom ashyoni o’zga rayonlarga chiqarish yoki ulardan keltirish hamisha viloyat transport tarmoqlari va ularning rivojlanish darajasiga bog’liq. Viloyatda temir yo’l, avtomobil yo’li, havo, suv va quvur transaort turlari rivojlantirilgan. Har qanday mintaqa iqtisodiyoti uchun ahamiyatli bo’lgan temir yo’l transporti Surxondaryoda Kogon – Termez yo’nalishida birinchi marotaba 1915 yilda tashkil etilgan. Bu yo’lning ichki taraqqiyotda ta’siri kuchli bo’lmasa ham u viloyat hududini o’zga regionlar bilan bog’lovchi dastlabki muhim omil bo’lgan. Termizdan viloyatning shimoliy tumanlari orqali 1925 yildan boshlab temir yo’l o’tkazila boshladi. O’sha yili Termiz – Dushanbe(248 km), 1971 yil Termiz – Qo’rg’ontepa – Yavan temir yo’llari qurildi. 2007 yil ishga tushirilgan Toshg’uzor- Boysun-Qumqo’rg’on» temir yo’lining viloyat iqtisodiyoti rivojlanishida ahamiyati katta bo’ladi. Avtomobil transporti temir yo’l transporti kabi katta ahamiyatga ega. U viloyat tumanlarini bir-birlari bilan bog’lovchi vosita bo’lishi bilan birgalikda ko’p yillar davomida mintaqaning yagona ichki qo’shnisi bo’lgan Qashqadaryo viloyati orqali respublikaning markaziy viloyatlari bilan iqtisodiy aloqalar olib borishda katta ahamiyatga ega. Viloyatning asosiy transport yo’llari o’tgan hududlarida xalqaro andozalarga javob beradigan yo’llar, ularga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar, kommunikatsiya vositalari talab etiladi. So’nggi yillarda ushbu masalaga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Surxondaryo transport tarmoqlari ichida havo, suv va quvur transport tarmoqlari iqtisodiyot rivojlanishida nisbatan past ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, respublikamiz prezidenti I.Karimov tashabbusi bilan loyihalashtirilayotgan 2003 yil iyun oyida Tehronda O’zbekiston, Eron hamda Afg’oniston rahbarlari tomonidan imzolangan bitim asosida Termiz –Mozori SHarif Hirot-Bandar-Abbos va CHorbahor yo’nalishidagi Transafg’on yo’lagi O’zbekiston uchun janubiy dengiz portlariga olib chiquvchi loyiha viloyat transporti uchun katta ijobiy o’zgarishlarni olib keladi.
2.2. Surxondaryo viloyati sanoatining tarmoq tarkibi.
Viloyat xo’jaligining rivojlanishida mintaqada mavjud sanoat tarmoqlarining ham hissasi katta. Biroq boy tabiiy resurslar bo’lishiga qaramay viloyatda sanoat o’tgan asrning 50-yillarga borib taraqqiy eta boshladi. Bunga viloyat hududida keng ko’lamda olib borilgan kon qidiruv ishlarining natijalariga ko’ra istiqbolli konlar topilganligi va paxtani birlamchi qayta ishlovchi yirik korxonalarning qurilishi sabab bo’ldi. Bu davrgacha esa qurilish materiallari sanoatining g’isht va ohak tayyorlash, yengil va oziq-ovqat sanoatining don yanchish, paxta tozalash va yog’ ishlab chiqarish sohalarigina mavjud bo’lgan, xolos. 1927 yilda Termizda IES ishga tushirilgan bo’lsa, 1929-1941 yillar davomida Denov, Xayrobod, SHerobod paxta tozalash zavodlari, Termiz shahrida go’sht kombinati, non va yog’ zavodlari, Denov shahrida motor ta’mirlash va sharob zavodlari, «Xovdag», «Uchqizil», «Kakaydi» neft konlari ishga tushdi. Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi tiklanishlar davri viloyatda sanoat tarmoqlarining rivojlanishiga to’sqinlik qildi. 1971 yilda Qumqo’rg’on gidrouzeli, Uzun, Jarqo’rg’on, Angor va Muzrabot paxta tozalash zavodlari, Denovda yog’-ekstraktsiya, konserva, pivo zavodlari, shakarqamish davlat xo’jaligi hududida rom zavodi, Sariosiyoda g’isht va mayda shag’al saralash, Qumqo’rg’onda ta’mirlash-mexanika, temir-beton buyumlari ishlab chiqarish zavodlari, «Lalmikor» neft koni va boshqalar ishga tushirildi. Natijada, viloyat sanoatining asosini tashkil etuvchi yoqilg’i-energetika, mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi tarmoqlar barpo etildi. Sanoat tarmoqlari shakllanishining kech boshlanganligi hozirda viloyatda sanoat majmuasi, ichki tarmoqlar tuzilishi va hududiy tashkil etilishining takomillashmaganligiga sabab bo’lgan. Mavjud tarmoqlar asosan mahalliy xom ashyoni qayta ishlashga ixtisoslashgan edi. Viloyatning markazdan uzoqligi, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga qulayligi, asosan paxta yetishtirish va uni birlamchi qayta ishlashga ixtisoslashganligi sababli viloyat respublikada sanoat rivojlantirish darajasiga ko’ra so’nggi o’rinlardan birini egallab kelgan. Jumladan, 1970 yilda jami ishlab chiqarilgan mahsulotning aholi jon boshiga to’g’ri kelish indeksi bo’yicha viloyat ko’rsatkichi 0,56ga teng bo’lgan. Xuddi shu yil sanoat rivojlanish darajasiga ko’ra 0,48 ko’rsatkichi qayd etilgan bo’lib, bu ko’rsatkich Toshkent viloyatidan 3 marta, respublika o’rtacha ko’rsatkichidan esa 2 marta kam. Qayd etilgan holat keyingi yillarda ham ijobiy tomonga o’zgarmadi. II Jahon urushidan keyin va ayniqsa, Afg’onistonga SHo’ro qo’shinlarining kiritilishi viloyatni, xususan, uning asosiy sanoat markazlaridan biri hisoblangan Termizni yopiq zonaga aylantirdi. Mustaqillikka erishgach, barcha sohalarda bo’lgani kabi sanoatda ham tub o’zgarishlar yuz berdi. Surxondaryo viloyati sanoati o’tish davri qiyinchiliklari natijasida ba’zi sohalarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi kamaydi, ayrimlari esa o’z faoliyatini to’xtatdi. Mahsulot ishlab chiqarishda nodavlat sektorining o’rni ko’rina boshladi. Masalan, 1999 yil ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining 92 foizi nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2010 yilga kelib bu ko’rsatkich deyarli 100 foizga yetdi. Mavjud sanoat korxonalari zamonaviy dastgohlar bilan ta’minlana boshlandi. Natijada, Jarqo’rg’on ip yigiruv-to’quv fabrikasi, SHo’rchi un kombinati kabi korxonalarini chet el zamonaviy uskunalari bilan qayta jihozlash hisobidan ishlab chiqarish quvvatlari bir yarim-ikki barobar oshdi. Xo’jaikon tuz konida yiliga 50 ming tonna osh tuzi ishlab chiqaruvchi korxona, Denov yog’- ekstraktsiya zavodida yiliga 10 ming tonna sovun ishlab chiqarish quvvatiga ega yangi liniya ishga tushdi.
