Polowanie Na Dinozaury
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ZAKŁAD PALEOBIOLOGII I EWOLUCJI UW INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN MUZEUM EWOLUCJI Nr 6, maj 2016 Polowanie na dinozaury ISSN 1730-4822 WARSZAWA 2016 Instytut Paleobiologii PAN MUZEUM EWOLUCJI www.muzewol.pan.pl Pałac Kultury i Nauki (wejście od ul. Świętokrzyskiej) 00-110 Warszawa tel. 22 656 66 37, fax 22 620 62 25, e-mail: [email protected] Polowanie na dinozaury Zofia Kielan-Jaworowska naPustyni Gobi Niejednego z dziś dojrzałych badaczy i badaczek przeszłości świata żywego Ziemi zachęciły do studiów paleontologii książki autorstwa profesor Zofii Kielan-Jaworowskiej (1925–2015). Szczególnie zaś Polowanie na dinozaury opublikowana w 1969 roku przez Wydawnictwa Geologiczne w Warszawie, w tymże roku przez wydawnictwo Massachusetts Institute of Technologyawpóźniejszych latach przetłumaczona także na inne języki. W książce tej w popularnym zarysie przedstawione zostały rezultaty Polsko-Mongolskich ekspedycji paleontologicznych na Pustynię Gobi. Ponad pół wieku od ich rozpoczęcia Zofia Kielan-Jaworowska odeszła od nas, pozostawiając po sobie ogromny dorobek, swój i swoich współpracowników, a także rzeszę młodych entuzjastów paleontologii. Wspólnie z nimi przypominamy więc tę ważką epokę w historii polskiej paleontologii. SPIS TREŚCI 2 Zofia Kielan-Jaworowska i pustynia Gobi Jerzy Dzik Zofia Kielan-Jaworowska (1925–2015) była nie tylko wybijającą się ba- Nr 6 maj 2016 daczką, ale i znakomitym organizatorem badań paleontologicznych oraz popularyzatorką paleontologii wśród młodzieży. Jej książki niejednego i niejedną zachęciły do pogłębiania wiedzy o dinozaurach i towarzyszących im wymarłych czworonogach. Dzięki niej nawet w czasach najtrudniejszych dla polskiej nauki trwał entu- zjazm do badań i pogłębiały się związki ze światem. 7 O babci Zofia Jaworowska Jedynie mając babcię paleontologa można zobaczyć, że za nauką, potrzebą dociekania prawdy za wszelką cenę, za wiedzą, która konstytuuje nasz świat, stoi człowiek, który porywa się na daleki kontynent, by przybliżyć nam chociaż trochę to, skąd jesteśmy. To dziedzina budowana na empatii wobec przyrody, na niepewności, na bezwzględnej ciekawości, i dlatego to świat pełen emocji, a w jego centrum nadal pozostajemy my. To świat na styku przemijania i rodzenia się czegoś nowego, potrzeby utrwalania i poznawania, to pielęgnowanie ciągłości. 11 Przemiany kredowych faun dinozaurów Pustyni Gobi Łukasz Czepiński Odsłonięcia warstw skalnych na Pustyni Gobi zawierają zapis przemian faun lądowych z okresu kredowego obejmujący ponad 60 mln lat. Został Biuletyn on w istotnej części odczytany dzięki wysiłkom badaczy po obydwu stronachh Muzeum Ewolucji granicy mongolsko-chińskiej. Mieli w tym udział także polscy paleontolodzy. Dzięki wspól- Instytutu nemu wysiłkowi wielu pokoleń badaczy wiemy, jakie było następstwo gatunków dinozaurów Paleobiologii PAN w regionie Gobi w kolejnych epokach geologicznych. Pałac Kultury i Nauki (wejście od 22 Zagadka zauropodów z pustyni Gobi ul. Świętokrzyskiej) Daniel Madzia Gdyby cały znany obecnie materiał zauropodów z utworówworów for- macji Nemegt został odkryty dzisiaj, prawdopodobnienie nienie by- łoby wątpliwości co do tego, że należał on do jednego gatunkut k ISSN 1730-4822 Nemegtosaurus mongoliensis. Byłby to jeden z najlepiej poznanych zauropodów na świecie. 