Rowerem po Ziemi Gniewskiej w wersji light Rowerem po Ziemi Gniewskiej Drodzy czytelnicy, Przekazujemy Wam naszą wiedzę, wrażenia i radość z trzech miesię- w wersji cy wspólnych rowerowych wypraw po Ziemi Gniewskiej. Kłaniają się Wam Rowerowi włóczykije z Gniewa. light Zapraszamy Was do wspólnej przygody na rowerowych szlakach, bo przecież jazdę na rowerze może zacząć każdy, bez względu na wiek i posturę. Niezbędne są jedynie dobre chęci, bo przecież rower to przede wszystkim zdrowie. Grupa Rowerowych Włóczykijów wzięła udział w projekcie "Rowerem po Ziemi Gniewskiej w wersji light”, który został dofinansowany z Pol- sko - Amerykańskiej Fundacji Wolności poprzez Fundację Pokolenia w Tczewie i wsparcia Gminy Gniew w ramach programu Działaj lokal- nie. W okresie letnim zorganizowaliśmy cykl wycieczek rowerowych po Ziemi Gniewskiej, mających na celu propagowanie aktywnego spę- dzania czasu wolnego, promowanie walorów turystycznych regionu oraz wspieranie działań związanych z integracją osób starszych. Jeżdżąc po Ziemi Gniewskiej, otrzymywaliśmy pomoc, wsparcie i gościnę w każdej miejscowości, w które się zatrzymywaliśmy na odpoczynek. Jeszcze raz się przekonaliśmy, że w Gminie Gniew mieszkają ludzie uczynni i życzliwi. Przyjazna nam była także pogoda, bo ani razu podczas naszych wędrówek nie padało, nie było zimno, a pedałowaliśmy przecież co poniedziałek od lipca do końca września. Pokonaliśmy ponad 400 km, ciesząc się dobrym zdrowiem i wspania- łym samopoczuciem. Fotorelacje z naszych wypraw zamieszczaliśmy na blogu Rowerowi włóczykije, do odwiedzenia którego serdecznie zapraszamy. Opisy wycieczek oraz trasy rowerowe zostały umiesz- czonena portalu www.mojrower.pl . Do zobaczenia na rowerowych szlakach nie tylko Ziemi Gniewskiej.

Bardzo chcielibyśmy podziękować wszystkim tym, bez których nasze wycieczki nie byłyby takie ciekawe, przyjemne i radosne. Uściski i uśmiechy dla Łukasza Ogonowskiego z Eko-Centrum Heliantus w Gniewie, Mariusza Śledzia, który zabrał nas na wyprawę po Nizinie Walichnowskiej, Marka Lidzbarskiego z Muzeum Tradycji Ruchu Ludo- wego w Piasecznie, Bogdana Jędrzejewskiego dyrektora DPS w Wlk. Wyrębach, Mirosława Narlocha dyrektora Zespołu Szkół w Opaleniu, Tadeusza Netkowskiego – sołtysa wsi Jeleń, Celiny Mueller z Gminne- go Ośrodka Kultury w Morzeszczynie. Na rogu ul. Gdańskiej i 27 Stycznia znajdowała się niegdyś miejska drukarnia Gustawa Rogowskiego. Od 1877 r. wyda- wała ona lokalną gazetę „Mewer Wanderer” („Gniewski Wę- drowiec”). Jej redaktorem naczelnym i wydawcą był właściciel drukarni. Pismo ukazywało się 3 razy w tygodniu nakładem 1000 egzemplarzy. Budynek został zniszczony podczas działań wojennych w 1945 r. Dawniej pod nr 1-3 ul. Gdańskiej mieścił się kompleks re- kreacyjno-wypoczynkowy. Właścicielem obiektu był Antoni Nowacki. W skład kompleksu wchodził hotel, restauracja, kino, sala bankietowa oraz bilardowa. Budynek ten czasie działań wojennych w 1945 roku został spalony przez żołnierzy radzieckich Cmentarz Katolicki

dańska Budowę cmentarza i pierwszej kaplicy rozpoczęto w 1809 roku dzięki staraniom księdza Ludwika Ruchniewicza. Z inicjatywy

ul. G księdza Benona Kursikowskiego w 1872 roku przebudo- Trasa rowerowa wano kaplicę, a w 1883 roku postawiono nowe murowane ogrodzenie. Pierwsza w Gniewie szkoła wielowyznaniowa powstała na ulicy Gniew–Brody Pomorskie Wodnej w 1875 r. Wówczas to doszło do połączenia funkcjonu- jących dotąd oddzielnie miejskich szkół elementarnych: kato- Najcenniejszy w województwie pomorskim i największy zespół lickiej i ewangelickiej, tworząc 4-klasową elementarną szkołę zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet symultanną. Po jej pożarze w 1883 r. władze miejskie podjęły XIV wieku. Przebudowane w XVIII wieku, zachowały gdzienie- decyzję o budowie nowego obiektu przy ulicy Gdańskiej. gdzie jeszcze stropy belkowe, stolarkę okienną oraz cenne ele- Budynek został wybudowany w 1884 roku z przeznaczeniem menty wyposażenia takie jak klatki schodowe z dekoracyjnymi na szkołę powszechną. Po powrocie Gniewu do Polski szkole balustradami czy drzwi płaskorzeźbione z ozdobnymi okuciami nadano imię Króla Jana III Sobieskiego. Obecnie w budynku ma i mosiężnymi gałkami pochodzącymi z tego okresu. Tym, co siedzibę Szkoła Podstawowa w Gniewie. absolutnie wyróżnia Gniew spośród innych miast i miasteczek ki Pomorza, są datowane na XV wiek "gniewskie leby", czyli dz Cmentarz gniewskiej parafii ewangelickiej został założony świetnie zachowane domy podcieniowe znajdujące się po za- w pierwszej połowie XIX wieku. W związku z likwidacją ko- chodniej stronie rynku. W centralnej części placu usytuowany

unwal ścioła i parafii po 1945 roku cmentarz pozostał opuszczony. r został ratusz miejski, wykorzystywany obecnie przez Urząd W latach 80. XX wieku urządzono w nim park, a w latach 90. Miasta. Ta zbudowana na przełomie XIV i XV wieku budowla

nad drogą 91 przekazano parafii katolickiej.

