Baron Op Klompen R
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Sloet_def 18-09-2008 16:50 Page 1 Baron op klompen r. Bartholomeus Willem Anne Elisa baron Sloet tot Oldhuis, kortweg M‘Sloet’, was een prominent burger in de 19e eeuw. Van oorsprong was hij Geldersman, maar het grootste deel van zijn leven woonde en werkte hij Baron op klompen in Overijssel. Hij was daar burgemeester, rechter en initiator van de ‘Overijsselse Vereeniging tot Ontwikkeling van Provinciale Welvaart’, waar- uit in 1846 de Landhuishoudkundige Congressen ontstonden. Mr. B.W.A.E. baron Sloet tot Oldhuis (1807-1884): aan de hefboom tot welvaart loet genoot bekendheid als een kritisch en eigenzinnig liberaal. In de Sbeide decennia rondom 1848 was hij een buitengewoon actief lid van de Tweede Kamer. Hij zette zich in voor de bevordering van de landbouw, Wim Coster de emancipatie van het platteland, de aanleg van wegen te water en te land en de verspreiding van kennis en kunde. Met betrekking tot de koloniën in de Oost en de West had hij opzienbarende ideeën en plannen. Onder- tussen publiceerde hij een omvangrijk oeuvre als dichter en volkskundige. Naast successen kende hij mislukkingen, maar steeds bleef het zijn doel ‘aan de hefboom tot welvaart’ te staan. anwege zijn nadrukkelijke aanwezigheid, zijn eigenheid, zijn eigen- Vzinnigheid, zijn veelzijdigheid, zijn krachtdadigheid én zijn kwets- baarheid is deze ‘baron op klompen’ bij uitstek geschikt als een gids door de negentiende eeuw. Zijn Oost-Nederlandse herkomst en zijn daarmee samenhangende gerichtheid bieden bovendien de gelegenheid om speci- fiek regionale thema’s te belichten. istoria Agriculturae is de serie die het Nederlands Agronomisch HHistorisch Instituut (NAHI) vanaf 1953 uitgeeft. Sinds 1998 is het NAHI vooral een instituut voor documentatie en onderzoek op het terrein van de Nederlandse agrarische geschiedenis, dat zowel gevestigd is aan Historia Agriculturae 40 Wageningen Universiteit als aan de Rijksuniversiteit Groningen. De resul- taten van dit onderzoek worden in de reeks gepubliceerd. Historia Agriculturae 40 Baron op klompen. Mr. B.W.A.E. baron Sloet tot Oldhuis (1807-1884): aan de hefboom tot welvaart Baron op klompen Mr. B.W.A.E. baron Sloet tot Oldhuis (1807-1884): aan de hefboom tot welvaart Wim Coster Nederlands Agronomisch Historisch Instituut Wageningen/Groningen 2008 Historia Agriculturae 40 Published by/uitgegeven door Nederlands Agronomisch Historisch Instituut (NAHI) Oude Kijk in ’t Jatstraat 26, 9712 EK Groningen Hollandseweg 1, 6706 KN Wageningen Internet: www.rug.nl/let/nahi E-mail: [email protected] Baron op klompen is oorspronkelijk verschenen als dissertatie aan Wageningen Universiteit en verdedigd op 15 oktober 2008 Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door: Gemeente Hengelo Historisch Centrum Overijssel De Ridderschap van Overijssel Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven te Beesd en een vervangingssubsidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) ISBN 