Partnerzy / Partners / Projektpartner:

Music from the Łańcut Castle Library

Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej Herausgegeben mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit

Specjalne podziękowania dla Dyrektora Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych im. Mieczysława Karłowicza w Krakowie Pana Witolda Malinowskiego za życzliwość i pomoc organizacyjną przy realizacji nagrań

Recording locations: 29 June–1 July 2010, Dwór Czeczów (Dom Kultury Podgórze), Kraków (CD 2: 2–3, 9–15) 20 July 2010, Staatliche Hochschule für Musik und Darstellende Kunst Stuttgart, Tonstudio (CD 2: 4–8) 4–7 August 2010, Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. M. Karłowicza, Kraków (CD 1: 1–2, 6–9; CD 2: 1) 10 October 2010, Muzeum-Zamek, Łańcut, Sala Balowa (CD 1: 3–5) 30–31 October 2010, Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. M. Karłowicza, Kraków (CD 2: 16–19)

Executive producer & project director: Beata Płoska Recording engineers: Piotr Grinholc; Igor Stepanov (CD 2: 4–8); mastered by Piotr Grinholc Articles: dr hab. Mirosław Płoski; Prof. Matthias Hermann Booklet editor: Mirosław Płoski Cover, DTP: Ryszard Jachimczak

C P 2010 Stowarzyszenie Artystyczne Horizon / Horizon Art Society, Kraków www.horizon.art.pl HAS 01–02/2010 Printed in the EU All rights reserved

Partners: Muzeum-Zamek w Łańcucie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministerium für Wissenschaft, Forschung und Kunst Baden-Württemberg Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej / Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit Staatliche Hochschule für Musik und Darstellende Kunst Stuttgart Urząd Miasta Łańcuta

Media partners: Polskie Radio Rzeszów TVP Rzeszów „Gazeta Łańcucka” Kluczlancucki.pl SPIS TREŚCI / CONTENTS / INHALT

strona page Seite

CD 1 ...... 4 4 4 CD 2 ...... 6 6 6 Mirosław Płoski Zapomniani kompozytorzy „łańcuccy” ...... 9 Forgotten composers rediscovered in Łańcut ...... 31 Vergessene „Łańcuter“ Komponisten ...... 52 Johann Gottfried Arnold ...... 9 31 52 Józef Elsner ...... 10 32 53 Ludwig Hartmann ...... 15 37 58 Rodolphe Kreutzer ...... 15 37 58 Leopold Lewandowski ...... 17 38 60 Karol Lipiński ...... 17 39 61 Kazimierz Lubomirski ...... 19 40 62 Marceli Madejski ...... 20 42 64 Johann Gottlieb Naumann ...... 21 42 64 Hermann Riedel ...... 24 45 68 Clara Schumann ...... 24 46 68 Wilhelm Troszel ...... 25 47 69 Benoît Tuttowitsch ...... 26 47 70 Adam Wroński ...... 27 48 71 Kasper Napoleon Wysocki ...... 29 50 73 Wykonawcy / Musicians / Ausführende ...... 75 75 75 CD 1 f Józef Elsner (1804) 10:24 Polonez E-dur na orkiestrę na temat uwertury do opery Lodoïska ou Les Tartares Rodolphe’a Kreutzera (Sum. V/15, I*) Polonaise in E major for orchestra on the theme of the overture to Rodolphe Kreutzer’s opera Lodoïska, or the Tartars Polonaise E-Dur für Orchester über ein Thema der Ouvertüre zur Oper Lodoïska oder die Tataren von Rodolphe Kreutzer g Rodolphe Kreutzer (1791) 5:43 Uwertura do opery Lodoïska ou Les Tartares (Lodojska czyli Tatarzy) Overture to the opera Lodoïska, or the Tartars Ouvertüre zur Oper Lodoïska oder die Tataren

Johann Gottfried Arnold (1802) (live recording) 25:57 I Koncert na wiolonczelę i orkiestrę C-dur op. 1 Concerto No. 1 for violoncello and orchestra in C major, Op. 1 Konzert Nr. 1 für Violoncello und Orchester C-Dur op. 1 (kadencja / cadenza / Kadenz – Lev Sivkov) h I. Allegro 14:16 i II. Andante sostenuto 4:11 j III. Polacca 7:26

Johann Gottlieb Naumann (1774) 8:04 Sinfonia nr 3 B-dur do opery Ipermestra

Sinfonia No. 3 in B flat major to the opera Ipermestra Sinfonia Nr. 3 B-Dur zur Oper Ipermestra k I. Allegro 2:55 l II. Andantino 3:35 m III. Presto 1:30 4 n Józef Elsner (1804) 6:47 Polonez E-dur na orkiestrę na temat marsza z opery Les deux journées ou Le porteur d’eau (Woziwoda) Luigi Cherubiniego (Sum. V/15, II**) Polonaise in E major for orchestra on the theme of the march from Luigi Cherubini’s opera The Two Days, or The Water Carrier Polonaise E-Dur für Orchester über einen Marsch aus der Oper Les deux journées ou Le porteur d’eau (Der Wasserträger) von Luigi Cherubini

Total timing: 57:06

Lev Sivkov – wiolonczela / cello / Violoncello (3–5) Kamerata Krakowska Matthias Hermann – dyrygent / conductor / Dirigent Bogusława Ziegelheim – solo skrzypcowe / violin solo / Solo-Violine (1) Maciej Czepielowski – solo skrzypcowe / violin solo / Solo-Violine (9)

______* J. Elsner, Sumariusz moich utworów muzycznych, cz. V, poz. 15 (I) The Summary of my Works, part V, No. 15 (I) Summarium meiner Musikwerke, V. Teil, Nr. 15 (I)

** J. Elsner, Sumariusz moich utworów muzycznych, cz. V, poz. 15 (II) The Summary of my Works, part V, No. 15 (II) Summarium meiner Musikwerke, V. Teil, Nr. 15 (II)

5 CD 2 f Johann Gottlieb Naumann (1780) 2:56 Arietta B-dur na 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę Arietta in B flat major for 2 violins, viola and violoncello Ariette B-Dur für 2 Violinen, Viola und Violoncello g Karol Lipiński (wyd. ok. / pub. ca. / hrsg. um 1814–1815) 5:07 Polonez patetyczny d-moll na fortepian Polonaise pathétique in D minor for piano Polonaise pathétique d-Moll für Klavier h Adam Wroński (1883) 4:08 Polonez jubileuszowy A-dur na fortepian op. 54 Jubilee Polonaise in A major for piano, Op. 54 Jubiläums-Polonaise A-Dur für Klavier op. 54 i Clara Schumann (1840) 2:41 Ich stand in dunklen Träumen – pieśń z tow. fortepianu op. 13 nr 1 – song for voice and piano, Op. 13 No. 1 – Lied mit Klavierbegleitung op. 13 Nr. 1 Tekst / Text: Heinrich Heine

Hermann Riedel (wyd. ok. / pub. ca. / hrsg. um 1890) 6:06 Pieśni młodego Wernera i Małgorzaty z towarzyszeniem fortepianu Young Werner’s and Margaret’s Songs for voice(s) and piano Lieder Jung Werners und Margarethas mit Klavierbegleitung Tekst / Text: Joseph Victor von Scheffel – Trompeter von Säckingen j I. Wie stolz und stattlich geht er (Margaretha) 1:26 k III. Ach nun sind es schon zwei Tage (Margaretha) 2:06 l V. Jetzt ist er hinaus in die weite Welt (Margaretha) 2:30 6 m Ludwig Hartmann (wyd. ok. / pub. ca. / hrsg. um 1860) 3:41 Schwanenlied (Pieśń łabędzia) z towarzyszeniem fortepianu op. 4 nr 2 Schwanenlied (The Song of the Swan) for voice and piano, Op. 4 No. 2 Schwanenlied mit Klavierbegleitung op. 4 Nr. 2 Tekst / Text: Wilhelmine Schröder-Devrient

Leopold Lewandowski n Mazur / Mazurka Z duszą (With Élan / Mit Herz) na fortepian / for piano / 2:43 für Klavier (ok. / ca. 1883) o Mazur / Mazurka Władysław na fortepian / for piano / für Klavier (ok. / ca. 1900) 1:24

Kasper Napoleon Wysocki (wyd. / pub. / hrsg. 1841) r Chłopiec i dziewczyna – pieśń z towarzyszeniem fortepianu 1:24 A Boy and a Girl – song for voice and piano Knabe und Mädchen – Lied mit Klavierbegleitung s Modlitwa sieroty – pieśń z towarzyszeniem fortepianu 2:07 An Orphan’s Prayer – song for voice and piano Das Gebet einer Waise – Lied mit Klavierbegleitung t Marceli Madejski (wyd. ok. / pub. ca. / hrsg. um 1860) 3:10 Tajemnica – pieśń z towarzyszeniem fortepianu The Secret – song for voice and piano Das Geheimnis – Lied mit Klavierbegleitung Tekst / Text: Jan Aleksander Fredro (Drzemka pana Prospera) u Kazimierz Lubomirski (ok. / ca. 1860) 1:54 Nie płacz dziewczę – pieśń z towarzyszeniem fortepianu op. 42 Don’t Cry, Girl – song for voice and piano, Op. 42 Weine nicht, Mädchen – Lied mit Klavierbegleitung op. 42 Tekst / Text: K. Kuecz 7 v Wilhelm Troszel (wyd. ok. / pub. ca. / hrsg. um 1850) 7:03 Ona się śmiała – pieśń z towarzyszeniem fortepianu She Was Laughing – song for voice and piano Sie lachte – Lied mit Klavierbegleitung Tekst / Text: Wojciech Bogusławski

Benoît Tuttowitsch (wyd. / pub. / hrsg. 1806) 19:54 Kwartet smyczkowy Es-dur op. 4 String Quartet in E flat major, Op. 4 Streichquartett Es-Dur op. 4 w I. Allegro moderato 8:09 x II. Tempo di Menuetto 3:47 y III. Andantino 3:29 z IV. Rondo. Allegro 4:23

Total timing: 64:54

Horizon Ensemble: Paweł Wajrak – I skrzypce / violin I / 1. Violine (16–19) Bogusława Ziegelheim – I skrzypce / violin I / 1. Violine (1) Paweł Stawarski – II skrzypce / violin II / 2. Violine Beata Płoska – altówka / viola / Viola Franciszek Pall – wiolonczela / cello / Violoncello

Pia Liebhäuser – mezzosopran / mezzo-soprano / Mezzosopran (4–8) Simon Zimmermann – fortepian / piano / Klavier (4–8)

Anna Krawczyk – sopran / soprano / Sopran (11–15) Przemysław Winnicki – fortepian / piano / Klavier (11–15)

Mirosław Herbowski – fortepian / piano / Klavier (2, 3, 9)

Agnieszka Kopeć – fortepian / piano / Klavier (10) 8 Mirosław Płoski ZAPOMNIANI KOMPOZYTORZY „ŁAŃCUCCY”