Viloyat hududida hozirda chet ellik hamkorlar bilan birgalikda qurilgan «Surxon Atlantik», «Surxonteks», «Oltin chigit» kabi ruyhatga olingan 49 ta qo’shma korxonalardan 44 tasi faoliyat yuritmoqda (2012 yil). 1999 yilda 20 qo’shma korxona 800 mln. so’mlikka yaqin mahsulotlar ishlab chiqargan bo’lsa, 2012 yilda mahsulot ishlab chiqarayotgan qo’shma korxonalar 104751,8 mln so’mlik mahsulot va xizmatlar ishlab chiqardi. Viloyat sanoati respublikaning barcha hududlarida bo’lgani kabi mustaqillikning ilk yillarida turli iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi. Bunga sabab sifatida mavjud ishlab chiqarishni tashkil etuvchi shakllaridagi (ixtisoslashuv, kooperatsiya) uzilishlar, boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar, moliyaviy qiyinchiliklarni ko’rsatish mumkin. Natijada sanoat ishlab chiqarish hajmida o’sish darajasi pasayib bordi. Sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish so’nggi yillarda eng past ko’rsatkichi 1993 yilda qayd etildi (99 %). Oldingi yillarda mavjud zahiralar asosida sanoat mahsulotlari ishlab chiqargan bo’lsa, bu yilda iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli ko’pgina korxonalar o’z ish faoliyatini to’xtatgan, ba’zilarida mahsulot ishlab chiqarish hajmi qisqargan. 1991- 1996 yilgacha bo’lgan davrda viloyatda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 5 martaga ko’paygan bo’lishiga qaramay o’sish darajasi oldingi yillarga nisbatan past bo’ldi.(1-jadvalga qaralsin) Statistik ma’lumotlarga ko’ra 1991 yil viloyatda 2130,7 mln. so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqargan bo’lib, bu ko’rsatkich respublika sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining 3,3 foizini tashkil qilgan. 2- jadval
Surxondaryo viloyati sanoat ishlab chiqarishning tarmoqlar tarkibi (foiz hisobida) Sanoat tarmoqlarining jami mahsulot ishlab chiqarish hajmidagi salmog‟i (% hisobida) 1991 y 1996 y 2000 y 2012 y Jami sanoat 100 100 100 100 SHu jumladan: Elektro - energetika - - - 0.7 Yoqilg’i sanoati 1,0 6,8 5,9 11,9 undan : Ko’mir 0,4 2,2 2,5 1,0 Neft qazib olish va qayta ishlash 0,6 4,6 3,4 10,9 Mashinasozlik va metalga ishlov berish 3,2 5 4 1,3 O’rmon va yog’ochsozlik 0,6 0,3 0,4 0,7 Qurilish materiallari sanoati 5,2 7,8 6,2 4,6 Engil sanoat 63,2 50,3 45,8 54,1 Undan : paxta tozalash 59,0 46,7 41,1 49,9 Ip-gazlama 1,3 2,9 3,9 3,2 Tikuvchilik 2,1 0,6 0,4 0,13 CHinni-fayans buyumlari ishlab chiqarish 0,1 0,03 0,01 0,004 Oziq-ovqat sanoati 26,4 28,7 34.9 24,5 Undan: Non 1,8 2,4 4,2 2,6 Konditer mahsulotlari ishlab chiqarish - - 0,1 0,1 Makaron - 0,2 0,14 0,1 Yog’-moy 2,9 4,3 4,9 5,3 Vinochilik 2,8 2,2 4,0 1,2 Meva-sabzavot 0,7 1,0 1,3 0,08 Go’sht va sut 10,2 1,4 2,15 2,0 Baliq 0,1 0,02 0,02 0,02 tuz 0,9 2,4 2,1 0,4 Un va un mahsulotlari 7,0 14,6 19,6 12,7 Meditsina - 1,6 - Poligrafiya 0,1 0,3 0,2 0,1 Boshqa sanoat tarmoqlari 0,3 0,8 1 2,1
Viloyatda mavjud sanoat tarmoqlarida 40ga yaqin turdagi sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ularning asosiy qismini xalq iste’mol mahsulotlari tashkil etadi. SHu bois, iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarish yildan-yilga ortib bormoqda. Sanoat markazlari asosan mintaqaning tekislik qismida joylashgan bo’lib, transport yo’llari yaqinidagi IGO’ qulay aholi manzilgohlarida shakllangan. Sanoat tarmoqlari orasida mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ko’ra qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashga ixtisoslashgan yengil va oziq-ovqat sanoatining hissasi katta. Ushbu sanoat tarmoqlarining rivojlanishi uchun viloyatda arzon xom ashyolar bilan birga mehnat resurslari ham yetarlidir. Yengil sanoatning asosiy tarmog’i paxta tozalash sanoati hisoblanadi. Bu tarmoq jami viloyat sanoat mahsulotining 47,1 va yengil sanoat mahsulotlarining 93,2 foizini ta’minlaydi. Mintaqa ilk sanoat korxonasi hisoblangan 1912 yilda qurilgan Termiz paxta tozalash zavodi ham shu tarmoqqa tegishli. Hozirda viloyatda 11 ta yirik paxta tozalash zavodlari mavjud bo’lib, SHerobod, Jarqo’rg’on, Denov paxta tozalash zavodlari eng yiriklari hisoblanadi. So’nggi yillarda xom ashyo miqdorining kamayib borayotganligi korxonalarning to’liq quvvat bilan ishlay olmayotganligiga sabab bo’lmoqda. Oziq-ovqat sanoati mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ko’ra viloyat sanoatida ikkinchi o’rinni egallaydi. Uning un va un mahsulotlari (SHo’rchi, Jarqo’rg’on), yog’ va sut mahsulotlari (Denov, Termiz), go’sht va go’sht mahsulotlari (Termiz), meva konservalari (Denov, Oltinsoy, Sariosiyo), sharob va sharob mahsulotlari, spirtli ichimliklar (Denov, Oltinsoy) kabi ishlab chiqarish sohalari mavjud. Ushbu sanoat tarmog’ining 20 dan ortiq sanoat korxonalari orasida SHerobod tuz zavodi, SHo’rchi un kombinati, Termiz go’sht kombinati, Denov sharob-aroq zavodlari mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ko’ra sezilarli salmoqqa ega. Ma’lumki, Surxondaryo viloyatida neft va gaz qazib olinadi. SHu bilan birga mintaqa sanoatida o’ziga xos o’rin tutuvchi asosan maxalliy xom ashyolar asosida mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlardan biri yoqilg’i-energetika sanoatidir. Ko’mir asosan SHarg’un konidan yopiq usulda qazib olinib, respublikadagi asosiy toshko’mir koni hisoblanadi. Barcha tarmoqlarda bo’lgani kabi ushbu tarmoqda ham mahsulot ishlab chiqarish hajmi 1991 yilga nisbatan kamayib ketgan. Agar 1991 yilda 199 ming tonna ko’mir qazib olingan bo’lsa (bu respublika umumiy ko’rsatkichining 3,3% ni tashkil etadi), 2012yilga kelib bu ko’rsatgich 109 ming tonnani tashkil etdi (respublika umumiy ko’rsatgichining 3,6%). Bunday holat ko’mir qazib olish eskirganligi va toshko’mirni energiya oluvchi manbaa sifatida ishlatish maqsadga muvofiq emasligi natijasida yuzaga keldi. Hozirgi vaqtda davlat tamonidan «SHarg’un ko’mir koni» sho’’ba korxonasiga kiritilgan 1 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi investitsiya yordamida korxonani modernizatsiya qilinmoqda. SHu asosda mahsulot miqdorini 120 ming tonnaga yetkazish ko’zda tutilgan. Ko’mir koni yaqinida tashkil etilgan ko’mir briketlari ishlab chiqarish fabrikasini ham qayta ishga tushirish rejalashtirilmoqda. Qazib olingan mahsulot yangi ishga tushirilgan temir yo’l liniyasi orqali Olmaliq tog’ kon metallurgiya kombinati va Angren IES iga olib boriladi. Demak, Toshg’uzor- Boysun- Qumqo’rg’on temir yo’lining ishga tushirilishi ushbu hududning IGO’ni qulaylashtirib qolmay, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, viloyatda To’da, Gurun, Angar kabi toshko’mir konlari ham aniqlangan bo’lib, ular kelajakda viloyatda ko’mir sanoatining rivojlanishiga yordam beradi. Neft qazib olish viloyat sanoat mahsulotlarining 2,1% ni ta’minlaydi va bu ko’rsatkich ham so’nggi yillarda keskin pasaymagan. Masalan, 1991 yilda 136,8 ming tonna neft qazib olingan bo’lsa, 2010 yilga kelib bu ko’rsatkich 142,4 ming tonnani tashkil etdi. 2010 yil ma’lumotlariga ko’ra viloyat respublikada qazib olingan neftning 2,9 % ni bergan. Viloyat nefti tarkibida turli qo’shimcha moddalarning ko’pligi, qayta ishlovchi korxonalarining yo’qligi sababli hozirda asosan yo’l qurilishida bitum sifatida foydalaniladi, bir qismi Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodiga yuboriladi. Umuman neft sanoati viloyat yoqilg’i- energetika majmuasida istiqbolli soha hisoblanadi. CHunki, aniqlangan neft konlari hozircha to’liq ishga tushirilmagan. SHu bilan birga xorijiy davlatlar bilan birga turli mintaqada neft konlarini qidirib topish ishlari olib borilmoqda. Tabiiy gaz qazib olish mustaqillikning ilk yillaridan boshlab keskin kamaya bordi. 2006 yilga kelib viloyatda gaz qazib olish ishlari to’xtatildi. Lekin hozirda Boysun gaz sarmoya blokida olib borilayotgan tekshirish ishlari ijobiy natija bersa, viloyat sanoat tarmoqlari orasida gaz sanoati yana o’z o’rniga ega bo’lishi mumkin. Yoqilg’i energetika majmuasining elektrenergetika tarmog’i viloyatda juda past darajada rivojlangan. 2006 yilda To’polon daryosida barpo etilayotgan To’polon GES ning 2 energobloki ishga tushirilgan bo’lib, har bir energoblok 15 mVt. quvvatiga ega. Qurilish materiallari sanoati mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ko’ra viloyat sanoatida 4 o’rinni egallaydi. Ushbu sanoat tarmog’ining 30dan ortiq korxonasi mahalliy hom ashyoga tayangan holda mahsulot ishlab chiqaradi. G’isht zavodlari viloyatning ko’pgina tumanlarida mavjud bo’lib, Sarosiyo, Jarqo’rg’on, Uzun tumanlaridagi zavodlar eng yiriklari hisoblanadi. SHuningdek, ohak tayyorlash (Qumqo’rg’on, Oltinsoy), temir-beton (Termiz, Qumqo’rg’on, Surxon, Denov), marmarga sayqal berish (Kampirtepa), shag’al tayyorlash (Sariosiyo) kabi tarmoqlari ham faoliyat ko’rsatmoqda. Hozirda ishlab chiqarilayotgan mahsulot asosan mahalliy ehtiyojlar uchun ishlatiladi. Viloyatning SHerobod tumanidagi Beshbuloq konida aniqlangan 150 ming tonna miqdoridagi xom ashyo zahirasi asosida salkam 300 mln AQSH dollarlik chet el investitsiyasini to’g’ridan-to’g’ri jalb etish yordamida Janubiy Koreya davlati bilan hamkorlikda yuqori sifatli tsement ishlab chiqarish bo’yicha qo’shma korxona tashkil etilish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, viloyat sanoatini rivojlantirish uchun amalga oshirilgan 15ta investitsion loyihalarning 6tasi qurilish materiallari sanoatini modernizatsiya qilish doirasida amalga oshiriladi. Ushbu tadbirlar kelajakda boy xom ashyo manbaiga ega bo’lgan qurilish materiallari sanoatining yanada rivojlanishiga yordam beradi. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati viloyatda past darajada rivojlangan bo’lib, bu yerda ushbu tarmoqqa tegishli bo’lgan 10ga yaqin korxona mavjud. Ularda asosan turli qishloq xo’jaligi mashinalarini ta’mirlash va ayrim qismlarini ishlab chiqarish bilan shug’ullaniladi. Tarmoqda Termiz va Denov ta’mirlash mexanika zavodlari eng yiriklari hisoblanadi. Ushbu sanoat tarmoqining paxta tozalash asbob-anjomlari va ularga ehtiyot qismlari ishlab chiqarish tarmog’i 1991 yilga nisbatan bir necha o’n barobarga o’sgan bo’lib, bunga viloyat sanoatida salmoqli o’rin tutuvchi paxta tozalash sanoati korxonalari uchun uskuna va ehtiyot qismlariga doimo ehtiyoj yuqoriligi sabab bo’ladi. Chorvachilik uchun mashina va asbob-uskunalarga talab yo’qligidan 1999 yildan beri bu turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilmaydi. Ma’lumki, ishlab chiqarish tarmoqlarini tashkil etish va joylashtirishga ta’sir etuvchi omillar orasida IGO’ omili o’ziga xos ahamiyatga ega. Bu omil ayniqsa, sanoatning rangli metallurgiya, mashinasozlik kabi og’ir tarmoqlari rivojida salmog’i katta. Demak, mintaqa IGO’ qulaylashuvi mazkur tarmoq korxonalarining ishlab chiqarish quvvatining oshishiga imkoniyat yaratadi. O’rmon-yog’ochsozlik (SHo’rchi mebel fabrikasi), poligrafiya sanoatining (viloyatning yirik tumanlarida jami 11ta bosmaxona bor) ham viloyat sanoatida oz bulsa-da o’z o’rniga ega. Barcha sanoat tarmoqlari, yuqorida aytib o’tilganidek, kelajakda rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit, xom ashyo manbaalari mavjud. Bu nafaqat mavjud sanoat tarmoqlarining rivojlanishini ta’minlabgina qolmay, balki neftni qayta ishlash, rangli metallurgiya, kimyo sanoat tarmoqlarini barpo etish uchun asos bo’la oladi. Viloyat sanoat tarmoqlarini tahlil etar ekanmiz, asosiy sanoat markazlari muhim transport yo’llarida joylashganini ko’ramiz. Ayniqsa, sanoatning bir necha tarmoqlari rivojlangan Denov, Sho’rchi, Qumqo’rg’on, Jarqo’rg’on, Termiz shaharlari viloyatning asosiy temir va avtomobil yo’llari tutashgan transport tugunlaridir. Chunki, zaruriy xom ashyoni yetkazib berish, tayyor mahsulotni tashish kabi jarayonlar transport bilan ta’minlanganlik darajasiga bevosita bog’liq. Bu jihatdan «Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on» temir yo’lining ishga tushirilishi ham mavjud tabiiy boyliklari to’liq o’zlashtirilmagan, asosan yengil sanoat tarmog’i mavjud bo’lgan Boysun shahrining iqtisodiy salohiyatini yuksalishiga imkon beradi.