pierwotnie stanowiła czworoboczny obiekt z wewnętrznym Wjazd na kładkę dziedzińcem, wieżą i kramami w przyziemiu. W 1920 roku, prowadząc na terenie pobliskiego Powiśla akcję propagandowo

Gniew, Plac G Na ul. Marii Konopnickiej – budynek wybudowanej w 1902 r. – agitacyjną poprzedzającą plebiscyt w sprawie włączenia tego gazowni. Jej uroczyste otwarcie nastąpiło w styczniu 1903 obszaru do Polski, Gniew odwiedzili poeta Jan Kasprowicz oraz

arii roku. Budowała ją firma Carl Francke z Bremy. Początkowo gaz pisarz Stefan Żeromski. Spotkali się oni wówczas w ratuszu wykorzystywano do oświetlania ulic. W roku 1916 gazownia

z pierwszym starostą powiatu gniewskiego Franciszkiem Czar- nickiej

p stała się własnością miasta i została rozbudowana. nowskim. Dziś, do najstarszych części gmachu należą piwnice Przed II wojną światową powstało tu osiedle domków jedno- ono

i przyziemie. Wejście do ratusza prowadzi przez stylowy pod- K

siedle im. M rodzinnych nazwane Nową Ameryką. Na końcu ulicy Konop- cień. W północno-wschodnim narożniku rynku obejrzeć można O nickiej dawniej funkcjonowała duża rzeźnia (obecnie warsztat zabytkową studnię-pompę z 1873 roku samochodowy). W okazałej rogowej kamienicy na tej ulicy mieściła się niegdyś firma „polskiego króla”, prezesa Kurkowego Bractwa Strze-

leckiego, działacza na rzecz polskości Jana Andrzeja Kleina. skie Zakład betoniarski Prefabet, nad którym wznosi się tzw. Góra Przedsiębiorstwo prowadziło handel towarami kolonialnymi, w

łyny Wisielców, którą zaczęto zalesiać od 1892 r. Obecnie znajduje nie M żelazem, zajmowało się także fabrykacją likierów. Do sklepu G się tu park miejski.

przylegała przestronna restauracja, wokół której skupiało się ul. ul. Piłsudskiego życie polskiej ludności. Wierzyca jest drugą po Wdzie co do długości rzeką Kociewia. Po przejęciu ziemi gniewskiej przez Zakon Krzyżacki w 1282 Łączy Kaszuby z Kociewiem, przepływa przez Starogard Gdań- roku teren przepraw w Brodach stał się ich własnością. Wieś ski, i Gniew. Ma długość 151 km, a różnica wysokości została założona przez Zakon w 1284 roku i weszła w skład pomiędzy źródłami a ujściem wynosi 174 m. Jej źródła znajdują komturstwa gniewskiego. Ze źródeł pisanych z lat 1396 i na- się na Kaszubach na wysokości 240 m n.p.m. na przedpolu stępnych dowiadujemy się o istnieniu folwarku zakonnego. Wzgórz Szymbarskich ze szczytem Wieżyca. Głównymi jej do- Brody Pomorskie należały do Zakonu Krzyżackiego do 1464 r. pływami są Wietcisa, Piesienica, Węgiermuca i Janka (Jonka). tj. do powrotu Pomorza do Polski. Wtedy Gniew został siedzibą Jest to typowa rzeka pojezierna, silnie meandrująca, tworzy starosty, a dawne folwarki krzyżackie stały się folwarkami niezliczoną ilość pętli i stanowi coraz bardziej popularny szlak starostów gniewskich. Po pewnym okresie stagnacji spowodo-

kajakowy wyposażony w dobrą infrastrukturę, w tym liczne Pomorskie Brody wanej wojną folwarki ziemi gniewskiej zaczęto odbudowywać, miejsca postoju i wypoczynku. na co wskazują lustracje królewskie z XVI wieku. Dalsze dzieje Nad Wierzycą, między Pelplinem a Gniewem we wczesnym Brodów Pomorskich wiążą się z dziejami ziemi gniewskiej. średniowieczu nastąpił silny rozwój osadnictwa, o czym Ożywiająco na wieś wpłynęła budowa linii kolejowej Morzesz- świadczą licznie występujące wzdłuż rzeki grodziska. W IX wie- czyn-Gniew ze stacją w Brodach Pomorskich ku podróżnik, zwany Geografem Bawarskim, określił ziemie zeka Wierzyca

R nad Wierzycą „Verizane Civitate”. Już od średniowiecza rzeka 1 była wykorzystywana dla celów gospodarczych. Powstawały więc spiętrzenia, przy których budowano młyny. Najbliższy 2 założony przez Krzyżaków znajdował się w Brodzkich Młynach. W średniowieczu Wierzyca była rzeką graniczną pomiędzy 3 ziemią gniewską a ziemią tymawską. W 1673 roku swą podróż Wierzycą na odcinku Gniew–Pelplin w łodzi weneckiej odbył 4 Jan III Sobieski. W pierwszej połowie XIX wieku, w wyniku prac 5 regulacyjnych Wisły, ujście rzeki przesunięto dalej na wschód. W XIX i XX wieku nad Wierzycą, w miejscu dawnych młynów, 6 budowano elektrownie wodne. 7 Budynek dawnej stacji kolejowej. na linii Gniew–Morzeszczyn.