Johann Gottfried Arnold (1773–1806) charyzmatyczny wiolonczelista nazywany – niemiecki wiolonczelista i kompozytor. przez współczesnych „królem wszystkich Urodził się w Niedernhall (Wirtember- wirtuozów”. gia) jako syn nauczyciela. Pierwsze lekcje Pod opieką Romberga Arnold osiągnął gry na wiolonczeli pobierał u ojca i już wyżyny kunsztu instrumentalnego, w krót- w wieku ośmiu lat zaczął występować kim czasie uzyskując posadę pierwszego publicznie. Od 11 roku życia terminował wiolonczelisty orkiestry Teatru Narodo- w cechu muzyków w pobliskim Künzel- wego we Frankfurcie nad Menem. Rów- sau, a w 1790 r. został uczniem i pomoc- nolegle rozwijał działalność kompozytor- nikiem swego wuja, pełniącego funkcję ską, w której wiele uwagi poświęcał wła- muzyka miejskiego (Stadtmusikus) w Wert- snemu instrumentowi. Był też cenionym heim; tam też uczył się basu cyfrowanego nauczycielem gry na wiolonczeli i forte- i kompozycji pod kierunkiem miejscowego pianie. kantora, a jako wprawny wiolonczelista Zmarł we Frankfurcie w wieku zaled- uczestniczył w koncertach kapeli działają- wie 33 lat na skutek przewlekłej infekcji cej na hrabiowskim dworze. płuc. Jego przedwczesną śmierć uznaje Planując rozpoczęcie kariery soli- się za wielką stratę dla niemieckiej i euro- stycznej, odbył szereg krótkich podróży pejskiej twórczości wiolonczelowej epoki koncertowych po południowych Niem- klasycyzmu. czech i Szwajcarii; stały się one dla niego Pozostawił po sobie 5 koncertów wio- inspiracją do podjęcia dalszych studiów lonczelowych (zatytułowanych concerti- muzycznych. W 1795 r. przez kilka mie- no), symfonię koncertującą na 2 flety sięcy kształcił się pod kierunkiem jednego i orkiestrę oraz wiele utworów na forte- z największych wiolonczelistów tamtych pian, wiolonczelę, gitarę i zespoły kame- czasów, Maxa Willmanna, związanego ralne. W jego dorobku znajdują się rów- z dworem książąt Thurn und Taxis w Ra- nież liczne opracowania oper innych tyzbonie. W 1796 r. rozpoczął studia mu- kompozytorów, przeznaczone głównie na zyczne w Hamburgu, gdzie nad doskona- kwartet smyczkowy. leniem jego techniki instrumentalnej czu- wał Bernhard Heinrich Romberg –    9 Pierwszy koncert wiolonczelowy C-dur Józef Antoni Franciszek (Joseph Arnolda (z 1802 r.) charakteryzuje się Anton Franciskus)1 Elsner (1769–1854) wszechstronnym wykorzystaniem możli- – jeden z najwybitniejszych przedstawi- wości technicznych wiolonczeli; kompozy- cieli muzyki polskiej okresu oświecenia tor zdradza tu również dokładną znajo- i preromantyzmu; kompozytor, dyrygent, mość Haydnowskiego pierwowzoru. Jak teoretyk muzyki, publicysta, działacz mu- wiadomo, Arnold był wiolonczelistą, zyczny i pedagog. Zajął ważne miejsce a sztuki komponowania nauczył się głów- w historii muzyki m.in. jako prekursor pol- nie dzięki przepisywaniu partytur Mozarta skiej szkoły narodowej, a także jako na- i Haydna. Jego koncerty wiolonczelowe uczyciel Chopina, u którego wcześnie były wysoko oceniane przez współcze- dostrzegł geniusz muzyczny. snych mu krytyków jako niewiele ustępu- Urodził się w Grodkowie (Grottkau) na jące młodzieńczym dziełom Beethovena. Śląsku, na terenie przyłączonej do Prus Trzyczęściowa forma utworu nie od- części Księstwa Nyskiego. Miał pocho- biega od klasycznego wzorca; melodyka dzenie niemieckie. Wywodził się z lokal- i pomysły formalne nawiązują do stylu nej społeczności śląskiej, wśród której Haydna. Po rozbudowanej części pierw- dominowało poczucie przynależności do szej, niezwykle wymagającej pod wzglę- kręgu kultury niemieckiej, a tradycja pol- dem technicznym, następuje liryczne ska zaznaczała się słabo; sam otrzymał Andante sostenuto, natomiast końcowe wychowanie niemieckie nacechowane rondo – oznaczone Polacca – stanowi pewną niechęcią do polskości. Początko- bezpośrednie nawiązanie do kultury wo nie znał języka polskiego – opanował polskiej. go dopiero w wieku dwudziestu paru lat Kompozytor zadedykował koncert (po 1792 r., tj. w okresie lwowskim swego przyjacielowi, Johannowi Antonowi André życia). Ojciec kompozytora, Franz Mi- (1775–1842), który w 1799 r. przejął po swym ojcu jedno z ważniejszych wydaw- 1 Wydaje się, że przyczyną pewnego zamie- nictw muzycznych tamtej epoki. szania wokół imion kompozytora, określanego Autorem kadencji prezentowanej często błędnie – także w publikacjach nauko- w nagraniu płytowym jest Lev Sivkov. wych – jako Józef Ksawery (Joseph Xaver), jest poświęcony mu artykuł biograficzny au- torstwa Wojciecha Bogusławskiego (zob. notka o utworze: Matthias Hermann W. Bogusławski, Dzieła dramatyczne, t. 7, (tłumaczenie: Mirosław Płoski) Warszawa 1823, s. 11–30). 10 chael, prowadził zakład stolarski i trudnił W 1788 r., dzięki otrzymaniu stypen- się m.in. naprawą instrumentów muzycz- dium od władz miejskich Grodkowa, roz- nych; jednocześnie przejawiał zamiłowanie począł studia na Uniwersytecie Wrocław- do śpiewu i był harfistą amatorem. Matka – skim (Leopoldinum) – początkowo na wy- Anna Barbara z d. Matzke pochodziła dziale teologicznym, a potem medycz- z Kłodzka i była córką cenionego lutnika, nym. Rok później udał się do Wiednia mającego rozległe kontakty wśród ar- z zamiarem kontynuowania studiów lekar- tystów. skich, lecz wkrótce po immatrykulacji zre- Józef Elsner rozpoczął swą edukację zygnował z nich z powodu przedłużającej muzyczną w rodzinnym Grodkowie, gdzie się choroby. Ostatecznie, zafascynowany w ramach obowiązków szkolnych śpiewał bogatym życiem kulturalnym Wiednia, w chórze kościelnym. Już w dzieciństwie postanowił wrócić do kariery muzycznej. zdradzał wybitne zdolności muzyczne Jesienią 1791 r. objął posadę skrzyp- i podejmował próby komponowania. Od ka w orkiestrze teatralnej w Brnie (Mora- 12 roku życia kształcił się (w zakresie wy), gdzie próbował swych sił również ogólnym i muzycznym) we Wrocławiu – jako dyrygent. Wiosną 1792 r. przeniósł w szkole przyklasztornej o.o. dominika- się do Lwowa (ówczesnej stolicy tzw. Kró- nów, a następnie w jezuickim Gimnazjum lestwa Galicji i Lodomerii pod rządami św. Macieja. Uczył się tam m.in. gry na austriackimi) na stanowisko drugiego ka- skrzypcach, śpiewu i techniki basso con- pelmistrza orkiestry tamtejszego teatru tinuo; nie przejawiał większego zaintere- niemieckiego. W cesarsko-królewskim te- sowania językiem polskim, którego nauka atrze miały miejsce premiery jego dwóch należała do obowiązkowego programu oper skomponowanych do tekstów nie- szkolnego (jednak z tego okresu pocho- mieckich: Die seltenen Brüder i Der ver- dzą jego pierwsze fascynacje polską pie- kleidete Sultan. śnią kościelną). Jeszcze przed ukończe- Siedmioletni pobyt we Lwowie miał niem gimnazjum został zaangażowany przełomowe znaczenie dla dalszej kariery do wrocławskiego chóru operowego Elsnera. Kompozytor aktywnie włączył się i orkiestry teatralnej. Równolegle rozwijał w nurt kultury polskiej. Od tego czasu twórczość kompozytorską; publiczne datuje się jego wieloletnia współpraca wykonanie jego motetu Ave Maria (obec- z Wojciechem Bogusławskim, który po nie zaginionego) odbiło się szerokim klęsce powstania kościuszkowskiego echem w środowisku muzycznym Wro- opuścił Warszawę i w 1795 r. objął dyrek- cławia. cję teatru lwowskiego. Pod wpływem 11 współpracy z Bogusławskim i małżeństwa ności w operze warszawskiej Elsner z Polką, Klarą Abt2, Elsner podjął inten- wprowadził na scenę wiele dzieł ze świa- sywną naukę języka polskiego. W swoich towego repertuaru operowego, a także kolejnych operach zaczął wykorzystywać własnych, z których na pierwszy plan wy- libretta polskie (w okresie lwowskim suwają się takie tytuły, jak: Sułtan Wam- skomponował m.in. operę Amazonki czyli pum czyli Nieroztropne życzenie, Siedem Herminia do libretta Bogusławskiego), razy jeden i Andromeda, a także osnute a w twórczości instrumentalnej coraz czę- na tle historii narodu polskiego opery ściej nawiązywał do polskiej muzyki ludo- Leszek Biały czyli Czarownica z Łysej wej. Oprócz komponowania i pracy w te- Góry, Król Łokietek czyli Wiśliczanki oraz atrze aktywnie działał na rzecz ożywienia Jagiełło w Tenczynie. ruchu muzycznego we Lwowie, m.in. za- Elsner rozwinął w Warszawie szeroką łożył tam towarzystwo filharmoniczne pod działalność w zakresie edukacji muzycz- nazwą Akademia Muzyczna, zajmujące nej, prowadząc w latach 1821–31 utwo- się w latach 1795–97 organizowaniem rzone przez siebie szkoły muzyczne regularnych koncertów. o różnych poziomach nauczania: Szkołę W 1799 r. – po powrocie Bogusław- Elementarną Muzyki i Sztuki Dramatycz- skiego do Warszawy – Elsner przyjął jego nej, Instytut Muzyki i Deklamacji oraz zaproszenie do objęcia stanowiska dyrek- Szkołę Główną Muzyki, związaną z Uni- tora muzycznego i dyrygenta warszaw- wersytetem Warszawskim. W tej ostatniej skiego Teatru Narodowego. Funkcję tę wykształcił wielu polskich kompozytorów, sprawował przez 25 lat – początkowo wśród nich Fryderyka Chopina (o którym samodzielnie, a od 1810 r. wspólnie napisał: „szczególna zdatność, geniusz z pełniącym obowiązki „drugiego dyrekto- muzyczny”), a także Feliksa Ignacego ra muzyki” Karolem Kurpińskim (współ- Dobrzyńskiego czy – objętego progra- praca z Kurpińskim nie układała się jed- mem digitalizacji muzykaliów łańcuckich – nak pomyślnie, co doprowadziło w 1824 r. Kaspra Napoleona Wysockiego. do odsunięcia Elsnera od kierownictwa W 1802 r. otworzył pierwszą w War- teatru). W ciągu swej długoletniej działal- szawie sztycharnię nut oraz wydawnictwo muzyczne, w którym w ciągu kilku lat wy- dał szereg publikacji nutowych, m.in. zre- 2 Klara Abt była pierwszą żoną Elsnera; zmarła w 1797 r. Drugie małżeństwo Elsner zawarł dagowane przez siebie 24 numery mie- w 1802 r. z Karoliną Drozdowską, warszaw- sięcznika Wybór pięknych dzieł muzycz- ską śpiewaczką (zm. w 1852 r.). nych i pieśni polskich. 12 Jako teoretyk muzyki zajmował się gogiczna, prowadzona w ramach utwo- m.in. analizą powiązań między cechami rzonych przez niego instytucji edukacyj- melodycznymi i metrorytmicznymi polskiej nych – była w dużej mierze uzależniona muzyki ludowej a intonacją i akcentacją od zmiennej i stopniowo zaostrzającej się (prozodią) właściwą polszczyźnie. Opubli- sytuacji politycznej. Elsner funkcjonował kował dwie prace z tego zakresu: Roz- w mieście pozostającym kolejno w obrębie prawę o metryczności i rytmiczności języ- Prus Południowych, Księstwa Warszaw- ka polskiego (1818 r.) oraz Rozprawę skiego, wreszcie Królestwa Polskiego, był o melodii i śpiewie (1830 r.). też świadkiem powstania listopadowego. Był członkiem rzeczywistym i honoro- Na kartach niektórych jego partytur można wym wielu polskich i europejskich towa- znaleźć wątpliwe dedykacje, kierowane rzystw muzycznych. Utrzymywał rozległe m.in. do Fryderyka Wilhelma III czy Miko- kontakty w kręgach artystycznych, na- łaja I. Były one jednak zgodne z ówcze- ukowych i wydawniczych Niemiec, Austrii snym obyczajem, często podyktowane i Francji. Warto dodać, że zgodnie z po- względami praktycznymi lub finansowymi. wszechnym zwyczajem panującym wśród Niewątpliwie wyrazem prawdziwych sym- prominentnych postaci epoki oświecenia patii politycznych kompozytora było zade- należał do loży wolnomularskiej, w której dykowanie opery Andromeda Bonaparte- sprawował wysokie funkcje. mu, uchodzącemu za przyjaciela sprawy Zmarł w wieku 84 lat w Kolonii Elsne- polskiej, a także skomponowanie podczas rów – podwarszawskiej posiadłości, którą powstania listopadowego muzyki do jedno- wydzierżawił od rządu jeszcze przed po- aktowej sceny lirycznej Franciszka Saleze- wstaniem listopadowym (położonej na go Dmochowskiego pt. Powstanie narodu. terenie obecnej warszawskiej dzielnicy Dorobek kompozytorski Elsnera jest Targówek). Bezpośrednio po jego śmierci niezwykle bogaty, porównywalny pod zawiązał się komitet mający na celu opie- względem liczebności dzieł ze spuścizną kę nad jego spuścizną, działający pod po klasykach wiedeńskich. Obejmuje przewodnictwem kompozytora księcia m.in. 33 msze (wliczając w to samodziel- Kazimierza Lubomirskiego, autora tłuma- ne części mszalne), 4 oratoria i pasje czenia z języka niemieckiego Sumariusza (w tym oratorium Passio Domini Nostri moich utworów muzycznych Józefa El- Jesu Christi), 85 ofertoriów, hymnów, mo- snera. tetów i innych utworów religijnych, 45 Należy pamiętać, że działalność El- oper i innych dzieł scenicznych, 55 kantat, snera w Warszawie – zwłaszcza ta peda- 90 pieśni solowych i chóralnych, 8 symfo- 13 nii, 2 koncerty skrzypcowe, koncert fleto- precyzyjnie opisane jako „dwa polonezy: wy, ponad 20 utworów kameralnych oraz jeden na orkiestrę i skrzypce solo z tematu 31 utworów fortepianowych (w tym 4 so- opery Lodoiska, drugi zaś z marszu w ope- naty)3. Część z tych utworów zaginęła. rze Woziwoda”. Alina Nowak-Romanowicz (1907–1994), czołowy biograf Elsnera,    wywodzi stąd nietrafnie, że tylko pierwszy polonez zawiera solo skrzypcowe; Dwa polonezy „na wielką orkiestrę” informacja taka jest zawarta w poświęco- (obydwa w tonacji E-dur) zostały przez nej kompozytorowi monografii z 1957 r. Elsnera pomyślane najprawdopodobniej Co więcej, zarówno w tym studium, jak jako wstawki operowe; kompozytor napi- i w zredagowanym 30 lat później artykule sał je w 1804 r. – około czterech czy pię- na temat kompozytora, zamieszczonym ciu lat po zamieszkaniu w Warszawie. w Encyklopedii Muzycznej PWM, autorka Pierwszy z tańców jest oparty na temacie przedstawia kolejne nieścisłe dane; za- z uwertury do popularnej niegdyś opery znacza mianowicie, że obydwa polonezy Lodoïska Rodolphe’a Kreutzera (należą- zachowały się wyłącznie w odautorskich cej w jakimś sensie do poloników w świa- opracowaniach na fortepian na cztery ręce towej literaturze operowej z uwagi na oraz na skrzypce i fortepian, przechowy- treść libretta), natomiast drugi wykorzy- wanych obecnie w bibliotekach w Wiedniu, stuje temat znanego marsza z opery Wo- Kórniku oraz rzekomo w Łańcucie. ziwoda Luigi Cherubiniego. W środko- Wynika stąd, że katalog Krzysztofa wych epizodach (triach) obydwu polone- Biegańskiego z 1968 r., wyraźnie informu- zów kompozytor zamieścił obszerne sola jący o zachowanych głosach obsady or- skrzypcowe. kiestrowej, nie został wzięty pod uwagę4. Utwory te figurują w Elsnerowskim Co to oznacza dla projektu Muzykalia Sumariuszu (odautorskim katalogu kom- łańcuckie? Wydaje się, że sięgając po pozycji) pod wspólnym numerem 15 w części V, jednak zostały tam niezbyt 4 Por.: Alina Nowak-Romanowicz, Józef Elsner, monografia, Kraków 1957, s. 81–82; tejże: 3 Liczba kompozycji określona na podstawie Elsner Józef, hasło [w:] E. Dziębowska (red.), spisu dzieł Elsnera zamieszczonego w stu- Encyklopedia muzyczna PWM, część biogra- dium Aliny Nowak-Romanowicz, Józef Elsner, ficzna, Kraków 1987, t. „efg”, s. 21 oraz Krzysz- monografia, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, tof Biegański, Biblioteka muzyczna Zamku Kraków 1957, s. 265–326. w Łańcucie, Kraków 1968 r., s. 335 (poz. 2605). 14 materiał nutowy tych utworów znajdujący Rodolphe Kreutzer (1766–1831) – się w zasobach bibliotecznych Muzeum- francuski skrzypek, kompozytor, dyrygent -Zamku w Łańcucie, wydobyliśmy z zapo- i pedagog pochodzenia niemieckiego. mnienia obydwa polonezy w ich oryginal- Urodził się w Wersalu w sześć lat po nej, pierwotnej wersji instrumentacyjnej. tym, jak jego ojciec, wrocławski muzyk Tym samym poszerzyliśmy krąg repertu- i nauczyciel, przybył do Francji i zaciągnął arowy dzisiejszych orkiestr o dwa ważne się do gwardii szwajcarskiej królewskiego dzieła polskiej literatury muzycznej z po- ministra spraw zagranicznych. czątku XIX w. Początkową edukację muzyczną otrzymał w domu rodzinnym, a od 1778 r. uczył się gry na skrzypcach i kompozycji Ludwig Hartmann (1836–1910) – pod kierunkiem Antona Stamitza, dzięki niemiecki pianista, kompozytor i krytyk któremu szybko rozwinął swój talent. muzyczny. W wieku trzynastu lat zadebiutował jako Urodził się w Neuss; był synem dyrek- solista na jednym z paryskich Concerts tora muzycznego i kompozytora Friedri- spirituels, wykonując z powodzeniem cha Hartmanna. Początkowo uczył się koncert swego mistrza; cztery lata później u ojca, później studiował w Konserwato- – również w ramach Concerts spirituels – rium Lipskim u Ignaza Moschelesa (forte- odniósł podobny sukces jako wykonawca pian) i Moritza Hauptmanna (kompozy- własnego koncertu skrzypcowego. Po cja). W latach 1856–57 przebywał w Wei- śmierci ojca zajął jego miejsce w kapeli marze, gdzie kształcił się pod kierunkiem królewskiej. W tym czasie zaczął też in- Liszta; następnie osiadł w Dreźnie. tensywnie komponować; podczas pobytu W latach 1859–72 trudnił się zawodo- w Wersalu napisał m.in. aż sześć spośród wo krytyką muzyczną, pisując do „Consti- dziewiętnastu swoich koncertów skrzyp- tutionelle Zeitung” i „Dresdener Nach- cowych. richten”. W głośnym sporze dotyczącym W 1789 r. przeniósł się do Paryża. estetyki niemieckiej szkoły neoroman- W okresie rewolucji francuskiej kontynu- tycznej należał do czołowych orędowni- ował błyskotliwą karierę muzyczną, cie- ków Wagnera. sząc się niezachwianym autorytetem Zmarł w Dreźnie. i popularnością zarówno w kręgach rewo- Komponował głównie pieśni, ballady lucyjnych, jak i rojalistycznych; także póź- i utwory fortepianowe. W rękopisie pozo- niej niezmiennie utrzymywał swą wysoką staje jego opera König Helge. pozycję w życiu muzycznym Paryża. Fakt, 15 że był wychowankiem i protegowanym Oprócz stałych występów solistycz- królowej Marii Antoniny, nie przeszkodził nych w Paryżu odbywał częste podróże mu w swobodnym rozwijaniu działalności koncertowe za granicę, m.in. do Włoch, artystycznej i zajmowaniu eksponowa- Niemiec i Holandii, gdzie zasłynął jako wio- nych stanowisk w paryskich instytucjach dący wirtuoz Europy. W 1798 r. w Wiedniu muzycznych także po upadku ancien poznał Beethovena, który kilka lat później régime’u. Niezależnie od zmieniających poświęcił mu swoją sonatę skrzypcową się ustrojów politycznych pełnił kolejno A-dur op. 47 (zwaną Sonatą Kreutzerow- funkcje: skrzypka-solisty w Comédie Ita- ską). Kariera solistyczna Kreutzera zała- lienne (późniejszej Operze Komicznej), od mała się raptownie w 1810 r., po tym jak 1802 r. pierwszego skrzypka orkiestry złamał on rękę w wypadku karocy. konsula Bonapartego, od 1806 r. kon- Na kilka lat przed śmiercią, w wyniku certmistrza prywatnej orkiestry cesarza pogarszającego się stanu zdrowia, kom- Napoleona I, wreszcie – po upadku ce- pozytor wycofał się z większości oficjal- sarstwa w 1815 r. – maître de la chapelle nych stanowisk i wyemigrował do Szwaj- du roi (dyrektora orkiestry królewskiej) na carii; zmarł w Genewie w wieku 64 lat. dworze Ludwika XVIII. Bogata twórczość kompozytorska Począwszy od 1790 r. przez następne Kreutzera obejmuje m.in. 42 opery (w tym 35 lat odnosił nieprzerwanie sukcesy jako 12 skomponowanych wspólnie z innymi kompozytor operowy; należał do czoło- twórcami), 3 balety-pantomimy (wykorzy- wych francuskich przedstawicieli przed- stujące częściowo materiał muzyczny romantycznego gatunku tzw. opery „oca- z oper), 19 koncertów skrzypcowych, 17 lenia”. Do 1825 r. na scenie Comédie kwartetów smyczkowych, liczne tria i du- Italienne (Opéra Comique) oraz głównej ety smyczkowe, a także utwory pedago- opery paryskiej wystawiono ponad giczne. Jako profesor Institut national de 40 jego dzieł, wśród nich opery Paul musique (od 1795 r. Konserwatorium Pa- et Virginie oraz Lodoïska ou Les ryskiego) Kreutzer wniósł wielki wkład Tartares (Lodojska czyli Tatarzy), dzięki w rozwój światowej wiolinistyki, tworząc którym zyskał największy rozgłos. m.in. wspólnie z Pierre M.F. Baillotem Z paryskim teatrem operowym był zwią- nowoczesne studium gry skrzypcowej zany instytucjonalnie także po restauracji (Méthode de violon), bazujące na zdoby- Burbonów, pełniąc tam funkcję drugiego czach szkoły Viottiego. 42 etiudy Kreutze- dyrygenta, a następnie kierownika mu- ra do dzisiaj stanowią żelazny repertuar zycznego. pedagogiczny. 16 Leon Leopold Lewandowski (1831– modny repertuar taneczny, na który skła- 1896) – polski skrzypek, kompozytor, dyry- dały się liczne utwory skomponowane gent i działacz kultury muzycznej. Był jed- przez samego Lewandowskiego; zdobyły nym z najbardziej aktywnych animatorów one ogromną popularność w ówczesnej życia muzycznego w Warszawie II połowy Warszawie i były grywane nawet za gra- XIX w. Komponował głównie muzykę ta- nicą. Leopold Lewandowski był również neczną, dzięki której uzyskał przydomek organizatorem popularnego cyklu koncer- „polskiego Straussa” (podobnie jak młod- tów symfonicznych odbywających się szy od niego kompozytor Adam Wroński, w warszawskiej Resursie Obywatelskiej. działający w tym samym czasie na terenie Dorobek kompozytorski Lewandow- zaboru austriackiego – również ujęty skiego obejmuje ok. 350 utworów, wśród w projekcie Muzykalia łańcuckie). których przeważają lekkie formy taneczne Leopold Lewandowski urodził się – mazurki, oberki, kujawiaki, polonezy, w Kaliszu w inteligenckiej rodzinie żydow- polki i kadryle. Nieco większy ciężar ga- skiej. Od najmłodszych lat uczył się gry tunkowy mają jego intermedia do baletów na skrzypcach i jeszcze jako dziecko kon- (m.in. do baletu Wesele w Ojcowie z mu- certował przed publicznością. Po ukoń- zyką Józefa Damsego i Karola Kurpiń- czeniu szkoły średniej w Kaliszu przeniósł skiego) oraz niektóre kompozycje orkie- się do Warszawy, gdzie kontynuował strowe, takie jak Nocturne czy Mazurki kształcenie w dziedzinie gry skrzypcowej koncertowe (z solowymi partiami skrzy- pod kierunkiem wybitnych pedagogów – piec, wiolonczeli, oboju i trąbki). Kazimierza Baranowskiego i Jana Horn- ziela. W 1850 r., w drodze konkursu, otrzymał engagement do orkiestry Teatru Karol Lipiński (1790–1861) – polski Wielkiego. skrzypek, dyrygent, kompozytor i peda- W niedługim czasie utworzył w War- gog muzyczny. Jeden z najwybitniejszych szawie własną orkiestrę, z którą następ- skrzypków-wirtuozów I połowy XIX w., nie systematycznie koncertował m.in. często porównywany z ówcześnie żyją- w Nowej Arkadii przy ul. Mokotowskiej cym włoskim geniuszem skrzypiec Nicolo i w Instytucie Wód Mineralnych na terenie Paganinim. Ogrodu Saskiego. W 1857 r. objął kie- Urodził się w Radzyniu Podlaskim na rownictwo orkiestry Teatru Rozmaitości Lubelszczyźnie. Od najwcześniejszych lat (funkcję tę sprawował przez blisko 40 lat). przejawiał niezwykły talent muzyczny. Orkiestra teatru wykonywała głównie W piątym roku życia rozpoczął naukę gry 17 na skrzypcach pod kierunkiem ojca, Fe- W 1817 r. udał się na tournée do liksa Lipińskiego – kapelmistrza orkiestry Włoch; po drodze koncertował w Koszy- działającej w pałacu hrabiów Potockich cach, Budapeszcie, Lublanie i Trieście, w Radzyniu Podlaskim. Kiedy w 1799 r. a w samych Włoszech – w Wenecji, Me- rodzina Lipińskich przeniosła się do Lwo- diolanie, Padwie, Weronie i Piacenzy. wa, młody Karol został członkiem orkie- W Piacenzy dwukrotnie wystąpił wspólnie stry prowadzonej przez jego ojca w rezy- z Nicolo Paganinim, z którym miał okazję dencji hrabiego Adama Starzeńskiego. zagrać ponownie 11 lat później w War- Warto wspomnieć, że przez pewien czas szawie, podczas uroczystości koronacji interesował się także wiolonczelą, osiąga- cara Mikołaja I. Podczas kilkunastu lat jąc wysoką biegłość w grze na tym in- intensywnej działalności koncertowej strumencie. i licznych podróży artystycznych na ob- Mając dziewiętnaście lat, został pierw- szarze rozciągającym się od Moskwy szym skrzypkiem, a trzy lata później dyry- i Petersburga aż po Paryż i Londyn zdo- gentem orkiestry teatru niemieckiego we był popularność i sławę czołowego euro- Lwowie. Tutaj odbyły się premiery jego pejskiego wirtuoza, stawianego na równi kilku młodzieńczych dzieł scenicznych, z Paganinim. Wyróżniono go wieloma a także prawykonania trzech symfonii. tytułami i zaszczytami, m.in. nominacją na W 1814 r. udał się do Wiednia, gdzie spo- „pierwszego skrzypka Dworu Królestwa tkał się z niemieckim skrzypkiem i kom- Polskiego i Dworu Carskiego”, a także pozytorem Louisem Spohrem. Po tym honorowym obywatelstwem Wiednia i ho- spotkaniu Lipiński podjął ważną dla swe- norowym członkostwem towarzystwa fil- go dalszego rozwoju artystycznego decy- harmonicznego w Lublanie. Jego dorobek zję: kierując się radą i autorytetem nie- kompozytorski z lat dwudziestych i trzy- mieckiego mistrza, postanowił poświęcić dziestych to głównie utwory z pierwszo- się karierze wirtuoza. Po powrocie do planową partią skrzypiec – fantazje, polo- Lwowa zrezygnował z dotychczasowej nezy, wariacje, ronda oraz trzy koncerty pracy w teatrze i skoncentrował się na skrzypcowe, z popularnym koncertem doskonaleniu swej techniki skrzypcowej D-dur op. 21 („Wojskowym”) na czele. oraz komponowaniu. W tym czasie stwo- W 1839 r. osiadł w Dreźnie i przez po- rzył wiele dzieł, które zarazem włączył do nad 20 lat pełnił tam funkcję królewskiego własnego repertuaru koncertowego, m.in. nadwornego kapelmistrza i koncertmistrza Rondo alla polacca op. 7, trio op. 8, polo- orkiestry operowej. Koncertował z najwy- nezy czy kaprysy skrzypcowe. bitniejszymi wirtuozami swej epoki, m.in. 18 z Lisztem. Współpracował z wydawnic- w Dreźnie, pod kierunkiem wybitnego twem muzycznym. Nie zaniedbując dzia- wiolonczelisty i kompozytora Friedricha łalności pedagogicznej, opiekował się Dotzauera. W późniejszym czasie, dzięki młodymi talentami, m.in. Henrykiem Wie- licznym podróżom, nawiązał rozległe kon- niawskim. W 1854 r., w uznaniu zasług takty z wieloma czołowymi artystami Eu- dla dworu saskiego, otrzymał kolejne ofi- ropy, co wywarło znaczny wpływ na cjalne wyróżnienie – Rycerski Order Księ- ukształtowanie się jego estetyki twórczej. cia Alberta. W okresie drezdeńskim po- W latach 1852–58 sprawował funkcję wstały jego ostatnie utwory, z których wiceprezesa Towarzystwa Wsparcia szczególnie cenny jest IV koncert skrzyp- Podupadłych Artystów Muzyki w War- cowy A-dur op. 32. szawie (zainicjowanego przez Józefa Ci- W ostatnim roku życia przeniósł się do chockiego). Jako prężny animator życia swojej posiadłości w Urłowie pod Lwo- muzycznego przez wiele lat prowadził wem, gdzie utworzył szkołę muzyczną dla jeden z warszawskich salonów mu- dzieci z rodzin chłopskich. zycznych, organizujący cotygodniowe koncerty. W ostatniej dekadzie życia rezydował Kazimierz Lubomirski (1813–1871) – w Równem jako dziedzic dóbr rówień- polski kompozytor i organizator życia mu- skich i aleksandryjskich, pozostających od zycznego. Urodził się w Czerniejowcach5 1723 r. we władaniu Lubomirskich. Zmarł (Czernijowcach; obecnie: Černìvcì) na we Lwowie. Pobereżu (na terenie byłego wojewódz- W swojej działalności kompozytorskiej twa bracławskiego z okresu I Rzecz- ograniczał się do tworzenia miniatur for- pospolitej). Pochodził z rodziny książąt tepianowych (w większości opartych na Lubomirskich z linii rówieńskiej. motywach polskich tańców narodowych) Wykształcenie muzyczne zdobywał oraz pieśni; wśród tych ostatnich warto początkowo w rodowym majątku książę- wymienić jego najbardziej znaną pieśń cym w Równem na Wołyniu, gdzie utrzy- O gwiazdeczko, coś błyszczała op. 22. mywano orkiestrę pałacową, następnie – Ogółem stworzył ok. 60 tego typu utworów. Zajmował się też pisarstwem, m.in. 5 Nazwa miejscowości wg: Filip Sulimierski (red.), Słownik geograficzny Królestwa Pol- przełożył na język polski (z oryginału skiego i innych krajów słowiańskich, Warsza- w języku niemieckim) zbiór wspomnień wa 1880 r., t. I, s. 825 (hasło: Czerniejowce). Józefa Elsnera zatytułowany Sumariusz 19 moich utworów muzycznych z objaśnie- Marceli Ferdynand Madejski (Ma- niami o czynnościach i działaniach moich deyski), 1822–1886 – polski pianista jako artysty muzycznego. i kompozytor, z zawodu adwokat. Urodził się w Łańcucie; pochodził z rodziny szlacheckiej. Gry na fortepianie    uczył się we Lwowie u Jana Ruckgabera (właściwie Jeana de Montalbeau), ucznia Podążając śladami Kazimierza Lubo- Johanna Nepomuka Hummla. Utrzymywał mirskiego, można natrafić na ciekawy szerokie kontakty w środowisku muzycz- wątek historyczny dotyczący jego działal- nym i literackim Lwowa; od 1857 r. był ności publicznej po objęciu sukcesji członkiem lwowskiego Towarzystwa Mu- klucza rówieńskiego. W 1858 r. książę zycznego. zapoczątkował w Równem budowę mu- Głównym nurtem jego aktywności za- rowanego kościoła rzymskokatolickiego, wodowej była działalność prawnicza i poli- którego skomplikowane dzieje w symbo- tyczna, prowadzona w ramach autonomii liczny sposób rysują obraz losów wspól- Galicji. W 1846 r. uzyskał doktorat z pra- noty polskiej na Wołyniu. Ukończona dłu- wa na Uniwersytecie Lwowskim. Jako go po śmierci Lubomirskiego neogotycka porucznik Gwardii Narodowej brał udział świątynia pod wezwaniem Narodzenia w wystąpieniach patriotycznych we Lwo- NMP i św. Antoniego spełniała swe funk- wie w 1848 r. (wtedy też skomponował cje religijne przez niespełna 60 lat, licząc Marsz poświęcony galicyjskiej Gwardii od przybliżonej daty jej otwarcia, tj. od Narodowej). W późniejszym czasie zało- roku 1899. Wcześniej władze carskie żył kancelarię adwokacką i pełnił wysokie wstrzymały jej budowę na ponad dwie funkcje w organizacjach prawniczych, dekady, a w okresie ZSRR, w 1958 r. samorządzie miejskim Lwowa, władzach (w stulecie aktu erekcyjnego), została ona szkolnych i kołach finansjery, m.in. dwu- bezpowrotnie zamknięta, zdewastowana krotnie sprawował urząd wiceprezydenta i poddana destrukcyjnej przebudowie. miasta, był też powołany do Trybunału Obecnie dawny kościół ufundowany Stanu w Wiedniu. W latach 1872–82 był przez księcia-kompozytora funkcjonuje posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego. jako „sala muzyki kameralnej i organowej” Zmarł w Bad Aussee (Styria). i jest użytkowany przez Orkiestrę Kame- Jako kompozytor pozostawił po sobie ralną Filharmonii Obwodu Rówieńskiego kilkadziesiąt drobnych utworów fortepia- na Ukrainie. nowych oraz pieśni. Wiele jego kompozy- 20 cji jest opartych na melodyce i rytmice Pochodził z ubogiej rodziny rolniczo- polskich tańców narodowych, takich jak -rzemieślniczej. Wyrósł w atmosferze bli- polonez czy mazur. W XIX-wiecznym skiego kontaktu z muzyką, m.in. dzięki Leksykonie biograficznym Cesarstwa Au- ojcu, łączącemu pracę na roli z działalno- striackiego (w tomie wydanym w 1867 r.) ścią wiejskiego skrzypka i trębacza. został przyrównany do Ignacego Feliksa Wcześnie ujawnił wybitne uzdolnienia Dobrzyńskiego, Stanisława Moniuszki muzyczne. Od dzieciństwa cechował się i księcia Kazimierza Lubomirskiego6. wyjątkową determinacją w dążeniu do wykształcenia muzycznego, mimo nie- chętnego stanowiska rodziców. Począt- kowo uczył się gry na organach i fortepia- Johann Gottlieb Naumann (1741– nie u organisty kościelnego w Loschwitz, 1801) – niemiecki kompozytor i dyrygent; a od trzynastego roku życia – po krótkim był największą indywidualnością muzycz- incydencie, kiedy to rodzice bezskutecz- ną Drezna w okresie między Hassem nie próbowali go zmusić do nauki ślusar- a Weberem. Prowadził ożywioną działal- stwa – kontynuował edukację muzyczną ność twórczą i organizacyjną na terenie prawdopodobnie w Kreuzschule w Dreź- teatrów operowych niemal całej Europy. nie, gdzie jako członek chóru uczestniczył Zapisał ważną kartę w historii muzyki jako w wielu koncertach oratoryjnych. prekursor niemieckiej opery narodowej. Po wybuchu wojny siedmioletniej Swoje kompozycje sygnował często jako i wtargnięciu armii pruskiej do Saksonii Johann (bądź Giovanni) Amadeo Nau- wyjechał w 1757 r. do Hamburga z przy- mann Sassone (Saksończyk). godnie poznanym szwedzkim skrzypkiem Urodził się w Blasewitz7 pod Dreznem Andersem Wesströmem (ur. ok. 1720 r.), (w ówczesnym Elektoracie Saksonii, a w niespełna rok później udał się w ślad związanym unią personalną z Polską8). za nim do Włoch. Uniknął w ten sposób pruskiej służby wojskowej, ale faktycznym 6 Zob. Madejski, Marcell, hasło [w:] Constant motywem jego wyjazdu była głęboka fa- von Wurzbach, Biographisches Lexikon des scynacja włoską kulturą muzyczną. Kaiserthums Oesterreich, Wien 1867 r., t. 16, Od maja 1758 r. przebywał w Wenecji, s. 238–239. następnie w Padwie, gdzie pobierał lekcje 7 Obecnie dzielnica Drezna. 8 Wówczas w osobie elektora saskiego Fryde- gry na altówce oraz teorii muzyki u Giu- ryka Augusta II – króla polskiego Augusta III seppe Tartiniego, utrzymując się w tym Sasa. czasie z koncertów i kopiowania nut. Tar- 21 tini, ujęty wybitnym talentem Naumanna, nych szczeblach kariery artystycznej: po wprowadził go na salony arystokratyczne, roku awansował na „kompozytora muzyki a także otoczył codzienną opieką (m.in. kościelnej i kameralnej”, a od 1776 r. peł- interweniował, uwalniając go od wyzysku nił już oficjalną funkcję kapelmistrza. finansowego ze strony Wesströma). Dziesięć lat później został głównym ka- Wkrótce Naumann nawiązał kluczowe dla pelmistrzem (Oberkapellmeister) Drezna, swojej dalszej kariery kontakty z przeby- uzyskując w ten sposób decydujący wającymi w Republice Weneckiej Gio- wpływ na życie muzyczne miasta. Przez vannim Battistą Ferrandinim – byłym ka- cały ten okres konsekwentnie odrzucał pelmistrzem dworu bawarskiego, oraz konkurencyjne propozycje stałego zatrud- Johannem Adolfem Hassem – kapelmi- nienia płynące z zagranicy, np. ze strony strzem na dworze króla polskiego (Augu- Fryderyka II (króla pruskiego) czy komisji sta III) i elektora saskiego. Zdobył także dworu duńskiego. Warto dodać, że po- zainteresowanie w kręgach mecenasów dobnie jak wiele wybitnych postaci tamtej sztuki. epoki wstąpił do loży masońskiej. W 1762 r. przez kilka miesięcy studio- Niezależnie od pełnienia obowiązków wał kontrapunkt w Bolonii pod kierunkiem na dworze saskim odbył szereg podróży sławnego franciszkanina Giovanniego zagranicznych. Już w rok po objęciu Battisty Martiniego. W tym samym roku – pierwszej posady w Dreźnie udał się do dzięki protekcji mecenasów – zadebiuto- Włoch w celu pogłębienia studiów mu- wał w Wenecji jako kompozytor operowy, zycznych. Dla teatru w Palermo skompo- tworząc dla Teatro San Samuele operę- nował operę L’Achille in Sciro, a po po- -intermezzo Il tesoro insidiato. W na- wrocie do Saksonii w 1768 r. – operę La stępnym sezonie operowym skompono- clemenza di Tito, wykonaną z okazji ślubu wał (wraz z dwoma innymi twórcami) księcia elektora Fryderyka Augusta III dramma giocoso Li creduti spiriti, wy- (wnuka króla Polski Augusta III Sasa, stawione w weneckim teatrze San Cas- późniejszego księcia warszawskiego). siano. W latach 1772–74 przebywał w Mona- W 1764 r. wrócił do Drezna, gdzie chium, Wenecji i Padwie, gdzie wystawiał z rekomendacji Hassego i Ferrandiniego swoje kolejne opery (m.in. Solimano). Był objął stanowisko tzw. drugiego kompozy- doradcą króla szwedzkiego Gustawa III tora muzyki kościelnej na odradzającym w jego planach zreformowania królewskiej się po wojnie siedmioletniej dworze sa- orkiestry dworskiej i zapoczątkowania skim. Odtąd nieustannie piął się po kolej- szwedzkiej opery narodowej. Szwecję 22 odwiedzał trzykrotnie, realizując zamó- Zmarł jesienią 1801 r. w Dreźnie wienia króla; w 1872 r. skomponował ope- wkrótce po przebytym udarze mózgu, rę-balet Amphion (do tekstu szwedzkie- w czasie kiedy dwór saski pertraktował go), a w następnych latach poprowadził już z jego następcą na stanowisku kom- w nowo wybudowanym gmachu Kungliga pozytora rezydenta w Operze Drezdeń- Teater w Sztokholmie premiery swoich skiej. dwóch szwedzkich tragedii lirycznych: Dorobek kompozytorski Naumanna Cora och Alonzo9 i Gustaf Wasa. W Ko- jest nadzwyczaj bogaty i obejmuje ok. 25 penhadze, gdzie również zlecono mu zre- dzieł scenicznych, 12 oratoriów do tek- formowanie kapeli dworskiej, skomponował stów włoskich i francuskich, kilkadziesiąt na urodziny króla Chrystiana VII duńską mszy i innych utworów religijnych, liczne operę Orpheus og Eurydike (1786 r.). Pod kantaty niemieckie oraz pieśni, a także koniec lat osiemdziesiątych współpraco- sporą ilość utworów instrumentalnych, wał z Operą Królewską w Berlinie. m.in. 12 sinfonii-uwertur (nie licząc kilku W 1792 r. Naumann osiągnął szczyty zaginionych), koncert klawesynowy (for- kariery artystycznej, a przy tym cieszył się tepianowy) i stosunkowo obszerną kame- wysoką pozycją społeczną, przypieczęto- ralistykę. waną małżeństwem z córką duńskiego wiceadmirała, Cathariną von Grodtschilling.    Jednak w tym samym czasie jego zdrowie zaczęło się pogarszać (m.in. pojawiły się Trzyczęściowa sinfonia B-dur Johanna oznaki niedosłyszenia), co zmusiło go do Gottlieba (lub inaczej: Amadeusza) Nau- stopniowego ograniczania aktywności na manna stanowi wdzięczny przykład kla- terenie teatrów operowych. W ostatnich sycznej pogody ducha. Obsadę symfonii latach życia zwrócił się ku twórczości reli- stanowią – oprócz kwintetu smyczkowego gijnej, rozwijając jednocześnie działalność – dwa oboje, dwa rogi i dwie trąbki. pedagogiczną. Część pierwsza utworu zachowuje formę sonatową, w której jednak brakuje 9 samodzielnego, wyraźnie wyodrębnione- Cora uzyskała największą popularność wśród go przetworzenia. Melodyka i struktura tej oper Naumanna; szybko doczekała się prze- kładu niemieckiego i obecnie – dzięki zawar- części ciążą bardziej w kierunku Mozarta tym w niej elementom sentymentalizmu i ro- niż ówczesnego Haydna – swoboda nar- mantyzmu – jest uważana za poprzedniczkę racji i czynnik wirtuozowski nie wykracza- Wolnego strzelca Carla Marii von Webera. ją tu poza granice formalne. 23 Część wolna to rondo, którego szcze- W historii muzyki niemieckiej zapisał się gólny wyraz polega na wyeksponowaniu przede wszystkim jako twórca cyklu pieśni partii altówek. Obydwa kuplety są grane do tekstu popularnego poematu epickiego wyłącznie przez skrzypce i altówki divisi, Josepha Victora von Scheffela zatytuło- dzięki czemu odznaczają się delikatnym, wanego Der Trompeter von Säckingen kruchym brzmieniem typowym dla „wyso- (Trębacz z Säckingen). Ponadto skompo- kich” smyczków. nował dwuaktową operę komiczną Der Część ostatnia, Presto (utrzymana Ritterschlag (Pasowanie na rycerza) oraz również w formie ronda) emanuje pełnią szereg utworów kameralnych. wirtuozowskiego esprit. Najważniejszą funkcję w całej symfonii pełnią pierwsze skrzypce – zarówno jako Clara Schumann, z d. Wieck (1819– jedyny głos tematyczny, jak i spiritus 1896) – niemiecka pianistka i kompozy- movens wirtuozerii. torka; żona Roberta Schumanna. Należa- ła do najwybitniejszych wirtuozów forte- notka o utworze: Matthias Hermann pianu w XIX w.; jej nazwisko zestawiano (tłumaczenie: Mirosław Płoski) z nazwiskami czołowych pianistów tamtej epoki, takich jak Chopin, Liszt, Rubinstein czy Thalberg. Hermann Riedel (1847–1913) – nie- Urodziła się w Lipsku, w rodzinie miecki pianista i kompozytor. o żywych tradycjach muzycznych. Otrzy- Urodził się w mieście Burg k. Magde- mała staranne wykształcenie muzyczne, burga (Burg bei Magdeburg). Studiował obejmujące grę na fortepianie i skrzyp- w Konserwatorium Wiedeńskim, m.in. cach, śpiew, teorię muzyki oraz kompozy- u Josefa Dachsa (fortepian) i Felixa Otto cję. Szybki rozwój swego talentu piani- Dessoffa (kompozycja). W 1874 r. został stycznego, a także solidne przygotowanie pianistą-korepetytorem w wiedeńskiej Hof- do kariery wirtuoza zawdzięczała ojcu, oper. W 1878 r. osiadł na stałe w Brun- Friedrichowi Wieckowi (wybitnemu na- szwiku, gdzie objął stanowisko dyrektora uczycielowi gry na fortepianie i przedsię- muzycznego opery książęcej. W latach biorcy muzycznemu), pod którego opieką 1882–1911 pełnił funkcje kapelmistrza pedagogiczną i impresaryjną pozostawała brunszwickiej orkiestry dworskiej i dyrek- do dziewiętnastego roku życia. tora kapeli teatru dworskiego. W 1840 r., wbrew woli ojca, zawarła Zmarł w Brunszwiku. małżeństwo z Robertem Schumannem; pod 24 naciskiem męża drastycznie ograniczyła Wilhelm Troszel (Troschel), 1823– działalność koncertową, przedkładając nad 1887 – śpiewak (bas) i kompozytor polski nią obowiązki rodzinne. Po wydarzeniach o niemieckich korzeniach. Urodził się Wiosny Ludów (po okresie pobytu w Lipsku w Warszawie, w rodzinie fabrykanta for- i Dreźnie) zamieszkała w Düsseldorfie. Po tepianów Wilhelma Troschla. Studia śmierci R. Schumanna (1856 r.) wznowiła muzyczne odbył pod kierunkiem Augusta podróże artystyczne, podczas których in- Freyera i Ryszarda Nocha – artystów tensywnie propagowała jego twórczość. pochodzenia niemieckiego osiadłych Wspólnie z Brahmsem (i innymi autorami) w Warszawie. opracowała wydanie zbiorowe dzieł Schu- Debiutował w 1843 r. w Teatrze Wiel- manna. Od 1878 r. była głównym wykła- kim partią Rudolfa w operze Jezioro dowcą fortepianu w konserwatorium we wieszczek (Le lac des fées) Daniela Au- Frankfurcie nad Menem. W 1891 r. wyco- bera; z warszawską sceną operową był fała się z kariery pianistycznej, ale jako następnie związany przez 22 lata. Nie pedagog pozostawała aktywna do końca ograniczając się do roli śpiewaka opero- życia. Zmarła we Frankfurcie w wieku 76 lat. wego, często występował z recitalami. W źródłach biograficznych poświęca Stosunkowo wcześnie, bo w wieku 43 lat, się wiele uwagi bolesnym i tragicznym zakończył karierę wokalną, po czym po- wydarzeniom w jej życiu osobistym na- święcił się komponowaniu i pracy peda- znaczonym ostrym konfliktem z despo- gogicznej. Zmarł w Warszawie. tycznym ojcem, chorobą umysłową męża Uchodził za mistrzowskiego interpreta- (a później także syna) czy przedwczesną tora partii basowych w operach włoskich śmiercią czworga dzieci. i niemieckich, a na gruncie polskiej twórczo- Główną część spuścizny po kompo- ści operowej wyróżniał się interpretacjami zytorce stanowią utwory fortepianowe dzieł Stanisława Moniuszki, Ignacego Fe- i pieśni (te ostatnie pochodzą w większo- liksa Dobrzyńskiego i Adama Minchejmera. ści ze szczęśliwego okresu jej małżeń- Komponował głównie miniatury forte- stwa z R. Schumannem). Do najwybitniej- pianowe oraz pieśni (do wierszy m.in. szych dokonań kompozytorskich Klary Teofila Lenartowicza i Józefa Bohdana Schumann należą niewątpliwie trio na Zaleskiego oraz do tekstów religijnych). fortepian, skrzypce i wiolonczelę g-moll Wiele z jego utworów nawiązuje do pol- op. 17 oraz koncert fortepianowy a-moll skich tańców narodowych – mazura, ku- op. 7 – dzieło zaledwie siedemnastoletniej jawiaka czy krakowiaka; wśród innych autorki, pochodzące z 1836 r. drobnych form przeważają walce, dumki 25 i romanse. Opublikował dwie prace peda- Inne źródła podają, że w latach dwu- gogiczne: Szkołę do śpiewu na głos so- dziestych XIX stulecia Tuttowitsch na- pranowy i mezzosopranowy oraz Ćwicze- uczał kompozycji w Konserwatorium Wie- nia głosowe na kontralt, mezzosopran deńskim11. i sopran (obydwie ukazały się w 1860 r.). Wynika stąd, że artysta ten – choć dziś zapomniany – był postacią znaną i cenioną w środowisku muzycznym daw- Benedict (Benoît) Tuttowitsch – nego Wiednia, a może nawet szerzej. wiedeński skrzypek i kompozytor, praw- Wiadomo, że włoski skrzypek i kompozy- dopodobnie węgierskiego pochodzenia. tor Felice Radicati zadedykował mu swoje Okres jego udokumentowanej działalności wariacje na 2 skrzypiec op. 12 (wydane kompozytorskiej przypada na pierwsze ok. 1807 r. nakładem wiedeńskiej oficyny ćwierćwiecze XIX wieku; tworzył zatem na Weigl). przełomie dwóch epok – klasycyzmu i romantyzmu, w cieniu Beethovena Zauważmy, że Tuttowitsch, sygnując i Schuberta. swoje kompozycje i inne dokonania arty- Informacje na temat życia i twórczości styczne, posługiwał się francuską formą Tuttowitscha są bardzo skąpe. W zacho- imienia – Benoît. Zapewne należy to wanym spisie wiedeńskich pisarzy, arty- przypisać ówczesnej modzie na francusz- stów i „amatorów rzemiosła artystyczne- czyznę. Liczne przykłady tego trendu go” (Wiens lebende Schriftsteller, Künstler znajdziemy w osiemnasto- i dziewiętna- und Dilettanten im Kunstfache) z 1821 r., stowiecznych zapisach nutowych; wystar- sporządzonym przez austriackiego pisa- czy tu wymienić niektóre oznaczenia rza dokumentalistę Franza Heinricha Böckha, w części poświęconej muzykom Theater, gibt Unterricht auf der Violine. In der na s. 382 widnieje następujący wpis: Currentgasse Nr. 405” (Franz Heinrich Böckh, Wiens lebende Schriftsteller, Künstler und Di- Tuttowitsch Benedict, kompozytor, skrzypek, lettanten im Kunstfache, Bernhard Philipp członek orkiestry c.k. Hoftheater [teatru dwor- Bauer, Wien 1821, s. 382). Warto dodać, że skiego], udziela lekcji [gry] na skrzypcach. w informatorze Böckha mają swoje wpisy 10 [Mieszka] przy Currentgasse 405 . m.in. Beethoven, Salieri, Schubert czy zwią- zany z Lubomirskimi Peter Hänsel. 11 Péter Szkladányi, Amtmann Prosper, Magyar 10 „Tuttowitsch Benedict, Tonsetzer, Violinist Fuvolás Társaság, http://fuvolastarsasag.hu/ und Mitglied des Orchesters der K.K. Hof- amtmannrol.html (dostęp: 5.11.2010 r.). 26 autorów w rodzaju „Charles Lipiński” skrzypek podczas odbywania służby woj- (Karol Lipiński), „Joseph Szulc” (Józef skowej trafił do orkiestry 70. Pułku Pie- Szulc) czy „Pierre Haenzel” (Peter Hän- choty w Wiedniu, prowadzonej przez Mi- zel), widniejące na kartach „łańcuckich” chała Zimmermanna, od którego nauczył (źródłowych) wydań dzieł tych twórców. się sztuki instrumentacji. Tam osiągnął W zbiorach biblioteki Zamku w Łańcu- swoje pierwsze sukcesy artystyczne – cie znajdują się trzy kwartety smyczkowe szybko awansował na zastępcę kapelmi- Tuttowitscha – op. 4, 5 i 6. Zostały one strza, a w 1867 r. koncertujący pod jego wydane w Wiedniu w latach 1803–08, batutą zespół zdobył główną nagrodę na w formie głosów instrumentalnych, nakła- Exposition Universelle w Paryżu. W póź- dem oficyn Artaria, Weigl i Traeg. Poje- niejszym okresie objął kierownictwo or- dyncze egzemplarze tych materiałów trafi- kiestry wojskowej 40. Pułku Piechoty ły do łańcuckiej biblioteki muzycznej naj- w Krakowie i w ciągu kilku lat – po wielu prawdopodobniej za sprawą księżnej usilnych staraniach – poszerzył ją do peł- Izabeli Lubomirskiej, która – jak się wyda- nego składu symfonicznego. je – zainteresowała się nimi podczas Stworzona przez Wrońskiego pełna swego pobytu w Wiedniu. Warto odnoto- orkiestra symfoniczna walnie przyczyniła wać, że wymienione kwartety Benoît Tut- się do rozwoju życia muzycznego w ów- towitscha pochodzą zasadniczo z tego czesnym Krakowie, m.in. prezentowała samego okresu, co Beethovenowskie trzy twórczość najnowszą i wspomagała ruch kwartety smyczkowe op. 59, poświęcone amatorski. Odkąd stała się stacjonarnym hrabiemu Razumowskiemu (1806 r.). zespołem Teatru Starego (kierowanego przez Stanisława Koźmiana), regularnie akompaniowała do spektakli teatralnych Adam Wroński (ur. w 1850 lub 1851 r., i samodzielnie koncertowała w antrak- zm. w 1915 r.) – polski skrzypek, dyry- tach. Z inicjatywy Wrońskiego podjęto też gent, kompozytor, pedagog i działacz kul- stałą współpracę z krakowską operetką, tury muzycznej. której kierownictwo sprawował w tym cza- Początkowo kształcił się w rodzinnym sie Kazimierz Hofman. Krakowie – w Bursie Muzycznej przy c.k. W 1875 r., wzorując się na wiedeń- Instytucie Technicznym (studiował tam skiej rodzinie Straussów, kompozytor zor- m.in. grę na skrzypcach i fortepianie oraz ganizował własną orkiestrę taneczną teorię muzyki), później – w Konserwato- w Krynicy (tzw. orkiestrę zdrojową). rium Wiedeńskim. Jako profesjonalny Wkrótce stała się ona jedną z głównych 27 atrakcji kolejnych sezonów kąpielowych nowej orkiestry symfonicznej (przypusz- w tym uzdrowisku. Po latach krakowski cza się, że na rzecz tej inicjatywy aktyw- muzykolog Józef Reiss tak oto wspominał nie działał sam Władysław Żeleński). Sta- niepowtarzalną atmosferę koncertów od- nowisko dyrektora zespołu przypadło bywających się w Krynicy z udziałem Wrońskiemu, który z wielkim zaangażo- Wrońskiego (fragment artykułu z 1936 r.): waniem przystąpił do kompletowania ob- sady instrumentalnej. Utworzona w ten O godzinie szóstej rano [orkiestra] rozpoczynała sposób Orkiestra Miejska, zasilona po (…) swój koncert „Modlitwą” i pracowicie dzień części przez muzyków z Krynicy, funk- cały niemal poświęcała dla rozrywki gości, dając cjonowała przez cztery lata, po czym program niezmiernie urozmaicony i cenny pod względem artystycznym. A więc na wstępie w 1885 r. została dość niespodziewanie marsz, potem uwertura lub fantazja, dalej tańce, rozwiązana z przyczyn finansowych. przeplatane jakąś minjaturą liryczną. Wykonanie Niedługo po tym wydarzeniu Wroński było wzorowe, bo Wroński dbał o dobór sił; nie opuścił Kraków i zajął się m.in. propago- brakło nieraz i wirtuozów z ukończonem kon- waniem muzyki polskiej na terenie mniej- serwatorjum zagranicznem, zwłaszcza wśród szych ośrodków kulturalnych Galicji skrzypków. Wschodniej, takich jak Kołomyja czy Sambor, gdzie stanął na czele miejsco- Słuchano z satysfakcją: często cisnęły się tłumy przed orkiestrą. Gdy rozległy się dźwięki walca, wych towarzystw muzycznych (miało to sam Wroński brał skrzypce do ręki i zwrócony niebagatelne znaczenie nie tylko dla ak- do publiczności podkreślał soczystość kantyleny tywizacji lokalnego życia kulturalnego, ale i pięknym tonem i rozmachem rytmicznym elek- także dla podtrzymania polskiej tożsamo- tryzował słuchaczów12. ści narodowej na kresach wschodnich). Nie tracił przy tym kontaktu z Krynicą, W 1882 r., w wyniku przegrupowania prowadząc tam regularnie orkiestrę zdro- sił zbrojnych w Galicji, przeniesiono do jową podczas letnich sezonów koncerto- Rzeszowa 40. Pułk Piechoty, a wraz wych. Od 1897 r. dyrygował również or- z nim również podlegającą mu orkiestrę kiestrą teatralną we Lwowie. wojskową. Tymczasem w Krakowie pilnie W 1907 r. powrócił na krótko do Kra- rozpoczęto organizowanie od podstaw kowa i objął dyrekcję orkiestry i szkoły muzycznej Towarzystwa Przyjaciół Muzy- 12 Józef Reiss, Polski Strauss. W 20-lecie ki „Harmonia”. Po roku przeniósł się po- śmierci Adama Wrońskiego, „Orkiestra” 1936, nownie do Lwowa, gdzie otrzymał posadę nr 2 (65), s. 20–22. dyrygenta w operze i operetce. Porzuciw- 28 szy i tę pracę, podjął się przewodniczenia Urodził się w Pińczowie13. Był synem Towarzystwu Muzycznemu w Stryju. prorektora Liceum św. Anny w Krakowie. Zmarł w Krynicy w półtora roku po wy- Muzyki uczył się początkowo w Krakowie; buchu I wojny światowej. od ok. 1824 r. studiował w Berlinie u Carla Był bardzo płodnym kompozytorem, Arnolda, a od 1829 r. w Szkole Głównej a przy tym świetnym melodystą, co spra- Muzyki w Warszawie u Józefa Elsnera. wiło, że okrzyknięto go „polskim Straus- Na przełomie lat trzydziestych i czterdzie- sem” (nb. tak nazywano również innego stych XIX w. dużo koncertował w War- przedstawiciela muzyki polskiej objętego szawie, Krakowie, Wrocławiu i Dreźnie, programem digitalizacji muzykaliów łań- jednak wątłe zdrowie nie pozwoliło mu cuckich – Leopolda Lewandowskiego, rozwinąć kariery pianistycznej. Zmarł działającego w II połowie XIX w. w War- przedwcześnie w Zurychu po kilkumie- szawie). Wśród ok. 250 utworów, jakie sięcznym leczeniu, które odbył w Bad pozostawił po sobie Wroński, można zna- Ems w Niemczech. leźć uwertury, fantazje i marsze na orkie- Komponował marsze i tańce orkie- strę, miniatury skrzypcowe i fortepianowe, strowe (wśród nich wiele opatrzonych pieśni solowe i chóralne, a także przykła- patriotycznymi tytułami, jak np. Walc re- dy muzyki scenicznej (m.in. operetka Ma- wolucyjny ofiarowany prawym Polakom), ciek Samson). Znaczną część jego twór- utwory fortepianowe (głównie krakowiaki czości stanowią tańce, przeznaczone na i mazury) oraz pieśni, z których znaczną fortepian, orkiestrę lub mniejsze składy popularność zdobyła w pewnym okresie instrumentów; są to walce (m.in. popular- pieśń Sen anioła. Niektóre ze swoich utwo- ny walc Na falach Wisły), galopy, mazury, rów opublikował w Warszawie i Lipsku. polonezy, polki, krakowiaki itp. Warto od- notować, że skomponowany przez Wroń- skiego zbiór krakowiaków, zatytułowany Znad Wisły, został nagrodzony na kon- kursie kompozytorskim odbywającym się pod patronatem księcia Konstantego Lu- 13 bomirskiego w 1904 r. Na temat miejsca urodzenia zob. m.in. Wspo- mnienie o K.N. Wysockim, „Biblioteka War- szawska” 1851, t. 4 (44), s. 573–574 (artykuł sygnowany inicjałami O.K.). Według niektó- Kasper Napoleon Wysocki (1810– rych źródeł Wysocki urodził się w Warszawie, 1850) – polski kompozytor i pianista. co jednak nie wydaje się prawdopodobne. 29

