Korndyrkinga På Toten Frå Ca 1650 Til 1800
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Olaf Nøkleby Korndyrkinga på Toten frå ca 1650 til 1800 Ein diskusjon mellom kvalitative og kvantitative kjelder Masteroppgåve Institutt for kulturstudier og orientalske språk Universitetet i Oslo 2013 1 Forord. Etter å ha levd med totenjordbruket på 16- og 1700-talet tett innpå livet eit par år, kan eg legge fram det eg vil kalle ein studie av korndyrkinga på Toten frå ca 1650 til ca 1800. Studien bygger i stor grad på gransking av arkivmateriale. Etter kvart som arbeidet med kjeldene gjekk framover, såg eg at dette fekk ein annan vri enn eg i utgangspunktet hadde trudd. Eit vesentleg spørsmål vart i kor stor grad vi kan feste lit til 16- og 1700-talskjelder. Dette gjeld særleg kjelder som oppgir mengder – utsæd, avling og buskap. Eg såg at kvatitative og kvalitative kjelder i mange høve fortalde kvar si historie. Etter kvart utvikla det seg til ein diskusjon mellom dei ulike kjeldene. Professor Ragnar Pedersen har vori rettleiar i arbeidet med denne masteroppgåva. Han har følgt arbeidet tett, komi med innspel om kjelder og bruk av kjelder, og om metode. Lokalt har eg hatt god hjelp av Rune Hårstadsveen på dokumentasjonssenteret på Mjøsmuseet, Kapp. Den detaljkunnskapen han sit inne med til arkivmaterialet som finst på Kapp, har vori til uvurderleg hjelp. Gardbrukar Kåre Gjestvang har gitt meg tilgang til det rikhaldige Pannengenarkivet. Tilsette på Riksarkivet, Statsarkivet på Hamar, Østre Toten folkebibliotek og Nasjonalbiblioteket har vori til god hjelp i søket etter kjelder. På min tidlegare arbeidsplass, Valle videregående skole, har eg disponert eigen kontorplass, der eg innimellom vikartimar har kunna arbeidd med denne masteroppgåva. Alle fortener ein takk. Tankane går òg til avdøydde, tidlegare konservator på Toten Museum, Johannes Sivesind, som sist på 1950-talet lærte meg å tyde gotisk handskrift og gav meg ei fyrste innføring i skifteprotokollar og tingbøker. Utan den kunnskapen hadde det vori umogleg å gjennomføre dei arkivgranskingane som har vori nødvendige. Takk òg til Simen Bleken og Arne Julsrud Berg som har teki seg tid til å lesa gjennom manuskriptet og komi med nyttige innspel. Så står det att å seia at alle samanstillingar og alle konklusjonar, alt som kan vera diskutabelt, står fullt og heilt for mi eiga rekning. Evang i mars 2013 Olaf Nøkleby 2 Korndyrkinga på Toten frå ca 1650 til 1800 Ein diskusjon mellom kvalitative og kvantitative kjelder Side Forord 2 Innleiing 7 Teori, metode, kjelder og kjeldebruk 10 Fleire munnar å mette 15 Kva er eit mål? 18 Oplands Maal og kongens tynde 18 Mester Torbjørns ørtuglag 20 Areal og avling 22 Såmengd og åkerareal 22 Gode og dårlege avlingar 26 Demografiske kriseår 31 Jordarbeidingsreiskapar 33 Reiskapen på Toten 35 Kor stort var veksnet? 