Viloyatda 2013 yil 1-yarim yilligida jami 1097 ta, shundan 23 ta yirik, 1074 ta kichik sanoat korxonalari faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib, ushbu korxonalarda 16711 nafar ishchilar mexnat qilishmoqda.
Viloyatda 2012 yilda jami 513,4 mlrd.so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilib, o’tgan yilning o’tgan yilga nisbatan o’sish darajasi 112,7 foizni tashkil qildi. Aholi jon boshiga sanoat mahsulotlari 226,1 ming so’mdan iste’mol mollari 83,9 ming so’mdan to’g’ri keldi. Viloyat yalpi hududiy mahsulotida sanoat mahsulotlarining ulushi 9,4 foizni tashkil etdi. Ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari tarmoqlar bo’yicha tahlil qilinganda; - qurilish materiallari sanoatida 128,9 foizga, - yengil sanoatda 111,8 foizga, - yoqilg’i sanoatida 121,5 foizga, - elektorenergetika sanoatida 112,7 foizga - o’rmon, yog’ochini qayta ishlash va qog’oz-tsellyuloza sanoati 115,6 foizga, - un-krupa va kombikorma sanoati 110,1 foizga, - Oziq-ovqat sanoati 120,8 foizga, - Mashinasozlik va metalni qayta ishlash sanoati 120,5 foizga, - Qora metal sanoati 336,7 foizga o’sishga erishildi. O’tgan yilning shu davriga nisbatan natura holida shag’al 8,6 ming m. kub., tayyor paxta gazmollar 9,0 ming m. kv., omuxta yem 4,2 ming tonna, neft bitum 3,1 ming tonna, osh tuzi 1010,0 tonna, gazli suv 1,5 ming litr ko’p ishlab chiqarildi. Hisobot davrida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining 73,4 foizi asosiy sanoat korxonalari, 2,3 foizi yordamchi sanoat korxonalari, 13,9 foizi kichik sanoat korxonalari va 10,4 foizi yakka tartibda mehnat qiluvchilar hissasiga to’g’ri keldi. Ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarida “Surxonpaxtasanoat” XAB tizimidagi korxonalarning ulushi 33,9 foizni (174,2 mlrd. so’m), “Jarqo’rg’on neftni qayta ishlash” Q.K.niki 13,7 foizni (70,4 mlrd.so’m), “Surxondonmahsulotlari” AJniki 3,2 foizni (16,5 mlrd.so’m), “SHo’rchidonmahsulotlari” XJniki 6,2 foizni (31,9 mlrd.so’m), “Surxonoziqovqatsanoati” XJniki 4,4 foizni (22,3 mlrd.so’m) tashkil qildi. Ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarining 70,4 foizini oziq-ovqat mahsulotlari, 18,4 foizini nooziq-ovqat mahsulotlari va 11,2 foizini alkogol ichimliklari tashkil qildi. SHu bilan bir qatorda 2013-2015 yillarda Surxondaryo viloyatini ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturiga muvofiq sanoat sohasida umumiy qiymati 10,6 mln dollarlik 119 ta loyiha amalga oshirilish va natijada 1904 ta ish o’rni tashkil etilishi belgilangan bo’lib amalda umumiy qiymati 12,8 mln dollarlik 145 ta loyiha foydalanishga topshirilib, 2187 ta ish o’rinlari tashkil etildi. Amalga oshirilgan loyixalar tarmoqlar kesimida tahlil qilinadigan bo’lsa, ximiya va neftximiya sanoatida 7 ta loyiha, qurilish sanoatida 50 ta loyiha, oziq- ovqat sanoatida 34 ta loyiha, yengil sanoatda 36 ta loyiha, charm poyabzal sanoatida 3 ta loyiha, mebel va qog’oz sanoatida 15 ta loyihalar amalga oshirildi. Misol uchun, Termiz shahridagi “Boysun Biznes servis” xususiy korxonasida 200,0 ming dollar investitsiya evaziga qurilish materiallari (shlakablok, plitka, shpatlevka mahsulotlari) ishlab chiqarish yo’lga qo’yilib, 57 ta yangi ish joylari yaratildi. SHuningdek, Boysun tumanidagi “Daxbed” kichik korxonasida profnastil, polietilen quvur ishlab chiqarish, “Safar Jo’ra Bahrom” MCHJda profnastil ishlab chiqarish, Denov tumanidagi, “Denov-Ravnaq kamoli” xususiy korxonasida poyabzal ishlab chiqarish kabi yangi turdagi sanoat maxsulotlari ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Ushbu amalga oshirilgan loyihalar xisobiga 145 ta korxonadan 44 tasida jami 1,4 mlrd. so’mdan ortiq sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. Ularni tumanlar kesimida ko’rib chiqsak, Termiz shaxrida 7 ta, Angorda 4 ta, Boysunda 5 ta, Denovda 5 ta, Jarqo’rg’onda 3 ta, Qumqo’rg’onda 4 ta, Oltinsoyda 2 ta, Sariosiyoda 4 ta, Termiz tumanida 1 ta, Uzunda 3 ta, SHerobotda 5 ta, SHo’rchida 5 tadan to’g’ri keladi. SHu bilan birga sanoat sohasida umumiy qiymati 10,8 mln. dollarga teng bo’lgan 175 ta loyixa (5044 ta yangi ish o’rni) tashkil etilishi rejalashtirilmoqda. Bulardan: Qurilish sohasida hozirgi kunda yiliga 1,8 mln.dona shifer ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan Termiz shaxridagi “Grand SHifer” qo’shma korxonasi tomonidan rangli shifer, metallocherepitsa, profnastil va profil ishlab chiqarish; Engil sanoat sohasida Jarqo’rg’on tumanidagi "TELA TEXTILE" QK tomonidan umumiy qiymati 10 mln. dollar va yillik ishlab chiqarish quvvati 22,5 mln.kv.m gazlama ishlab chiqarish loyihasi ishga tushirilishi (230 ta yangi ish o’rni), Sobiq "Surxon paxta" ("Savdo Energo" OAJ) 429 ming dona trikotaj maxsulotlari ishlab chiqarish loyixasi (150 ta yangi ish o’rni), Sariosiyo tumanidagi "SHurtan neftgaz" GQZ ("Uzbekengilsanoat" DAK) 10 mln juft paypoq ishlab chiqarish fabrikasini foydalanishga topshirish ko’zda tutilmoqda. Bundan tashqari, bir qator kichik sanoat korxonalarining ishga tushirilishi natijasida yengil sanoat soxasida noto’qima mato, farmatsevtika sanoatida maz, tabletka, bir martalik shpritslar xamda dorivor vositalar, va boshqa sanoat maxsulotlari ishlab chiqarish yo’nalishlarida briket qo’mir, gaz garelkalari, velosiped, turli xil nasoslar extiyot qisimlari ishlab chiqarilishi rejalashtirilmoqda.
2.3. Surxondaryo viloyati sanoatining hududiy rivojlanish xususiyatlari. Har qanday mintaqa iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishini, odatda bir qancha ko’rsatkichlar orqali ko’rib chiqiladi. Yalpi milliy mahsulot, sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlarining umumiy hajmi, kapitall qo’yilmalar, aholiga pullik hizmat, investitsiya, eksport va import miqdori kabilar ana shunday asosiy ko’rsatkichlar hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkichlar orqali mintaqalarning iqtisodiy rivojlanish darajasi qay holatda ekanligini aniqlash mumkin. Har qanday mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy darajasi tahlil etilayotganda o’sha hududda rivojlanishiga ko’ra bir-biridan farq qiluvchi hududiy (geografik) tafovutlar borligi aniqlanadi. Mintaqa iqtisodiyoti tarmoqlari ma’lum shart-sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda hududiy tashkil etiladi. Xom ashyo, yoqilg’i, elektr quvvati, iqlim va suv sharoitlari, mehnat resurslari, iste’mol, transport, IGO’, ekologik va boshqa omillar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda muhim rol o’ynaydi.