Mirosław Płoski FORGOTTEN COMPOSERS REDISCOVERED IN ŁAŃCUT

Johann Gottfried Arnold (1773– cellist known by his contemporaries as 1806) – a German cellist and composer. “the king of all virtuosos”. He was born in Niederhall (Wirtemberg), Under Romberg, Arnold reached the the son of a teacher. He took his first cello heights of instrumental artistry, and lessons from his father and as early as quickly obtained the post of first cellist at the age of eight began to perform in pub- the National Theatre orchestra in Frank- lic. From the age of eleven, he was an furt am Main. He simultaneously devel- apprentice at the guild of musicians in oped his composing work, paying much nearby Künzelsau, and in 1790 he became attention to his instrument. He was also a a student and assistant of his uncle, who highly regarded cello and piano teacher. was a town musician in Wertheim. There Johann Gottfried Arnold died young in he studied figured bass and composing Frankfurt, at the age of only 33, as a re- under the eye of a local cantor, and, as a sult of chronic lung infection. His prema- skilled cellist, performed together with an ture death is regarded as a great loss for ensemble of the count’s court. German and European cello music of the Since he was planning to embark on a Classical period. soloist career, he made a series of short He left five cello concertos (entitled concert tours to southern Germany and concertinos), a symphonie concertante for Switzerland, which inspired him to pursue two flutes and orchestra, and many works further musical studies. For several months for piano, cello, guitar and chamber en- in 1795, he studied under the watchful sembles. His oeuvre also includes nu- eye of Max William, one of the most out- merous arrangements of other compos- standing cellists of the time, associated ers’ operas, mainly for string quartet. with the princely house of Thurn und    Taxis of Regensburg. In 1796, he com- menced his musical studies in Hamburg, Arnold’s Cello Concerto No. 1 in C ma- where he honed his technique with Bern- jor (1802) distinguishes itself by its broad hard Heinrich Romberg – a charismatic use of the technical possibilities of the 31 cello. The composer shows detailed – one of the most eminent representatives knowledge of Haydn’s original cello con- of the Polish music of the Enlightenment certo. It is a well-known fact that Arnold and Pre-Romantic eras; a composer, was a cellist and learnt the art of composi- conductor, music theoretician, columnist, tion mainly by copying the scores of Mo- musical activist and pedagogue. He holds zart and Haydn. His cello concertos were an important place in the history of music highly acclaimed by his contemporary as, among others, a precursor of the Pol- critics as almost the equal of Beethoven’s ish national school and Chopin’s teacher, youthful works. seeing early on the makings of a musical The concerto’s three-movement form genius in him. does not stray from the original model, He was born in Grodków (Grottkau), and both its melodic patters and formal Silesia, in the part of the Duchy of Nysa ideas refer to Haydn’s style. The ex- incorporated into Prussia. He was a Ger- panded first movement – making great man by descent and came from the local demands on a performer’s technique – is Silesian community dominated by a sense followed by the lyrical Andante sostenuto, of belonging to German culture, where Pol- while the final Rondo – marked Polacca – ish tradition was quite weak; Elsner himself is a direct allusion to Polish culture. The received a German upbringing character- composer dedicated the work to his friend ised by a certain aversion to Polishness. Johann Anton André (1775–1842), who in Initially, he did not speak Polish – he 1799 took over from his father one of the learnt the language only in his twenties most important music publishing houses (after 1792, that is during the Lviv period of that period. in his life). The composer’s father, Franz The cadenza one hears in the album Michael, ran a carpenter’s workshop and recording is by Lev Sivkov. repaired musical instruments among other things; at the same time, he loved singing Note on the work: Matthias Hermann and was an amateur harpist. Elsner’s mother, Anna Barbara née Matzke, was