36 Tilgangen på jarn 38 Ard og plog 39 Harv 43 Husdyr-eng-gjødsel 44 Høy til hesten, halm til kua 47 Husdyra som gjødselprodusentar 52 Husdyra som trekkraft 58 Dyrkingsmåtar 61 Nordeuropeiske dyrkingssystem 62 Gjerde mot utmark og hågå 64 Envangsbrug med ubestemt træde 65 Mange og små åkerlappar 66 Bråtebruk eller svedjebruk 68 Grøfting 77 Hamning og sæterbruk 77 Vekstskifte, jordarbeiding, ugras og træde 78 Bygg, rug, blandkorn, havre og erter 82 Overgang frå bygg til blandkorn og havre, og auka erterdyrking 86 Berging og trøsking 88 Skyru eller ljå 88 Kas, rå, sneis, rugkraka og ertkuv 88 Tida som gjekk med 90 Loa blir kjørt inn – overgang frå slede til kjerre 90 Kornet blir trøska, sælda, kasta og mali 91 Skatt og tidend – forbruk og sal av korn 94 Eit kosthald basert på korn og mjølk 95 Tiend, avling og forbruk 97 Kor mange foll? 103 Meir einsidig kosthald, men vart totningane fattigare? 106 Handel med korn 109 3 Det mest industrielle bygdelag i landet 111 Fleire munnar vart metta 112 Endringar i produksjonsfaktorane 1650-1800 113 Mønster i samspelet mellom produksjonsfaktorane 114 Arealintensiv produksjon – økologisk tilpassing 118 Eit kritisk blikk på kjeldene 118 Samandrag 120 Litteraturliste 121 Forkorting brukt i teksta TVBS = Toten, Vardal og Biri skifteprotokollar (Statsarkivet i Hamar og Digitalarkivet). 4 Vedlegg Side Vedlegg 1 Utviklinga av folketalet på Toten ca 1340-1801. 133 Vedlegg 2 Hestar og storfe på skifte 1657-1662. 146 Vedlegg 3 Åker, eng, hågår og utmark på gard i einskifte. 147 Vedlegg 4 Jordarbeidingsreiskapar, kjerrer, hest og storfe i arveskifte. 148 Vedlegg 5 Åker i Vang 1774. Avling og forbruk. 155 Vedlegg 6 Behov for mat i kcal per dag etter alder og kjønn. 156 Vedlegg 7 Jordbruksreiskapar på Toten prestegard 1659. Plog og ard 1794. 157 Vedlegg 8 Verdi av ku og merr 1657-58 og 1784-86. 158 Vedlegg 9 Kornband per skjeppe korn ved trøskinga 1796 og 1797 på Sørum i Stange. 159 Vedlegg 10 Datoar for våronn, slåttonn og skurdonn på Sørum i Stange 1780-1835. 160 Vedlegg 11 Arden. Referat frå kåseri av Pål Gihle ca 1985. 161 Vedlegg 12 Takst på veksne og ardar i skifte frå 1657-1685 og 1772-1791. 162 Vedlegg 13 Ulike måtar og tørke korn på. Illustrasjonar. 164 Vedlegg 14 Storfe og korndyrking i Frambygda og i Fjellsmarka 1669 og 1723. Dei enkelte gardane.165 Vedlegg 15 Folketal 1694-1801 med utgangspunkt i folketeljingane 1769 og 1801 og kyrkjebøkene. 167 5 Tabellar Side Tabell 1 Utviklinga av folketalet på Toten 1340-1801 16 Tabell 2 Sjølveigarar og leiglendingar på Toten 1647 og 1723 17 Tabell 3 Åkerareal i alt og per bruk 1669-1809 25 Tabell 4 Avling i tynner 1678-1696, utarbeidd på grunnlag av tiendlistene 28 Tabell 5 Avling etter tiendlistene i % av 10-års gjennomsnitt 1678-1687 28 Tabell 6 Fødde, daude og fødselsoverskott 1695-1800 32 Tabell 7 Jordarbeidingsreiskapar og trekkraft i arveskifte. Antal bruk med ulike reiskapar og med hest 35 Tabell 8 Forhaldet mellom ard og plog i høgtliggande og lågtliggande delar av bygda i 1780- og 90-åra. Antal ardar og plogar på skifta 42 Tabell 9 Forhaldet mellom storfe, hest og korndyrking 45 Tabell 10 Bruk med ulike husdyrslag 45 Tabell 11 Husdyr i arveskifte 1722-24 og i matrikkelen 1723 46 Tabell 12 Kornband og skjepper korn på Åker i Vang 49 Tabell 13 Uttrøska korn per kufór halm 50 Tabell 14 Tynner korn per kufór halm 1678-1835 50 Tabell 15 Halmmengd og krøttertal 1669-1809 51 Tabell 16 Storfe og korndyrking i Frambygda og i Fjellsmarka 58 Tabell 17 Utsæd av kornsortar og erter 1678-1835, tynner og prosent 78 Tabell 18 Avling av kornsortar og erter 1678-1835, tynner og prosent 78 Tabell 19 Folltal på Toten – dei enkelte vekstslaga 84 Tabell 20 Gardar med kornproduksjon 1678 og 1723, ulike