Surxondaryo viloyati ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etishda xom ashyo, iqlim va suv sharoiti, mehnat resurslari, transport omillarining o’rni katta. Mavjud omillardan samarali foydalanish natijasida mintaqa iqtisodiy rivojlanishiga erishish mumkin. Viloyat xo’jaligining tarkibiy tuzilishini tahlili mintaqada rivojlanish darajasiga ko’ra bir-biridan farq qiluvchi tumanlar borligini ko’rsatdi. Jumladan, uning azaldan tarkib topgan tekislik qismida joylashgan, yirik ekin maydonlariga ega bo’lgan tumanlarida dehqonchilik va sanoatning asosiy korxonalari joylashgan bo’lsa, tog’li qismida chorvachilik, tog’-kon sanoati tarmoqlarigina rivojlangan.
Viloyat sanoat tarmoqlarining hududiy tarkibida ham o’ziga xos xususiyatilar mavjud. SHu o’rinda alohida ta’kidlash zarurki, o’rganilayotgan hududda sanoat rayonlari hozircha shakllanmagan. Viloyatda sanoat rayonlari tarkibiga kiruvchi tipik sanoat tugunlari va markazlari ham mavjud emas. Binobarin, hozircha bu yerda sanoatni rayonlashtirishning birlamchi pog’onalari yoki taksonomik birliklari, ya’ni sanoat korxonalari va sanoat punktlar mavjud, xolos. Biroq shunga qaramasdan, tizim-tarkib nuqtai nazaridan viloyat sanoatining hududiy tuzilishini shartli ravishda 2 sanoat rayoniga ajratib ko’rishimiz mumkin. Ular:
1. Surxon yoki Termiz-Sariosiyo sanoat rayoni;
2. SHerobod sanoat rayoni.
Surxon yoki Termiz - Sariosiyo sanoat rayoni tarkibiga Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy, SHo’rchi, Qumqo’rg’on, Jarqo’rg’on, Termiz tumanlari va Termiz shahri kiradi. Ushbu ma’muriy tumanlar maydoni viloyatning janubidan shimolga tomon meridianal holatda cho’zilgan bo’lib, deyarli bir xil daryo turi va transport yo’llari tizimi bilan yaxshi ta’minlangan. Mazkur tumanlar hududini Termiz-Denov-Dushanbe temir yo’li va Katta o’zbek trakti avtomobilь yo’li kesib o’tgan. SHuningdek, ushbu tumanlar hududidan viloyatning yirik daryosi Surxondaryo daryosi (196 km) oqib o’tadi va bu yerda viloyatdagi eng yirik suv omborlari Janubiy Surxon, To’polang, Degrez, Uchqizil va Oqtepa suv omborlari qurib ishga tushirilgan.
Rayon hissasiga viloyat umumiy aholisining 71,5 % to’g’ri keladi. Bu yerda sanoat, shu jumladan, xalq iste’mol mollari ishlab chiqarish yaxshiroq rivojlangan. Rayon viloyat jami sanoat mahsulotining 69,5%ini, xalq iste’mol mollarining 90%ni ishlab chiqaradi. Biroq Surxon rayonining sanoati nisbatan rivojlangan bo’lsada, bu borada tumanlararo miqyosda katta farqlar mavjud. CHunonchi, viloyat va rayon sanoat ishlab chiqarish hajmida Denov tumani yuqori mavqega ega. Tumanda viloyat jami yalpi sanoat mahsulotining 14,3 %, iste’mol mahsulotining 30%, rayon yalpi sanoat mahsulotining 25% va xalq iste’mol mollarining 54 %ni ishlab chiqarmoqda(2012 y.). Bu yerda mintaqaning yirik sanoat korxonasi Denov yog’ ekstraktsiya zavodi, sut, konserva, aroq-vino ishlab chiqaruvchi korxonalari, shuningdek, momiq-paxta fabrikasi, paxta tozalash korxonalari (Denov, Xayrabod) joylashgan. Birgina Denov yog’-ekstraktsiya korxonasi viloyatda ishlab chiqiladigan o’simlik moyining 100%ni ishlab chiqarmoqda. Unga Denov tumanidagi jami yalpi sanoat mahsulotining 30%dan ortig’rog’i, viloyat sanoat mahsulotining 12% to’g’ri keladi.
Sanoat mahsuloti hajmiga ko’ra, ikkinchi o’rinda SHo’rchi tumani turadi. Tumanda viloyatning yirik don mahsulotlarini qayta ishlash korxonasi, paxta tozalash va mebel fabrikasi joylashgan. Sanoat salohiyati bo’yicha keyingi o’rinni Jarqo’rg’on tumani egallaydi. Tumanda viloyatda yagona bo’lgan to’qimachilik korxonasi, Jarqo’rg’on va Surxon paxta tozalash zavodlari, mustaqllik yillarida qurib ishga tushirilgan un ishlab chiqarish korxonasi ishlab turibdi. Viloyat ma’muriy markazi – Termiz shahrida go’sht, sut korxonasi, paxta tozalash zavoi, g’isht zavodi ishlab turibdi.
Rayonning qolgan Qumqo’rg’on, Sariosiyo, Uzun tamanlarida sanoat ishlab chiqarish asosini paxta tozalash korxonalari tashkil etadi. Sariosiyo tumanida konserva mahsulotlari ishlab chiqarish korxonasi, Qumqo’rg’on tumanida esa xorijiy tadbirkorlar bilan hamkorlikda qurilgan sara urug’ ishlab chiqaruvchi “Oltin chigit” qo’shma korxonasi bor. Sariosiyo tumanida esa ko’mir (SHarg’un), Jarqo’rg’on tumanida esa neftь qazib chiqarish (Xovdak, Kakaydi) mavjud. Ayni vaqtda Termiz va Oltinsoy tumanlari tipik qishloq xo’jalik rayoni hisoblanadi. Viloyatning Oltinsoy tumani esa yagona uzumchilikka ixtisoslashgan tumandir. Bu yerda uzumchilik negizida vino ishlab chiqaruvchi korxona faoliyat olib boradi. SHunday qilib, Surxon rayonida Denov sanoat tuguni (u shakllanish darajasida) hamda Termiz, Denov, Jarqo’rg’on sanoat markazlarini, SHo’rchi, Qumqo’rg’on, Sariosiyo, Uzun sanoat punktlarini ajratish mumkin. SHuningdek, bu yerda SHarg’un, Xovdak, Kakaydi kabi “resurs” markazlar yoki shaharchalar mavjud.
Sherobod sanoat rayoniga Angor, Muzrabot, SHerobot, Qiziriq, Bandixon, Boysun tumanlari kiradi. Mazkur tumanlar guruhi viloyat aholisining 28,5%ini va yalpi sanoat mahsulotining 30,5%ini mujassamlashtiradi.
Mintaqaning sanoat salohiyati Surxon vodiysi tumanlariga nisbatanancha sust bo’lib, Bandixon va Boysun tumanlaridan tashqari, SHerobod, Muzrabot, Qiziriq, Angor tumanlarida asosan paxta tozalash korxonalari mavjud. Masalan, SHerobod tumani sanoat mahsulotining 81,2 %ini, Angor tumanida 90,7, Qiziriq tumanida 97,2 va Muzrabot tumanida 75,1%ini paxta tozalash zavodlari ishlab chiqaradi. Boysun tumanida ipak gazlama ishlab chiqaruvchi “Ishonch” hissadorlik jamiyati, SHerobod tumanida respublika ahamiyatiga molik Xo’jaikon tuz koni, Boysun tumanida To’da ko’mir koni joylashgan. Ko’rinib turibdiki, SHerobod rayonining sanoat salohiyati Surxon rayoniga nisbatan ancha past. Ushbu xulosaga bu yerda sanoat tugun va markazlarining shakllanmaganligi ham dalolat beradi. Mavjud barcha qishloq tumanlarining markazlarini sanoat punkti darajasida baholash mumkin, xolos (3-jadvalga qaralsin). Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish asosan Jarqo’rg’on, Denov, SHo’rchi, Termiz shahri, SHerobod, Qumqo’rg’on, Angor, Qiziriq, Muzrabot, Uzun, Sariosiyo tumanlari (90,9 foizi) hissasiga to’g’ri kelmoqda. Ayrim tumanlarning umumiy sanoat hajmidagi ulushi juda past bo‟lib qolmoqda, misol uchun Termiz tumani (1,7 %), Boysun (1,6 foiz), Oltinsoy (0,8 %). Asosiy sanoat korxonalarining ulushi o’sish o’rniga kamayishi kuzatilmoqda. Misol uchun, hisobot davrida ishlab chiqarilgan jami iste’mol tovarlarida “Surxondaryodonmahsulotlari” XJniki 9,0 foizga 3-jadval Surxondaryo viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko‟rsatkichlari (2012 y. jamiga nisbatan foizda) t/r SHahar va Sanoat ishlab XIM Qishloq Kapital Pudrat CHakana Pullik Eks- Im- tumanlar nomi chiqarish xo’jalik qo’yil- ishlari savdo xizmat port port yalpi mahsuloti malar Termiz sh. 8,8 12,2 0,1 8,0 18,7 19,6 32,5 6,4 36,0 tumanlar: 1 Angor 5,0 1,7 6,0 3,2 4,0 4,6 2,7 5,8 0,1 2 Bandixon 0,2 0,5 2,8 3,6 3,2 0,6 1,3 - - 3 Boysun 1,7 3,8 4,3 16,4 7,8 4,3 2,7 - 1,1 4 Denov 14,2 29,9 14,3 6,4 9,9 24,3 20,4 8,4 1,1 5 Jarqo’rg’on 20,3 2,6 9,2 8,0 7,1 6,3 5,2 10,1 4,4 6 Muzrabot 6,1 3,2 6,3 3,5 3,5 3,8 3,3 8,8 0,7 7 Oltinsoy 0,9 1,4 6,6 5,5 4,6 4,2 2,5 0,03 1,5 8 Sariosiyo 5,7 4,0 6,0 17,4 13,1 4,8 5,5 9,2 22,5 9 Termiz 1,4 3,2 4,7 5,6 4,6 1,8 3,2 15,7 27,6 10 Uzun 3,1 2,6 8,4 3,7 5,7 4,6 6,0 3,3 - 11 SHerobod 9,2 7,1 8,0 4,2 5,7 4,5 3,3 13,4 0,1 12 SHo’rchi 12,2 23,9 6,4 3,6 3,8 7,0 4,8 6,9 0,1 13 Qiziriq 5,2 1,1 7,0 3,9 3,3 4,4 2,2 6,3 2,8 14 Qumqo’rg’on 6,0 2,8 9,9 7,4 5,0 5,2 4,4 5,6 2,0 Viloyat 100 100 100 100 100 100 100 100 100 (17,1 mlrd.so’m), “Surxonoziqovqatsanoati” XJniki 13,0 foizga (24,8 mlrd.so’m), “Denov vinoa-aroq” XJniki 6,6 foizga (12,6 mlrd.so’m), “Agroxizmat SHindong” qo’shma korxonasiniki 3,3 foizga (6,2 mlrd.so’m) to’g’ri kelgan bir paytda, “Xo’jaikon tuz” H.J. (1,5 %), “Surxonpaxtasanoat” XAB tizimi bo’yicha (0,03 %) bo’lsa, “Surxonteks” (0,0 %) qo’shma korxonalarida umuman iste’mol tovarlari ishlab chiqarilmagan.