Józef Antoni Franciszek (Joseph Anton Franciskus)1 Elsner (1769–1854) presented – also in academic publications – as Joseph Xaver, is connected with Wojciech Bogusławski’s biographical article about El- 1 It seems that the certain confusion related to sner (see W. Bogusławski, Dzieła dramatyczne the composer’s names, often erroneously [Dramas], vol. 7, Warszawa 1823, pp. 11–30). 32 from Kłodzko and was a daughter of a Ultimately, fascinated by Vienna’s rich renowned violin-maker, who had exten- cultural life, he decided to take up his mu- sive connections with artists. sical career again. Józef Elsner began his musical educa- In autumn 1791 he took the post of tion in his hometown of Grodków, where violinist at the Brno (Moravia) theatre or- he sang in a church choir as part of his chestra, where he also tried his hand at school duties. Even in his childhood, he conducting. In 1792, he moved to Lviv showed outstanding musical talent and (the then capital of the so-called Kingdom made attempts at composing. From the of Galicia and Lodomeria under Austrian age of twelve, he pursued general and rule) to take the position of second musical education in Wrocław at a Do- Kapellmeister of the local German theatre minican school and subsequently at the orchestra. In this imperial and royal thea- Jesuit Saint Matthias Gymnasium, where tre his two operas written to German texts he studied violin, singing and basso con- – Die seltenen Brüder and Der verkleidete tinuo. He showed no great interest in the Sultan – were premiered. Polish language, which was part of the The seven years spent in Lviv had a compulsory curriculum; however, it was crucial impact on Elsner’s further career. also during this period that he first be- He became actively involved in Polish came fascinated by Polish church song. culture. It was then that his many years of While still a gymnasium student, he re- collaboration with Wojciech Bogusławski ceived an engagement at the Wrocław started (Bogusławki left Warsaw after the opera choir and theatre orchestra. He defeat of the Kościuszko Uprising and in simultaneously worked on his composi- 1795 became director of the Lviv theatre). tions; the public performance of his Ave Influenced by his cooperation with Bo- Maria motet (lost today) attracted much gusławski and marriage to a Pole, Klara publicity in the musical circles of Wrocław. Abt2, Elsner began to learn Polish avidly. In 1788, thanks to a scholarship from In his subsequent operas, he started us- the Grodków authorities, he began to study ing Polish librettos (during his stay in Lviv at the Wrocław University (Leopoldinum) he composed, inter alia, The Amazons, or – initially at the theological and then at the medical faculty. A year later he went to 2 Klara Abt was Elsner’s first wife; she died in Vienna to continue his medical course, 1797. Elsner got married for the second time but soon after matriculation he had to in 1802 to Karolina Drozdowska, a Warsaw withdraw due to his prolonged illness. singer (died in 1852). 33 Herminia opera to Bogusławski’s libretto), 1821–1831 he established and ran music and in his instrumental works, he referred schools of different levels: the Fundamen- more and more often to Polish folk music. tal School of Music and Drama, the Insti- Besides composing and working at the tute of Music and Recitation and the Main theatre, he was active in galvanizing the School of Music affiliated with the Warsaw musical movement in Lviv – among other University. In the last one he educated things, he founded the Philharmonic So- many Polish composers, including ciety called the Academy of Music, which Frédéric Chopin (about whom he wrote: regularly organised concerts in the years “a unique talent, musical genius”), Feliks 1795–1797. Ignacy Dobrzyński, and – covered by the In 1799, after Bogusławski had re- Łańcut Musicalia music digitalisation turned to Warsaw, Elsner accepted his project – Kasper Napoleon Wysocki. invitation to become music director and In 1802, he opened Warsaw’s first en- conductor of the Warsaw National Thea- graving workshop and music publishing tre. He held the post for twenty-five years house, where over several years he pub- – initially on his own and, from 1810, to- lished a series of music publications, in- gether with the “second music director” cluding, edited by himself, 24 issues of Karol Kurpiński (their cooperation was not the Wybór pięknych dzieł muzycznych a success, and as a result Elsner was i pieśni polskich (Selected Beauties of removed from the position of theatre di- Music and Polish Songs) monthly. rector in 1824). During his long activity at As a music theoretician he dealt with, the Warsaw opera, Elsner introduced onto inter alia, analysing connections between the stage many works from the interna- melodic and rhythm and metre character- tional repertoire and also of his own, istics of Polish folk music and intonation among which the most noteworthy are: and accentuation (prosody) of the Polish Sultan Vampum, or The Rash Wish, language. He published two papers on Seven Times One and Andromeda, as this issue: Rozprawa o metryczności i ryt- well as the operas based on the history of miczności języka polskiego (Treatise on the Polish nation, such as Leszek the the metres and rhythms of the Polish lan- White, or The Witch of the Bald Mountain, guage) in 1818, and Rozprawa o melodii King Lokietek, or The Women of Wiślica i śpiewie (Treatise on Melody and Sing- and Jagiello in Tenczyn. ing) in 1830. In Warsaw, Elsner was very active in He was an ordinary and honorary the field of musical education; in the years member of many Polish and European 34 music societies and had connections in Russia. However, they were in line with artistic, scientific and publishing circles of the custom prevailing in those times, often Germany, Austria and France. It is note- resulting from practical or financial rea- worthy that, as was the custom with many sons. Elsner’s true political sympathies prominent figures of the Enlightenment were expressed in his dedicating the An- period, he was a member and held impor- dromeda opera to Bonaparte, who was tant posts in the Masonic lodge. believed to support the Polish case, and He died at the age of eighty-four in composing, during the November Upris- Elsnerów – an estate near Warsaw, which ing, music to the one-act lyrical scene by he had leased from the government be- Franciszek Salezy Dmochowski entitled fore the November Uprising (it was lo- The Insurrection of a Nation. cated on the site of today’s Warsaw dis- Elsner’s oeuvre is extremely rich; in trict of Targówek). Immediately after his terms of volume it is comparable to the death a committee was established to legacy of the Viennese Classics and en- take care of his legacy, under the leader- compasses, inter alia, 33 masses (includ- ship of the composer prince Kazimierz ing self-contained mass movements), Lubomirski, the author of the translation 4 oratorios and passions (including the from German of Józef Elsner’s Summary Passio Domini Nostri Jesu Christi orato- of my works with explanations of my func- rio), 85 offertories, hymns, motets and tions and activities as a musician. other religious works, 45 operas and other One has to remember that Elsner’s ac- stage works, 55 cantatas, 90 solo and tivity in Warsaw – especially the peda- choral songs, 8 symphonies, 2 violin con- gogical activity conducted as part of the certos, a flute concerto, over 20 chamber educational institutions he had estab- works and 31 piano works (including lished – was greatly dependent on the 4 sonatas)3. Some of these works have changing and gradually exacerbating po- been lost. litical situation. Elsner worked in a city    which was successively under the rule of Southern Prussia, Warsaw Duchy and 3 finally the Polish Kingdom. He was also a The number of compositions is based on the witness of the November Uprising. In list of Elsner’s works included in Alina Nowak- Romanowicz’s study Józef Elsner, monografia some of his scores one can find dubious (Józef Elsner: Monograph), Polskie Wy- dedications to, among others, Frederick dawnictwo Muzyczne, Kraków 1957, pp. 265– William III of Prussia and Nicholas I of 326. 35 Most probably, Elsner devised his two klopedia Muzyczna PWM (PWM Edition polonaises for “grand orchestra” (both in Musical Encyclopedia), the biographer E major) as opera interludes. The com- presented further inaccurate data; she poser wrote them in 1804, four or five emphasized that both polonaises had years after moving to Warsaw. The first of survived only as author’s arrangements the dances is based on the theme of the for piano for four hands, and for violin and overture to Rodolphe Kreutzer’s once piano, kept today in the libraries of Vi- popular opera Lodoïska (which, due to its enna, Kórnik and allegedly in Łańcut. libretto, is in a sense a Polish element in It follows that Krzysztof Biegański’s world opera literature), whilst the second catalogue of 1968, which includes explicit uses the theme of the well-known march information about the orchestral parts that from Luigi Cherubini’s opera The Two have survived, has not been taken into Days, or The Water Carrier. In the middle account4. section (trio) of both polonaises, Elsner What does this mean for the Łańcut wrote extensive violin solos. Musicalia project? It seems that by refer- The works were entered in Elsner’s ring to the sheet music stored in the li- Sumariusz (the author’s catalogue of brary of the Museum Castle in Łańcut, we compositions) under the common number have rescued from oblivion both polo- 15, part V; however, they were described, naises in their original version of instru- not very precisely, as “two polonaises: mentation. We have thus expanded the one for orchestra and violin solo on the repertoire of today’s orchestras by two theme from the opera Lodoïska, and the important works of the Polish music of the second on the march from the opera The beginning of the 19th century. Water Carrier [The Two Days, or The Wa- ter Carrier].” For this reason, Alina Nowak- Romanowicz (1907–1994), Elsner’s lead- ing biographer, concluded erroneously 4 Cf. Alina Nowak-Romanowicz, Józef Elsner, that only the first of the polonaises in- monografia, Kraków 1957, pp. 81–82; Id.: cluded a violin solo. This information was Elsner Józef, entry [in:] E. Dziębowska (ed.), included in the composer’s monograph of Encyklopedia muzyczna PWM, biographical part, Kraków 1987, Vol. “efg”, p. 21 and 1957. Moreover, both in this study and in Krzysztof Biegański, Biblioteka muzyczna an article about the composer (edited Zamku w Łańcucie, Kraków 1968, p. 335 thirty years later), published in Ency- (item 2605).

36 Ludwig Hartmann (1836–1910) – a posing with Anton Stamitz, under whom German pianist, composer and music critic. he quickly developed his talent. At the Born in Neuss, the son of music direc- age of thirteen, he debuted as a soloist tor and composer Friedrich Hartmann. He during one of Paris’s Concerts spirituels, initially studied with his father, and subse- where he successfully performed a con- quently with Ignaz Moscheles (piano) and certo by his master; four years later – also Moritz Hauptmann (composition) at the during Concerts spirituels – he gained Leipzig Conservatory. In 1856–1857 he similar success performing his own violin lived in Weimar, where he received his concerto. After the death of his father he education from Liszt. He then settled in replaced him in the royal ensemble. At Dresden. this time, he also composed prolifically; From 1859 to 1872, he worked as a during his stay in Versailles, he wrote, professional music critic and wrote for inter alia, as many as six of his nineteen Constitutionelle Zeitung and Dresdener violin concertos. Nachrichten. In the famous dispute con- In 1789, Kreutzer moved to Paris. Dur- cerning the aesthetics of the German neo- ing the French Revolution he continued Romantic school, he was the leading ad- his brilliant musical career, had consider- vocate of Wagner. able standing and enjoyed popularity both Ludwig Hartmann died in Dresden. in revolutionary and royalist circles; also He mainly composed songs, ballads after the revolution, he kept his high posi- and works for piano. His opera König tion in the musical life of Paris. Being a Helge remains in manuscript. protégé of Marie Antoinette did not pre- vent him from freely developing his artistic activity and taking important posts in the Rodolphe Kreutzer (1766–1831) – a musical institutions of Paris, even after French violinist, composer, conductor and the collapse of the ancien régime. Inde- pedagogue of German descent. pendently from the changing political sys- He was born in Versailles, six years tems, he received the following positions: after his father – a musician and teacher violin soloist at the Comédie Italienne from Wrocław – arrived in France and (later Opéra Comique), from 1802, first enlisted in the Swiss Guard of the King’s violinist of Consul Bonaparte’s orchestra, Minister of Foreign Affairs. from 1806, leader of the private orchestra He initially learnt music at home and, of Emperor Napoleon I, and finally – after from 1778, he studied the violin and com- the fall of the empire in 1815 – maître de 37 la chapelle du roi (director of royal or- emigrate to Switzerland, where he died in chestra) at the court of Louis XVIII of Geneva at the age of 64. France. Kreutzer’s abundant oeuvre includes, Beginning with 1790 and for the fol- inter alia, 42 operas (including 12 com- lowing 35 years, he gained continued posed jointly with other composers), 3 success as an opera composer and was a ballets-mimes (which partly used musical leading French representative of the pre- material from operas), 19 violin concertos, Romantic genre, the so-called “escape” 17 string quartets, numerous string trios opera. Until 1825, over forty of his works and duets, as well as pedagogical works. were staged at the Comédie Italienne As professor of the Institut national de (Opéra Comique) and the main Paris op- musique (Paris Conservatoire since 1795) era, including Paul and Virginie and Lo- Kreutzer contributed greatly to the devel- doïska, or the Tartars, which brought him opment of the art of violin playing, by cre- the greatest popularity. He was associ- ating, together with Pierre M.F. Baillot ated with the Paris opera house also after among others, a modern method of violin the restoration of the Bourbons – as sec- playing (Méthode de violon), based on the ond conductor and subsequently music achievements of the Viotti school. Until director. today, Kreutzer’s 42 études are standard Apart from regular solo performances pedagogical studies. in Paris, he often travelled with concerts abroad, to countries including Italy, Ger- many, and the Netherlands, where he Leon Leopold Lewandowski (1831– became famous as Europe’s leading vir- 1896) – a Polish violinist, composer, con- tuoso. In 1798, Kreutzer made the ac- ductor and musical activist. He was one of quaintance of Beethoven in Vienna, who the most energetic organisers of musical dedicated to him his Violin Sonata in A activities in Warsaw in the second half of major, Op. 47 (also known as the the 19th century. He mainly composed Kreutzer Sonata) several years later. dance music, which earned him the nick- Kreutzer’s soloist career was interrupted name “the Polish Strauss” (the same abruptly in 1810, when he broke his arm nickname was given to the younger com- in a coach accident. poser Adam Wroński, who was active in Several years before the composer’s the same period under Austrian rule, and death, his failing health led him to with- who is also covered by the Łańcut Musi- draw from most of his official posts and calia project). 38 Leopold Lewandowski was born in wrote to Józef Damse’s and Karol Kurpiń- Kalisz into a family of Jewish intelligent- ski’s ballet Wesele w Ojcowie (The Wed- sia. From his earliest years he learnt to ding in Ojców), and some of his orchestral play the violin, and while still a child he works, like the Nocturne or Concerto Ma- performed in public. After graduating from zurkas (with solo parts for violin, cello, a Kalisz secondary school he moved to oboe and trumpet). Warsaw, where he continued his violin education under the eminent pedagogues Kazimierz Baranowski and Jan Hornziel. Karol Lipiński (1790–1861) – a Polish In 1850, he won a competition for an en- violinist, conductor, composer and music gagement with the Grand Theatre orchestra. educator. One of the greatest violin vir- He soon established his own orchestra tuosos of the first half of the nineteenth in Warsaw, with which he performed regu- century, often compared to his contempo- larly at, inter alia, Nowa Arkadia in Moko- rary, Italian violin genius Nicolo Paganini. towska Street and the Mineral Waters He was born in Radzyń Podlaski, in Institute in the Saxon Garden. In 1857, he the region of Lublin. From an early age he became director of the Variety Theatre showed a remarkable musical talent. At orchestra – he held the post for almost 40 the age of five, he began studying the years. The theatre orchestra mainly per- violin under his father, Feliks Lipiński, an formed a fashionable dance repertoire orchestra conductor in the palace of the including many works by Lewandowski Potocki Counts in Radzyń Podlaski. When himself; they were extremely popular in in 1799 the Lipiński family moved to Lviv, the Warsaw of those times and were even young Karol joined the orchestra con- performed abroad. Leopold Lewandowski ducted by his father at the residence of also organised a popular series of sym- Count Adam Starzeński. It is worth men- phony concerts that were played at the tioning that for a time he was interested in Resursa Obywatelska (Warsaw’s Citi- the cello, reaching a high proficiency in zens’ Club). playing the instrument. Lewandowski’s oeuvre includes When he was nineteen years old, he around 350 works, dominated by light became first violinist, and three years dance forms – mazurkas, obereks, kouia- later, the conductor of the orchestra of the viaks, polonaises, polkas and quadrilles. German theatre in Lviv. That was where Of greater significance are his intermedia several of his early stage works were to ballets, for example, the music he premiered, as well as the first perform- 39 ances of three symphonies. In 1814 he perial Court”, and was made an honorary travelled to Vienna, where he met Ger- citizen of Vienna and awarded an honor- man violinist and composer Louis Spohr. ary membership in the Ljubljana Philhar- Following this meeting, Lipiński made an monic Society. His achievements as a important decision that would impact his composer in the 1920s and 30s consisted further artistic development: guided by the mainly of works with the violin playing a advice and authority of the German mas- leading part – fantasies, polonaises, ter, he decided to pursue a virtuoso ca- variations, rondos, as well as three violin reer. After returning to Lviv, he resigned concertos, with the popular Concerto in D from his previous work in the theatre and major, Op. 21 (“Military”) at the helm. concentrated on perfecting his violin tech- In 1839 he settled in Dresden, and for nique and composition. At that time, he over twenty years he served as the royal composed many works that he would in- court orchestra conductor and concert- clude in his own concert repertoire, in- master of the opera there. He performed cluding Rondo alla Polacca, Op. 7, Trio, with the greatest virtuosos of his era, in- Op. 8, polonaises and violin caprices. cluding Franz Liszt. He also collaborated In 1817 he went on tour to Italy, fol- with a music publisher. He did not neglect lowed by concerts in Kosice, Budapest, his teaching duties, nurturing young tal- Ljubljana and Trieste; in Italy alone he ents such as Henryk Wieniawski. In 1854, played in Venice, Milan, Padua, Verona in recognition for his merits for the court of and Piacenza. In Piacenza, he performed Saxony, he received another official award twice with Nicolo Paganini, with whom he – the Knightly Order of Prince Albert. Dur- had a chance to play again eleven years ing his time in Dresden he created his last later in Warsaw, during the coronation works, of which the Violin Concerto No. 4 ceremony of Tsar Nicholas I. During sev- in A major, Op. 32 is especially valuable. eral years of intense concert activity and In the last year of his life he moved to numerous trips in the area stretching from his estate in Urlov near Lviv, where he Moscow and St. Petersburg to Paris and created a music school for children from London, he began to gain popularity and peasant families. fame as a leading European virtuoso, rivalling Paganini. He was distinguished with many titles and honours, including a Kazimierz Lubomirski (1813–1871) – nomination for the “first violinist of the a Polish composer and musical activist. Court of the Polish Kingdom and the Im- Born in Czerniejowce (Černìvcì) in Po- 40 bereze (in the former province of Bratslav He was also a writer, and translated from the period of the First Republic), he works into Polish, including a collection of came from a family of Lubomirski princes memoirs by Józef Elsner (from the origi- from the Rivne line. nal German) titled Summarium meiner He had his first musical education in Musikwerke mit Erläuterungen über the royal ancestral estate in Rivne in Vol- meine Arbeit und Tätigkeit als musika- hynia, where there was a palace orches- lischer Künstler (The Summary of my tra, and then in Dresden, under the su- Works with Explanations of my Functions pervision of the eminent cellist and com- and Activities as a Musician). poser Friedrich Dotzauer. Later, thanks to    his many travels, he established exten- sive contacts with many leading European Following the history of Kazimierz artists, which had a significant impact on Lubomirski, one can find an interesting the shaping of his aesthetics. historical theme concerning his public From 1852 to 1858 he served as vice activity after his succession to the Rivne president of the Society for the Support of manor. In 1858, the prince began the Impoverished Artists in Warsaw (initiated construction of a brick Roman Catholic by Józef Cichocki). As an energetic coor- Church in Rivne, whose complicated his- dinator of musical events, he ran one of tory, in a symbolic way, paralleled the fate the musical salons of Warsaw for many of the Polish community in Volhynia. years, organising weekly concerts. Completed long after the death of For the last decade of his life, he re- Lubomirski, the neo-Gothic church of the sided in Rivne as the heir of the Rivne Nativity of the Virgin and St. Anthony ful- and Alexandria estates, which had re- filled its religious functions for nearly sixty mained in the possession of the Lubomir- years, starting from the approximate date skis since 1723. He died in Lviv. of its opening, in 1899. Earlier, the tsarist In his work as a composer he was limited authorities stopped its construction for to the creation of piano miniatures (mostly more than two decades, and during the based on the motifs of Polish national Soviet Union in 1958 (the centenary of the dances) and songs; among the latter one foundation act), it was permanently should mention his most famous song, closed, vandalised and subjected to de- O gwiazdeczko, coś błyszczała (Oh, Twin- structive remodelling. kling Star), Op. 22. In total, he created Currently, the former church founded about sixty such works. by the composer functions as a “chamber 41 and organ music hall”, and is used by the He died in Bad Ausee (Styria). Philharmonic Chamber Orchestra of His legacy as a composer includes Rivne Oblast in Ukraine. several dozen piano works and songs. Many of his compositions were based on Polish national dances, such as the polo- Marceli Ferdynand Madejski (Ma- naise or the mazurka. In the 19th-century deyski), 1822–1886 – a Polish pianist and Biographical Lexicon of the Austrian Em- composer; a barrister by profession. pire (in the volume published in 1867) he He was born in Łańcut into a noble was compared to Ignacy Feliks Dobrzyń- family. He learnt to play the piano in Lviv ski, Stanisław Moniuszko and Prince with Jan Ruckgaber (actually Jean de Kazimierz Lubomirski5. Montalbeau), a disciple of Johann Ne- pomuk Hummel. He had vast connections in the musical and literary circles of Lviv and from 1857 was a member of Lviv’s Johann Gottlieb Naumann (1741– Music Society. 1801) – German composer and conduc- In his professional life, he focused tor; the leading musical personality in mainly on legal and political activities, led Dresden in the period between Hasse and within the Galician autonomy. In 1846, he Weber. He was a prolific artist and an received his PhD degree in law from Lviv active organiser working at opera theatres University. As a lieutenant of the National in almost the whole of Europe, and will go Guard, he participated in the patriotic down in the history of music as a precur- events that took place in Lviv in 1848 (it sor of German national opera. He often was then that he composed his March signed his compositions as Johann (or Dedicated to the Galicia National Guard). Giovanni) Amadeo Naumann Sassone He later opened a barrister’s chambers (Saxon). and held high positions in legal organiza- Naumann was born in Blasewitz6 near tions, Lviv’s self-government, school au- Dresden (the then Electorate of Saxony, thorities and financial circles; he was, in- ter alia, twice deputy mayor of the city, 5 See Madejski, Marcell, entry [in:] Constant and was also appointed to the Austrian von Wurzbach, Biographisches Lexikon des Constitutional Court. From 1872 to 1882 Kaiserthums Oesterreich, Wien 1867, vol. 16, he was an MP for the Galicia National pp. 238–239. Sejm. 6 Now a district of Dresden. 42 under a personal union with Poland7), From May 1758 he stayed in Venice descended from a poor family of farmers and subsequently in Padua, where he and artisans. He grew up close to music studied viola and theory of music with thanks to, among others, his father, who Giuseppe Tartini while making a living by combined his work on a farm with being a giving concerts and copying sheet music. village violinist and trumpeter. Early on he Tartini, impressed by Naumann’s out- revealed his outstanding musical talent. standing talent, introduced him into aris- From his childhood he was very deter- tocratic society, and took him under his mined to obtain a musical education, de- wing (for example, he intervened on his spite his parents’ reluctance. Initially, he behalf and relieved him from being finan- learnt to play the organ and piano from a cially exploited by Wesström). Soon, church organist in Loschwitz, and from Naumann made the necessary connec- the age of thirteen – after a short period tions for his further career; becoming ac- when his parents tried to force him, to no quainted with Giovanni Battista Ferran- avail, to study to be a locksmith – he con- dini, the former Kapellmeister at the Ba- tinued his musical education, probably at varian court, resident at the time in the the Kreuzschule in Dresden, where, as a Republic of Venice, and Johann Adolf choir member, he participated in many Hasse – the Kapellmeister at the court of oratorio concerts. Augustus III Polish king and elector of In 1757, after the Seven Years’ War Saxony. He also attracted the attention broke out and Saxony was invaded by the of patrons of the arts. Prussian army, Naumann went to Ham- In 1762, Naumann studied counter- burg with a chance acquaintance, the point for several months in Bologna under Swedish violinist Anders Wesström (born the renowned Franciscan Giovanni in ca. 1720). Less than a year later he Battista Martini. In the same year – followed his track to Italy. He thus avoided thanks to the support of patrons – he service in the Prussian army; however, debuted in Venice as an opera composer the real reason for his departure was by writing the opera-intermezzo Il tesoro his great fascination with Italy’s musical insidiato for the Teatro San Samuele. culture. In the following opera season, he com- posed (jointly with two other composers) the dramma giocoso Li creduti spiriti, 7 Then in the person of the Saxon elector Frederick staged at the Venice theatre San Cas- Augustus II – Polish King Augustus III the Saxon. siano. 43 In 1764, he returned to Dresden, and Padua, where he staged his subse- where, recommended by Hasse and Fer- quent operas (Solimano, among others). randini, he took the post of so-called sec- He advised King Gustav III of Sweden on ond composer of church music at the reforming his royal court orchestra and Saxon court, which was being revived initiating the Swedish national opera. He after the Seven Years’ War. From then visited Sweden three times, under the on, he persistently worked his way up the king’s commission: in 1872, he composed ladder: a year later, he was promoted to the opera-ballet Amphion (written to a “composer of church and chamber mu- Swedish text) and in subsequent years he sic”, and from 1776 officially held the post conducted premiers of his two Swedish of Kapellmeister. Ten years later he be- lyrical tragedies Cora och Alonzo8 and came Chief Kapellmeister (Oberkapell- Gustaf Wasa at the newly built Kungliga meister) of Dresden and hence had a Teater in Stockholm. In Copenhagen, substantial influence over the musical life where he was also given a commission to of the city. All this time he was unwaver- reform the court orchestra, he composed ing in his rejections of proposals of better the Danish opera Orpheus og Eurydike work from abroad, for example, from King (1786) for a birthday of King Christian VII. Frederick II of Prussia or the Danish court At the end of the 1780s, he cooperated commission. It is worth adding that, like with the Royal Opera in Berlin. many outstanding figures of that era, he In 1792, Naumann reached the was a member of the Masonic lodge. heights of his artistic career and enjoyed Despite the duties at the Saxon court, a high social position, sealed by his mar- he made many journeys abroad. As early riage to the daughter of a Danish Vice as one year after receiving the first post in Admiral, Catharina von Grodtschilling. Dresden, he went to Italy to broaden his However, at the same time his health be- knowledge on music. He composed the gan to deteriorate (with symptoms of opera L’Achille in Sciro for the Palermo hearing imparity, for example), which theatre, and, after his return to Saxony in 1768, the opera La clemenza di Tito, per- 8 formed for the marriage of Prince-elector Cora was the most popular of Naumann’s operas; it was soon translated into German Frederick Augustus III (grandson of the and – due to its elements of Sentimentalism Polish King Augustus III the Saxon, the and Romanticism – is today regarded as the later Duke of Warsaw). In the years predecessor of Carl Maria von Weber’s Der 1772–1774, he lived in Munich, Venice Freischütz. 44 forced him to gradually limit his activity at and structure of this movement lean opera theatres. In the twilight of his ca- rather towards Mozart than the Haydn of reer, he turned to religious works and de- that time – the freedom of narrative and veloped his teaching work. the virtuoso factor do not exceed the lim- He died in autumn 1801 in Dresden, its of form here. soon after suffering from a stroke, and at The slow movement is a rondo, and its the time when the Saxon court was al- special expression consists in exposing ready negotiating with his successor in the viola part. Both couplets are played the post of composer resident at the solely by violins and violas divisi, which Dresden Opera. results in a delicate and fragile sound, Naumann’s composing legacy is very characteristic of “high” string instruments. rich, encompassing around 25 stage The final movement – Presto (also in works, 12 oratorios to Italian and French the form of a rondo) – emanates with full texts, several dozen masses and other virtuoso esprit. religious works, numerous German canta- The most important role in the entire tas and songs, as well as a significant sinfonia is played by the first violin – both number of instrumental pieces, including as the only theme voice and as the spiri- 12 sinfonia overtures (not including tus movens of virtuosity. the several lost), a harpsichord (piano) Note on the work: Matthias Hermann concerto and quite extensive chamber music.