kornslag 85 Tabell 21 Utsæd per storfe 87 Tabell 22 Dyrking av erter 1723-1835 87 Tabell 23 Utsæd per innbyggar 1669-1809 95 Tabell 24 Utsæd, avling og folltal 1661-1820 104 Tabell 25 Kornareal til å dekke behovet på garden 106 Tabell 26 Korn og husdyrprodukt i kosthaldet 106 6 Innleiing På mindre enn 150 år, frå 1666 til 1801, vart folketalet på Toten nesten tredobla. Kva fekk denne raske folkeauken å seia for utviklinga av jordbruket? Korleis greidde bygda å skaffe mat til så mange fleire menneske? Dette er hovudspørsmåla vi skal freiste finne svar på i denne studien av korndyrkinga på Toten. ”Totens Præstegjeld, af Folkemængde Landets største, af Jordbund et af dets frugtbareste og af Beliggenhed maaskee dets skjønneste”. Slik presenterer Jens Kraft Toten i Topografisk-statistisk Beskrivelse over Kongeriget Norge i 1822. Kraft held fram: Muld, paa mange Steder meget dyb Muld, blandet med en frugtbar Sand og Kampesteen, er den herskende Jordbund paa Toten […] en Blanding af Kalk og Allunskifer, hvilke i Forening med hverandre bidrage meget til Jordbundens større Frugtbarhed. […] Toten er næst Hedemarken, saavel med Hensyn til Jordbund som Klima, den af Norges Provindser, som Naturen rundeligst begavede med Anlæg til en heldig og lønnende Agerdyrkning. Præstegjeldet brødføder sig ikke allene selv, men afsætter desuden en ikke ubetydelig Deel Kornvarer, især til Valders og nogle Præstegjelde i Guldbrandsdalen, men fornemmelig til Christiania. Her har Kraft fått fram dei tre mest vesentlege kjenneteikna på Toten. For det fyrste: Mange innbyggarar. For det andre: God og fruktbar jord. For det tredje: Sjølvforsynt med mat, bygda kan jamvel selja ”en ikke ubetydelig Deel Kornvarer”. (Kraft, 1822, s. 4, 8 og 10). Korleis utvikla jordbruket i denne kornbygda seg dei siste 150 åra føre 1800 – skjedde det ei utvikling eller var det stillstand? Heilt sidan 1700-talet har det, både her i landet og i andre land, pågått ein diskusjon om bonden i det førindustrielle jordbruket var viljug til å endre på driftsmåtane sine eller ei. (Jansson, 2005, s. 43). Oppfatninga av bondejordbruket som konservativt og stilleståande kan vi føre attende til ein del topografar sist på 1700-talet. I 18- og 1900-åra vart dette synet bori vidare av m.a. landbruksdirektør Jonas Smitt (1874, s. 26) og historikaren Wilhelm Keilhau, som formulerte synet på bonden og bondejordbruket slik: ”mens […] embedsgårdene gjennemgående stod i forholdsvis høi kultur, blev bondegårdene […] drevet på en måte som ikke var til å skryte av” (1929, s. 22). Fartein Valen-Sendstad seier at stillstandsteorien var den mest aksepterte rundt 1960. Han viser mellom anna til Sverre Steen, som framheldt at det ikkje skjedde noka utvikling i avkastinga per dekar jord eller per ku før etter 1840. (Valen-Sendstad, 1964a, s. 8-10). Somme 1700-talskjelder har eit heilt anna syn på endringar og vilje til endringar i jordbruket. ”Fast overalt bonden veed nu bedre at dyrke sit sædeland end udi formaals tider”, står det skrivi i forhandlingsprotokollen for matrikkelutkastet frå 1723. (Aschehoug, 1890, s. 179). ”Mange Forbedringer har Agerdyrkningen faaet i de seenere Tider, og mange flere kan 7 den tage imod”, skreiv amtmann i Kristians amt (Oppland fylke) Christian Sommerfelt i 1790 (1928, s.