III-BOB. SURXONDARYO VILOYATIDA SANOAT TARMOQLARINING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI VA MUAMMOLARI. 3.1. Geografik bilimlar berishda pedagogik texnologiyalarning o‟rni va ahamiyati. Pedagogik texnalogiyalarni o’quv jarayonida qo’llash jahon amaliyotida keng tarqalmoqda. Zero o’quv jarayonini demokratlashtirish, kelishuvchanlik asosida tashkil qilishda xamkorlik, xam ijodkorlik ijod topmoqda bular o’quvchining o’quv mehnatini amalga oshirishda xarakatlantiruvchi kuch bolib xizmat qiladi. O’quvchi va o’qituvchini doimiy izlanishga uzluksiz o’z ustida ishlashga undaydi, bu o’z navbatida, ta’limda samaradorlikni taminlaydi Mustaqil O’zbekiston respublikasida shakillanayotgan milliy istiqlol g’oyasi respublika kanistitutsiyasida etirof etillgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqichlarga ko’tarish, jaxon xamjamiyati safidan munosib o’rin egallashga yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Ushbu maqsadlarnig ijobiy natijaga ega bo’lishi, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o’rgatish, ularda manaviy-axloqiy sifatlarni shakillantirish borasidagi talimiy atrbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishga bog’liqdir. Zero yurtning porloq istiqbolini yaratish uning nomini jahonga keng yoyish, ulug’ ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy madaniy merosni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish, mustaqil O’zbekiston Respublikasining rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy egallashini taminlash yosh avlodni komil inson hamda malakali mutaxasis qilib tarbiyalashga bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi oily majlisining IX sesiyasida qabul qilingan hamda bugungi kunda g’oyalari amaliyotda keng ko’lamda muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O’zbekiston Respublikasinig “Ta’lim to’g’irisida ” gi qonuni va “Kadirlar tayyorlash milliy dasturi” mazmunida barkamol shaxs va malakali
mutaxasisni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining moxiyati to’laqonli ochib berilgan. Malakali kadirlar tayorlash jarayonining xar bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jaxon ta’limi darajasiga yetkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirish lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning 3-bosqichida “ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot ba’zalarini yanada mustaxkamlash, o’quv tarbiya jarayonini yangi o’quv uslubiy majmualar, ilg’or pedagogik texnalogiyalar bilan to’liq taminlash“ kabi dolzarb vazifalar ijobiy xal etilmog’i lozim. Mazkur vazifalarning muvoffaqiyatli xal etilishida yana bir omilning mavjudligi, ya’ni, uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, pedagogik o’qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnalogiyalarining moxiyatidan xabardorliklari, hamda ularni ta’lim jarayonida samarali qo’llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuvning qaror topishi muhum ahamiyat kasp etadi. Bizning fikrimizcha pedagogik texnalogiyalarning asosiy vazifasi o’qitish jarayonining maqsadlarini amalga oshirish va shaxsni xar tamonlama rivojlantirishdir, shunday ekan, xozirgi axborot asrida yashab, mehnat qiladigan yoshlar o’zining kaspiy qiyofasini shakillantirish uchun ma’lum shaxsiy va kaspiy fazilatlarga ega bo’lish talab etiladi jamiyatdagi turli o’zgarishlarni ongli taxlil etib, o’z munosabatini bildira olish, mustaqil, tanqidiy fikirlash, o’z-o’zini boshqarish va rivojlantirish, kaspiy mavqeyini aniq belgilash va unga intilish, mustaqil ta’lim olish kabi sifatlar shular jumlasidandir. Ayni vaqtda respublika ijtimoiy hayotga shiddatli tezlikda axborotlar oqimi kirib kelmoqda va keng ko’lamni qamrab olmoqda axborotlarni tezkor suratda qabul qilib olish, ularni taxlil etish, qayta ishlash, nazariy jixatdan umumlashtirish, xulosalash xamda o’quvchiga yetkazib berishni yo’lga qo’yish ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri xisoblanadi. Ta’lim tarbiya jarayoniga yangi pedagogik texnalogiyalarni tadbiq etish yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi.
Mamlakatimizda ta’lim tizimining isloh qilinishi ta’lim jarayonini ilg’or – jahon tajribasidan kelib chiqqan holda tashkil etishini taqozo qiladi. Fan –texnika taraqqiyoti texnologiyani fan sifatida o’rganishni, keyinchalik esa o’quv jarayonini ham texnologiyalashtirishga olib keldi. Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalarni davrlar o’tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo’nalishlari shu faoliyatdan ko’zda tutilgan maqsadlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Hiddi shu kabi ta’lim – tarbiya sohasida ham so’ngi yillarda pedagogik texnologiyaga amal qila boshladi. Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berib tegishli kasb ustalari tamonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyaning mazmuni esa o’qtuvchi, tarbiyachi tamonidan o’quvchiga aqliy, ruxiy, axloqiy jixatdan turli usulda ta’sir o’tkazishdan iborat. Fan-texnika va ishlab-chiqarish sohasidagi jadal o’zgarishlar ta’lim-tarbiya tizimidagi ba’zi muommolarni yuzga chiqishga olib keldi. Ya’ni an’anaviy ta’lim shaklidagi o’qtishning shakil, metod vosita usullari jamiyatning bugungi rivojlanish bosqichi uchun xizmat qiladigan shaxislar mutaxassislar tayyorlash jarayonida o’zini oqlay olmadi. Natijada, pedagogika sohasida ta’lim oluvchi shaxisning individualligi, o’ziga xosligi va extiyojlari doirasidan kelib chiqib o’qtishni tashkil etishga xizmat qiluvchi metodlari tizimini yaratish o’quv jarayonini texnologizatsiyalash muommosi rivojlangan davlatlardagi dolzarb masala darajasiga ko’tarilib, ta’lim rivojining yangi vazifalarini xal qilish, shuningdek, o’qtishda kafolatlagan natijaga erishish vositasi sifatida tadqiq qilindi. Pedagogik olimlar va amaliyotchilar ishlab chiqarish tehnologiyasini nazarda tutgan holda o’quv jarayonini ham “texnologiyalashtirishga ” ya’ni o’qitish natijasini kafolatlangan o’ziga xos texnologik jarayonga aylantirishga harakat qildilar. Natijada pedagogikada yangi yo’nalish pedagogic tehnologiya xususan, o’qitish va tarbiyalash texnologiyasi XX asrda paydo bo’ldi. Hozirgi
kunda “Pedagogik texnologiya” tushunchasiga tadqiqotchi olimlar U.Nishonaliyev, N.Saydahmedov, B.G’.Ziyomuhamedov, B.K.Dyachenko, B.L.Farberman, G.K.Selevko, B.M.Monaxovlar turlicha yondashib, turli xil ta’riflar berishgan. Biz ulardan YUNESKO bergan ta’rifini keltirib o’tamiz. “Pedagogik texnologiya” - bu ta’lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko’zlagan o’qitish va bilimlarini o’zlashltirishning barcha jarayonlarini texnika hamda inson omillarida, ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tadbiq etish va belgilashning izchil metodidir. “Pedagogik texnologiya” to’g’risida juda ko’p fikrlar mavjudligiga qaramay, hanuzgacha bir to’xtamga kelinmagan. Bu to’g’risida respublikamizning tadqiqotchi olimlari N.N.Azizxo’jayeva, M.T.Mirsoliyeva va G.N.Ibragimovalarning fikriga ko’ra pedagogic texnologiyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin. “Pedagogik texnologiya – pedagogik jarayondan ko’zlangan natijaga erishishning shaxs imkoniyatlari va o’qituvchisining innovatsion tayyorgarligidan kelib chiqib tuzilgan o’quv – tarbiya jarayoning loyihasidir”. Shuningdek, J.F.Yo’ldoshev, J. Talipova, A. G’ofurov, S. Usmonov, N. Saydaxmedov va boshhqalar ham pedagogik texnologiyalar borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Aynan geografiya darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish borasida o’zbek geograf metodist olimlardan X. Nikadanboyeva, H.Vahobov, O’.Safarov, P. Baratov, O. Mo’minov, P. Musayev, A. Xayitov, P. Qurbonniyozov, M.Abdurahmonov va boshqalarning hissasi katta hisoblanadi. Biz pedagogik texnologiya tushunchasining mazmunini to’g’ri tushuntirishimiz uchun uning lug’aviy ma’nosini bilishimiz zarur hisoblanadi. “Texnologiya so’zi yunoncha “Texnos”- san’at, mahorat , “logos” esa ta’limot degan ma’nolarini bildiradi. “Pedagogik texnologiya” – xorijiy pedagogikaning yo’nalishi bo’lib, uning maqsadi ta’lim jarayonining samarasini oshirish va o’qitish natijalarini kafolatlashdan iborat.