   Hermann Riedel (1847–1913) – a German pianist and composer. The three-movement Sinfonia in B flat Born in Burg bei Magdeburg, he stud- major by Johann Gottlieb (otherwise ied at the Vienna Conservatory with, Amadeus) Naumann is a graceful exam- among others, Josef Dachs (piano) and ple of classical cheerfulness. Besides a Felix Otto Dessoff (composition). In 1874, string quintet, the sinfonia was written for he became a pianist correpetiteur at the two oboes, two French horns and two Vienna Hofoper. In 1878, he settled for trumpets. good in Braunschweig, where he received The first movement has a sonata form, the post of music director of the Princely although it lacks an autonomous and dis- Opera. From 1882 to 1911, he was tinct development. The melodic pattern Kapellmeister of the Braunschweig court 45 orchestra and director of the court theatre married Robert Schumann, under pres- ensemble. sure from whom she drastically limited her Riedel took his place in the history of concerting activity for the sake of family German music mainly as the author of a duties. After the 1848 Revolutions (follow- cycle of songs written to a popular epic ing her stay in Leipzig and Dresden), she poem by Joseph Victor von Scheffel, enti- moved to Düsseldorf. After Robert Schu- tled Der Trompeter von Säckingen (The mann’s death (1856) she recommenced Trumpeter of Säckingen). He also com- her artistic tours, during which she ac- posed Der Ritterschlag (The Knight’s tively promoted his works. Together with Dubbing) – a two-act comic opera, and a Brahms (and other authors) she compiled series of chamber works. Schumann’s complete works. From 1878, she was the main piano lecturer at the Conservatoire in Frankfurt am Main. In Clara Schumann née Wieck (1819– 1891, she withdrew from her career as a 1896) – a German pianist and composer; pianist, but remained active as a peda- the wife of Robert Schumann. She was gogue until her death. She died in Frank- one of the most outstanding piano virtuo- furt at the age of 76. sos of the 19th century and her name was Biographical sources pay much atten- mentioned alongside the leading pianists tion to the painful and tragic events of of the period such as Chopin, Liszt, Clara Schumann’s private life, marked by Rubinstein and Thalberg. the severe conflict with her despotic fa- She was born in Leipzig into a family ther, the mental illness of her husband with a strong musical tradition. She re- (and later also of her son), and the pre- ceived thorough musical education, which mature death of her four children. included playing the piano and violin, The main part of the composer’s leg- singing, theory of music and composition. acy are her piano works and songs (the Clara owed the quick development of her latter come mainly from the happy period piano talent and solid preparation for a of her marriage to Robert Schumann). career as a virtuoso to her father Friedrich Without doubt, Clara Schumann’s most Wieck, an outstanding piano teacher and outstanding composing achievements music entrepreneur. She remained under include the Trio for Piano, Violin and Cello his pedagogical and impresario care until in G minor, Op. 17 and the Piano Con- the age of nineteen. certo in A minor, Op. 7 – the work of a In 1840, against her father’s will, she merely 17-year-old composer, from 1836. 46 Wilhelm Troszel (Troschel), 1823– He published two educational works: 1887 – a Polish bass and composer of Singing Lessons for Soprano and Mezzo- German origin. Born in Warsaw, into the soprano, and Vocal Exercises for Contral- family of piano manufacturer Wilhelm tos, Mezzo-sopranos and Sopranos (both Troschel. There, he studied music under published in 1860). the direction of August Freyer and Ryszard Noch – artists of German de- scent who settled in Warsaw. Benedict (Benoît) Tuttowitsch – a He made his debut in 1843 at the Viennese violinist and composer, proba- Grand Theatre in the role of Rudolf in the bly of Hungarian descent. His docu- opera The Fairy Lake (Le lac des fées) by mented composing activity fell in the first Daniel Auber; after that, he was tied to the quarter of the 19th century, which means Warsaw opera scene for twenty-two he worked on the cusp of two periods – years. Not limited to the role of an opera Classicism and Romanticism – in Beetho- singer, he often performed in recitals. ven’s and Schubert’s shadow. Relatively early, at the age of 43, he fin- Information about Tuttowitsch’s life ished his singing career, and devoted and work is very scarce. In the 1821 reg- himself to composing and teaching. He ister of Viennese writers, artists and died in Warsaw. “amateurs of the artistic trade” (Wiens Troszel was regarded as a master in- lebende Schriftsteller, Künstler und Dilet- terpreter of bass parts in many Italian and tanten im Kunstfache) made by the Aus- German operas, and in the world of Polish trian writer and documentalist Franz opera he distinguished himself with inter- Heinrich Böckh, which has survived to this pretations of works by Stanisław Mo- day, one can read the following entry in niuszko, Ignacy Feliks Dobrzyński and the section on musicians, page 382: Adam Minchejmer. He mainly composed piano miniatures Tuttowitsch Benedict, composer, violinist, mem- and songs (to accompany the poetry of, ber of the imperial and royal Hoftheater (court amongst others, Teofil Lenartowicz and theatre) orchestra, gives violin lessons. [Lives] at Currentgasse 4059. Józef Bohdan Zaleski, as well as religious texts). Many of his works refer to Polish national dances – the mazurka, kouiaviak 9 “Tuttowitsch Benedict, Tonsetzer, Violinist and krakowiak; among other small forms, und Mitglied des Orchesters der K.K. Hof- waltzes, dumkas and romances prevailed. Theater, gibt Unterricht auf der Violine. In der 47 According to other sources, Tutto- Haenzel” (Peter Hänzel), found in the witsch taught composition at the Vienna “Łańcut” (source) copies of the works of Conservatoire10 in the 1820s. these composers. It appears, then, that the artist – for- The collection of the Łańcut Castle li- gotten today – was well-known and brary includes three string quartets by highly-regarded in the musical circles of Tuttowitsch – Op. 4, 5 and 6. They were old Vienna, and maybe even beyond. It is published in Vienna in 1803–1808, as a well-known fact that the Italian violinist instrumental parts, by the Artaria, Weigl and composer Felice Radicati dedicated to and Traeg publishing houses. Individual him his Variations for Two Violins, Op. 12 copies of these materials found their way (published around 1807 by the Viennese to the Łańcut musical library probably Weigl publishing house). thanks to Princess Izabela Lubomirska, It is noteworthy that, when signing his who must have become interested in compositions and other artistic achieve- them during her stay in Vienna. It is note- ments, Tuttowitsch used the French form worthy that, in principle, the mentioned of his name, Benoît – a fact which should quartets are from the same year as Bee- probably be attributed to the fashion of thoven’s three string quartets Op. 59, using the French language. Numerous dedicated to Count Razumowski (1806). examples of that fashion can be found in 18th and 19th-century sheet music; suf- fice it to mention such signatures as Adam Wroński (born in 1850 or 1851, “Charles Lipiński” (Karol Lipiński), “Jo- died in 1915) – a Polish violinist, conductor, seph Szulc” (Józef Szulc), and “Pierre composer, pedagogue and music activist. He initially studied violin, piano and theory of music at the Music School of the Currentgasse Nr. 405” (Franz Heinrich Böckh, Imperial and Royal Technical Institute in Wiens lebende Schriftsteller, Künstler und his home city of Krakow, and subse- Dilettanten im Kunstfache, Bernhard Philipp quently at the Vienna Conservatoire. As a Bauer, Wien 1821, p. 382). It is worth adding professional violinist, during his army ser- that Böckh’s guide includes entries about, in- ter alia, Beethoven, Salieri, Schubert and Pe- vice he found his way into the 70th Vi- ter Hänsel, associated with the Lubomirskis. enna Infantry Regiment orchestra, led by 10 Péter Szkladányi, Amtmann Prosper, Magyar Michał Zimmermann, from whom he Fuvolás Társaság, http://fuvolastarsasag.hu/ learnt the art of instrumentation. It was amtmannrol.html (access: 5th Nov. 2010). here that he enjoyed his first artistic suc- 48 cesses – he was quickly promoted to as- At six in the morning [the orchestra] began (…) sistant bandmaster and, in 1867, the en- its concert with a “Prayer” and then diligently semble under his baton won first prize at devoted almost the entire day to the guests’ pleasure with a varied programme of a great the Exposition Universelle in Paris. He artistic value. So there was a march to start with, subsequently became head of the 40th then an overture or a fantasia, followed by Krakow Infantry Regiment military orches- dances interweaved with some lyrical minia- tra and over several years, after many tures. The execution was impeccable since efforts, he expanded to a full symphony Wroński took great care in selecting the musi- line-up. cians; they – especially the violinists – were often The full symphony orchestra estab- virtuosos, graduates of foreign conservatoires. lished by Wroński contributed greatly to The audience listened with great satisfaction: the development of musical life in the often crowds came to the concerts. As soon as Krakow of the time – it presented to the the sounds of the waltz resounded, Wroński audiences contemporary music and sup- himself would take the violin into his hands and, ported a non-professional movement. turning towards the audience, would emphasize the fruitiness of cantilena and electrify the listen- From the moment it became a full-time ers with beautiful sound and rhythmical élan11. orchestra of the Old Theatre (at that time run by Stanisław Koźmian), it regularly In 1882, due to the regrouping of the accompanied the plays and performed armed forces in Galicia, the 40th Infantry independently during intervals. On Wroń- Regiment – together with its military orches- ski’s initiative, the orchestra cooperated tra – was moved to Rzeszów. Meanwhile, a regularly with the Krakow operetta house, new symphony orchestra was quickly be- then under the leadership of Kazimierz ing organised from scratch in Krakow Hofman. (none other than Władysław Żeleński is In 1875, following the example of Vi- said to have actively supported this initia- enna’s Strauss family, the composer tive). Wroński was appointed to the post founded his own dance orchestra in Kry- of orchestra director and showed great nica (the so-called spa orchestra). It soon commitment in beginning to complete the became one of the highlights of the baths seasons at the spa. Years later, the Kra- 11 kow musicologist Józef Reiss recollected Józef Reiss, Polski Strauss. W 20-lecie śmierci Adama Wrońskiego (The Polish the unique atmosphere of Wroński’s Strauss: The 20th Anniversary of the Death of Krynica concerts as follows (an extract of Adam Wroński), „Orkiestra” 1936, No. 2 (65), an article from 1936): pp. 20–22. 49 instrumental line-up. The thus established resentative of Polish music covered by Municipal Orchestra, partly joined by the the digitalisation of the Łańcut Musicalia Krynica musicians, operated for four years project, Leopold Lewandowski, who was before it was unexpectedly dissolved due active in the second half of the 19th cen- to financial reasons in 1885. tury in Warsaw). Among Wroński’s 250 Soon after this event, Wroński left works, one can find overtures, fantasias, Krakow and began, inter alia, to propa- marches for orchestra, violin and piano gate Polish music in smaller cultural cen- miniatures, solo and choral songs and tres of Eastern Galicia, such as Kolomyia also examples of stage music (the Maciek and Sambir, where he headed local music Samson operetta, among others). A great societies (this played a significant role in part of his oeuvre is taken up by dances activating local cultural life but also in for piano, orchestra or smaller ensembles, maintaining Polish national identity in the including waltzes (e.g. the popular Na eastern borderlands). At the same time he falach Wisły waltz), gallops, mazurkas, did not lose touch with Krynica, where he polonaises, polkas, krakowiaks etc. It is regularly conducted the spa orchestra noteworthy that Wroński’s series of kra- during summer concert seasons. From kowiaks entitled Znad Wisły received a 1897, he also conducted the theatre or- prize at a composers’ competition held chestra in Lviv. under the patronage of Duke Konstanty In 1907, he briefly returned to Krakow Lubomirski in 1904. and became director of the orchestra and music school of the “Harmonia” Friends of Kasper Napoleon Wysocki (1810– Music Society. A year later he moved to 1850) – a Polish composer and pianist. Lviv again, where he was appointed direc- He was born in Pińczów12, the son of tor of the opera and operetta house. Hav- a vice chancellor of the St. Ann’s Lyceum ing resigned from this post, he became in Krakow. He initially learnt music in Kra- the president of the Music Society in Stryi. kow, and later, from around 1824, studied He died in Krynica eighteen months after the outbreak of the First World War. 12 Adam Wroński was a prolific com- About his birth place see, inter alia, Wspom- poser, and at the same time an excellent nienie o K.N. Wysockim, “Biblioteka War- szawska” 1851, vol. 4 (44), pp. 573–574 (arti- melodist, which earned him the nickname cle signed with the initials O.K.). According to “the Polish Strauss” (nota bene, the same some sources, Wysocki was born in Warsaw, nickname was also given to another rep- which, however, seems unlikely. 50 it in Berlin with Carl Arnold, and from 1829 Wysocki composed marches and at the Main School of Music in Warsaw dances for orchestra (including many with with Józef Elsner. In the late 1830s and patriotic titles, like for example A Revolu- early 1840s, he performed extensively in tionary Waltz for the Righteous Poles), Warsaw, Krakow, Wrocław and Dresden; piano works (mainly krakowiaks and ma- however, his frail health prevented him zurkas) and songs, including the once from making a career as a pianist. He died very popular song Sen anioła (An Angel’s prematurely in Zurich after treatment lasting Dream). Some works from his oeuvre several months in Bad Ems in Germany. were published in Warsaw and Leipzig.

Translated by Xymena Pietraszek-Płatek Proofread by Ben Koschalka

Mirosław Płoski VERGESSENE „ŁAŃCUTER“ KOMPONISTEN

Johann Gottfried Arnold (1773– Bei Romberg erreichte Arnolds Instru- 1806) – deutscher Cellist und Komponist. mentalspiel die höchste Vollendung; nach Er wurde in Niedernhall (Württemberg) kurzer Zeit erhielt er die Stelle des ersten als Sohn eines Lehrers geboren. Er er- Cellisten im Orchester des Nationalthea- hielt zunächst Cellounterricht bei seinem ters in Frankfurt am Main. Parallel dazu Vater und trat bereits im Alter von acht entwickelte er sein kompositorisches Schaf- Jahren zum ersten Mal öffentlich auf. Mit fen, wobei er seinem Instrument besondere elf Jahren trat er eine Lehre in der Musi- Aufmerksamkeit schenkte. Er war zudem kerzunft im nahe gelegenen Künzelsau an ein geschätzter Cello- und Klavierlehrer. und wurde 1790 Schüler und Gehilfe sei- Arnold starb in Frankfurt im Alter von nes Onkels, des Stadtmusikus von Wert- nur 33 Jahren infolge einer chronischen heim; beim dortigen Kantor lernte er Ge- Lungenentzündung. Sein vorzeitiger Tod neralbass und Komposition, und trat als wird als ein großer Verlust für die deut- versierter Cellist mit der Kapelle am Hof sche und europäische Cellomusik in der des Grafen auf. Zeit der Wiener Klassik betrachtet. Mit der Absicht, eine Solistenkarriere Arnold hinterließ 5 Cellokonzerte (als einzuschlagen, unternahm er eine Reihe „concertino“ betitelt), eine Sinfonie für kürzerer Konzertreisen durch Süd- 2 Flöten und Orchester sowie zahlreiche deutschland und in die Schweiz; diese Stücke für Klavier, Cello, Gitarre und an- Reisen inspirierten ihn zum weiteren Stu- dere Kammermusikgruppen. Zu seinem dium der Musik. 1795 studierte er einige Nachlass gehören außerdem zahlreiche Monate bei einem der größten Cellisten Bearbeitungen von Opern anderer Kompo- jener Zeit, Max Willmann, der mit dem Hof nisten, hauptsächlich für Streichquartett. der Fürsten von Thurn und Taxis in Re- [MW/MH] gensburg verbunden war. 1796 setzte    Arnold dann sein Musikstudium in Ham- burg bei Bernhard Heinrich Romberg fort Das erste Konzert für Violoncello von – dem charismatischen, von seinen Zeit- Arnold zeichnet sich durch eine hervorra- genossen als „König aller Virtuosen“ be- gende Kenntnis der spieltechnischen zeichneten Cellisten. Möglichkeiten des Cellos und eine ge- 52 naue Kenntnis der Haydn’schen Vorbilder – einer der herausragenden Vertreter der aus. Arnold war selbst Cellist, sein kom- polnischen Musik der Aufklärung und der positorisches Wissen hatte er sich in ers- Vorromantik; Komponist, Dirigent, Musik- ter Linie durch das Abschreiben von Parti- theoretiker, Publizist und Pädagoge. Elsner turen Mozarts und Haydns erworben. nimmt u. a. als Vorläufer der polnischen Seine Konzerte wurden von der zeitge- Nationalbewegung und als Lehrer Chopins, nössischen Kritik außerordentlich ge- dessen musikalische Begabung er früh schätzt, mitunter gar in die Nähe des jun- entdeckt hat, eine bedeutende Stellung in gen Beethoven gerückt. der Musikgeschichte ein. Die dreisätzige Anlage folgt der klassi- Elsner wurde im schlesischen Grod- schen Norm, Melodien und formale Kon- ków (Grottkau) geboren, in dem damals zepte verweisen auf das Erbe Haydns. An zu Preußen gehörenden Teil des Herzog- den groß dimensionierten, technisch tums Neisse. Er war deutscher Abstam- höchst anspruchsvollen Kopfsatz schließt mung. Elsner entstammte der lokalen sich ein lyrisches Andante sostenuto an, schlesischen Bevölkerung, bei der das der abschließende Rondosatz zeigt in Gefühl der Zugehörigkeit zum deutschen seinem Titel eine besondere Referenz an Kulturkreis vorherrschte und die polnische Polen: „Polacca“. Tradition nur schwach ausgeprägt war; er Arnold widmete das Konzert seinem erhielt eine deutsche Erziehung, die von Freund Johann Anton André (1775– einer gewissen Abneigung gegen das 1842), der 1799 von seinem Vater einen Polnische gekennzeichnet war. Zunächst der bedeutendsten Musikverlage jener konnte er die polnische Sprache nicht – er Zeit übernommen hatte. lernte sie erst mit über zwanzig Jahren Kommentar zum Werk: Matthias Hermann (nach 1792, d. h. in seiner Lemberger Lebensphase). Der Vater des Komponis- ten, Franz Michael, betrieb eine Tischlerei Józef Antoni Franciszek (Joseph und führte u. a. Reparaturen von Musikin- Anton Franciskus)1 Elsner (1769–1854) strumenten durch; zugleich zeigte er eine Vorliebe für Gesang und spielte Harfe. 1 Es gibt offensichtlich eine gewisse Verwirrung bezüglich der Vornamen des Komponisten, auf einen Artikel von Wojciech Bogusławski die – auch in wissenschaftlichen Schriften – zurückzuführen (siehe W. Bogusławski, vielfach irrtümlich als Józef Ksawery (Joseph Dzieła dramatyczne, Bd 7, Warszawa 1823, Xaver) angegeben werden. Dieser Irrtum ist S. 11– 30). 53 Elsners Mutter Anna Barbara geb. Matzke Wrocław (Leopoldinum) auf – er studierte stammte aus Kłodzko (Glatz) und war zunächst an der theologischen, später an Tochter eines geschätzten Geigenbauers, der medizinischen Fakultät. Ein Jahr spä- der weitreichende Kontakte in Künstler- ter begab er sich nach Wien mit der Ab- kreisen hatte. sicht, sein Medizinstudium fortzusetzen, Józef Elsners musikalische Ausbil- doch bald nach der Immatrikulation gab er dung begann in seiner Heimatstadt es aus gesundheitlichen Gründen auf. Grodków, wo er im Rahmen seiner schu- Begeistert vom regen kulturellen Leben lischen Pflichten in einem Kirchenchor Wiens entschied er sich schließlich, zu sang. Schon als Kind zeigte er ein über- seiner musikalischen Karriere zurückzu- durchschnittliches musikalisches Talent kehren. und unternahm erste Kompositionsversu- Im Herbst 1791 erhielt er eine Stelle che. Ab seinem 12. Lebensjahr setzte er als Geiger im Theaterorchester von Brno seine Ausbildung in Wrocław fort – zu- (Brünn, Mähren), wo er sich auch als Diri- nächst in der Klosterschule der Domini- gent versuchte. Im Frühling 1792 ging er kaner, danach im jesuitischen St.- nach Lemberg (der damaligen Hauptstadt Matthias-Gymnasium. Dort erhielt er u. a. des Königreichs Galizien und Lodomerien Unterricht in Violinspiel, Gesang und Ge- unter österreichischer Regierung), um die neralbass; er bekundete kein besonderes Stelle des zweiten Kapellmeisters im Or- Interesse an der polnischen Sprache, die chester des dortigen deutschen Theaters als Pflichtfach unterrichtet wurde (in diese zu übernehmen. An diesem k.u.k. Theater Zeit fällt jedoch seine erste Begeisterung wurden zwei seiner auf deutsche Texte für das polnische Kirchenlied). Noch vor komponierte Opern uraufgeführt: Die sel- seinem Gymnasialabschluss wurde er tenen Brüder und Der verkleidete Sultan. beim Opernchor und Theaterorchester Der siebenjährige Aufenthalt in Wrocław beschäftigt. Parallel dazu entwi- Lemberg markiert eine Wende in Elsners ckelte er seine kompositorischen Fähig- Karriere. Der Komponist begann, am pol- keiten; die öffentliche Aufführung seiner nischen Kulturleben aktiv teilzunehmen. (heute verschollenen) Motette Ave Maria In diese Zeit fällt der Beginn seiner lang- fand große Resonanz in den Musikkrei- jährigen Zusammenarbeit mit Wojciech sen Wrocławs. Bogusławski, der nach der Niederlage Dank eines Stipendiums der Stadt- des Kościuszko-Aufstands Warschau ver- verwaltung von Grodków nahm Elsner lassen hatte und 1795 Direktor am 1788 das Studium an der Universität Lemberger Theater geworden war. Unter 54 dem Einfluss der Zusammenarbeit mit leitung ausgeschlossen wurde). Bogusławski sowie seiner Ehe mit der Während seiner langjährigen Tätigkeit Polin Klara Abt2 begann Elsner intensiv an der Warschauer Oper brachte er zahl- Polnisch zu lernen. Für seine nächsten reiche weltbekannte Opernwerke sowie Opern benutzte er polnische Libretti (in zahlreiche eigene Opern auf die Bühne; der Lemberger Zeit komponierte er u. a. unter letzteren sind vor allem zu erwäh- die Oper Amazonki czyli Herminia – Die nen: Sułtan Wampum czyli Nieroztropne Amazonen oder Herminia nach einem życzenie (Sultan Wampum oder Die un- Libretto von Bogusławski), und in seinem besonnenen Wünsche), Siedem razy je- Instrumentalschaffen griff er immer häufi- den (Sieben mal eins) und Andromeda, ger Motive aus der polnischen Volksmusik sowie die in der Geschichte des polni- auf. Neben dem Komponieren und der schen Volkes angesiedelten Werke: Le- Arbeit am Theater engagierte er sich für szek Biały czyli Czarownica z Łysej Góry die Belebung des Lemberger Musiklebens (Leszek der Weiße oder Die Hexe vom und gründete u. a. eine philharmonische kahlen Berg), Król Łokietek czyli Wiśli- Gesellschaft unter dem Namen „Akademia czanki (König Lokietek oder Die Frauen Muzyczna“, die in den Jahren 1795–97 von Wislica) und Jagiełło w Tenczynie regelmäßig Konzerte veranstaltete. (Jagiello in Tenczyn). Nach Bogusławskis Rückkehr nach Elsner wirkte in Warschau intensiv im Warschau im Jahr 1799 übernahm Elsner Bereich der Musikausbildung, indem er in – auf seine Einladung hin – die Stelle des den Jahren 1821–31 von ihm selbst ge- musikalischen Direktors und Dirigenten gründete Musikschulen verschiedener am Warschauer Teatr Narodowy (Natio- Stufen leitete: die Elementarschule für naltheater). Dieses Amt übte er 25 Jahre Musik und Dramatische Kunst, das Institut lang aus – anfangs allein, ab 1810 zu- für Musik und Deklamation und die mit sammen mit dem „zweiten Musikdirektor“ der Universität Warschau verbundene Karol Kurpiński (die Zusammenarbeit mit Musikhauptschule. In der letztgenannten Kurpiński verlief aber nicht reibungslos, Schule bildete er viele polnische Kompo- weswegen Elsner 1824 von der Theater- nisten aus, darunter Fryderyk Chopin (von dem er schrieb: „besondere Eignung, ein Musikgenie“), Feliks Ignacy Dobrzyński 2 Klara Abt war Elsners erste Ehefrau; sie starb 1797. Seine zweite Ehe schloss er 1802 mit und – den beim Projekt Digitalisierung der Warschauer Sängerin Karolina Drozdow- Łańcuter Musikalien ebenfalls vertretenen ska (gest. 1852). Kasper Napoleon Wysocki. 55 1802 eröffnete Elsner in Warschau die schau, das er noch vor dem November- erste Notenstecherei sowie einen Musik- aufstand von der Regierung gepachtet verlag, in dem er innerhalb weniger Jahre hatte (im heutigen Warschauer Viertel eine Reihe von Notenausgaben veröffent- Targówek gelegen). Unmittelbar nach lichte, u. a. die 24 von ihm redigierten Elsners Tod wurde ein Komitee zur Pflege Nummern der Monatsschrift Wybór pięk- seines Nachlasses gegründet; das Komi- nych dzieł muzycznych i pieśni polskich tee wurde vom Komponisten-Fürsten Ka- (Auswahl schöner Musikwerke und Lieder zimierz Lubomirski geleitet, der u. a. Józef Polens). Elsners Summarium meiner Musikwerke Als Musiktheoretiker analysierte Elsner mit Erläuterungen über meine Arbeit und u. a. die Zusammenhänge zwischen den Tätigkeit als musikalischer Künstler aus melodischen und metrisch-rhythmischen dem Deutschen übersetzt hat. Merkmalen der polnischen Volksmusik Elsners Tätigkeit in Warschau – ins- sowie der Intonation und Betonung (Pro- besondere seine pädagogische Arbeit in sodie) der polnischen Sprache. Darüber den von ihm gegründeten Bildungsinstitu- veröffentlichte er zwei Abhandlungen: tionen – war in hohem Maße von der in- Rozprawa o metryczności i rytmiczności stabilen und sich allmählich verschärfen- języka polskiego – Über metrische und den politischen Lage abhängig. Elsner rhythmische Eigenschaften der polni- wirkte in einer Stadt, die zunächst zur schen Sprache (1818) und Rozprawa Provinz Südpreußen, dann zum Herzog- o melodii i śpiewie – Über Melodie und tum Warschau und schließlich zum König- Gesang (1830). reich Polen gehörte, und er war auch Elsner war (Ehren)Mitglied zahlreicher Zeuge des Novemberaufstands. In man- polnischer und europäischer Musikverei- chen seiner Partituren finden sich zwei- ne. Er unterhielt umfangreiche Kontakte felhafte Widmungen, u. a. an Friedrich zu künstlerischen, wissenschaftlichen und Wilhelm III. oder an Nikolaus I. Sie ent- Verleger-Kreisen Deutschlands, Öster- sprachen jedoch den damaligen Sitten reichs und Frankreichs. Erwähnenswert und waren häufig auf praktische bzw. fi- ist, dass er – wie es bei prominenten Ver- nanzielle Überlegungen zurückzuführen. tretern der Aufklärung üblich war – einer Als Ausdruck von Elsners wirklicher politi- Freimaurerloge angehörte und dort hohe scher Sympathie kann ohne Zweifel die Ämter ausübte. Widmung der Oper Andromeda an Bona- Der Komponist starb im Alter von 84 parte betrachtet werden, der als Freund Jahren in Elsnerów – einem Gut bei War- der polnischen Sache galt, sowie die 56 Komposition der Musik zum lyrischen Übersiedelung nach Warschau geschrie- Einakter Powstanie narodu (Der Aufstand ben. Die erste der beiden Polonaisen einer Nation) von Franciszek Salezy Dmo- stützt sich auf das Thema aus der Ouver- chowski während des Novemberaufstands. türe zur seinerzeit sehr beliebten Oper Das kompositorische Gesamtwerk Lodoïska von Rodolphe Kreutzer (die Elsners ist recht umfangreich, quantitativ aufgrund ihres Librettos gewissermaßen mit den Nachlässen der großen Wiener ein Polonicum in der Opernliteratur der Klassiker vergleichbar. Sein Oeuvre um- Welt darstellt), die andere greift das The- fasst u. a. 33 Messen (selbständige Teile ma eines bekannten Marsches aus Luigi von Messen inbegriffen), 4 Oratorien und Cherubinis Oper Les deux journées (Der Passionen (darunter das Oratorium Passio Wasserträger) auf. In den Mittelteilen bei- Domini Nostri Jesu Christi), 85 Offerto- der Polonaisen (Trio) komponierte Elsner rien, Hymnen, Motetten und andere religi- ausgiebige Violinsoli. öse Werke, 45 Opern und andere Büh- Beide Stücke sind im elsnerschen nenwerke, 55 Kantaten, 90 Solo- und Summarium (dem vom Autor erstellten Chorlieder, 8 Sinfonien, 2 Violinkonzerte, Verzeichnis eigener Werke) unter der ein Flötenkonzert, über 20 Kammermusik- gemeinsamen Nummer 15 im V. Teil vor- kompositionen und 31 Werke für Klavier handen, sie wurden dort jedoch wenig (darunter vier Sonaten)3. Ein Teil dieser präzise beschrieben: „zwei Polonaisen: Werke ist verschollen. die eine für Orchester und Violine solo zum Thema aus der Oper Lodoiska, die    andere zum Marsch aus der Oper Der Wasserträger“. Alina Nowak-Romanowicz Die beiden in E-Dur stehenden Polo- (1907–1994), die führende Biografin von naisen „für das große Orchester“ waren Elsner, zieht daraus den – falschen – von Elsner wahrscheinlich als Opernein- Schluss, dass nur die erste Polonaise ein lagen gedacht; sie wurden im Jahr 1804, Violinsolo enthält; diese Information findet d. h. ca. vier bis fünf Jahre nach seiner sich beispielsweise in ihrer Monografie über den Komponisten aus dem Jahr 3 1957. Darüber hinaus macht die Verfas- Die Anzahl der Kompositionen bezieht sich auf die Zusammenstellung der Werke Elsners serin sowohl in der o. g. Quelle als auch in der Studie von Alina Nowak-Romanowicz: im 30 Jahre später verfassten Artikel über Józef Elsner, monografia, Polskie Wydaw- den Komponisten in der Encyklopedia nictwo Muzyczne, Kraków 1957, S. 265–326. Muzyczna PWM (Musikenzyklopädie) 57 weitere ungenaue Angaben; sie behaup- Ludwig Hartmann (1836–1910) – deut- tet nämlich, dass beide Polonaisen nur in scher Pianist, Komponist und Musikkritiker. den Bearbeitungen des Autors für Klavier Er wurde in Neuss als Sohn des Mu- zu vier Händen sowie für Violine und Kla- sikdirektors und Komponisten Friedrich vier erhalten sind, die heute in den Biblio- Hartmann geboren. Er begann seine mu- theken in Wien, Kórnik und – vermeintlich sikalische Ausbildung bei seinem Vater, – in Łańcut aufbewahrt werden. danach studierte er am Leipziger Konser- Daraus folgt, dass Krzysztof Biegań- vatorium bei Ignaz Moscheles (Klavier) skis Verzeichnis von 1968, das ausdrück- und Moritz Hauptmann (Komposition). In lich von den erhaltenen Orchesterstim- den Jahren 1856–57 hielt er sich in Wei- men berichtet, im genannten Artikel nicht mar auf, wo er bei Liszt Unterricht erhielt; berücksichtigt wurde4. danach ließ er sich in Dresden nieder. Was bedeutet das für das Projekt In den Jahren 1859–72 betätigte er Łańcuter Musikalien? Indem wir zum No- sich berufsmäßig als Musikkritiker und tenmaterial dieser in den Bibliotheksbe- schrieb für die „Constitutionelle Zeitung“ ständen des Schlossmuseums in Łańcut und die „Dresdener Nachrichten“. In der befindlichen Werke griffen, holten wir of- berühmten Kontroverse um die Ästhetik der deutschen neuromantischen Schule fenbar beide Polonaisen in ihrer origina- zählte er zu den bedeutendsten Befürwor- len, ursprünglichen Instrumentation aus tern Wagners. der Vergessenheit. Somit können wir das Er starb in Dresden. Repertoire der Orchesterliteratur um zwei Hartmann komponierte hauptsächlich bedeutende Werke der polnischen Musik Lieder, Balladen und Klavierstücke. Seine vom Beginn des 19. Jhs. erweitern. Oper König Helge liegt als Manuskript vor. [MW/MH] [MW/MH]