27 Kredowy skarbiec skamieniałości na Pustyni Gobi Krzysztof Owocki Dzięki postępowi w technikach badawczych można określić precyzyj-- Redakcja nie koncentrację nawet bardzo rzadkich pierwiastków w skamieniałychch Jerzy Dzik kościach. W kościach z formacji Djadokchta dominują lekkie lantanowce,ce, [email protected] co wskazuje na pogrzebanie szczątków w środowisku wydmowym, albowiemem Marcin Machalski to właśnie podczas wietrzenia w środowisku powietrznym lekkie lantanowce są [email protected] adsorbowane przez ziarna mineralne. Natomiast w kościach dinozaurów z formacji Nemegt dominują średnie i ciężkie lantanowce, co sugeruje pogrzebanie kości w osadach rzecznych. Skład i łamanie Aleksandra Szmielew 36 Czy dinozaury spasały podwodne łąki ramienic? [email protected] Maria Ziembińska-Tworzydło W górnej kredzie kotliny Nemegt na Gobi występują liczne i zróżnicowanee stadia przetrwalnikowe ramienic (ogonia), co wskazuje, że zbiorowiskaa w których żyły rośliny macierzyste były bogate gatunkowo. Dziś takieie Biuletyn Muzeum zespoły ramienic produkują dużo biomasy. Zespoły kopalne mogły więc za-za- Ewolucji EWOLUCJA spokoić, przynajmniej w znacznym stopniu, apetyt roślinożerców. jest wydawnictwem ukazującym się nieregularnie. 41 Spór o początki lotu owadów Zamieszcza artykuły Edwin Sieredziński popularyzujące wiedzę o historii organizmów i ich Pochodzenie owadów uskrzydlonych jest jedną z największychch środowiskach, a szczególnie nierozwiązanych zagadek paleobiologii ewolucyjnej. Istnieje o uwarunkowaniach wiele hipotez próbujących wyjaśnić przejście od bezskrzy- i mechanizmach ewolucyjnych dłych szczeciogonków do owadów latających. Jedną z nich przedstawia ten artykuł. Jak było przemian przyrody. naprawdę, mogą pokać w przyszłości spodziewane znaleziska stadiów przejściowych. nr 6 maj 2016 EWOLUCJA 1 Zofia Kielan-Jaworowska i pustynia Gobi Jerzy DZIK oman Kozłowski (1889‒1977), dwie jej koleżanki Żydówki, za co w 1991 twórca warszawskiej szkoły roku Yad Vashem całą rodzinę uhonorowało paleobiologii, miał szczęście. tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Wykształcił dwójkę uczniów, Świata. Gimnazjalne harcerstwo zamieniło którzy z naddatkiem rozwinęli i popro- się tymczasem w Szare Szeregi, co po wy- wadzili jego misję nadania polskiej nauce buchu Powstania Warszawskiego oznaczało światowego blasku. Wzajemnie się przy tym służbę sanitarną. Szczęśliwie, po upadku uzupełniali. Adam Urbanek (1928‒2014) był Żoliborza Zofii przypadkiem udało się wy- intelektualistą najwyższej próby, badaczem dostać z Warszawy. Związek z Muzeum i popularyzatorem wiedzy o przebiegu i teo- Zoologicznym okazał się pożyteczny po rii ewolucji wśród biologów, geologów i fi- powrocie do zniszczonego miasta, bo dał lozofów. Jego koleżanka, zmarła 13 marca nie tylko zajęcie, ale i miejsce zamieszka- 2015 roku Zofia Kielan-Jaworowska, była nia wśród szaf ze zbiorami przyrodniczymi. nie tylko wybijająca się badaczką, ale i zna- Wtedy znalazła naukowego opiekuna w komitym organizatorem badań paleontolo- osobie profesora Romana Kozłowskiego, gicznych oraz