Ta’lim samaradorligini oshirish, davlat ta’lim standartlarining bajarilishini ta’minlash, ta’limning sifat ko’rsatgichini kafolatlashda zamonaviy pedagogik texnologiya hal qiluvchi omillardan bo’lib bormoqda. Pedagogik texnologiyani o’quv jarayonida qo’llash jahon amaliyotida keng tarqalmoqda. Zero, o’quv jarayonini demokratlashtirish, kelishuvchanlik asosida tashkil qilishda hamkorlik, ham ijodkorlik rivoj topmoqda. Bular o’quvchining o’quv mehnatini amalga oshirishda harakatlantiruvchi kuch bo’lib xizmat qiladi. O’quvchi va o’qituvchini doimiy izlanishga, uzliksiz o’z ustida ishlashga undaydi. Bu, o’z navbatida, ta’limda samaradorlikni ta’minlaydi. Mustaqil O’zbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiqlol g’oyasi Respublika Konstitutsiyasida e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy – iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqichlariga ko’tarish, jahon hamjamiyati safidan munosib o’rin egallashga yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga harakat qiladi. Ushbu maqsadlarning ijobiy natijaga ega bo’lishi , en avvalo yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o’rgatish ularda keng dunyoqarash hamda tafakkur ko’lamini hosil qilish, ma’naviy – axloqiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’limiy – tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishga bog’liqdir. Zero, yurtning porloq istiqbolini yaratish, uning nomini jahonga keng yoyish ulug’ ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy madaniy merosni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish, Mustaqil O’zbekiston Respublikasining rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy egallashini ta’minlash yosh avlodni komil inson hamda malakali mutaxasis qilib tarbiyalashga bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasi (1997 – yil 29 - avgustda) qabul qilingan hamda bugungi kunda g’oyalari amaliyotga keng ko’lamda muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O’zbekiston Respublikasining “Talim to’g’risidagi qonuni” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”mazmunida barkamol
shaxs va malakali mutaxasisni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining mohiyati to’laqonli ochib berilgandir. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jahon ta’lim darajasiga yetkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirish lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning uchiinchi bosqichida “Talim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o’quv – tarbiya jarayonini yangi o’quv – uslubiy majmualar, ilg’or pedagogic texnologiyalarbilan to’liq ta’minlash” kabi dolzarb vazifalar ijobiy hal etilmog’i lozim. Mazkur vazifalarning muvafaqiyatli hal etilishida yana bir omilning mavjudligi ya’ni uzluksiz ta’lim tizimi hodimlari pedagogic o’qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnologiyalarining mohiyatidan xabardorliklari hamda ularni ta’lim jarayonida samarali qo’llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuvning qaror topishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning fikrimizcha pedagogik texnologiyalarning asosiy vazifasi – o’qitish jarayonining maqsadlarini amalga oshirish va shaxsni har tomonlama rivojlantirishdir. Shunday ekan hozirgi axborot asrida yashab mehnat qiladigan yoshlaro’zining kasbiy qiyofasini shakllantirish uchun ma’lum shaxsiy va kasbiy fazilatlarga ega bo’lishi talab etiladi. Jamiyatdagi turli o’zgarishlarni ongli tahlil etib, o’z munosabatini bildira olish, mustaqil tanqidiy fikrlash,o’z – o’zini boshqarish va rivojlantirish, kasbiy mavqeyini aniq belgilash va unga intilish, mustaqil ta’lim olish kabi sifatlar shular jumlasidandir. Ayni vaqtda Respublika ijtimoiy hayotida shiddatli tezlikda axborotlar oqimi kirib kelmoqda va keng ko’lamni qamrab olmoqda. Axborotlarni tezkor suratda qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish,
xulosalash hamda o’quvchiga yetkazib berishni yo’lga qo’yish tizimi oldida turgan muammolardan biri hisoblanadi. Geografiya darslarini tashkil etishda, ayniqsa geografik bilimlar berishda turli va zamonaviy pedogogik texnologiyalardan foydalanish darslarni jonli tashkil etishga olib keladi, o’quvchilarning bilish faoliyatini kuchaytiradi, dars samaradorligini oshiradi, o’quvcilarning mazkur fan bo’yicha egallagan bilimlarini chuqurlashtiradi va kengaytiradi, bilimga bo’lgan chanqoqliklarini oshiradi, izlanuvchanlikka, hozirjavoblikka, chaqqonlikka, tadbirkorlikka, tejamkorlikka o’rgatadi, ilmiy dunyoqarashini kengaytiradi, barkamol avlodni voyaga yetkazishga ulkan xissa qo’shadi.
3.2. “Surxondaryo viloyati sanoati tarmoqlari rivojlanishi va istiqbollari” mavzusini o‟qitishda zamonaviy pedogogik texnologiyalardan foydalanish. Hamkorlikda o’qitish texnalogiyalari pedagogik jarayonni takomillashtirish va uni o’quvchi shaxsga yo’naltirishga asoslangan. Bu texnalogiyalar ijodkor shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan ijodiy muhitni yaratish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Hamkorlikda o’qitish mashg’ulotlarining asosiy jarayonlari hamkorlikda fikr almashish, suxbat, taxlil munozara,muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror narsani qurish, yasash, masalalar yechish va boshqalarni o’z ichiga oladi. Yhamkorlikda o’qitish mashg’ulotlarini tashkil qilishda; o’qituvchi-sinf ,o’qituvchi-kichik guruh, o’qituvchi-katta guruh, o’qituvchi- o’quvchi,o’quvchi- o’quvchi, kichik guruh- kichik guruh,kichik guruh- sinf va boshqa tashkiliy shakllar qo’llaniladi. Hamkorlikda o’qitish-bu o’qituvchining ta’lim tarbiya jarayonida o’quvchilar guruhi, yakka o’quvchi hamda butun sinf bilan o’zaro samarali hamlorlikni tashkil qilishi bilan birgalikda, o’quvchlarning ham o’zaro qo’llab- quvvatlovchi hamkorligini amalga oshirishdagi instruktaj va interfaol jarayonlarni ifodalovchi ommalashgan iboradir.
O’quvchilar hamkorlikda akademik topshiriqlar ustida, kichik guruhlarda ishlrshadi va o’zlariga hamda o’z gvuruhlaridagi o’rtoqlariga birgalikda yordam berishadi. Umuman, hamkorlikda o’qitish metodlari quyidagi beshta ta xususiyatga ega; 1. O’quvchilar birgalikda , umumiy topshiriq yoki o’qitilayotgan faoliyat ustida ishlashadi, bu guruhiy ish orqali yaxshi o’zlashtiriladi. 2. O’quvchilar 2-5 a’zodan iborat tarkibda kichik guruhlarda birgalikda ishlashadi. 3. O’quvchilar umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki o’rganish faoliyatini amalga oshirish uchun guruh tomopnidan ishlab chiqilgan hamda ijtimoiy qabul qilingan xulq-atvor mezonlariga riopya qilishadi. 4. O’quvchilar ijobiy va mustaqil bo’lishadi. Umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki o’rganish faoliyati bo’yicha ishlarni tashkil etish, o’quvchilarning bir- biriga ko’maklashishlari talab etilishinin hisobga olgan holda tuzilgajn bo’ladi. 5. O’quvchilar o’z ishlari natijasiga yoki boshqacha aytganda, o’qishga, ta’lim olishgab, shaxsan ma’sulyatli va javobgardirlar. Hamkorlikda o’qitish quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi. - O’quvchilarning o’rganish jarayonini boyitadi. - O’quvchilarga ular o’rtasida taqsim qilinib, o’zlashtirilgan kognitiv axborotlar to’plamini beradi. - O’quvchilarda materialni o’rganishga ishtiyoq uyg’otadi. - O’quvchilarning o’z shaxsiy bilim va dunyoqarashlarini shakllantirish imkoniyatlarini kengaytirish. - Axborotlarni ikki tomonlama almashish samaradorligini oshiradi. - O’quvchilarga mustaqil hayotga tayyorlanishlari uchun zarur bilimlarni beradi. - Turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar o’rtasida ijobiy o’zaro munosabatlarni oldinga suradi.
Hamkorlikda o’qitish texnalogiyasiga asoslangan mashg’ulotlarni o’ziga xos turlarga ajratish va ularni amalda qo’llash tizimi mavjud bo’lib, quyida shu mashg’ulotlardan ayrim na’munalarni ko’rsatib o’tamiz. -Uch pog’onali intervyu, - Davra suxbati, - Ro’yxat tuzish, - Muammolar yechishni tashkil qilish, - Bir daqiqalik ishlar, -Juftlik izoxlar, - Muammoni jo’natish, - Baholash chizig’i, - Kam uchraydigan birlik, - Jamoa kutuvi, - Ikki qismli kundalik, - O’zaro savol yo’llash. Hamkorlikda o’qitish texnalogiyasining bir qator metodlari mavjud. Ular: - Zig-zag yoki “arra” metodi; - Kamandada o’qitish; - Kichik guruhlarda o’qitish; va hokazolar. Mazkur metodlar qator olimlar tomonidan ishlab chiqilgan va tajriba-sinovdan o’tkazilgan. Biz yuqoridagi metodlardan zig-zag yoki “arra” metodiga batafsil to’xtalmoqchimiz, chunki BMI ning tajriba sinov ishlarini o’tkazish jarayonida ushbu metoddan foydalanganmiz. “Zig-zag” yoki “arra” metodi. Metod uquvchilar bilan guruh asosida ishlash, mavzuni tezkor va puxta o’zlashtirishga xizmat qiladi. Metodning afzalligi quyidagi jixatlari bilan belgilanadi. - O’quvchilarda jamoa yoki guruh bo’lib ishlash ko’nikmasi shakllanadi.