4 Vgl.: Alina Nowak-Romanowicz, Józef Elsner, Rodolphe Kreutzer (1766–1831) – monografia, Kraków 1957, S. 81–82; Diesel- französischer Geiger, Komponist, Dirigent be: Elsner Józef, Stichwort [in:] E. Dziębow- ska (hrsg.), Encyklopedia muzyczna PWM, und Pädagoge deutscher Abstammung. biografischer Teil, Kraków 1987, Bd. „efg”, Er wurde in Versailles geboren, sechs S. 21 sowie Krzysztof Biegański, Biblioteka Jahre nachdem sein Vater, ein aus muzyczna Zamku w Łańcucie, Kraków 1968, Wrocław stammender Musiker und Lehrer, S. 335 (Pos. 2605). nach Frankreich gezogen war, wo er sich

58 von der Schweizergarde des königlichen Tätigkeit fortzusetzen und in den Pariser Außenministers hatte anwerben lassen. Musikinstitutionen wichtige Ämter zu be- Seinen ersten Musikunterricht erhielt kleiden. Unabhängig von den wechselnden er in seinem Elternhaus; ab 1778 hatte er politischen Systemen übte er folgende Unterricht auf der Geige und in Komposi- Funktionen nacheinander aus: Sologeiger tion bei Anton Stamitz, dank dem sich an der Comédie Italienne (später Opéra seine Begabung rasch entfalten konnte. Comique), ab 1802 – erster Geiger im Or- Mit dreizehn Jahren debütierte er als So- chester des Konsuls Bonaparte, ab 1806 – list in einem der Pariser Concerts spi- Konzertmeister im Privatorchester des Kai- rituels, wo er ein Konzert seines Meisters sers Napoleon I. und schließlich – nach mit Erfolg vortrug; vier Jahre später feierte dem Sturz des Kaiserreiches 1815 – maître er mit der Aufführung seines eigenen Vio- de la chapelle du roi (Direktor des königli- linkonzerts – ebenfalls im Rahmen der chen Orchesters) am Hof Ludwigs XVIII. Concerts spirituels – einen ähnlich großen Ab 1790 feierte er 35 Jahre lang unun- Erfolg. Nach dem Tod seines Vaters terbrochen Erfolge als Opernkomponist; übernahm er dessen Stelle in der königli- er zählte zu den namhaftesten französi- chen Kapelle. In dieser Zeit begann er schen Vertretern der vorromantischen, so auch intensiv zu komponieren; während genannten „Rettungsoper“. Bis 1825 wur- seines Aufenthalts in Versailles schrieb er den über 40 seiner Werke auf der Bühne u. a. sechs von neunzehn seiner Violin- der Comédie Italienne (Opéra Comique) konzerte. sowie der wichtigsten Pariser Oper aufge- 1789 siedelte er nach Paris über. führt, darunter seine berühmtesten Büh- Auch während der Französischen Revolu- nenwerke Paul et Virginie und Lodoïska tion setzte er seine brillante Musikkarriere ou Les Tartares (Lodoïska oder die Tata- fort und genoss sowohl in den revolutio- ren). Mit dem Pariser Opernhaus war er nären als auch in den royalistischen Krei- auch nach der Restauration der Bourbo- sen unumstrittene Autorität und erfreute nen noch institutionell verbunden – er sich großer Beliebtheit; in den Folgejah- hatte dort die Funktion des zweiten Diri- ren besaß er eine gleichbleibend hohe genten, später des Intendanten inne. Stellung in der Pariser Musikwelt. Die Neben seinen regelmäßigen Soloauf- Tatsache, dass er Schützling und Protegé tritten in Paris unternahm Kreutzer häufig von Königin Maria Antoinette war, hinder- Konzertreisen ins Ausland, u. a. nach te ihn nicht daran, auch nach dem Fall Italien, Deutschland und in die Niederlan- des Ancien Régime seine musikalische de, wo er als führender Virtuose Europas 59 berühmt wurde. 1798 lernte er in Wien Leon Leopold Lewandowski (1831– Beethoven kennen, der ihm ein paar Jah- 1896) – polnischer Geiger, Komponist re später seine Violinsonate A-Dur op. 47 und Dirigent. Er war einer der bedeu- (die so genannte Kreutzer-Sonate) wid- tendsten Förderer des Musiklebens in mete. Kreutzers Solistenkarriere brach Warschau in der 2. Hälfte des 19. Jahr- 1810 abrupt ab, als er bei einem Kut- hunderts. Lewandowski komponierte vor schenunfall einen Armbruch erlitt. allem Tanzmusik, weshalb er einen Spitz- Einige Jahre vor seinem Tod trat namen „der polnische Strauß“ bekam Kreutzer wegen seines immer schlechte- (ähnlich wie der etwas jüngere Adam ren Gesundheitszustands von den meis- Wroński, der zu gleicher Zeit im österrei- ten öffentlichen Posten zurück und wan- chischen Besatzungsgebiet als Kompo- derte in die Schweiz aus; er starb im Alter nist tätig war und auch in das Projekt von 64 Jahren in Genf. Łańcuter Musikalien einbezogen ist). Kreutzers umfangreiches Schaffen Leopold Lewandowski wurde in Kalisz umfasst u. a. 42 Opern (12 davon wurden in einer jüdischen Bürgerfamilie geboren. gemeinsam mit anderen Komponisten Von früher Kindheit an lernte er das geschrieben), 3 Ballett-Pantomimen (in Geigenspiel, und bereits als Kind gab er denen er teilweise musikalisches Material öffentliche Konzerte. Nach dem Ab- aus seinen Opern verwendete), 19 Violin- schluss der Oberschule in Kalisz zog er konzerte, 17 Streichquartette, zahlreiche nach Warschau um, wo er seine Ausbil- Streichtrios und –duette sowie pädagogi- dung als Geiger bei zwei berühmten Pä- sche Schriften. Als Professor am Institut dagogen – Kazimierz Baranowski und Jan national de musique (ab 1795 Pariser Hornziel – fortsetzte. 1850 bekam er als Konservatorium) leistete er einen wesent- Preis für einen gewonnenen Wettbewerb lichen Beitrag zur weltweiten Entwicklung ein Engagement beim Opernorchester der Kunst des Violinspiels, indem er u. a. in Warschau. zusammen mit Pierre M. F. Baillot eine Bald gründete er auch ein eigenes Or- moderne, auf den Errungenschaften der chester, mit dem er regelmäßig Konzerte Viotti-Schule basierende Méthode de gab – u. a. in der Nowa Arkadia in der violon (Methode des Geigenspiels) Mokotowskastr. und im Institut der Mine- schrieb. Die 42 Kreutzer-Etüden gehören ralquellen im Sächsischen Garten. 1857 bis heute zum pädagogischen Standard- übernahm er die Leitung des Orchesters repertoire. am Teatr Rozmaitości (diese Tätigkeit [MW/MH] übte er nahezu 40 Jahre lang aus). Das 60 Theaterorchester spielte vor allem mo- seinem Vater Feliks Lipiński, dem damali- dernes Tanzrepertoire, in dem viele von gen Kapellmeister des Orchesters am Hof Lewandowski komponierte Werke enthal- der Grafen Potocki in Radzyń Podlaski, ten waren. Diese Werke erfreuten sich im das Geigenspiel zu lernen. Als die Familie damaligen Warschau größter Beliebtheit Lipiński 1799 nach Lemberg umzog, wur- und wurden auch im Ausland gespielt. de der junge Karol Mitglied im Orchester, Leopold Lewandowski war zudem Veran- das von seinem Vater in der Residenz stalter der renommierten Symphoniekon- des Grafen Adam Starzeński geleitet zerte, die in der Warschauer „Bürgerres- wurde. Es ist erwähnenswert, dass sich source“ stattfanden. Karol Lipiński zeitweilig auch für das Cello Das kompositorische Schaffen von interessierte und dieses Instrument mit Lewandowski umfasst ca. 350 Werke, hoher Perfektion spielte. unter denen leichte Tanzformen überwie- Im Alter von 19 Jahren wurde er erster gen – Mazurken, Obereks, Kujawiaks, Konzertmeister und drei Jahre später Di- Polonaisen, Polkas und Quadrillen. Darü- rigent am Orchester des Deutschen Thea- ber hinaus schrieb er Ballettmusiken sowie ters in Lemberg. Hier fanden auch Erst- Orchesterkompositionen wie zum Beispiel aufführungen von einigen in seinen Ju- Nocturne oder Mazurki koncertowe – gendjahren entstandenen Bühnenwerken Konzertmazurken (mit Solopartien für sowie Uraufführungen von drei seiner Geige, Cello, Oboe und Trompete). Symphonien statt. 1814 begab er sich [EG/MH] nach Wien, wo er die Bekanntschaft von dem deutschen Geiger und Komponisten Louis Spohr machte. Auf Grund der Be- Karol Lipiński (1790–1861) – polni- gegnung mit Spohr traf er eine wichtige scher Geiger, Dirigent, Komponist und Entscheidung für seine künstlerische Musikpädagoge. Einer der herausragen- Entwicklung. Dem Rat des deutschen den Violinvirtuosen der ersten Hälfte des Meistergeigers folgend und von dessen 19. Jahrhunderts, der oft mit Niccolo Pa- Prestige beeindruckt, entschied er sich für ganini verglichen wurde. eine Karriere als Virtuose. Nach seiner Karol Lipiński wurde in Radzyń Rückkehr nach Lemberg gab er seine Podlaski (in der Gegend von Lublin) ge- bisherige Arbeit am Theater auf und kon- boren. Von früher Kindheit an zeigte er zentrierte sich auf die Vervollkommnung ein ungewöhnliches musikalisches Talent. seiner Geigentechnik und auf das Kom- Im Alter von fünf Jahren begann er, bei ponieren. In dieser Zeit schuf er zahlrei- 61 che Werke, die er gleichzeitig in sein chen Hofkapellmeisters und Konzertmeis- Repertoire aufnahm, u. a. Rondo alla po- ters des Opernorchesters aus. Er gab lacca op. 7, Trio op. 8, Polonaisen oder Konzerte mit den hervorragendsten Virtu- Geigencapriccios. osen seines Zeitalters, u. a. mit Franz 1817 begab er sich auf eine Tournee Liszt. Auch die pädagogische Tätigkeit lag nach Italien; auf dem Weg dorthin gab er ihm am Herzen – so betreute er mit Vor- Konzerte in Kosice, Budapest, Ljubljana liebe junge Talente, wie zum Beispiel und Triest, sowie – in Italien selbst – in Henryk Wieniawski. 1854 bekam er als Venedig, Mailand, Padua, Verona und Anerkennung seiner Verdienste um den Piacenza. In Piacenza trat er zweimal mit sächsischen Hof eine weitere hohe Aus- Nicolo Paganini auf. 11 Jahre später hatte zeichnung verliehen – den Ritterorden er erneut die Gelegenheit, mit Paganini des Prinzen Albert. In der Dresdener Pe- während der Krönungsfeier des Zaren riode entstanden seine letzten Werke, von Nikolaj I. zu spielen. Durch seine langjäh- denen das vierte Violinkonzert A-Dur op. 32 rige Konzerttätigkeit und zahlreiche Aus- eine herausragende Stellung einnimmt. landsreisen von Moskau und Petersburg In seinem letzten Lebensjahr zog er bis Paris und London erwarb er den sich auf seinen Landbesitz in Urłów bei Ruhm eines Spitzenvirtuosen Europas, Lemberg zurück, wo er eine Musikschule der Paganini ebenbürtig geschätzt wurde. für Bauernkinder eröffnete. Er wurde mit zahlreichen Ehrentiteln aus- [EG/MH] gezeichnet, u. a. „Erster Violinist am Hof des Polnischen Königsreichs und des Zaren“. Lipiński wurde Ehrenbürger der Kazimierz Lubomirski (1813–1871) – Stadt Wien und Ehrenmitglied des polnischer Komponist und Impressario. Er Philharmonievereins in Ljubljana. Sein wurde in Czerniejowce (Černìvcì) im Land kompositorisches Schaffen der 20er und Pobereże (das zur Wojewodschaft 30er Jahre umfasst vor allem Werke mit Bracław gehörte, die es in der Ersten Re- herausragenden Partien für die Violine – publik noch gab) geboren. Er entstammt Phantasien, Polonaisen, Variationen, der in Równe (Wolhynien) lebenden Linie Rondos und drei Violinkonzerte – darunter der Fürstenfamilie Lubomirski. ist besonders das bekannte Konzert D-Dur Seine musikalische Ausbildung erhielt op. 21 („Militärkonzert“) zu erwähnen. er zunächst am Fürstenhof der Familie in 1839 wurde er in Dresden ansässig Równe, wo ein eigenes Orchester unter- und übte dort die Funktion des königli- halten wurde, danach in Dresden, bei 62 dem herausragenden Cellisten und Kom- aus dem deutschen Original ins Polnische ponisten Friedrich Dotzauer. Später konn- (Titel der Übersetzung: Sumariusz moich te er dank seinen zahlreichen Reisen utworów muzycznych z objaśnieniami Kontakte mit vielen namhaften europäi- o czynnościach i działaniach moich jako schen Künstlern knüpfen, die seine ästhe- artysty muzycznego). tische Entwicklung maßgeblich prägten.    In den Jahren 1852–58 war er stellver- tretender Vorsitzender der Gesellschaft Begibt man sich auf Kazimierz zur Förderung Verarmter Musikalischer Lubomirskis Spuren, so trifft man auf eine Künstler in Warschau (die von Józef interessante historische Episode im Zu- Cichocki gegründet worden war). Als dy- sammenhang mit seiner öffentlichen Tä- namischer Veranstalter führte er etliche tigkeit in der Zeit nach der Übernahme Jahre lang einen der Warschauer Musik- der Landgüter von Równe. 1858 begann salons, der allwöchentlich Konzerte ver- der Fürst den Bau einer gemauerten, rö- anstaltete. misch-katholischen Kirche in Równe, de- Das letzte Jahrzehnt seines Lebens ren komplizierte Geschichte als symboli- verbrachte der Fürst auf den Gütern Rów- sche Parallele zum Schicksal der Polen in ne und Aleksandria, die sich seit 1723 im Wolhynien interpretiert werden kann. Die Besitz der Familie Lubomirski befanden. neugotische St.-Mariä-Geburt- und St.- Er starb in Lemberg. Antonius-Kirche, deren Bau erst lange In seiner kompositorischen Tätigkeit nach Lubomirskis Tod abgeschlossen beschränkte sich Lubomirski auf das wurde, konnte ihre religiöse Funktion – Schreiben von Miniaturen für Klavier vom vermutlichen Eröffnungsdatum 1899 (meistens in Anlehnung an polnische Na- an gerechnet – nur über knapp 60 Jahre tionaltänze) und Liedern; unter letzteren erfüllen. Vor der Weihe hatte die zaristi- ist sein bekanntestes Lied O gwiaz- sche Obrigkeit über zwei Jahrzehnte lang deczko, coś błyszczała op. 22 zu erwäh- den Bau der Kirche verhindert, in der nen. Insgesamt schrieb er ca. 60 Stücke UdSSR wurde sie dann 1958 (hundert dieser Art. Jahre nach der Grundsteinlegung) end- Er betätigte sich auch schriftstelle- gültig geschlossen und einem destrukti- risch, u. a. übersetzte er Joseph Elsners ven Umbau unterzogen. Memoiren Summarium meiner Musikwer- Heute dient die ehemalige, vom Kom- ke mit Erläuterungen über meine Arbeit ponisten-Fürsten gestiftete Kirche als und Tätigkeit als musikalischer Künstler „Saal für Kammer- und Orgelmusik“. Er 63 wird vom Kammerorchester der Philhar- tribunal in Wien berufen. In den Jahren monie des Kreises Równe in der Ukraine 1872–82 war er Abgeordneter im Galizi- genutzt. schen Landtag. [MW/MH] Er starb in Bad Aussee (Steiermark). Als Komponist hinterließ er mehrere Marceli Ferdynand Madejski (Ma- Dutzend kleinerer Klavierstücke und Lie- deyski), 1822–1886 – polnischer Jurist, der. Viele seiner Kompositionen greifen Pianist und Komponist. Motive aus polnischen Nationaltänzen wie Er wurde in Łańcut in einer Adelsfami- Polonaise und Mazurka auf. Im Biogra- lie geboren. Das Klavierspiel lernte er in phischen Lexikon des Kaiserthums Oes- Lemberg bei Jan Ruckgaber (eigentlich terreich (16. Band von 1867) wurde er mit Jean de Montalbeau), einem Schüler von Ignacy Feliks Dobrzyński, Stanisław Johann Nepomuk Hummel. Er unterhielt Moniuszko und Fürst Kazimierz Lubomir- zahlreiche Kontakte in den Lemberger ski verglichen5. Musiker- und Schriftstellerkreisen; ab [MW/MH] 1857 war er Mitglied der Lemberger Mu- sikgesellschaft. Der Schwerpunkt seiner beruflichen Johann Gottlieb Naumann (1741– Tätigkeit lag auf juristischen und politi- 1801) – deutscher Komponist und Diri- schen Aktivitäten für die Autonomie Gali- gent; Naumann gilt als die größte musika- ziens. Im Jahr 1846 promovierte er zum lische Persönlichkeit Dresdens in der Zeit Doktor der Rechtswissenschaften an der zwischen Hasse und Weber. Seine Karri- Universität Lemberg. Als Oberleutnant der ere führte ihn an wichtige Opernhäuser in Nationalgarde nahm er an den patrioti- verschiedenen Ländern Europas. Er ging schen Aufständen von 1848 in Lemberg in die Musikgeschichte als ein Vorläufer teil (damals komponierte er den Marsch der deutschen Nationaloper ein. Seine der Galizischen Nationalgarde). Später Werke signierte er häufig als Johann (bzw. gründete er eine Anwaltskanzlei und hatte Giovanni) Amadeo Naumann Sassone (der wichtige Ämter in juristischen Organisati- Sachse). onen, in der Lemberger Stadtverwaltung, der Schulverwaltung und in Finanzkreisen 5 Siehe Madejski, Marcell, Stichwort [in:] Cons- inne, u. a. bekleidete er zweimal das Amt tant von Wurzbach, Biographisches Lexikon des stellvertretenden Bürgermeisters von des Kaiserthums Oesterreich, Wien 1867, Bd. Lemberg; ferner wurde er an den Staats- 16, S. 238–239. 64 Naumann wurde in Blasewitz6 bei Wesström (geb. um 1720) nach Hamburg, Dresden geboren (im damaligen, durch von wo aus er diesem knapp ein Jahr Personalunion mit Polen7 verbundenen später nach Italien folgte. So umging er Kurfürstentum Sachsen). Er stammte aus den preußischen Militärdienst, das tat- einer ärmlichen Familie von Bauern und sächliche Motiv für die Reise war jedoch Handwerkern. U. a. dank seinem Vater, seine tiefe Begeisterung für das italieni- der neben der Bewirtschaftung seines sche Musikleben. Hofes auch als Dorfgeiger und –trompeter Ab Mai 1758 hielt er sich zunächst in tätig war, wuchs er in engem Kontakt zur Venedig und dann in Padua auf, wo er bei Musik auf. Er zeigte frühzeitig eine über- Giuseppe Tartini Bratsche und Musiktheo- ragende musikalische Begabung. Schon rie studierte, während er seinen Lebens- als Kind strebte er mit ungewöhnlicher unterhalt mit Konzerten und als Kopist Hartnäckigkeit, trotz Missbilligung seiner bestritt. Tartini – von Naumanns überra- Eltern, eine musikalische Ausbildung an. gendem Talent beeindruckt – führte ihn in Anfänglich lernte er beim Kirchenorganis- die aristokratischen Salons ein und ge- ten von Loschwitz Orgel und Klavier spie- währte ihm täglich Unterricht (u. a. len; ab seinem dreizehnten Lebensjahr schützte er ihn nachdrücklich gegen eine setzte er seine musikalische Ausbildung – finanzielle Ausbeutung durch Wesström). nach einem kurzen Zwischenfall, als die Bald knüpfte Naumann für seine künftige Eltern ihn vergeblich zu einer Schlosser- Karriere entscheidende Kontakte: mit dem lehre zu zwingen versuchten – wahr- in der Republik Venedig verweilenden scheinlich in der Dresdner Kreuzschule Giovanni Battista Ferrandini, dem ehema- fort, wo er als Chormitglied an zahlreichen ligen Kapellmeister des bayrischen Hofes, Oratorienaufführungen teilnahm. sowie mit Johann Adolf Hasse, dem „Kö- Nach Ausbruch des Siebenjährigen niglich Polnischen (August III.) und Kur- Krieges und dem Eindringen der preußi- fürstlich Sächsischen Kapellmeister“. Auf schen Armee nach Sachsen zog er 1757 Naumann wurden zu dieser Zeit auch zusammen mit dem ihm flüchtig bekann- einige Mäzene aufmerksam. ten schwedischen Violinisten Anders 1762 studierte er mehrere Monate lang Kontrapunkt bei dem berühmten Franziskaner Giovanni Battista Martini in 6 Heute Stadtbezirk von Dresden. 7 Damals in der Person des Kurfürsten Fried- Bologna. Im selben Jahr konnte er – dank rich August II. von Sachsen, der gleichzeitig der Protektion seiner Förderer – als König August III. von Polen war. Opernkomponist in Venedig debütieren, 65 indem er für das Teatro San Samuele das ponierte er die Oper L’Achille in Sciro, Oper-Intermezzo Il tesoro insidiato und nach der Rückkehr nach Sachsen schrieb. In der nächsten Opernsaison 1768 – die Oper La clemenza di Tito, die folgte (gemeinsam mit zwei anderen zur Hochzeit des Kurfürsten Friedrich Au- Künstlern) das Dramma giocoso Li creduti gust III. (Enkel des polnischen Königs spiriti, das im Theater San Cassiano in August III., des späteren Herzogs von Venedig aufgeführt wurde. Warschau) aufgeführt wurde. In den Jah- 1764 kehrte er nach Dresden zurück, ren 1772–74 hielt er sich in München, wo er auf Hasses und Ferrandinis Emp- Venedig und Padua auf, wo er weitere fehlung hin, die Stelle des „zweiten Kom- Opern, u. a. Solimano aufführte. Er beriet ponisten für Kirchenmusik“ an dem nach den schwedischen König Gustav III. bei dem Siebenjährigen Krieg wiederaufle- seinem Vorhaben, die königliche Hofka- benden sächsischen Hof erhielt. In der pelle zu reformieren und die schwedische Folge verlief Naumanns künstlerische Nationaloper in die Wege zu leiten. Er Karriere stets nach oben: nach einem besuchte Schweden dreimal, um Aufträge Jahr stieg er zum „Komponisten für Kir- des Königs zu realisieren; 1872 kompo- chen- und Kammermusik“ auf, und ab nierte er die Balletoper Amphion (auf ei- 1776 war er offiziell Kapellmeister. Zehn nen schwedischen Text), und in den Jahre später wurde er Oberkapellmeister nächsten Jahren brachte er zwei lyrische Dresdens, wodurch er entscheidenden Tragödien am neu erbauten Kungliga Einfluss auf das Musikleben der Stadt Theater in Stockholm zur Uraufführung: hatte. In dieser gesamten Zeit lehnte er Cora och Alonzo8 und Gustaf Wasa. In wiederholt Angebote aus dem Ausland Kopenhagen, wo er ebenfalls einen Auf- ab, z. B. seitens Friedrichs II. (Königs von trag zur Reform der Hofkapelle bekom- Preußen) oder vom dänischen Hof. Es ist men hatte, komponierte er zum Geburts- zu erwähnen, dass er wie viele namhafte tag von König Christian VII. die dänische Zeitgenossen in eine Freimaurerloge eintrat. Oper Orpheus og Eurydike (1786). Ende Neben der Ausübung seiner Pflichten am sächsischen Hof unternahm Naumann 8 zahlreiche Auslandsreisen. Bereits ein Unter Naumanns Opern erfreute sich insbe- sondere Cora größter Beliebtheit; sie wurde Jahr nach der Übernahme seiner ersten innerhalb kürzester Zeit ins Deutsche über- Stellung in Dresden begab er sich zur setzt und gilt heute – wegen ihrer romanti- Vertiefung seiner Ausbildung wieder nach schen Elemente – als Vorgängerin des Frei- Italien. Für das Theater in Palermo kom- schütz von Carl Maria von Weber. 66 der achtziger Jahre arbeitete er mit der    Königlichen Oper in Berlin zusammen. 1792 erreichte Naumanns künstleri- Die dreisätzige Symphonie B-Dur von sche Karriere ihren Höhepunkt; durch die Johann Gottlieb (=Amadeo) Naumann ist Eheschließung mit der Tochter eines dä- ein lebendiges Beispiel klassischer Spiel- nischen Vize-Admirals, Catharina von freude. Die dreisätzige Sinfonie ist mit je Grodtschilling, hatte er zudem eine hohe zwei Oboen, Hörnern und Trompeten so- soziale Stellung inne. In dieser Zeit be- wie Streichern besetzt. gannen jedoch auch gesundheitliche Der erste Satz ist eine Sonatenform, in Probleme (u. a. Anzeichen von Schwer- der aber keine selbständige Durchführung hörigkeit), so dass Naumann seine Tätig- ausgeprägt ist. Melodien und Satzstruktur keiten an den Opernhäusern allmählich erinnern stärker an die Handschrift Mo- einschränken musste. In seinen letzten zarts als diejenige Haydns – Spielfreude Lebensjahren wandte er sich der geistli- und Virtuosität stehen hinter formalen chen Musik zu und widmete sich vermehrt Grenzgängen zurück. pädagogischer Arbeit. Der langsame Satz ist ein Rondo, Naumann starb im Herbst 1801 in dessen besonderer klanglicher Reiz in der Dresden an den Folgen eines Schlagan- Teilung der Bratschenstimme liegt. Beide falls, den er erlitt, während der sächsische Couplets werden ausschließlich von den Hof bereits mit seinem Nachfolger für die Violinen und den – geteilten – Bratschen Stelle des Hauskomponisten der Dresd- gespielt. Diese Couplets sind somit so- ner Oper verhandelte. wohl durch die hohe Lage als auch das Naumanns umfangreicher komposito- fragile Klangbild dieses „hohen“ Streich- rischer Nachlass umfasst ca. 25 Bühnen- quartetts charakterisiert. werke, 12 Oratorien zu italienischen und Der Schlussatz – Presto – ist ebenfalls französischen Texten, mehrere Dutzend in der Rondoform geschrieben, ein virtuo- Messen und andere geistliche Werke, ser Satz voller Esprit. zahlreiche deutsche Kantaten und Lieder, In der gesamten Sinfonie misst Nau- sowie viele Instrumentalwerke, darunter mann der 1. Violine besonderes Gewicht 12 Sinfonien (hier sind nur die erhaltenen zu – sie ist der Träger sämtlicher themati- Sinfonien gezählt), ein (Klavier-)/Cembalo- scher Gedanken und spiritus rector der konzert sowie zahlreiche Kammermusik- Virtuosität. werke. [MW/MH] Kommentar zum Werk: Matthias Hermann 67 Hermann Riedel (1847–1913) – deut- bildung, darunter am Klavier, auf der Gei- scher Pianist und Komponist. ge, in Gesang, Musiktheorie und Kompo- Er wurde in Burg bei Magdeburg ge- sition. Eine schnelle Entwicklung ihrer boren. Sein Studium absolvierte er am pianistischen Begabung sowie eine solide Wiener Konservatorium, u. a. bei Josef Vorbereitung auf die Karriere als Virtuosin Dachs (Klavier) und Felix Otto Dessoff verdankte sie ihrem Vater Friedrich Wieck (Komposition). 1874 wurde er Korrepetitor (dem geschätzten Klavierlehrer und Mu- an der Wiener Hofoper. 1878 ließ er sich sikunternehmer), der sie bis zu ihrem in Braunschweig nieder, wo er die Stelle neunzehnten Lebensjahr als Pädagoge des Hofmusikdirektors der Herzoglichen und Impresario betreute. Oper Braunschweig übernahm. In den 1840 heiratete sie – gegen den Willen Jahren 1882–1911 war er Hofkapellmeis- ihres Vaters – Robert Schumann; unter ter und Direktor der Hoftheaterkapelle. Er dem Druck ihres Ehemannes schränkte starb in Braunschweig. sie ihre Konzerttätigkeit drastisch ein, um In die deutsche Musikgeschichte ging sich ihren Familienpflichten zu widmen. er vor allem als Autor eines Liederzyklus Nachdem sie zunächst in Leipzig und zum Versepos Der Trompeter von Sä- Dresden gewohnt hatte, ließ sie sich nach ckingen von Joseph Victor von Scheffel der Märzrevolution 1848 in Düsseldorf ein. Außerdem komponierte er u. a. die nieder. Nach R. Schumanns Tod (1856) komische Oper Der Ritterschlag und eine nahm sie ihre künstlerische Reisetätigkeit Reihe von Kammermusikstücken. wieder auf. Auf diesen Reisen machte sie [MW/MH] insbesondere R. Schumanns Werke po- pulär. Gemeinsam mit Brahms (und ande- ren Autoren) gab sie eine Ausgabe von Clara Schumann geb. Wieck (1819– Werken Robert Schumanns heraus. Im 1896) – deutsche Pianistin und Kompo- Jahr 1878 wurde sie zur „Ersten Klavier- nistin; Ehefrau von Robert Schumann. Sie lehrerin“ des Konservatoriums in Frankfurt zählt zu den herausragenden Klaviervir- am Main berufen. 1891 beendete sie ihre tuosen des 19. Jhs.; ihr Name wurde mit Karriere als Konzertpianistin, blieb aller- den Spitzenpianisten ihrer Zeit wie Chopin, dings bis zu ihrem Lebensende als Päda- Liszt, Rubinstein oder Thalberg genannt. gogin tätig. Sie starb im Alter von 76 Jah- Clara Wieck wurde in einer musikali- ren in Frankfurt. schen Familie in Leipzig geboren. Sie Biografische Quellen betonen die erhielt eine sorgfältige musikalische Aus- schmerzhaften und tragischen Momente 68 ihres Privatlebens, das von einem schwe- bunden. Er beschränkte sich nicht auf die ren Konflikt mit dem despotischen Vater, Rolle eines Opernsängers und trat häufig der Geisteskrankheit ihres Mannes (und mit Liederabenden und Konzerten auf. Er später auch ihres Sohnes) sowie dem beendete seine Sängerkarriere relativ früh frühzeitigen Tod ihrer vier Kinder geprägt – mit 43 Jahren – und widmete sich da- war. nach der kompositorischen und pädago- Den wesentlichen Teil des Nachlasses gischen Arbeit. Bis zu seinem Tode lebte der Komponistin machen Klavierstücke er in Warschau. und Lieder aus (letztere stammen über- Troschel galt als Meisterinterpret von wiegend aus der glücklichen Periode ihrer Basspartien italienischer und deutscher Ehe mit R. Schumann). Zu den größten Opern; im Bereich des polnischen Opern- kompositorischen Errungenschaften Clara schaffens verdienten seine Interpretatio- Schumanns zählen das Trio für Klavier, nen der Bühnenwerke von Stanisław Mo- Violine und Cello g-Moll op. 17 sowie das niuszko, Ignacy Feliks Dobrzyński und Klavierkonzert a-Moll op. 7, das die da- Adam Minchejmer (Münchheimer) beson- mals gerade siebzehnjährige Komponistin dere Anerkennung. im Jahr 1836 schrieb. Er komponierte vorrangig Miniaturen [MW/MH] für Klavier und Lieder (u. a. zu Gedichten von Teofil Lenartowicz und Józef Bohdan Zaleski sowie zu religiösen Texten). Viele Wilhelm Troszel (Troschel), 1823– seiner Werke lehnen sich an die polni- 1887 – polnischer Sänger (Bass) und schen Nationaltänze an – Mazurka, Komponist mit deutschen Wurzeln. Er Kujawiak und Krakowiak; außerdem kom- wurde als Sohn des Klavierfabrikanten ponierte er häufig Walzer, Dumkas und Wilhelm Troschel in Warschau geboren. Romanzen. Dort absolvierte er sein Musikstudium bei Troschel veröffentlichte zwei pädago- August Freyer und Richard Noch, in War- gische Schriften: Szkoła do śpiewu na schau lebenden Künstlern deutscher Ab- głos sopranowy i mezzosopranowy (Ge- stammung. sangschule für Sopran und Mezzosopran) Er debütierte 1843 im Alter von 20 und Ćwiczenia głosowe na kontralt, mezzo- Jahren am Teatr Wielki als Rudolf in der sopran i sopran (Gesangsübungen für Alt, Oper Der Feensee (Le lac des fées) von Mezzosopran und Sopran), beide 1860 Daniel Auber; mit der Warschauer Opern- erschienen. bühne war er die nächsten 22 Jahre ver- [MW/MH] 69 Benedict (Benoît) Tuttowitsch – 19. Jahrhunderts am Wiener Konservato- Wiener Geiger und Komponist, vermutlich rium Komposition10. ungarischer Abstammung. Seine doku- Daraus geht hervor, dass der heute mentarisch belegte Tätigkeit als Kompo- vergessene Künstler in der Musikszene nist fällt in das erste Viertel des 19. Jahr- des damaligen Wiens und vielleicht noch hunderts; er wirkte demnach am Über- darüber hinaus gehenden Kreisen be- gang von der Wiener Klassik zur kannt und geschätzt war. Fest steht, dass Romantik, im Schatten von Beethoven der italienische Geiger und Komponist und Schubert. Felice Radicati ihm seine Variationen für Die Angaben über Tuttowitschs Leben 2 Violinen op. 12 widmete (hrsg. um 1807 und Werk sind äußerst spärlich. In dem vom Wiener Weigl-Verlag). bis heute erhaltenen Verzeichnis Wiens Es fällt auf, dass Tuttowitsch seine lebende Schriftsteller, Künstler und Dilet- Kompositionen mit der französischen tanten im Kunstfache des österreichi- Form seines Vornamens – Benoît – un- schen Schriftstellers und Dokumentaris- terzeichnete. Dies ist wohl auf den dama- ten Franz Heinrich Böckh aus dem Jahr ligen Trend zum Französischen zurückzu- 1821 ist im Teil über die Musiker auf führen. In den Notenausgaben aus dem S. 382 folgender Eintrag zu finden: achtzehnten und neunzehnten Jahrhun- dert finden sich zahlreiche Beispiele die- Tuttowitsch Benedict, Tonsetzer, Violinist und ser Mode; zu erwähnen sind die von den Mitglied des Orchesters der K.K. Hof-Theater, Autoren selbst vorgenommenen Ände- gibt Unterricht auf der Violine. In der Current- rungen ihrer Vornamen wie „Charles gasse Nr. 4059. Lipiński“ (Karol Lipiński), „Joseph Szulc“ (Józef Szulc) oder „Pierre Haenzel“ (Peter Anderen Quellen zufolge lehrte Hänzel) – mit denen die in Łańcut befind- Tuttowitsch in den zwanziger Jahren des lichen Quellenausgaben der Werke dieser Künstler versehen sind. 9 Franz Heinrich Böckh, Wiens lebende Schrift- In der Sammlung der Schlossbiblio- steller, Künstler und Dilettanten im Kunstfa- thek Łańcut befinden sich drei Streich- che, Bernhard Philipp Bauer, Wien 1821, S. 382. Im Verzeichnis von Böckh sind u. a. Einträge über Beethoven, Salieri, Schubert 10 Péter Szkladányi, Amtmann Prosper, Magyar oder auch den mit dem Adelsgeschlecht Lubo- Fuvolás Társaság, http://fuvolastarsasag.hu/ mirski verbundenen Peter Hänsel vorhanden. amtmannrol.html (Zugang: 5.11.2010).