łyny W 1989 r. zawieszono pociągi pasażerskie, a w 1992 r. linia 8 została pozbawiona ruchu towarowego. Elektrownia wodna na Wierzycy. Przed wojną działał tu młyn 1. Leży nad nią Gniew wodny należący do majątku Jacobsmuhle. Na cyplu przy elek- 2. Patron szkoły podstawowej w Gniewie Brodzkie M trowni urządzono pole biwakowe dla grup kajakowych. 3. Przedwojenne osiedle domków jednorodzinnych przy ul. Konopnic- Leśniczówkę do niedawna jeszcze z kompleksem rekreacyj- kiej nosiło nazwę Nowa ….. nym, idealnie nadającym się do biesiadowania przy ognisku lub 4. Płytkie przejście przez rzekę grillu. Obiekt został postawiony w drugiej połowie XIX wieku. 5. Wybudowana na ul. Konopnickiej w 1892 r. Zarządzała ona dworskim obszarem leśnym. 6. Drzewa, pomniki przyrody w parku w Brodach Pomorskich Kapliczka przydrożna 1768 roku postawiona na starym szlaku 7. ... Grunwaldzki w Gniewie, początek naszej rowerowej wędrówki pielgrzymkowym do Piaseczna. Hasło: nazwa jednej z rzek, nad którą leży Gniew Zespół pałacowo-parkowy, przy byłych zabudowaniach pałaco- wych. Rosną tu dęby szypułkowe, będące pomnikami przyrody. Brody Pomorskie to stara wieś na ziemi gniewskiej. Pierwsze informacje w źródłach pisanych pojawiają się w 1245 roku w formie „Brod” i dotyczą brodu tj. przejścia (przeprawy) przez Wierzycę. Dwie ostatnie z cytowanych wzmianek dotyczą już

Brody Pomorskie Brody wsi krzyżackiej koło Gogolewa. Teren dzisiejszych Brodów Pomorskich był we wczesnym średniowieczu miejscem krzyżowania się ważnych szlaków handlowych. Sprawiło to, że przeprawy przez Wierzycę w tym rejonie stały się ważnym punktem strategicznym, przy którym powstawały osady i gro- dy. Tak też było na terenie dzisiejszych Brodów Pomorskich. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają istnienie w rejonie Brodów osad i grodzisk obronnych. Udokumentowane dzieje gminy sięgają XIII wieku tj. okresu władania tymi terenami przez Zakon Cystersów, natomiast najstarsze ślady pobytu ludzi na terenie gminy Morzeszczyn pochodzą z 9 tysiąclecia p.n.e. Hasło promocyjne Gminy Morzeszczyn – Barwny dotyk Kociewia. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku Morzeszczyn stał się znany, głównie wśród regionalistów, z racji działalności ro- dziny Wespów. Jan opiewał Kociewie jako poeta ludowy piszą-

orzeszczyn cy gwarą, jego żona Maria zrekonstruowała wzornictwo haftu M kociewskiego, natomiast ich syn Zbigniew malował i rzeźbił. Przy drodze w centrum wsi zlokalizowane są pozostałości daw- nego folwarku i zabudowy kolejowej z końca XIX wieku, a poza wsią od strony północno-wschodniej znajduje się wiadukt kolejo- wy nad rzeczką Beką z uroczą kaskadą wodną wśród malowni- czych lasów porastających głęboką doliną rzeki Beki. Trasa rowerowa Gniew–Morzeszczyn 1 2 Początek jak trasa Gniew–Brody Pomorskie (patrz str. 4) tj.: Gniew, 3 Plac Grunwaldzki, ul. Piłsudskiego, ul. Gdańska, Wjazd na kładkę nad drogą 91, Osiedle im. Marii Konopnickiej,ul. Gniewskie Młyny, 4 Rzeka Wierzyca, Brodzkie Młyny, Brody Pomorskie i dalej: 5

h 6

Przy dawnym budynku kolejowym należy wjechać w las. Szlak 7 prowadzi prosto do Dzierżążna.

Pomorskic h 8 asy w Brodac L 9 Nazwa miejscowości pochodzi dzierzęgi – jednej z rzadziej używanych nazw widłaka goździstego. 10 We wsi utworzono pierwszą historycznie parafię na Kociewiu (prawdopodobnie w roku 101 lub 1096). Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1241 r. Z kościołem św. Jakuba związana 1. Pierwotna nazwa wsi Morzeszczyn jest legenda, według której pierwotna wzniesiona na wzgórzu 2. Rzeczka płynąca pod wiaduktem kolejowym w Morzeszczynie drewniana świątynia zapadła się w ziemię. Potem wół pasący

zierżążno 3. Największa rzeka Kociewia, płynąca przez gminę Gniew i

D się w tym miejscu rogami natrafił. Morzeszczyn Na stropie świątyni znajdują się dwa malowidła. Jedno z nich 4. Król polski, który płynął największą rzeką Kociewia z Gniewa do nawiązuje do legendy o powstaniu kościoła. Drugie zaś przed- Pelplina stawia scenę chrztu „Turka”, który wg innego podania miał być 5. Niewielka łódź, coraz częściej spotykana na Wierzycy ochrzczony w tym kościele. 6. Barwny dotyk ... – hasło promocyjne gminy Morzeszczyn

- Uważa się, że pierwotna nazwa wsi – Morzęta była nazwą osa- 7. Inna nazwa widłaka goździstego dy rodowej sprzed przybycia cystersów i pochodzi od imienia 8. Zakon, w XIII wieku działający na terenie gminy Morzeszczyn 9. Kociewskie miasto nad Wierzycą z przepiękną katedrą czyn

orzesz Morzysław, a dopiero z upływem czasu w wyniku wielu zmian,

M przybrała współczesną formę Morzeszczyn. 10. Patron kościoła w Dzierżążnie Hasło: imię i nazwisko autorki morzeszczyńskiej szkoły haftu Gogolewo –Piaseczno Trasa rowerowa Gniew – zeka Wierzyca, BrodzkieMłynyidalej: Rzeka Wierzyca, nad drogą91,Osiedleim.MariiK Plac Grunwaldzki,ul.Piłsudskiego,dańska,Wjazdnakładkę Początek str. jaktrasaGniew–BrodyPomorskie (patrz 4)tj.:

Piaseczno Gogolewo Krakowa. z Krakowa. Wojtyłę Karola Kardynała przez papieskimi r. 1968 koronami 8września koronowana Jedności, i Matki Pomorza Królowej Piaseckiej Bożej Matki figura słynąca łaskami się znajduje głównym W ołtarzu królewskim. herbem uwieńczone sklepienie m.in. fundując gniewski, - ski Sobie III Jan król dokonał odbudowy Jej zniszczona. poważnie została świątynia szwedzkich wojen W czasie Krzyżaków. przez roku w 1348 wybudowany został który Panny, Maryi Najświętszej pw. Narodzenia Kościół się znajduje dalej Nieco Chacie Kociewskiej. tradycji wg w odtworzonej zebranych i Pomorza z Kociewia etnograficznych eksponatów zbiór a także rolniczych kółek historię ukazująca stała wystawa rolniczych, i urządzeń szyn ma dawnych skansen w nim się Znajduje Ludowego. Ruchu Polskiego Historii Muzeum powstało założyciela osobę oraz fakt ten upamiętnić Aby Kraziewicz. Juliusz był założycielem Jego Rolnicze. –Kółko Włościańskie Towarzystwo polskich ziemiach na w 1862r. pierwsze powstało w której Wieś, Palmowej. Niedzieli Kociewskiej obchody wsi we się r. odbywają 2006 Od Pożarną. Straż Ochotniczą tu r. W 1929 powołano Skórcza. do z Gniewu bity trakt wieś przez w. wytyczono XIX w 1282 r. się połowie W II pojawiła pisanych w źródłach miejscowości Nazwa osadnictwa. prastarego chy ce terenie tym na wykazały archeologiczne Badania Wierzycy. doliny od zachód na wzniesieniu niewielkim na położona Wieś onopnickiej,ul. GniewskieMłyny, Gniew, - - - Bożej wPiasecznie objawieniaMatki Hasło: popularna nazwa miejscapierwszego 10. 9. 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Ruchu LudowegowPiasecznie. Piaseckiej miejscowości... Niedziela, coroku uroczyście obchodzonawGogolewie koronowałfigurkę MatkiBożejPiaseckiej Imię kardynała,który Ich etnograficznyzbiórznajdujesięw MuzeumHistoriiPolskiego Wieś naniewielkimwzniesieniutrasie Gniew–Skórcz Król polski,odbudowałkościółwPiasecznie W 1348r. ukończylibudowę kościoławPiasecznie Tytuł KarolaWojtyły wchwilikoronacjifigurkiMatkiBożej Imię Kraziewiczazałożycielakółekrolniczych Główny odbywasiętukażdegorokuzazwyczaj8września GogolewowiedziezbudowanawXIXw.Przez drogado Piaseczno Folklorystycznych. Zespołów i Pomorskich Kociewskich r. 1993 od Przeglądom tu się odbywającym także zawdzięcza sławę swą Piaseczno dacie. tej po przypadającą w pierwszą lub 8września w niedzielę zawsze się rozpoczyna Panny Maryi Najświętszej Narodzenia pustem Od Wielkim zwany Główny, Pomorza. odpustowym miejscem tradycyjnym też jest Piaseczno cudowną. za jest uważana woda z której studzienka, się znajduje Bożej Matki objawienia pierwszego w miejscu kościoła, od odległości W niewielkiej - Gniew–Ciepłe Trasa rowerowa

ul. Sobieskiego Gniew, Plac Grunwaldzki dobrze zachowane mury obronne. obronne. mury zachowane dobrze oraz Malborskiej Bramy pozostałości widzimy sądu Naprzeciw miejskiej. fosie po pozostałością będący staw się znajdował niegdyś w którym park, mały jest usytuowany natomiast nim Przed więzienie. dawniej się znajdowało Tuż budynkiem za cha. Obu Ericha firma gniewska go a wybudowała Schultz, Artur architekt miejscowy projektował Obiekt w Malborku. zamku na jak podobnie filar, granitowy dźwiga schodowej klatce na się znajduje które Sklepienie, gotyckiego. stylu do nawiązuje 1907-1908, formą w latach swą powstał budynek wielkością Budynek dawnego sądu grodzkiego. Ten imponujący swą z 1873 roku studnię-pompę zabytkową można obejrzeć rynku narożniku W północno-wschodnim cień. pod stylowy przez prowadzi ratusza do Wejście i przyziemie. piwnice należą gmachu części najstarszych do Dziś, nowskim. Czar Franciszkiem gniewskiego powiatu starostą z pierwszym w ratuszu wówczas oni się Spotkali Żeromski. Stefan pisarz oraz Kasprowicz Jan poeta odwiedzili Gniew Polski, do obszaru tego włączenia w sprawie plebiscyt poprzedzającą – agitacyjną propagandowo akcję Powiśla pobliskiego terenie na prowadząc W 1920 roku, w przyziemiu. i kramami wieżą dziedzińcem, z wewnętrznym obiekt czworoboczny stanowiła pierwotnie budowla wieku i XV XIV przełomie na Ta zbudowana Miasta. Urząd przez obecnie wykorzystywany miejski, ratusz został usytuowany placu części W centralnej rynku. stronie chodniej za po się znajdujące podcieniowe domy zachowane świetnie czyli leby", "gniewskie wiek XV na datowane są Pomorza, i miasteczek miast innych spośród Gniew wyróżnia absolutnie Tym, co okresu. z tego pochodzącymi gałkami i mosiężnymi okuciami z ozdobnymi płaskorzeźbione drzwi czy balustradami z dekoracyjnymi schodowe klatki jak takie wyposażenia menty ele cenne oraz okienną stolarkę belkowe, stropy jeszcze gdzie gdzienie zachowały wieku, w XVIII Przebudowane wieku. XIV nawet sięga z nich niektórych Historia kamienic. zabytkowych zespół i największy pomorskim w województwie Najcenniejszy