- Mavzuni o’zlashtirishga sarflanadigan vatq tejaladi. “zig-zag” metodini qo’llash jqrayonida quyidagi xarakatlar amalga oshiriladi. - Sinf o’quvchilari bir necha guruhlarga bo’linadi. - Yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn ham guruhlar soniga teng ravishda qisimlarga ajratilagi. - Har bir guruhga mavzuning muayyan qismi ( birinchi matn , ikkinchi matn va hokazolar ) beriladi va uni o’rganish vazifasi topshiriladi. - Belgilangan vaqt davomida guruhlar matn ustida ishlaydilar. - Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi va ular o’rganilgan matnga oid asosiy ma’lumotlareni guruhdoshlariga so’zlab beradilar. - Liderlarning fikri guruh a’zolari tomonidan to’ldirilishi mumkin. - Barcha guruhlar a’zolariga berilgan matnni puxta o’lashtirganlaridan so’ng matnlar guruhlararo almashtiriladi. - Bu bosqichda ham yuqpridagi faoliyat takrorlanadi. - Shu taqlidda mavzu mohiyatini yorituvchi yaxlit matn o’quvchilar tomo0nidan o’zlashtiriladi Metodni qo’llash jarayonida quyigagi xolatlar yuzaga keladi. - O’quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o’zlashtirishga erishish. - Har bir o’quvchini faollikka undash. - Ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish . - Guruhning boshqa a’zolarining fikirlarini tinglay olish ko’nikmalarini shakllantirish. Mazkur texnalogiyaga oid darsn ishlanmasini quyidagi mavzu asosida keltirib o’tamiz
“Surxondaryo viloyati sanoati va shaharlari ” mavzusidagi darsni hamkorlikda o’qitish texnalogiyasining “Zig-Zag” yoki “arra” metodidan
foydalanilgan holda quydagicha tashkil etish bo’yicha dars ishlanmasini ilova qilamiz. Darsning mavzusi: Surxondaryo viloyati sanoati va shaharlari Darsning ta‟limiy maqsadi: O`quvchilarga Surxondaryo viloyati, geografik o’rni, tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari, sanoati, sanoat tarmoqlari hamda shaxarlari haqida ilmiy ma’lumot berish. Darsning tarbiyaviy maqsadi: O`quvchilarga Surxondaryo viloyati mavzusini tushuntirish orqali vatanparvarlik, ahloqiy, ma’naviy, estetik, ekologik tarbiya berish hamda ularda erkin va mustaqil fikrlashni shakllantirish, ularni darslikdan tashqari adabiyotlarni o`qish orqali dunyoqarashlarini kengaytirishga da’vat etish, ma’lumot to`plab, xulosalashga o`rgatish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O`quvchilarning Surxondaryo viloyati to’g’risidagi ilmiy dunyo qarashini kengaytirish, qo’shimcha darslik va adabiyotlar, rasmlar, sxemalar hamda karta bilan ishlash ko’nikmalarini, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish. Dars jihozi: O’zbekistonning siyosiy xaritasi, globus, darslik, 8-sinf atlasi, mavzuga oid sxemalar, rasmlar va jadvallar. Darsdan foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnalogiyasining “Zig-Zag” yoki “arra” metodi. Asosiy tushuncha va tayanch bilimlar: Tabiiy geografik o’rin, iqtisodiy geografik o’rin, siyosiy geografik o’rin, tabiiy boyliklar, foydali qazilmalar, sanoat, sanoat tarmoqlari, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, og’ir sanoat, shaharlar.
Darsning borishi. I. Tashkiliy qism. II. O’quvchilarni dars mavzusi maqsadi va borishi bilan tanishtirish va ularning faoliyatini o’quv topshiriqlarini bajarishga yo’llash. III. Yangi mavzuni o’rganish.
a) “Mutaxassislar” tomonidan belgilangan o’quv topshiriqlarini sifatli bajarishga erishish. Mazkur mavzu matni mantiqiy tugallangan fikrlar quyidagi qismlarga ajrayiladi: 1.Surxondaryo viloyatining geografik o’rni. 2.Tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari. 3.Viloyatning yengil sanoat tarmoqlari. 4.Viloyatning o’g’ir sanoat tarmoqlari. Yuqoridagi qismlar bo’yicha o’quvchilarning mustaqil ish topshiriqlari tuziladi. 1-guruh uchun o’quv topshuriqlari. № O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan Topshiriqni bajarish materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlar yuzasidan ko’rsatmalar Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib jasvob O’quvchilar guruhi bilan toping va topshiriqlarni bajaring. hamkorlikda ishlang. 1. Iqtisodiy geografik o’rin nima? 2. Tabiiy geografik o’rin nima? O’quvchilar bilan 3. Siyosiy geografik o’rin nima? o’tkaziladigan savol- 4. Viluyatning iqtisodiy geografik o’rni qanday? javobga faol ishtirok 5. Viloyatning chegaradosh davlat va viloyatlarini eting. yozing.
2-guruh uchun o’quv topshuriqlari. № O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan Topshiriqni bajarish materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlar yuzasidan ko’rsatmalar Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib jasvob O’quvchilar guruhi bilan toping va topshiriqlarni bajaring. hamkorlikda ishlang. 1. Surxonddaryoning tabiiy sharoitiga tarif bering? 2. Surxondaryoda qanday tog’ va daryolar mavjud? O’quvchilar bilan 3. Viloyat qanday tabiiy boyliklarga boy? o’tkaziladigan savol- 4. Surxondaryoda qanday foydali qazilmalar bor? javobga faol ishtirok
5. Viloyatning foydali qazilma konlari nomini eting. yozing.
3-guruh uchun o’quv topshuriqlari. № O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan Topshiriqni bajarish materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlar yuzasidan ko’rsatmalar Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib jasvob O’quvchilar guruhi bilan toping va topshiriqlarni bajaring. hamkorlikda ishlang. 1. Yengil sanoat tarmoqlarini ayting. 2. Surxondaryoda qanday yengil sanoat tarmoqlari rivojlangan? 3. Viloyatdagi yengil sanoatga tegishli qanday O’quvchilar bilan qo’shma korxonalarni bilasiz? o’tkaziladigan savol- 4. Viloyatning oziq-ovqat sanoatiga tarif bering? javobga faol ishtirok 5. Viloyatdagi paxta tozalash sanoat tarmoqlari eting. rivojlangan shaharlarini yozing.
4-guruh uchun o’quv topshuriqlari. № O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan Topshiriqni bajarish materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlar yuzasidan ko’rsatmalar Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib jasvob O’quvchilar guruhi bilan toping va topshiriqlarni bajaring. hamkorlikda ishlang. 1. Og’ir sanoat tarmoqlarini ayting. 2. Surxondaryoda qanday og’ir sanoat tarmoqlari rivojlangan? 3. Viloyatda og’ir sanoatning rivojlanishiga qanday O’quvchilar bilan omillar ta’sir kop’rsatmoqda? o’tkaziladigan savol- 4. Viloyatning qurilish materiallari sanoatiga tarif javobga faol ishtirok
bering? eting. 5. Viloyatning og’ir sanoat tarmoqlari rivojlangan shaharlarini yozing.
b) “Mutaxasislar” uchrashuvi guruhini tashkil etish va mazkur guruhlarda “mutaxasislar” yordamida o’quv materialining yaxlit holda qayta ishlab chiqarilishini amalga oshirish.
IV. Yangi mavzu yuzasidan o’quvchilar o’rtasida savol –javob, o’quv bahsi va munozara o’tkazish. V. Yangi mavzu bo’yicha o’quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash, darslikda berilgan savollar va test topshiriqlari orqali amalga oshiriladi handa baholanadi. VI. Darsni umumiy yakunlash. VII.Uyga vazifa berish.
,,Surxondaryo viloyatri sanoati va shaharlari’’ mavzusidagi Hamkorlikda o’qitish texnalogiyasining “Zig-Zag” yoki “arra” metodidan foydalanilgan darsning texnologik xaritasi.
Texnologik bosqichlar. O‟qtuvchining faoliyati. O‟quvchining faoliyati. 1 2 3 I. Bosqich. Tashkiliy O’qtuvchining kirsh so’zi. Bunda Darsning mavzusi, maqsadi, qism o’qtuvchi dars mavzusi, maqsadi va vazifalari va borishi tartibi hamda (3 minut) borishi bilan tanishtirish bajariladigan topshiriqlarni anglaydi, II. Bosqich. O’tgan O’tgan mavzu yuzasidan tuzulgan test O’tgan mavzu yuzasidan test mavzu yuzasidan topshiriqlari yordamida o’quvchilarning topshiriqlarini bajaradi. o’quvchilar bilimlarini bilimlarini nazorat qiladi va baholaydi. nazorat qilish va baholash (7 minut)
III.Bosqich. O’quv topshiriqlarining didaktik maqsadi, O’quv topshiriqlarining didaktik O’quvchilarning bilish bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan maqsadi, bajariladigan o’quv faoliyatini tashkil etish tanishtiradi. topshiriqlari yuzasidan (5 minut) ko’rsatmalarni anglaydi. IV. Bosqich. Yangi O’quvchilardan ,,mutaxasislar’’tayyorlash O’z o’quv faoliyatini tashkil etish. mavzuni o’rganish. guruhlarini va ularning mustaqil ishini “mutaxasislar” guruhi (15 minut) tashkil etish, O’quv dasturidan o’rin olgan topshiriqlarini bajaradi. topshiriqlarni mustaqil o’zlashtirishni 1-guruh.Surxondaryo viloyatining ta’minlash. “mutaxasislar” uchrashuvi geografik o’rni. guruhini tashkil etish. Har bir guruhda 2-guruh.Tabiiy sharoiti va tabiiy o’quv materialini yaxlit holda chiqarishini boyliklari. amalga oshirish. Tegishli hollarda yordam 3-guruh.Viloyatning yengil sanoat uyushtiradi. tarmoqlari. 4-guruh.Viloyatning o’g’ir sanoat tarmoqlari. “mutaxasislar” uchrashuvi guruhida o’zlashtirgan qismini bayon etib guruhda o’quv materiali yaxlit holda ishlab chiqarishida ishtirok etadi/ V. Bosqich. O’quvchilar O’rganilgan mavzu yuzasidan test Test topshiriqlarini bajaradi berilgan bilimini nazorat qilish va topshiriqlari, savollar va didaktik jadvallar savollarga javob topadiva didaktik baholash (10 minut) beradi. jadvallarni to’ldiradi. VI. Bosqich. Darsda O’quvchilar faoliyati va natijani tahlil O’z o’quv fasoliyati va erishgan erishilgan natijani tahlil qiladi. Uyga vazifa va ijodiy ish natijasini tahlil qiladi. Uyga vazifa qilish. Uyga vazifa topshiriqlarini beradi. va ijodiy topshiriqlarini oladi. berish va yakun yasash.(5 minut).