70 quartette von Tuttowitsch – op. 4, 5 und 6. die Instrumentationskunst. In Wien feierte Sie wurden in Form von Instrumental- er seine ersten künstlerischen Erfolge – stimmen in den Jahren 1803–08 in Wien er wurde bald stellvertretender Kapell- durch die Verlage Artaria, Weigl und meister. 1867 gewann das Ensemble un- Traeg veröffentlicht. Einzelne Exemplare ter seiner Leitung den Hauptpreis bei der dieser Werke fanden höchstwahrschein- Exposition Universelle in Paris. Zu einem lich über Fürstin Izabela Lubomirska ihren späteren Zeitpunkt übernahm er die Lei- Weg in die Musikbibliothek Łańcut, die tung des Militärorchesters des 40. Infante- sich offenkundig während ihres Aufent- rieregiments in Krakau, das er im Laufe halts in Wien für diese Quartette interes- einiger Jahre – nach beharrlichen Bemü- sierte. Erwähnenswert ist, dass die ge- hungen – zu einem vollständigen Sym- nannten Quartette von Benoît Tuttowitsch phonieorchester erweitern konnte. in der selben Zeit wie die drei beet- Das von Wroński gebildete Sympho- hovenschen Streichquartette op. 59 ent- nieorchester trug wesentlich zur Entwick- standen, die dem Grafen Razumowski lung des Musiklebens im damaligen Kra- gewidmet waren (1806). kau bei, u. a. präsentierte es die neuesten [MW/MH] Werke und förderte das Laienmusizieren. Seit das Orchester zum ständigen En- semble des Teatr Stary geworden war (unter der Intendanz von Stanisław Adam Wroński (geboren 1850 oder Koźmian), begleitete es regelmäßig Thea- 1851, gestorben 1915) – polnischer Gei- teraufführungen und gab selbständig ger, Dirigent, Komponist und Pädagoge. Konzerte. Auf Initiative Wrońskis entstand Wroński wurde zunächst in seiner darüber hinaus eine ständige Zusam- Heimatstadt Krakau ausgebildet – im Mu- menarbeit mit der Krakauer Operette un- sikkonvikt am Technischen Institut (dort ter der damaligen Leitung von Kazimierz studierte er u. a. Geige und Klavier sowie Hofman. Musiktheorie), später am Wiener Konser- 1875 organisierte Wroński – dem Bei- vatorium. spiel der Familie Strauß folgend – ein Als professioneller Geiger kam er eigenes Tanzorchester in Krynica (das während seines Wehrdienstes zum Or- sogenannte „Kur-Orchester“). In kurzer chester des 70. Infanterieregiments in Zeit entwickelte sich dieses Orchester zu Wien, das von Michał Zimmermann gelei- einer der Hauptattraktionen in Krynica. tet wurde. Von ihm lernte Adam Wroński Viele Jahre später erinnerte sich der Kra- 71 kauer Musikwissenschaftler Józef Reiss auch das ihm untergeordnete Militäror- an die unvergessliche Stimmung dieser chester nach Rzeszów versetzt wurden. Konzerte, die unter Wroński in Krynica Zugleich begann man in Krakau intensiv stattfanden (Auszug aus einem Artikel mit der Organisation eines neuen Sym- von 1936): phonieorchesters (man vermutet, dass sich an dieser Initiative Władysław Um 6 Uhr früh fing (…) das Orchester sein Kon- Żeleński persönlich aktiv beteiligte). Die zert mit einem „Gebet“ an, um sich nachher fast Position des künstlerischen Leiters bekam den ganzen Tag fleißig der Unterhaltung der Wroński, der sich mit großem Engage- Gäste zu widmen, indem es ein äußerst vielfälti- ment um die Vervollständigung der In- ges und unter künstlerischen Gesichtspunkten strumentalbesetzung kümmerte. Das so wertvolles Programm bot. Als Auftakt gab es entstandene städtische Orchester be- einen Marsch, dann eine Ouvertüre oder eine stand (zum Teil mit Musikern aus Krynica) Phantasie, dann Tanzmusik, abwechselnd mit vier Jahre. Danach wurde es überraschend einer lyrischen Miniatur. Die Darbietung war perfekt, denn Wroński selbst sorgte für die Aus- aus finanziellen Gründen aufgelöst (1885). wahl der Musiker. Oft waren Virtuosen dabei, die Bald nach diesem Ereignis verließ an einem Konservatorium im Ausland studiert Wroński Krakau und beschäftigte sich hatten, besonders unter Geigern. u. a. mit der Werbung für polnische Musik in kleineren Kulturstätten Ostgaliziens wie z. B. Kołomyja oder Sambor. Er leitete Man hat mit größtem Vergnügen zugehört: oft dort örtliche Musikvereine – dies war nicht gab es ein Gedränge vor dem Orchester. Wenn nur für die Belebung des lokalen Kulturle- die Walzerklänge ertönten, nahm Wroński selbst die Geige in die Hand, wandte sich dem Publi- bens, sondern auch für Erhaltung der pol- kum zu und begeisterte die Zuhörer mit wunder- nischen Nationalidentität in den östlichen schönen Tönen und rhythmischem Elan11. Grenzgebieten von großer Bedeutung. Wroński hatte nach wie vor Kontakt nach

Krynica, wo er während der Sommermo- 1882 kam es zu einer Umgruppierung nate regelmäßig das Kurorchester leitete. der Streitkräfte in Galizien, in deren Folge Seit 1897 dirigierte er auch das Theater- auch das 40. Infanterieregiment und somit orchester in Lemberg. 1907 kehrte er für kurze Zeit nach 11 Józef Reiss, Polski Strauss. W 20-lecie Krakau zurück und übernahm die Direkti- śmierci Adama Wrońskiego, „Orkiestra“ 1936, on des Orchesters und der Musikschule Nr. 2 (65), S. 20–22. der Gesellschaft der Musikfreunde „Har- 72 monia“. Nach einem Jahr zog er wieder nistenwettbewerb unter der Schirmherr- nach Lemberg, wo er die Dirigentenstelle schaft des Prinzen Konstanty Lubomirski in Oper und Operette bekommen hatte. ausgezeichnet wurde. Nachdem er auch diese Stelle wieder [EG/MH] aufgegeben hatte, übernahm er die Lei- tung des Musikvereins in Stryj. Eineinhalb Jahre nach dem Ausbruch Kasper Napoleon Wysocki (1810– des 1. Weltkrieges ist Wroński in Krynica 1850) – polnischer Komponist und Pianist. gestorben. Er wurde in Pińczów12 geboren. Sein Wroński war ein sehr schaffensfreudi- Vater war Konrektor des St. Anna- ger Komponist und ein ausgezeichneter Lyzeums in Krakau. Wysocki begann sei- Melodiker, so dass man ihn zum „polni- ne musikalische Ausbildung zunächst in schen Strauß“ erklärte (so nannte man Krakau, seit ca. 1824 studierte er dann übrigens auch einen anderen in der 2. bei Carl Arnold in Berlin und seit 1829 bei Hälfte des 19. Jahrhunderts in Warschau Joseph Elsner in dessen Musikhaupt- wirkenden Vertreter der polnischen Musik, schule in Warschau. Ende der dreißiger dessen Kompositionen im Rahmen des und Anfang der vierziger Jahre des 19. Projekts Łańcuter Musikalien eigespielt Jhs. gab er zahlreiche Konzerte in War- wurden – Leopold Lewandowski). Unter schau, Krakau, Breslau und Dresden, aus den ca. 250 Musikwerken, die Wroński gesundheitlichen Gründen konnte er sei- hinterließ, befinden sich Ouvertüren, ne Karriere als Pianist jedoch nicht weiter- Phantasien, Märsche für Orchester, Gei- führen. Er starb bereits im Alter von 40 genminiaturen, Sololieder und Chorlieder Jahren in Zürich, nach einer mehrmonati- sowie Bühnenwerke (z. B. Operette gen Kur im deutschen Bad Ems. Maciek Samson). Einen großen Teil sei- Wysocki komponierte Märsche und nes Oeuvres bilden Tänze, die für Klavier, Orchestertänze (von denen viele patrioti- Orchester oder kleinere Instrumental- gruppen geschrieben sind, darunter Wal- 12 zer (u. a. der bekannte Walzer Auf den Zum Geburtsort siehe u. a. Wspomnienie Wellen der Weichsel), Galopps, Mazurken, o K.N. Wysockim (Erinnerung an K. N. Wy- socki), „Biblioteka Warszawska“ 1851, Bd. 4 Polken, Krakowiaks u. ä. Es ist darüber (44), S. 573–574 (der Artikel ist mit den Initia- hinaus erwähnenswert, dass die von len O.K. unterzeichnet). Anderen Quellen zu- Wroński komponierte Krakowiaksammlung folge wurde Wysocki in Warschau geboren, Von der Weichsel 1904 beim Kompo- was aber als nicht wahrscheinlich erscheint. 73 sche Titel tragen, z. B. Walc rewolucyjny insbesondere das Lied Sen anioła (Der ofiarowany prawym Polakom – Revolu- Engelstraum) eine gewisse Zeit lang gro- tionswalzer für redliche Polen), Klavier- ßer Beliebtheit erfreute. Einige seiner stücke (vor allem Krakowiaks und Werke wurden in Warschau und Leipzig Mazurken) und Lieder, unter denen sich veröffentlicht. [MW/MH]

Übersetzung: Mirosław Wagner [MW], Matthias Hermann [MH] und Ewa George [EG]

WYKONAWCY / MUSICIANS / AUSFÜHRENDE

Zespoły instrumentalne / Ensembles: Wiolonczeliści / Cellos / Violoncello: Kamerata Krakowska Lev Sivkov Horizon Ensemble Franciszek Pall Magdalena Zubrzycka Dyrygent / Conductor / Dirigent: Matthias Hermann Kontrabasista / Double Bass / Kontrabass: Michał Skiba Śpiew / Singers / Sängerinnen: Pia Liebhäuser (mezzo-soprano) Fleciści / Flutes / Flöte: Anna Krawczyk (soprano) Zbigniew Witkowski Ewa Dębska Pianiści / Piano / Klavier: Mirosław Herbowski Oboiści / Oboes / Oboe: Simon Zimmermann Paweł Nyklewicz Przemysław Winnicki Karolina Siadaczka Agnieszka Kopeć Klarneciści / Clarinets / Klarinette: Janusz Antonik Skrzypkowie / Violins / Violine: Michał Poniżnik Paweł Wajrak Maciej Czepielowski Fagociści / Bassoons / Fagott: Bogusława Ziegelheim Wojciech Turek Bogdan Woźniak Adam Mróz Jerzy Mikuliszak Waltorniści / Horns / Horn: Anna Woźniak Krzysztof Wojczuk Tadeusz Tomaszewski Mirosław Płoski Jadwiga Czepielowska Jan Nazimek Artur Tyński Paweł Stawarski Trębacze / Trumpets / Trompete: Paulina Różańska Stanisław Majerski Bogdan Skocz Altowioliści / Violas / Viola: Beata Płoska Kotły / Timpani / Pauke: Edyta Korczewska-Brylińska Artur Ciborowski

75 Orkiestra kameralna Kamerata Krakowska powstała w 1989 r. z inicjatywy Matthia- sa Hermanna – profesora Staatliche Hochschule für Musik und Darstellende Kunst w Stuttgarcie. Zespół tworzą renomowani krakowscy muzycy, grający na co dzień w or- kiestrach: Filharmonii Krakowskiej, Capella Cracovienis i Sinfonietta Cracovia. Jednym z celów artystycznych Kameraty Krakowskiej jest budowanie płaszczyzny spotkań muzyki polskiej i niemieckiej, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości XX i XXI wieku. Kamerata wielokrotnie występowała w Polsce i w Niemczech. Była zapro- szona do uczestnictwa m.in. w Europejskim Miesiącu Kultury w Krakowie, krakowskim Festiwalu Kultury Żydowskiej, Tage für Neue Musik Stuttgart, SDR-Atelier Stuttgart, Europäische Kirchemusik w Schwäbisch Gmünd. Kamerata Krakowska ma w swoim dorobku trzy płyty CD. Pierwsza z nich zawiera repertuar klasyczny, druga – wydana przez Kameratę w kooperacji ze Stowarzysze- niem Artystycznym Muzyka Centrum – współczesną muzykę polską i niemiecką; ostat- nio wydany dwupłytowy album powstał w ramach projektu Muzykalia łańcuckie i obejmu- je głównie twórczość kompozytorów polskich i niemieckich uwzględnionych w projekcie. Od początku swego istnienia do roku 2008 orkiestra działała pod patronatem nie- mieckiej fundacji Förderverein „Kamerata Krakowska” z siedzibą w Ludwigsburgu. Po zakończeniu działalności ludwigsburskiej fundacji w 2008 r. Kamerata przyjęła opiekę impresaryjną Stowarzyszenia Artystycznego Horizon, umacniając w ten sposób swą kilkuletnią współpracę ze Stowarzyszeniem.

The Kamerata Krakowska Chamber Orchestra was established in 1989 by Matthias Hermann, professor at the State University of Music and Performing Arts in Stuttgart. The members of the ensemble include musicians from the Krakow Philharmonic, Capella Cracovienis and Sinfonietta Cracovia. One of the artistic goals of Kamerata Krakowska is to present to audiences both Polish and German music, with an emphasis on 20th- and 21st-century works. Kamerata Krakowska has performed extensively in Poland and Germany. The en- semble has been invited to participate in the European Month of Culture in Krakow, Krakow Festival of Jewish Culture, Tage für Neue Musik Stuttgart, SDR-Atelier Stutt- gart, and Europäische Kirchemusik in Schwäbisch Gmünd. The ensemble has released three albums: the first presents a classical repertoire, while the second – published jointly by Kamerata Krakowska and the Muzyka Centrum 76 Art Society – showcases contemporary Polish and German music. The most recent 2CD album was published as part of the Łańcut Musicalia project and includes mainly works by Polish and German composers covered by the project. From its inception to 2008, the Orchestra operated under the patronage of the Ger- man Förderverein “Kamerata Krakowska” Foundation based in Ludwigsburg. After the Ludwigsburg Foundation ceased operations in 2008, Kamerata Krakowska was taken under the wing of the Horizon Art Society, which strengthened the several-year-long cooperation between the two institutions.

Das Kammerorchester Kamerata Krakowska wurde im Jahr 1989 auf Initiative von Matthias Hermann, Professor an der Staatlichen Hochschule für Musik und Darstellen- de Kunst Stuttgart, gegründet. Das Ensemble besteht aus renommierten Krakauer Mu- sikern, die der Krakauer Philharmonie, der Capella Cracoviensis und der Sinfonietta Cracovia angehören. Zur künstlerischen Zielsetzung der Kamerata Krakowska gehört die Schaffung einer Plattform für den gegenseitigen Austausch polnischer und deutscher Musik, unter be- sonderer Berücksichtigung von Werken aus dem 20. und 21. Jahrhundert. Die Kamera- ta gab zahlreiche Konzerte in Polen und Deutschland. Sie wurde u. a. zum Europäi- schen Kulturmonat in Krakau, zum Krakauer Festival der Jüdischen Kultur, zu den Ta- gen für Neue Musik in Stuttgart, zum SDR-Atelier in Stuttgart und zum Festival Europäische Kirchenmusik in Schwäbisch Gmünd eingeladen. Die Kamerata Krakowska veröffentlichte bislang drei CDs. Die erste enthält klassi- sches Repertoire, die zweite, die gemeinsam mit Muzyka Centrum herausgegeben wurde, polnische und deutsche Musik der Gegenwart; das zuletzt veröffentlichte Dop- pelalbum entstand im Rahmen des Projekts Łańcuter Musikalien und umfasst Werke von polnischen und deutschen Komponisten der Klassik und Romantik, die im Rahmen des Projekts neu ediert wurden. Von der Gründung bis zum Jahr 2008 wirkte das Orchester unter der Schirmherr- schaft des deutschen „Fördervereins Kamerata Krakowska e.V.“ mit Sitz in Ludwigs- burg. Nachdem der Ludwigsburger Förderverein seine Tätigkeit 2008 einstellte, über- nahm die Agentur Horizon die Betreuung der Kamerata, wodurch die mehrjährige Zu- sammenarbeit der beiden Institutionen weiter gefestigt wurde. 77 Horizon Ensemble to zespół kameralistów działający od 2006 r. pod egidą Stowa- rzyszenia Artystycznego Horizon w Krakowie. Zespół wywodzi się z tradycji filharmo- nicznych koncertów kameralnych o łączonej obsadzie instrumentów smyczkowych, dę- tych i fortepianu. Ta tradycja została zainicjowana przed wielu laty przez Kwartet Smyczkowy Amar Corde i instrumentalistów sekcji dętej orkiestry Filharmonii im. Karola Szymanowskiego w Krakowie oraz ówczesnego dyrektora tej instytucji, Joannę Wnuk- -Nazarową. Od czasu powstania zespołu krakowska publiczność miała okazję zapoznać się z rzadko grywanymi dziełami kameralnymi Schuberta, Hummla, Brahmsa, Berwal- da, Martinů, Janačka, Nielsena, Prokofiewa, Roussela, Milhauda, Françaix, Brittena, Strawińskiego, Bacewicz, Arnolda, Kanczelego; niektóre z tych kompozycji były wyko- nane po raz pierwszy w Krakowie, a nawet w Polsce. Do grona znamienitych pianistów współpracujących z zespołem należą Waldemar Malicki, Rafał Łuszczewski i Mirosław Herbowski.