------

Cmentarzysko wczesnośredniowieczne Grodzisko wczesnośredniowieczne Ciepłe ul. 27 stycznia jednorodzinnych. Teren ten przed wojną nazywany był był nazywany wojną przed ten Teren jednorodzinnych. domków osiedle mijamy dalej Jadąc wieku. ubiegłego trzydziestych w latach zbudowana powszechna, szkoła niemiecka się mieściła światową wojną II przed w którym mieszkalny, budynek stoi parkingiem szkolnym Za 1905. 1904- w latach na zbudowane Hallera, J. gen. im. zjum Gimna Pappendick. braci i Odlewni Rolniczych Maszyn w 1852 Fabryka r. jako powstał który w Gniewie, pracy zakład najstarszy to „Fama”. Jest zakładu Zabudowania no materiał ceramiczny. materiał no pozyska Z badań w Gdańsku. Archeologicznego Muzeum pracowników przez powierzchniowe badania zostały ne przeprowadzo cmentarzysku na W 1970 roku trumny. do gwoździ i 20 drewnianą misę jedną w ułamkach, brązową misę jedną wagowych, odważników 10 żelaznych wagi brązowe ramię noże, żelazne 2małe i srebrem, miedzią inkrustowanego strzemienia fragmenty żelazne, wędzidło włóczni, grot żelazny dwusieczny, miecz żelazny zawierał wiek XI około na Vdatowany Grób wyposażone. bogato one były grobami z pozostałymi W porównaniu trumien. śladami z zachowanymi kobiecy) IV grób Vmęski, (grób groby dwa się wyróżniały nich Wśród szkieletowych. grobów płaskich sześć na wówczas Natrafiono roku. w 1900 Walichnów Wielkich do Gniew przez z Kwidzyna kolejki budowy do przygotowawczych prac podczas przypadkowo odkryte zostało szkieletowe Cmentarzysko wieku. XII i połową wieku XI końcem pomiędzy w okresie było użytkowane Grodzisko Wisły. wodnego ku i szla północ na z południa handlowego szlaku strażnicy charakter wyłącznie posiadało grodzisko czy końca do wyjaśniły nie ale i śliwy, wiśni pestki oraz noża fragment paciorków, i szklanych przęślików glinianych tów, w tym przedmio i wielu zwierzęcych kości ceramiki, mentów frag obecność ujawniły 70-tych lat początku na tu dzone przeprowa sondażowe Badania Łęga. Władysław ks. je opisał pierwszy Jako wieku. XX z początku pochodzą sku o grodzi wzmianki Pierwsze i fosą. wałem wzmocnionej południowej, strony od się znajduje Wejście metrów. 80x40 około o wymiarach prostokąta nieregularnego – wschodnią północno w stronę wydłużonego kształt ma Grodzisko fosa. płytka nim a za wał, rozmyty słabo się je rysu południowej strony Od parowami. głębokim dwoma jest otoczone i zachodu wschodu Od Walichnowską. Nizinę południa od zamykającej skarpy cyplu wysokim na średniowieczu wczesnym we zostało założone Grodzisko logicznej „Heliantus”. Eko Edukacji Centrum r.) (2005 oraz ścieków Oczyszczalnia Dybowem. ------Użytek ekologiczny Nadwiślański parów” Kolejka wąskotorowa każdej porze roku. porze o każdej ciem ży tętni to miejsce bioróżnorodności dużej tak Dzięki czarna. olsza wyniosły, jesion czarny, bez pospolity, grab pospolita, leszczyna brodawkowata, brzoza biała, topola szara, wierzba wiciowa, wierzba biała, wierzba wiąz, pospolity, klon domowa, śliwa dzika, jabłoń głóg, –m.in. i krzewiasta drzewiasta ność roślin różnorodna bardzo występuje hektarów kilku obszarze Na bezkręgowców. gatunków wiele a także zwinka, i jaszczurka zaskroniec zielona, ropucha szara, ropucha m.in. i gady płazy liczne tu Występują i strzyżyka. śpiewaka drozda szarego, słowika rudzika, żałobnej, muchołówki pierwiosnka, piecuszka, kapturki, piegży, cierniówki, zaganiacza, kukułki, grzywacza, turkawki, ptaków: gatunków wielu lęgowe miejsce stanowi parowu ściany strome porastający Las 2000. NATURA liście na umieszczonej europejskiej, o randze ptaków –ostoi Wisły Dolnej Doliny obszarze na jest położony parów Nadwiślański Walichnowach. ny w terenie.ZachowałsiętakżebudynekdworcaWielkich roku. Śladempodawnejkoleiwąskotorowejjestnasypwidocz się deficytowa. Linię ostatecznie zlikwidowano i kołowyburakacukrowegosprawił,żekolejkastała się transport jejcałąlinięnawłasność.Rozwijający PKP w Gdańskuprzekazała CukrowniPelplin, a 1952rokuDyrekcjaOkręgowa dzierżawiono rozbiórkowe. W 1922rokulinięCiepłe–WielkieWalichnowy wy promowa–GniewCiepłerozpoczętoprace odcinku przeprawa liniikolejowejgranicąpaństwowąna Żelaznych. Wobec przecięcia MinisterstwoKolei prze po lewejstronieWisłyzostałaprzejęta doPolski Pomorza w 1920rokukolejwąskotorowa przyłączeniu Po specjalnie dotegozbudowanympromie„LandratBrückner”. Wisłęodbywałasięw Gniewiena pociąguprzez roku. Przeprawa 1901 publicznegoi towarowegonastąpiło28września ruchu lejką wąskotorowąCukrowniPelplin. Otwarciedlapasażerskiego w latach 1900–1901.WWielkichWalichnowach łączyłasięz ko Łączyła WielkieWalichnowy z Kwidzynem,zostałazbudowana rozebrano w 1978 1978 - - - - - go (w podstawie)lubwielobocznegowzniesienia Hasło: pozostałośćpogrodziealboosadzieobronnejw postacikoliste z Gniewupociągipasażerskieitowarowe przewoził 9. „LandratBrückner” 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. 5 4 3 2 1 9 8 7 6 przez Wisłę. przez w Ciepłem w Gniewie w Gniewie Wąskotorowa naNizinieWalichnowskiej i rdzawy–ptak,mieszkaniecużytkuekologicznego Bywa szary Jaszczurka ...,mieszkankaużytkuekologicznegow Ciepłem aresztowanych. trzymano Sądziew Gniewie,którym Miejsce przy ul.27stycznia Dawna nazwaosiedladomkówjednorodzinnychprzy Zakład w Pelplinie, doktóregowożonoburakiz NizinyWalichnowskiej Nazwa użytkuekologicznegow Ciepłem„Ekologiczny…..” doktóregonawiązujebudynekbyłegosądu Styl w architekturze, -