popularyzatorką paleontolo- który przetrwał wojnę zatrudniony jako gii wśród młodzieży. Jej książki niejednego pracownik techniczny w Państwowym i niejedną zachęciły do pogłębiania wiedzy Instytucie Geologicznym (pod niemieckim o dinozaurach i towarzyszących im wy- zarządem sławnego paleontologa Rolanda marłych czworonogach. Dzięki niej nawet Brinkmanna). Wraz z reaktywowaniem w czasach najtrudniejszych dla polskiej na- Uniwersytetu Warszawskiego stała się stu- uki trwał entuzjazm do badań i pogłębiały dentką. W jej wspomnieniach pozostało pe- się związki ze światem. netrowanie wraz z profesorem ruin zbom- bardowanego w 1939 roku budynku uniwer- syteckiego (w miejscu dzisiejszego Wydziału Młodość Polonistyki), w którym mieściła się Katedra Paleozoologii, w poszukiwaniu resztek zbio- Zofia Kielan-Jaworowska urodziła się 25 rów. Zdarzenie utrwaliło się w jej pamięci, kwietnia 1925 roku w Sokołowie Podlaskim. bo poszła wtedy do pracy w nowych białych Kiedy miała dziewięć lat, jej ojciec, bie- pantoflach, które bardzo ucierpiały od osmo- gły księgowy, przeniósł się z Lublina do lonych zgliszcz. Warszawy. Matka była kobietą aktywną, Zofia Kielanówna i Adam Urbanek mieli z intelektualnymi ambicjami, a stosunkowo szczęście, że znaleźli się pod opieką profe- dobra sytuacja materialna umożliwiła za- sora Romana Kozłowskiego. Zapewnił im pewnienie dwu córkom dobrego wykształce- nie tylko rozwój naukowy i intelektualny nia. Na przeszkodzie stanęła jednak wojna. wolny od wpływów wówczas dominujących Po dwu latach gimnazjum dalsze kształcenie ideologii, ale i osłonił swoim autorytetem postępowało nielegalnie na tajnych komple- przed opresyjną władzą polityczną. Pierwsze tach a później półlegalnie w szkole ogrodni- kilkanaście lat kariery naukowej Zofii czej, będącej faktycznie liceum. Zakończyło Kielan-Jaworowskiej (w 1958 roku wyszła się w 1943 roku podziemną maturą i dołą- za Zbigniewa Jaworowskiego, znakomitego czeniem do tajnych kompletów Uniwersytetu radiologa o ostrym umyśle i języku) to kla- Warszawskiego. W ich ramach Zofia Kie- syczne badania kopalnych bezkręgowców, la nówna odbyła nieformalną praktykę w z inspiracji i pod czujnym okiem Romana Państwowym Muzeum Zoologicznym. Pod Kozłowskiego. To jemu zawdzięczała perfek- opieką jej rodziców przez pewien czas były cyjny warsztat badawczy i pozytywistyczny 2 EWOLUCJA nr 6 maj 2016 Zofia Kielan-Jaworowska i pustynia Gobi (w sensie postulatów Koła Wiedeńskiego) rykańskich, prze- stosunek do nauki. Prowadziła rozległe prace stała być niema. terenowe w Górach Świętokrzyskich, które Rozszerzyły się ugruntowały jej zdolności organizacyjne możliwości ba- z rzadką umiejętnością podporządkowania dania przebiegu sobie i podjętym zadaniom dużego zespołu e wolucji faun kre- ludzkiego. Była osobą nieprawdopodob- dowych Mongolii nie dobrze zorganizowaną. Z późniejszych i mocniejszego czasów kierowania przez nią Zakładem uzasadnienia da- Paleozoologii PAN pamiętam, jak w obecno- towania warstw ści osłupiałych interesantów na bieżąco wy- kredowych osa- stukiwała na maszynie szkice potrzebnych dów kontynental- im dokumentów. nych Mongolii. Jej opracowanie trylobitów ordowickich Wyniki ekspedy- może do dziś służyć za przykład solidności cji zostały przed-