The Horizon Ensemble is a chamber ensemble that has existed under the auspices of the Horizon Art Society since 2006. The ensemble has its origins in a series of chamber music concerts combining strings, winds and piano – a tradition initiated years ago by the Amar Corde String Quartet, wind section instrumentalists of the Karol Szymanowski Philharmonic in Kra- kow and the then director of the institution Joanna Wnuk-Nazarowa. Since the ensem- ble’s inception, the Krakow audience has had numerous opportunities to become ac- quainted with rarely performed chamber music masterpieces by Schubert, Hummel, Brahms, Berwald, Martinů, Janaček, Nielsen, Prokofiev, Roussel, Milhaud, Françaix, Britten, Stravinsky, Bacewicz, Arnold, Kancheli; some of these works were performed in Krakow, and even in Poland, for the first time. The eminent artists that have cooperated with the ensemble include Waldemar Ma- licki, Rafał Łuszczewski and Mirosław Herbowski.

78 Das Horizon Ensemble ist ein Kammerensemble, das seit 2006 vom Musikveran- stalter Horizon in Krakau betreut wird. Das Ensemble entstammt der Tradition philhar- monischer Kammerensembles mit gemischten Besetzungen von Streichern, Bläsern und Klavier. Diese Tradition wurde vor vielen Jahren durch das Streichquartett Amar Corde, Bläser der Karol-Szymanowski-Philharmonie Krakau und die damalige Direkto- rin der Philharmonie, Joanna Wnuk-Nazarowa, in Krakau fortgeführt. Seit seiner Grün- dung spielte das Ensemble selten aufgeführte Kammermusikwerke von Schubert, Hummel, Brahms, Berwald, Martinů, Janaček, Nielsen, Prokofjew, Roussel, Milhaud, Françaix, Britten, Strawinski, Bacewicz, Arnold, Kantscheli; manche dieser Werke wur- den in Krakau bzw. in Polen zum ersten Mal gespielt. Zu den renommiertesten Partnern des Ensembles gehören die Pianisten Waldemar Malicki, Rafał Łuszczewski und Mirosław Herbowski.

Wykonawcy kwartetu smyczkowego Benoît Tuttowitscha Musicians performing Benoît Tuttowitsch’s String Quartet Die Ausführenden des Streichquartetts von Benoît Tuttowitsch Paweł Wajrak, Paweł Stawarski, Beata Płoska, Franciszek Pall

79

Matthias Hermann urodził się w 1960 r. w Ludwigsburgu. Studiował teorię muzyki (pod kierunkiem Helmuta Lachenmanna), a ponadto – grę na organach, dyrygenturę i germanistykę. Od 1987 r. wykłada teorię muzyki w Państwowej Wyższej Szkole Mu- zycznej (Staatliche Hochschule für Musik und Darstellende Kunst) w Stuttgarcie. W 1991 r. został profesorem tej uczelni, a od 2007 r. pełni tam funkcję prorektora. Współpracuje jako dyrygent z wieloma orkiestrami, m.in. ORTVE w Madrycie, RAI w Turynie, RSO w Wiedniu, RSO w Stuttgarcie, Staatsoper w Stuttgarcie, SWR-Sinfo- nieorchester we Freiburgu i Baden-Baden, Tokyo Symphony Orchestra, Taipeh Natio- nal Symphony Orchestra, Ensemble Modern, Lucerne Festival Orchestra, SWR Vokal- Ensemble, oraz z zespołami w Nowym Jorku, Londynie i Brukseli. W 1989 r. utworzył w Krakowie orkiestrę kameralną Kamerata Krakowska, złożoną z polskich muzyków. Jako kompozytor otrzymuje liczne zamówienia od światowych festiwali muzycznych, orkiestr i zespołów. Jest także autorem publikacji książkowych poświęconych analizie dzieła muzycznego, m.in. książki wydanej przez Centrum Edukacji Artystycznej Mini- sterstwa Edukacji Narodowej w Polsce.

80 Matthias Hermann was born in 1960 in Ludwigsburg. He studied theory of music, organ, German and conducting. He was a student of Helmut Lachenmann. As a conductor, he has worked with such orchestras as the ORTVE Madrid, Orches- tra Sinfonica Nazionale della RAI Torino, RSO Wien, RSO Stuttgart, Staatsoper Stutt- gart, SWR-Sinfonieorchester Freiburg and Baden-Baden, Ensemble Modern, Lucerne Festival Orchestra, Tokyo Symphony Orchestra, Taipeh National Symphony Orchestra, London Sinfonietta, and SWR Vokal-Ensemble, as well as ensembles from New York, Brussels, Krakow and Warsaw. Since 1987, he has taught theory and composition at the State University of Music and Performing Arts in Stuttgart – since 1991 as Professor, and since 2007 as Vice Chancellor. Matthias Hermann is Professor in Residence in Krakow (Jagiellonian University), Warsaw, Poznań, Łódź and Moscow, and a lecturer at several summer courses on con- temporary music (in Germany, Poland and Czech Republic ). He is also a composer and an author of books on contemporary music analysis.

Matthias Hermann – 1960 in Ludwigsburg geboren. Studierte Schulmusik, Germa- nistik und Dirigieren. Schüler von Helmut Lachenmann. Gastdirigate und musikalische Einstudierungen bei ORTVE Madrid, RSO Wien, RSO Stuttgart, Staatsoper Stuttgart, SWR-Sinfonieorchester Freiburg und Baden- Baden, Ensemble Modern, Lucerne Festival Orchestra, Tokyo Symphony Orchestra, Taipeh National Symphony Orchestra, London Sinfonietta, SWR Vokal-Ensemble sowie Orchester und Ensembles in New York, Brüssel, Stockholm, Beijing und Krakow. Do- zent bei verschiedenen Sommerkursen für Neue Musik (D, A, PL, CZ, UA). Matthias Hermann unterrichtet seit 1987 an der Staatlichen Hochschule für Musik und Darstellende Kunst Stuttgart, seit 1991 als Professor (Musiktheorie). Seit 2007 Pro- rektor. Als Komponist zahlreiche Auftragskompositionen für Festivals und Ensembles, zu- letzt für den Staatsopernchor Stuttgart, Autor von Büchern zur Analyse Neuer Musik.

81

Lev Sivkov urodził się w 1990 r. w Nowokuźniecku (Rosja). Początkowe wykształ- cenie muzyczne otrzymał w domu rodzinnym. Od piątego roku życia uczęszczał do szkoły muzycznej w Nowosybirsku, gdzie przez dziewięć lat uczył się pod opieką prof. E. Nilowa. W latach 2005–09 studiował w Akademii Muzycznej w Bazylei pod kierun- kiem prof. I. Monigettiego. Obecnie odbywa studia licencjackie w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej (Staatliche Hochschule für Musik und Darstellende Kunst) w Stuttgarcie w klasie wio- lonczeli prof. Conradina Brotbeka. Jest laureatem następujących konkursów muzycznych: Domnick-Cello-Preis w Stutt- garcie oraz Międzynarodowego Konkursu im. W.A. Gawrilina w Wołogdzie (Rosja), gdzie zdobył pierwsze nagrody; Międzynarodowego Konkursu Muzycznego im. L. v. Beethovena (Hradec nad Moravicí, Czechy) oraz International Swedish Duo Com- petition w Katrineholm – II nagrody; Międzynarodowego Konkursu im. W. Lutosławskiego w Warszawie – nagroda jury. Lev Sivkov współpracował z wieloma wybitnymi artystami, takimi jak Mischa Maisky, Rudolf Buchbinder, Ivan Monighetti, Gérard Wyss, Frangiz Ali-Zade, Sofia Gubajdulina i Roland Moser. 82 Lev Sivkov was born in 1990 in Novokuznetsk, Russia. He initially learnt music at home and from the age of five attended the music school in Novosibirsk, where he stud- ied for nine years with Prof. E. Nilov. From 2005 to 2009, he studied at the Basel Acad- emy of Music with Prof. I. Monighetti. Sivkov is currently pursuing a BA course at the State University of Music and Per- forming Arts in Stuttgart in the cello class of Prof. Conradin Brotbek. He has been recognised at numerous music competitions, including the Domnick- Cello-Preis in Stuttgart and the V.A. Gavrilin International Competition in Vologda (Rus- sia), where he won first prizes; the L. v. Beethoven Hradec International Music Competi- tion (Czech Republic) and the International Swedish Duo Competition in Katrineholm – second prizes; and the W. Lutosławski International Cello Competition in Warsaw – the jury prize. Lev Sivkov has collaborated with many eminent artists, such as Mischa Maisky, Ru- dolf Buchbinder, Ivan Monighetti, Gérard Wyss, Franghiz Ali-Zadeh, Sofia Gubaidulina, and Roland Moser.

Lev Sivkov, geboren 1990 in Nowokusnezk, Russland, begann seine musikalische Ausbildung bei seinen Eltern. Im Alter von fünf Jahren besuchte er die Musikschule in Nowosibirsk. Während dieser Zeit (1995–2005) erhielt er Unterricht bei Professor E. Nilov. In den Jahren 2005 bis 2009 studierte er an der Musik-Akademie der Stadt Basel bei Professor Ivan Monighetti, seit 2009 studiert er bei Professor Conradin Brotbek an der Staatlichen Hochschule für Musik und Darstellende Kunst in Stuttgart. Lev Sivkov ist Preisträger folgender Wettbewerbe: Cello-Wettbewerb für Neue Mu- sik, Stuttgart – 1. Preis („Domnick-Preis“); International Gavrilin Competition, Vologda (Russland) – 1. Preis; International L. v. Beethoven Competition, Hradec nad Moravici (Tschechische Republik) – 2. Preis; International Swedish International Duo Compe- tition, Katrineholm (Schweden) – 2. Preis; International W. Lutosławski Competition, Warschau (Polen) – Preis der Jury. Lev Sivkov arbeitete bereits mit berühmten Musiker-Persönlichkeiten, u. a. Misha Maisky, Rudolf Buchbinder, Ivan Monighetti, Gérard Wyss, Frangis Ali-Zade, Sofia Gubajdulina und Roland Moser.

83 Pia Liebhäuser pochodzi z Augsburga, a obecnie mieszka w Stuttgarcie. W latach 1989–1997 studiowa- ła na Uniwersytecie Mozarteum w Salzburgu, m.in. pod kierunkiem Wilmy Lipp i Marthy Sharp. Debiuto- wała jeszcze w czasie studiów partią Cherubina w operze Wesele Figara Wolfganga A. Mozarta na festiwalu we Friedrichshafen. Występowała także w rolach: Dorabelli (w Così fan tutte Mozarta), Niklasa (w Opowieściach Hoffmanna Jacques’a Offenbacha) i Marceliny (Wesele Figara). Uczestniczyła w wielu kursach mistrzowskich, prowadzonych przez takich artystów-pedagogów jak Robert Holl, Thomas Hampson, sopran Mitsuko Shirai i pianista Hartmut Höll. Ponadto doskonaliła się pod okiem Edith Menzel, Anny Reynolds i Dunji Vejzović. Ma w swoim dorobku artystycznym liczne partie solo- we, wykonywane zarówno podczas recitali, jak i koncertów z towarzyszeniem orkiestry, m.in. z Süddeutsche Philharmonie w Konstancji, Erzgebirgisches Sinfonieorchester w Aue i z Kameratą Krakowską. Od 2000 r. jest członkinią chóru Staatsoper w Stuttgarcie. Na scenie macierzystej opery zaprezentowała się w partiach solowych Matki (Die Gezeichneten Franza Schrekera), Blumenmädchen (Wesele Figara Mozarta), Hrabiny Aremberg (Don Carlos Giuseppe Verdiego), a w sezonie 2009/2010 – Alisy (w nowej inscenizacji opery Łucja z Lammermoor Gaetano Donizettiego).

Pia Liebhäuser comes from Augsburg and lives in Stuttgart. Between 1989 and 1997, she studied under Wilma Lipp and Martha Sharp at the Mozarteum University in Salzburg. While still a student, she made her début in the role of Cherubino in Wolfgang Amadeus Mozart’s The Marriage of Figaro at the Festival in Friedrichshafen. She was also Dorabella in Mozart’s Così fan tutte, Nicklausse in Jacques Offenbach’s The Tales of Hoffmann, and Marcellina in The Marriage of Figaro. Liebhäuser participated in nu- merous masterclasses conducted by teacher-artists whose number included Robert 84 Holl, Thomas Hampson, Mitsuko Shirai (soprano), and Hartmut Höll (piano). Besides this, she continued her education under the guidance of Edith Menzel, Anna Reynolds, and Dunja Vejzović. Her artistic repertoire includes numerous solo parts, performed during both recitals and concerts with the accompaniment of recognised orchestras, including Süddeutsche Philharmonie in Konstanz, Erzgebirgisches Sinfonieorchester in Aue and the Kamerata Krakowska Chamber Orchestra. Since 2000, Liebhäuser has been a member of the Staatsoper Choir in Stuttgart. On the stage of her hometown opera, she has been seen as Mother (Franz Schreker’s Die Gezeichneten), Blumenmädchen (Mozart’s The Marriage of Figaro), Countess of Arem- berg (Verdi’s Don Carlos), and – in the 2009/2010 season – as Alisa in the new staging of Gaetano Donizetti’s Lucia di Lammermoor.

Pia Liebhäuser wurde in Augsburg geboren und studierte nach dem Abitur von 1989 bis 1997 Gesang u. a. bei Wilma Lipp und Martha Sharp an der Hochschule für Musik und Darstellende Kunst „Mozarteum“ in Salzburg. Bereits während des Studiums debütierte sie 1994 als Cherubino (Le nozze di Figaro) bei den Schlossfestspielen in Friedrichshafen. Zu ihren weiteren Solopartien gehören u. a. Dorabella (Così fan tutte), Niklausse (Hoffmanns Erzählungen) und Marcellina (Le nozze di Figaro). Sie nahm an zahlreichen Meisterkursen mit Robert Holl, Thomas Hampson, Mitsuko Shirai/Hartmut Höll mit besonderem Schwerpunkt des deutschen und französischen Liedrepertoires teil. Darüber hinaus studierte sie bei Edith Menzel, Anna Reynolds und Dunja Vejzović. Sie gab zahlreiche Liederabende und Konzerte, u. a. mit der Süddeutschen Phil- harmonie Konstanz, dem Erzgebirgischen Sinfonieorchester/Aue und der Kamerata Krakowska anlässlich des Neujahrskonzerts 2009 im Krakauer Opernhaus. Auch 2011 wird sie am Neujahrskonzert im Krakauer Opernhaus als Solistin teilnehmen. Seit 2000 ist Pia Liebhäuser Mitglied des Opernchores der Staatsoper Stuttgart, wo sie u. a. die Solopartien der Mutter (Die Gezeichneten), des Blumenmädchens (Le nozze di Figaro) und der Gräfin Aremberg (Don Carlo) übernahm. In der Neuproduktion (Oktober 2009) Lucia di Lammermoor von G. Donizetti singt Pia Liebhäuser die Partie der Alisa, welche im Frühjahr 2011 am Staatstheater Stuttgart wiederaufgenommen wird. 85

Anna Krawczyk – sopran. Ukończyła Liceum Muzyczne w Tarnowie ze specjalno- ścią gry na kontrabasie, następnie uzyskała dyplom Akademii Muzycznej w Krakowie, gdzie studiowała w klasie śpiewu Izabelli Jasińskiej-Buszewicz. W latach 2004–05 była stypendystką Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jej repertuar obejmuje głównie muzykę dawną i współczesną. Jest solistką Krakow- skiej Opery Kameralnej; występowała też m.in. na scenie Opery i Operetki w Krakowie, w filharmoniach w Krakowie i Częstochowie oraz na festiwalach „Wratislavia Cantans” i „Dni Kompozytorów Krakowskich”. Współpracuje z zespołami Gabrieli Consort, Collegium Cracoviense, Ensemble Entrada i Estravaganza, z którymi wiele koncertowała w kraju i za granicą. W swoim dorobku artystycznym ma liczne nagrania studyjne.

86 Anna Krawczyk – soprano. A graduate of the Secondary Musical School in Tarnów, where she specialised in the double bass. Subsequently, she graduated in singing from the class of Izabella Jasińska-Buszewicz at the Academy of Music in Krakow. In 2004– 2005, she held a scholarship from the Minister of Culture and National Heritage. Her repertoire covers mostly early and contemporary music. As a soloist of Krakow Chamber Opera, she performed on the stages of Kraków Opera and Operetta, in the philharmonic halls of Krakow and Częstochowa, and at the Wratislavia Cantans and Days of Krakow Composers festivals. Krawczyk works with the Gabrieli Consort, Collegium Cracoviense, Ensemble En- trada, and Estravaganza ensembles, performing numerous concerts in Poland and abroad. She has released many studio recordings.

Anna Krawczyk – Sopran. Sie schloss zunächst das Musikgymnasium in Tarnów mit dem Hauptfach Kontrabass ab, bevor sie an der Krakauer Musikhochschule bei Iza- bella Jasińska-Buszewicz Gesang studierte. In den Jahren 2004–05 war sie Stipendia- tin des Ministeriums für Kultur und Nationales Erbe. Ihr Repertoire umfasst in erster Linie Alte und Neue Musik. Sie ist Solistin der Kra- kauer Kammeroper und trat außerdem u. a. in der Krakauer Oper, in den Philharmonien in Krakau und Częstochowa sowie bei den Festivals „Wratislavia Cantans“ und „Dni Kompozytorów Krakowskich“ (Tage der Krakauer Komponisten) auf. Sie arbeitet regelmäßig mit den Ensembles Gabrieli Consort, Collegium Cra- coviense, Ensemble Entrada und Estravaganza zusammen, mit denen sie zahlreiche Konzerte in Polen und im Ausland gab. Darüber hinaus wirkte sie bei zahlreichen Stu- dioaufnahmen mit.

87

Mirosław Herbowski – pianista, pedagog. Jest absolwentem Akademii Muzycznej w Krakowie, którą ukończył z wyróżnieniem w 1982 r. Studiował w klasie fortepianu prof. Ireny Sijałowej-Vogel, uczennicy H. Neuhausa. Studia uzupełniał na kursach mi- strzowskich prowadzonych przez R. Buchbindera, I. Klánskiego, F. Raucha, P. Rosena i P. Salzman. Finalista i laureat konkursów muzycznych w Warszawie, Rotterdamie i Rzymie. Od 1982 r. koncertuje systematycznie w Polsce i za granicą – w Europie, Japonii i USA. Brał udział w festiwalach muzycznych w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Ka- towicach, Krakowie, Jakobstad, Helsinkach, Kopenhadze i Salzburgu. Dokonał wielu nagrań telewizyjnych i radiowych dla telewizji polskiej, fińskiej i szwedzkiej. Nagrał kilka płyt CD, m.in. z utworami Brahmsa, Francka, Schuberta, Hindemitha i Strawińskiego. Jeszcze w czasie studiów rozpoczął pracę w Akademii Muzycznej w Krakowie; w la- tach 1981–89 pełnił funkcję asystenta, a później adiunkta na Wydziale Instrumental- nym. W latach 1989–97 był wykładowcą i kierownikiem sekcji fortepianu w Konserwato- rium w Jakobstad w Finlandii, a następnie docentem Królewskiej Akademii Muzycznej w Kopenhadze, gdzie do 2000 r. prowadził klasę fortepianu. Od 2001 r. ponownie wykłada na Akademii Muzycznej w Krakowie; w 2003 r. uzyskał stopień doktora habilitowanego. W latach 1990–2005 prowadził liczne kursy pianistyczne, m.in. w Krakowie, Helsin- kach, Jakobstad i Nowym Jorku. Był też członkiem jury wielu konkursów pianistycznych.

88 Mirosław Herbowski – piano. Graduated with honours from the Academy of Music in Krakow (1982) in the piano class of Prof. Irena Sijałowa-Vogel (student of H. Neu- haus). He honed his skills during master classes by R. Buchbinder, I. Klánský, F. Rauch, P. Rosen, and P. Salzman. He is a finalist and winner of music competitions in Warsaw, Rotterdam and Rome. Since 1982, Herbowski has performed regularly in Poland, almost the whole of Europe, Japan and the USA. He has taken part in music festivals in Warsaw, Poznań, Wrocław, Katowice, Krakow as well as in Jakobstad, Helsinki, Copenhagen and Salz- burg, and made several television and radio recordings in Poland, Finland and Sweden. His records include works by Brahms, Franck, Schubert, Hindemith and Stravinsky. He has also served as a jury member of musical competitions, as well as holding piano classes in Krakow, Helsinki, Jakobstad and New York. In the years 1981–89 Mirosław Herbowski was assistant and lecturer at the Academy of Music in Krakow, in 1989–97 lecturer and head of the piano section at the Jakobstad Conservatory (Finland), and until 2000 associate professor at the Royal Academy of Music in Copenhagen, where he led the piano class. In 2001, he recommenced teaching at the Academy of Music in Krakow – since 2003, with a post-doctoral degree.

Mirosław Herbowski studierte an der Musikhochschule Krakau bei Prof. Irena Sijałowa-Vogel (Schülerin von H. Neuhaus). 1982 schloss er sein Studium mit Aus- zeichnung ab. Er besuchte darüber hinaus Meisterkurse bei R. Buchbinder, I. Klánský, F. Rauch, P. Rosen und P. Salzman. Er ist Preisträger und Finalist mehrerer internatio- naler Wettbewerbe (u. a. in Warschau, Rotterdam und Rom). Seit 1982 konzertiert er regelmäßig in Polen, in nahezu allen Ländern Europas, in Japan und den Vereinigten Staaten. Mirosław Herbowski trat bei Festivals in Warschau, Posen, Breslau, Kattowitz, Krakau, Jakobstad, Helsinki, Kopenhagen und Salzburg auf. Er spielte zahlreiche Aufnahmen für Radio und Fernsehen in Polen, Finnland und Schweden (u. a. Werke von Brahms, Franck, Schubert, Hindemith und Strawinsky). Er war Jury-Mitglied bei wichtigen Wettbewerben und gab Meisterkurse in Krakau, Helsin- ki, Jakobstad und New York. Zwischen 1981 und 1989 unterrichtete er an der Musik- hochschule in Krakau, in den darauf folgenden acht Jahren leitete er die Klavierabtei- lung am Jakobstad-Konservatorium in Finnland. Zwischen 1997 und 2000 hatte er eine Klavierklasse am Königlich Dänischen Musikkonservatorium in Kopenhagen, seit 2001 unterrichtet er wieder an der Musikhochschule in Krakau.

89

Simon Zimmermann studiował fortepian i pedagogikę muzyczną w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Stuttgarcie (u Andrzeja Ratusińskiego i André Marchan- da). Po ukończeniu studiów pracował jako asystent reżysera i inscenizator w Staats- oper w Stuttgarcie; od 2007 r. pełni tam funkcje asystenta kierownika chóru i pianisty- -korepetytora. Z początkiem sezonu 2011/2012 dyrektor chóru opery w Chemnitz.

Simon Zimmermann studied piano and music pedagogy at the State University of Music and Performing Arts Stuttgart (with Andrzej Ratusiński and André Marchand). Having completed his degree, he worked as an assistant of the director and a producer at the Staatsoper in Stuttgart, and since 2007 he has held the post of assistant of the choir director and piano répétiteur. As of the 2011/2012 season, he will become choir director of the opera house in Chemnitz.

Simon Zimmermann studierte an der Musikhochschule Stuttgart Schulmusik und Klavier (Andrzej Ratusiński, André Marchand). Nach seinem Musikstudium war er als Regieassistent und Dramaturg tätig und arbeitet seit 2007 an der Staatsoper Stuttgart als musikalischer Assistent des Chordirektors und Repetitor des Staatsopernchors. Ab der Spielzeit 2011/2012 ist Zimmermann Chordirektor der Oper Chemnitz. 90

Przemysław Winnicki ukończył w 2006 r. studia licencjackie w Akademii Muzycznej w Krakowie w kla- sie fortepianu prof. Andrzeja Pikula, a obecnie konty- nuuje naukę na tej uczelni w toku studiów magister- skich. W 2007 r. otrzymał nagrodę-stypendium na Kon- kursie Pianistycznym im. prof. T. Żmudzińskiego w Krakowie; w 2010 r. zakwalifikował się do półfinału Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. I.J. Paderewskiego w Los Angeles. Uczestniczył w mistrzowskich kursach pianistycznych w kraju i za granicą; koncertował w Polsce, Niemczech, Francji i Austrii.

Przemysław Winnicki completed a BA degree in piano with Prof. Andrzej Pikul at the Academy of Music in Krakow in 2006, and is currently pursuing an MA at the same institution. In 2007, Winnicki won a scholarship at the Professor T. Żmudziński Piano Competi- tion in Kraków, and in 2010, he qualified for the semifinals of the Los Angeles Interna- tional Paderewski Piano Competition. He has attended master classes in Poland and abroad, and has performed in Poland, Germany, France and Austria.

Przemysław Winnicki schloss sein Bachelorstudium an der Krakauer Musikhoch- schule in der Klavierklasse von Prof. Andrzej Pikul im Jahr 2006 ab und studiert derzeit im Masterstudiengang an derselben Hochschule. 2007 erhielt er den Stipendienpreis beim Prof. T.-Żmudziński-Klavierwettbewerb in Krakau; 2010 zog er ins Halbfinale des Internationalen Paderewski-Klavierwettbewerbs in Los Angeles ein. Er nahm an verschiedenen internationalen Meisterkursen teil und konzertierte in Polen, Deutschland, Frankreich und Österreich.

91 Agnieszka Kopeć (ur. w 1993 r.) – absolwentka Państwowej Szkoły Muzycznej I st. im. T. Leszetyckiego w Łańcucie, uczennica Szkoły Muzycznej II st. Łańcuckiego Towa- rzystwa Muzycznego (w klasie fortepianu Jarosława Pelca).

Agnieszka Kopeć (born in 1993) – attended the T. Leszetycki Primary School of Music in Łańcut, and is currently studying piano with Jarosław Pelc at the Secondary School of Music of the Łańcut Music Society.

Agnieszka Kopeć (geb. 1993) – sie absolvierte die Staatliche Teodor-Leszetycki- Musikgrundschule in Łańcut und besucht derzeit das Musikgymnasium der Łańcuter Musikgesellschaft (in der Klavierklasse von Jarosław Pelc).

fot./photo/Foto: Piotr Dubiel (Lev Sivkov) Wiesław Worek (Mirosław Herbowski) Jacek Wrzesiński (Anna Krawczyk, Franciszek Pall, Beata Płoska, Paweł Wajrak) Patronat medialny / Media partners / Medienpartner:

Sponsorzy / Sponsors / Sponsoren: www.horizon.art.pl