X U L O S A Ushbu bitiruv malakaviy ishida O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy jihatdan nisbatan past darajada rivojlangan mintaqalaridan biri – Surxondaryo viloyatida sanoat tarmoqlarini rivojlanish masalalari o’rganib chiqiladi. Ishni yozish natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: ● Sanoat moddiy ishlab chiqarishning muhim tarmog’i sifatida mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. CHunki, mazkur tarmoqda rivojlanish holatiga ega bo’lmay turib, iqtisodi rivojlangan davlatlar qatoriga chiqish mumkin emas. ● Sanoat tarmoqlari rivojlanishida bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Har qanday mintaqada sanoatni rivojlantirish uchun u yerdagi omil imkoniyatlari tahlil etilib, u asosda tarmoqlarni hududiy joylashuvini tashkil etish zarur. ●Mintaqada sanoatni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar mavjud bo’lsada, o’tgan tarixiy davrlar davomida uning iqtisodiy jihatdan rivojlanishida deyarli ahamiyatga ega bo’lmagan. Bunga Surxondaryo viloyatining iqtisodiy va geosiyosiy o’rni xususiyatlari sababchi bo’lgan. ● Surxondaryo sanoatining hududiy rivojlanishida tafovvutlar mavjud bo’lib, tumanlar orasida Denov, Jarqo’rg’on, SHo’rchi kabi nisbatan rivojlangan tumanlar o’z salmog’iga ko’ra ajralib turadi. Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’li faoliyati orqali kelajakda Boysun, Qumqo’rg’on tumanlarida ham sanoatni rivojlantirish imkoniyatlari kengaydi. ● Viloyatning siyosiy geografik o’rni yaqin yillargacha mavjud tabiiy resurslardan to’liq foydalanish imkonini bermagan. Hozirda mineral, iqlimiy, suv, yer, biologik hamda rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish asosida viloyat iqtisodiyotini rivojlantirish mumkin. Mineral resurslar bilan ancha yaxshi ta’minlangan bu o’lkada og’ir sanoat tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlari katta.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‟yhati 1. Karimov I.A. Bunyodkor xalqimiz azmu shijoatining amaldagi ifodasi. Toshguzar – Boysun – Qumqo’rg’on temir yo’lining ishga tushirilishiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi nutqi // Xalq so’zi, 2007.25 avg. 2. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. – T.: O’zbekiston, 2010. 3. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi.- T.: O’qituvchi, 1994.-209 b. 4. Ahmedov E.A., Saydaminova Z.A. O’zbekiston Respublikasi qisqacha ma’lumotnoma. – T.: O’zbekiston, 2006. 5. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi.- T.:O’qituvchi, 1996. 6. Boltaev B. Surxondaryo viloyati foydali qazilma resurslaridan foydalanish geografiyasi // Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari. – Termiz, 2006. b. 140-141b. 6. Ziyomuhammedov B. Ta’lim texnologiyalari. – T.,2012. 7. Ro’ziev A. Surxondaryo viloyati. – T.: Jayxun,1996. – 119 b. 8. Ro’ziev A., Abirqulov Q. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi. – T.: SHarq, 2001. – 11-44 b. 9. Safarova N.I. Surxondaryoda sanoat rivojlantirilishiga imkoniyat bormi? // O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi №6. – T., 1999. b. 30 10. Safarova N.I. Surxondaryo viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi hududiy tafovutlar // O’zb. GJ axboroti. 32-jild. – t., 2008. b. 82-85. 11. Soliev A., Abdunazarov H. Yengil va oziq-ovqat sanoatining mintaqaviy muammolari (Surxondaryo viloyati misolida). – T.: Fan, 2007. – 130 b. 12. Soliev A., Mahamadaliev. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O’zbekiston, 1996. – 69 b. 13. Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O’zbekiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi. – T. : Mumtozso’z, 2010. 14. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1991.
15. O’zbekiston hududlari mustaqillik yillarida. – T.: SHarq, 1996 .
ANNOTATSIYA Surxondaryo viloyati sanoati tarmoqlari va uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar o’rganib chiqilgan. Surxondaryo sanoatining hududiy joylashuvi va rivojlanish istiqbollari tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ish mavzusi asosida 8-sinf “O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi” fani “Surxondaryo iqtisodiy geografik rayoni” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasi tayyorlangan.
АННОТАЦИЯ Изучено отрасли промышленности Сурхандарьинского вилоята и факторы влияющие на его развитие. Проанализирована свойства территориального размещения отраслей промышленности Сурхандарьи и перспективы их развитие. Дана разработка на тему «Сурхандарьинский экономико-географический район» по теме выпускного квалификационного работы для 8-классов по предмету «Экономическая и социальная география Узбекистана».
ABSTRACT Studied industries Surkhandarya region and factors influencing its development . Analyzed the properties of territorial distribution industries Surhandarya and prospects for their development. Given development on " Surkhondaryo economic and geographical area " on the topic of final qualifying works for 8 classes on the subject of " economic and social geography of Uzbekistan."
O‟zbekcha – Inglizcha 1. Agrar – agrarian 2. Qishloq xo'jaligi – агриcултуре 3. Joylashmoq-allocation 4. Qirg’oq bo'yi - along shore 5. O'rab turgan – ambient 6. Yillik – anniversary 7. O'rmon - xo'jaligi – арбориcултуре 8. Maydon – area 9. Tasirko'rsatmoq – асcендант 10. Tug’ilishdarajasi - birthrate 11. Toshko'mir – carboniferous 12. Markaz – centre 13. Karta – char 14. Iqlim – climat 15. Ko'mir – coal 16. Dengiz qirg’og’i – coast 17. Sharoit – condition 18. Qulay – conerinin 19. Miqdor – deal 20. Delta – delta 21. Rivojlanish – development 22. Geografik o'rin - geographical plac 23. Samarali – fruitly 24. Muommolar – problems 25. Mis – copper 27. Shahar – sity 28. Kishloq – villag 29. Xo'jalik – econam 30. Sanoat – industar 31. Dehqonchilik - farming farm 32. Yer – earth- 33. Joylashuv – disposal 34. Korxona – enterprise 35. Ishlab chiqarish – fabrication 36. Eksport – export 37. Import – import
38. Omil – factor 39. Chegara – frontier 40. Foyda – gain 41. Barqaror – stable 42. Bilim – knowledge 43. Baho – price 45. Javob – answer 46. Hudud – border 47. Unsur– component 48. Ko'rgazmali – visual 49. Maqsad – aim 50. Mavzu – topic 51. Okean – ocean 52. Tabiat – nature 53. Savol – question 54. O'simlik – plan 55. Aholi – inhabitants 56. Qarshi – against 57. Turizm – hiking 58. Gaz – gas 59. Janub – south 60. Janubi g’arb - south west- 61. Janubi sharq - south east 62. Qadimgi – ancent 63. Poytaxt – capital 64. Quruqlik – land 65. Rayon - gis trict 66. Respublika – republic 67. Viloyat – province 68. Iqtisod – economy 69. Mustaqillik – independence 70. Ittifoq – union 71. Firma – firm 72. Menejment – menejment 73. Ehtiyot – need 74. Siyosat – politecs 75. Jahon – world 76. Po'lat – steel
77. Avtomabil – car 78. Kimyoviy tola - chemecal fiber 79. Don – grain 80. Go'sht – meat 81. Mahsulot – produc 82. Raqobat – revalry 83. Jahon bozori - worlds market 84. Pul – money 85. Oqsil – acsia 86. Daromad – forward 87. Milliy iqtisodiyot - national politice 88. Halqaro savdo - international frade 89. Hokimiyat – government 90. Rel'ef – relief 91. Ob-havo – weather 92. Mintaqa – zone 93. Hayvonot dunyosi – fauna 94. Dasht – deser 95. Daryo – river 96. Balandlik – suight 97. Atrof-muhit – environment 98. Muzlik – glacier 99. Madaniy – cultural 100. Tog’ –mountain 101. Atrofida – about 102. Sathidan yuqorida - above 103. Tahlil qilmoq - analiyse 104. Havo – air 105. Shartnoma – agreement 106. Yuqori – ump 107. Bo’yida – lengthewise 108. Asr – centure 109. Buyuk – reat 110. Bahor - spring 111. Shamol – wind 112. Nam – moist 113. Ichki – internal 114. Suv – water 115. Vaqt – tume 116. Xulosa - conclesion
117. Baland – high 118. Gektar – hectore 119. Genetika – genetics 120. Globus – globe 121. Global – global 122. Issiq – hot 123. Guruh – group 124. Geografiya – geography 125. Sovuq – could 126. Demokratiya – democracy 127. Qishloq – willage 128. Jungli – jungle 129. Yovvoyi – wild 130. Uzun – long 131. Yomg’ir – rain 132. Hukumat – document 133. Vodiy – valley 134. Yo’l – dear 135. Hayot – life 136. Qo’riqxona – natureneserve 137. Qurg’oqchil – drought 138. Himoya qilmoq – defend 139. Yulduz – star 140. Hayvon – beast 141. Yashil – green 142. Yer qimirlamoq – earthquake 143. Manzara – nepresentation 144. Intensiv – intensive 145. Bug’lanish – evaporation 146. Foydalanilmoq – untelization 147. Izlamoq – explore 148. Yirik – enormous 149. Tun – night 150. Materik - kontinent