Małe Walichnowy Małe Trasa rowerowa Gniew – wąskotorowa, Użytekekologiczny„Nadwiślańskiparów”i dalej: wczesnośredniowieczne,K snośredniowieczne, Cmentarzysko waldzki, ul.Sobieskiego,27stycznia,Ciepłe,Grodziskowcze str.Początek jaktrasaGniew–Ciepłe(patrz 12)tj.:

Nizina Walichnowska powierzchnie 4664 ha. 4664 o powierzchnie wodziowymi przeciwpo wałami chroniony km 6,5 do 3,5 od i szerokości 15 km o długości obszar to Walichnowska Nizina Dzisiejsza życia. do miejsce swoje kawałku po kawałek Wiśle wyrywali pracowitością i ogromną determinacją z uporem, ci, ludzie Jednak i życie. a czasem dobytek, mieszkańcom wówczas zabierała woda skuteczny, był zawsze nie Wysiłek powodzią. przed się bronić musieli mieszkańcy latem, też nierzadko wiosny, każdej wieki długie Przez wiślanego. wału wzdłuż się rozciągająca krainę niczą malow Subkowy, w gminie Rybaki wsi do Gniew w gminie Ciepłe wsi od Wisły, pradoliny strony lewej obszar Obejmuje Gniew, PlacGrun olejka olejka - - - -

Małe Walichnowy Nizina Walichnowska Wałowej NizinyWalichnowskiej, powstałej24 lipca 1590roku systemu hydrotechnicznego.StałosiętozasprawąWspólnoty Także w czasachRzeczpospolitejwniesionowielerozwój Wisły. wodami przed chroniące groble pierwsze niej na stawiając ziemi, tej się przysłużyli zarządcy Nowi Krzyżakom. Walichnowską Nizinę oddał Sambor książę W 1276 roku niziny. części wej południo terenach położnych wyżej na domostwa ubogie swe budowali ludzie gdy tysiąclecia, pierwszego koniec pod jeszcze się zaczęło Walichnowskiej Nizinie na Osadnictwo 1939 roku. w 1939 i odbudowano zburzono w 1920 roku który z brązu, tablicą zwieńczony pomnik senowi Dirk wznieśli Walichnowskiej Niziny mieszkańcy roku W 1909 o powodzie. obaw bez rolę, uprawiać spokojnie było można czemu dzięki ha, tys. 44 aż „wyrwano” Wiśle że tego, do doprowadziło To wszystko wałowych. strażnic budowy oraz w Rybakach śluzy przebudowy Międzyłęż, i Nowy nowy Walich Wielkie łączącego wału odcinka 1878–1895 nowego w latach budowy 10,5 metra, wysokości do wiślanych łów wa podwyższenia do m.in. się przyczynił Dirksen Starosta Niziny. wodną z gospodarką związanych i działań zagrożeń analizą kompetentną jest to Dzieło Walichnowskiej”. Niziny Wałowego Związku „Kronika opracowania autora Dirksena, Rudolfa Petera Walichnowskiej Niziny Wałowego Starosty i zarazem gospodarza dom to Jest dworek. stanie kiepskim w dość w. będący z XIX pochodzący stoi pól pośród brzozy, wiekowe rosną której wzdłuż drogi, polnej końcu na Walichnowach, w Małych szkoły od odległości W niewielkiej wieku. XX początku na wzniesiona została podstawowa Szkoła menonicki. cmentarz się zachował We wsi lichnowy. Wa Małe gminy siedzibą była miejscowość roku 1954 Do jedne z cenniejszychzabytkówhydrotechnikiwPolsce. zapewniają bezpieczeństwoNizinie,a samewsobiestanowią pompami „Zgoda”w Międzyłężuoraz„Pokój” w Rybakach mówiącej nazwie„Nadzieja”w Rybakach. Wrazz pozostałymi z żywiołem stałasiębudowaw1890rokustacjipompowiele w walce sięaż6tygodni.Prawdziwym przełomem utrzymał a poziomwody1,5mpowyżejterenu wyglądała jakmorze, najdotkliwsza w skutkach,powódźz1855roku,kiedyNizina wału–w 1804,1813,1816,1829i1830rokuoraz przerwania kiedy w stosunkowokrótkimokresiekilkukrotniedochodziłodo tężne powodzie.JakczęstebyłotozjawiskoobrazujeXIXwiek, Polski. MimotychdziałańNizinęwielokrotnienawiedzałypo samoorganizacjiżyciaspołecznegonatereniedzisiejszej formy znacznieinnetegotypu blisko300lat,wyprzedzając przetrwała gniewski, podniósłjedorangiprawaustawowego.Wspólnota Waza, zaśw 1693rokukrólJanIIISobieski,wcześniejstarosta łowe wspólnotypotwierdził8stycznia1591rokuZygmuntIII do dziś–jesttom.in.szosaw Polskim Gronowie.Prawo wa całyterenNiziny. przez przebiegający Śladytegowałuistnieją udało sięzbudowaćjednolitysystemprzeciwpowodziowy Dzięki ichnowoczesnejwiedzymelioracyjneji hydrotechnicznej dzięki inicjatywieholenderskichosadników-mennonitów. ------Małe Unikatowe stacje pomp Międzyłęż Walichnowy Nizinie. Funkcję przepompowywania wody na wyższy poziom wodynawyższypoziom Nizinie. Funkcję przepompowywania pracujądodzisiaji zapewniająbezpieczeństwo bezawaryjnie w Polsce. Pochodzące z początkuXXwiekupompyisilniki będącymi jednymiz cenniejszychzabytkówhydrotechniki Nizina Walichnowska możeposzczycićsięstacjamipomp, (symbol snu wiecznego) i makówkami życia) gasnącego (symbol w dół skierowanymi pochodniami z gaszonymi ornamentyka widnieje których na nagrobkami, zachowanymi z dobrze mennonicki Cmentarz Walichnowskiej Niziny Wałowego Związku starosty zasługom poświęconą tablicę pamiątkową umieszczono r. pomniku na W 2006 niziny. mieszkańcom światowej wojny II w czasie pomordowanym poświęconą tablicę umieszczono roku w 1985 pomniku na a wkońcu roku, w 1945 zginęła tablica kul od podziurawiona Jednak puje wodę do Jeziornika, jednegoz czterechkanałówNiziny.puje wodędoJeziornika, odwodnienie ok.200ha.Pompa o wydajności200l/sek.pom stacjaw WielkichWalichnowach, jejzadaniemjest także trzecia Wydajność pompywynosi3m śnieżnych zimachsilniki pompapracująpółrokubezprzerwy. Akt. Ges.wyprodukowanew 1914r. służądodzisiaj.Po bardzo AscherslebenerMaschienenbau firmy pompa i silnikelektryczny aleoryginalna napędzaneparą,urządzenia, wprawdzie pierwsze, wysokimstaniewodyw Wiśle.Nieistniejąjuż Pelplińskim przy „Nadzieja” w Rybakach, którausuwanadmiarwodyw Jeziorze jestjednakstacja pomp Prawdziwą perełkąwśródtychurządzeń pompę „Pokój” w Rybakach. Jejwydajnośćwynosi2m Pelplińskim nadmiarwodyzostajeodprowadzanypoprzez ziorze Wisły. Jeżelipoziomwodyw WiślejestniższyniżJe Woda z JezioraPelplińskiego nia zakupuurządzenia. trafiado z wysoczyzny, towcześniejodmawialiwspółfinansowa którzy swą nazwęodzgody,z posiadaczamiziemskimi którązawarto slebener MaschienenbauAkt.Ges.w 1913r. Stacjaotrzymała da o wydajności2m żonego JezioraPeplińskiego. Znajdująsiętamdwiepompy, każ wodyz KanałuGranicznegodowyżejpło przepompowywanie spełnia stacjapomp„Zgoda”w Międzyłężu.Jejzadaniemjest 3 firmie Ascher /sek., wyprodukowanew firmie 3 /sek. Warta wspomnienia jest wspomnienia jest /sek. Warta 3 /sek. /sek. ------Hasło: nazwajednejzpompwRybakach 8. prawowałowe 7. Imiękrólapolskiego,starostygniewskiego,który jestwodazkanałów 6. ...Pelplińskie, doktóregoprzepompowywana 5. 4. 3. 2. 1. 6 5 4 3 2 1 8 7 Wspólnoty, podniósłdorangiprawaustawowego na NizinieWalichnowskiej nika ZwiązkuWałowego NizinyWalichnowskiej” tach 1804,1813,1816,1829i1830,1855 Krzyżakom. dzięki inicjatywieholenderskichosadników–mennonitów Wieś naNizinieWalichnowskiej zestacjąpomp„Pokój” Starosta Wałowy NizinyWalichnowskiej, autor opracowania„Kro Najdotkliwsze wskutkachnawiedziłyNizinęWalichnowską w la Wieś naNizinieWalichnowskiej zestacjąpomp„Zgoda” w1276rokuoddałNizinęWalichnowską Imię księcia,który ... Wałowa NizinyWalichnowskiej, powstała24 lipca1590roku - - Wielkie Trasa rowerowa Gniew – Walichnowska i dalej: lejka wąskotorowa,Użytekekologiczny„Nadwiślańskiparów”,izina wczesnośredniowieczne,K wczesnośredniowieczne, Cmentarzysko Plac Grunwaldzki,ul.Sobieskiego,27stycznia,Ciepłe,rodzisko Początek str. jaktrasaGniew–MałeWalichnowy (patrz 16)tj.:

Polskie Gronowo mennonicki oraz resztki dawnych wałów. dawnych resztki oraz mennonicki cmentarz budownictwa, dawnego pozostałości zobaczyć można We wsi Gronowo. i Małe Gronowo , Wielkie nazwy odrębne nadano którym osady, nowe wstawać W Gronowa. terytorialny rozwój dalszy nastąpił roku w 1855 wału obecnego budowy ukończeniu Po tereny. nowe zagospodarowywać zaczęli mennonici wieku w XVII Sprowadzeni szwedzkiego. króla I Adolfa Gustawa oraz Wazy III Zygmunta króla polskiego wojskami pomiędzy bitwa 1626 roku 1października do września 22 od w dniach się rozegrała Gronowa blisko polach Na gniewskiego. starostwa do należący folwark utworzono Wiśle zabranych terenach na wałów pierwotnych wybudowaniu Po wieku. XIV poł. w II Krzyżacy dokonali osady lokacji Ponownej średniowieczu. wczesnym we wsi dzieje są Nieznane Dwór. Zielony maczenie tłu i jej Grunhof niemiecka nazwa występowała Jednocześnie 1624 rok. Gronowo Grunowo, jako roku w 1565 się pojawiła pisanych w źródłach która Walichnowskiej, Nizinie na Wieś ten sposób zaczęły po zaczęły sposób ten Gniew, o - - -