978-90-8504-950-0. © 2008 Nederlands Agronomisch Historisch Instituut Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. No part of this book may be stored in a computerized system or reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Foto’s omslag: zie pagina’s 158 en 322 Omslagontwerp: Frank de Wit Productie: Aïcha el Makoui en Erwin H. Karel, NAHI Wageningen-Groningen Druk: Grafisch Centrum RUG 27 Aan mijn vader, Hendrik Coster 10 01 26 75 vii Inhoudsopgave Van Poesjkin naar Sloet: kleine biografie van een biografie xi Dank xv 1 Inleiding: aan de hefboom tot welvaart 1 1.1 Sloet 1 1.2 Omtrent de biografie 2 1.3 Omtrent deze biografie 4 1.4 Decor 6 1.4.1 Het liberale offensief 9 1.4 Onderzoeksvragen 11 2. Achtergronden: Curriculum Vitae cum annexis 15 2.1 Afkomst, opvoeding, opleiding: 1807-1832 16 2.1.1 Aan de hand van meester Beusekamp en Martinet 17 2.1.2 Op het Instituut Van Kinsbergen in Elburg 19 2.1.3 Rechten in Utrecht 21 2.2 Familie- en gezinsleven 24 2.3 Dichter en volkskundige 27 2.4 In en vóór Hengelo: 1832-1838 31 2.5 Op een groter podium: 1838-1867 36 2.5.1 Parlementaire opmaat in 1840 36 2.5.2 Een vereniging, een tijdschrift en een krant 38 2.5.3 In de Zwolse Gemeenteraad: 1845-1851 39 2.5.4 Tussen Zwolle en Den Haag: 1848-1860 40 2.5.5 Opnieuw in de Zwolse politiek: 1860-1867 46 2.6 Levensavond: 1867-1884 46 2.7 Buitenstaander 50 3 Twee maal een onzichtbare hand: gedachtegoed 53 3.1 Vanuit de Verlichting 54 3.1.1 Fysico-theologie 56 3.1.2 Martinet, Uilkens en de Katechismus der Natuur 57 3.2 Proefschrift: over de aard van de staat 61 3.3 Staathuishoudkunde, landhuishoudkunde, statistiek 63 3.3.1 Staathuishoudkunde 63 3.3.2 Van Hogendorp, Ackersdijck en Vissering 71 viii 3.3.3 Ricardo, grondrente en lonen 73 3.3.4 Accijnzen 76 3.3.5 Landhuishoudkunde 79 3.3.6 Statistiek 81 3.3.7 Sloet en de statistiek 84 3.4 Bédelen en bedélen of werken voor de kost? 85 3.4.1 Morele verantwoordelijkheid 86 3.4.2 ‘Sombere jaren’ 90 3.4.3 Remedies 90 3.5 Panacee in 1848 94 3.6 Een basis gelegd 99 3.7 Aandeelhouders 101 4 ‘Kennis is de ware tooverij’: over kennis, kunde en connecties 105 4.1 ‘Welvaart’ 107 4.1.1 Statistiek volgens ‘Welvaart” 110 4.1.2 Partners, aanwas, dynamiek 111 4.2 Landhuishoudkundige Congressen 112 4.2.1 ‘De priesteressen van den Nederlandschen landbouw’ 115 4.2.2 Nestor 117 4.3 Lezingen, leesgezelschappen, bibliotheken 119 4.3.1 De bibliotheek van ‘Welvaart’ 122 4.3.2 Lezingen 123 4.3.3 Leesgezelschappen 124 4.3.4 Bibliotheken ten plattelande 127 4.4 Op de bres voor het (openbaar) onderwijs 130 4.4.1 Leerstof 132 4.4.2 Onderwijzers en hulponderwijzers 135 4.5 Verzamelingen, kabinet en musea 136 4.6 Het gedrukte woord 140 4.6.1 ‘Op de bres voor de pers’ 141 4.6.2 De liberale krant Overijssel 143 4.6.3 Uitgaven voor beroep en bedrijf 148 4.6.4 Telegrafie, stenografie en posttarieven 151 4.7 In ‘eene vruchtbaarmakende atmosfeer’ 153 4.8 ‘Stichting/volksverlichting’ 155 5 ‘Wegen te water en te land’: voor communicatie en handel 159 5.1 In het algemeen belang 161 5.1.1 Voor marskramers en rondventers 163 5.1.2 In de Kamer 165 5.1.3 ‘De heeren in de zwarte rokken’ 168 ix 5.1.4 Afzonderlijke lijnen of een algemeen net 169 5.2 In Overijssel 171 5.3 Zwolle aan zee 176 5.3.1 Rimpelingen 180 5.3.2 Op weg naar Kraggenburg 181 5.3.3 Naar diepgang of tonneninhoud 182 5.3.4 Een parlementaire enquête 185 5.3.5 Bittere teleurstelling 188 5.3.6 Dieptepunt 191 5.4 Over een ‘spoorlinie’ 192 5.4.1 Langs de Zuiderzee 194 5.4.2 Een brug over de IJssel 196 5.4.3 Eindelijk sporen in Overijssel 197 5.5 Wegen gewogen 199 6 Baron op klompen: landbouw, landhuishoudkunde, landleven 203 6.1 De Overijsselse landbouw in de negentiende eeuw 204 6.1.1 Het land op de kop 205 6.1.2 Omstreeks 1880 207 6.2 De ‘natuurlijke bestemming’ van de bodem 208 6.2.1 Het ‘ voortbrengend vermogen’ van Overijssel 209 6.2.2 ‘Aardkunde’ 211 6.2.3 Ten voeten uit 216 6.3 Hoeder, wekker, minnaar van het platteland 218 6.3.1 Tegen ongewenste bemoeienissen 219 6.3.2 ‘Al te goed is buurmans gek’ 222 6.3.3 Om het belang der vogelen 224 6.3.4 Door een literaire bril 227 6.3.5 Dichter van het landleven 228 6.4 Eigendom en oude rechten 231 6.4.1 Marken 233 6.4.2 Tienden 240 6.5 Techniek, mest, ras en gewas 248 6.5.1 ‘Met geringe middelen uit te voeren’ 249 6.5.2 ‘Het oude Germaansche huisdier’ 253 6.5.3 Mest, ‘de goudmijn van den landbouw’ 254 6.6 Varianten 258 6.6.1 Visserij en visteelt 258 6.6.2 Tuinbouw en fruitteelt 262 6.6.3 ‘Het gevleugeld vee’ 267 6.6.4 Van aardaker tot zijderups 268 6.7 Observaties 270 6.8 Ecologie en economie 273 x 7 Provincies overzee: koloniën in de Oost en in de West 279 7.1 In de Oost en in de West 281 7.2 In de West 283 7.2.1 ‘Europesche Colonisatie’ 284 7.2.2 Afschaffing van de slavernij 291 7.2.3 Weinig reden tot tevredenheid 292 7.3 In de Oost 293 7.3.1 Het Cultuurstelsel 294 7.3.2 De grond in geboord 297 7.3.3 Interpellaties en suggesties 301 7.3.4 Hongersnood op Java 305 7.3.5 Naar een nieuw Regeringsreglement 311 7.4 Gepeperde politiek 315 7.4.1 Resultaten 319 8 ‘Eén gezin, vastgesnoerd door broedermin’: conclusies 323 8.1 Bijdrage aan de politieke cultuur 326 8.2 Ontwikkeling 329 8.2.1 Beweging in de hefboom tot welvaart 331 Summary 333 Bijlage I: Functies en lidmaatschappen 342 Bijlage II: Bibliografie Sloet 345 Bronnen 387 Literatuur 391 Over de auteur 409 Index op persoonsnamen 410 Historia Agriculturae 415 xi Van Poesjkin naar Sloet: kleine biografie van een biografie Hoe kan het, dat van een Oost-Nederlandse baron uit de negentiende eeuw, van wiens graf niet meer rest dan een perkje gras, anno 2008 een allegorisch portret werd geschilderd? Hoe kan het, dat vrijwel tegelijkertijd één van zijn vele verge- ten gedichten inspiratie bood voor een abstract expressionistisch schilderij? Hoe kan het, dat zijn leven werd gevat in een proefschrift in de vorm van een thema- tische biografie met de titel Baron op klompen? De volgende acht hoofdstukken, en de bijlagen, zijn onder andere bedoeld als antwoord op die vragen.