Polskie Wielkie Walichnowy Borawa Kuchnia Gronowo 1664 roku „Pastwiska Kępa alias Kuchnia”. Jest to pierwot to Jest Kuchnia”. alias Kępa „Pastwiska roku i 1664 w 1624 pisanych w źródłach pierwszy raz po się pojawiła Nazwa Borawa. zwaną odnogą a jej Wisły łożyskiem dzy pomię położonej wiślanej kępie na założona Miejscowość Szlaga. Bernard Jan pelpliński bp ks. roku 2004 6 września ją Poświęcił Kolbe. pw. św. Maksymiliana kaplica została wybudowana Gronowa mieszkańców zaangażowaniu kiemu wiel dzięki oraz Przybysza Bogdana ks. w Gniewie parafii proboszcza ówczesnego z inicjatywy 1984–2004 W latach XVIII wieku. wieku. z XVIII i pochodzą barokowym w stylu są wykonane tęczowa belka rzeźby, ambona, Ołtarze, cegłą. wypełnioną szkieletową konstrukcję posiadają powyżej gotyckie, formy pierwotne zachowały wysokości 2/3 do Mury wieku. i XVIII w XVII przebudowywanej wielokrotnie gotyckiej, budowli średniowiecznej przykładem Jest roku. w 1885 budowano prze 1718–1719, część w latach górną jej a wzniesiono Wieżę pożar. przez również wieku a wXVII Wisły, wylewy przez niszczony wielokrotnie on Był wieku. z XIV gotyckiego kościoła części zawierający Chrzciciela, Św. Jana niem wezwa pod kościół zabytkowy m.in. się znajduje We wsi Wazów”. dwóch „Bitwą zwanej polsko-szwedzkiej bitwy do doszło Ciepłe, miejscowością południe na a położoną Walichnowami Wielkimi pomiędzy w miejsce miało wydarzenie ważne Kolejne i krzyżackimi. polskimi statkami pomiędzy potyczki do doszło Walichnów Wielkich w rejonie Wiśle na roku w 1458 trzynastoletniej wojny Podczas kościoła. w kruchcie się znajdująca tablica obrazuje poziom których powodzie, przez była nawiedzana wielokrotnie Wieś gniewskiego. starostwa do należała roku 1464 Od Krzyżacy. wieku w XIV założyli i parafię Miejscowość 1624 rok. Walichnowy Valkenow, jako w 1399 roku się pojawiła pisanych w źródłach raz Pierwszy ulicówka. Wieś wsi. od zachód na starorzecze zachowane jest Pozostałością Wisły. od odcięta została Borawa roku w 1855 wału nowego wybudowaniu Po lądu. od Kuchnia osadę odcinająca dawniej Wisły, Odnoga 1845–1855. w latach wybudowany został Wisły od warzy” nie się Nic kucharzy, ni masz nie kuchmistrza tam Choć flisowie, go zowią kuchnią Popłyniesz, ostrowie, długim przy Gniewa w 1595 roku: w Krakowie wydanym „Flis” pt. rze utwo w swym Klonowic Sebastian poświęcił miejscu temu zwrotkę że wspomnieć, Warto osada. stała tworzyć też się zaczęła Wówczas roku. w 1855 przeciwpowodziowego wału wybudowaniu po wyspie na osadą być przestała Kuchnia gniewskiego. starostwa do a następnie gniewskiego, komturstwa do należące pastwiska tam się ły prawdopodobniepełniła funkcję osady obronnej. Znajdowa W średniowieczu w ryby. obfitującej Wiśle na toni nazwa na Wał przeciwpowodziowy oddzielający Kuchnię 1626 roku, kiedy kiedy 1626 roku, „Poniżej „Poniżej ------Walichnowską wXVIw.Hasło: osadnicyholenderscy przybyli naNizinę doGdańska iinnetowary 9. SpławialiWisła drzewo 8. Kolor dębuodnalezionego w2015stawieWielkich 7. NizinaciągnącsięodwsiCiepłedo Rybaków. 6. WieśnaNizinieWalichnowskiej, dawniejnazywanaZielonym 5. OdnogaWisły, obecnieużytekekologiczny autorapoematu „Flis” 4. Nazwiskopisarza, nazwatoninaWiśle,obecniewieśNizinie 3. Pierwotna 2. Patron kaplicywPolskim Gronowie imięks.Szeli,autora„KronikiWalichnowskiej” 1. Pierwsze 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Walichnowach Dworem Walichnowskiej Wielkie Walichnowy stym lesie łęgowym, który pierwotnie pokrywał całą nizinę. nizinę. całą pokrywał pierwotnie który łęgowym, lesie stym w gę ono rosło że wskazuje, drzewa pień r. Wysmukły w 930 już rosło drzewo że ustaliły, Badania dąb. czarny znaleziono kościoła blisko się znajdującym 2015 r. w stawie Latem o opiekę. prośba została zamieszczona z nich każdej na gdyż nieszczęściami, przed wieś uchronić mające zaklęcia, swoiste to Szeli 1693–1728). ks. Tablice w latach Niziny dzieje relacjonuje w którym dzieła, (dwutomowego Walichnowskiej” „Kroniki autora Szelę, Augustyna Marcina ks. proboszcza przez wieku XVIII początku na Walichnowach w Wielkich postawionych tablic repliką będące tablice, świata stron z czterech ustawione także są wyróżnia, ją Tym, co kuźnia. podcieniowa zabytkowa wieku XIX połowy z i pochodząca menonicki cmentarz nagrobkami, starymi ze parafialny cmentarz także się znajduje We wsi mule kilkaset lat. kilkaset w mule ło i przeleża się przewróciło drzewo powodzi licznych skutek Na - - Gniew –Jeleń Trasa rowerowa ul. Piłsudskiego Gniew, Plac Grunwaldzki życie polskiej ludności. polskiej życie się skupiało której wokół restauracja, przestronna przylegała sklepu Do likierów. fabrykacją także się zajmowało żelazem, kolonialnymi, towarami handel prowadziło Przedsiębiorstwo Kleina. Andrzeja Jana polskości rzecz na działacza leckiego, Strze Bractwa Kurkowego prezesa króla”, „polskiego firma niegdyś się mieściła ulicy tej na kamienicy rogowej W okazałej z 1873 roku studnię-pompę zabytkową można obejrzeć rynku narożniku W północno-wschodnim podcień. wy stylo przez prowadzi ratusza do Wejście i przyziemie. piwnice należą gmachu części najstarszych do Dziś, Czarnowskim. Franciszkiem gniewskiego powiatu starostą z pierwszym tuszu w ra oni się Spotkali Żeromski. Stefan pisarz oraz Kasprowicz Jan poeta odwiedzili Gniew Polski, do obszaru tego włączenia propagandowo-agitacyjną plebiscyt poprzedzającą w akcję Powiśla pobliskiego terenie na prowadząc W 1920 roku, w przyziemiu. i kramami wieżą dziedzińcem, z wewnętrznym obiekt czworoboczny stanowiła pierwotnie budowla wieku i XV XIV przełomie na Ta zbudowana Miasta. Urząd przez obecnie wykorzystywany miejski, ratusz stoi placu części W centralnej rynku. stronie zachodniej po się znajdujące podcieniowe domy zachowane świetnie czyli leby”, „gniewskie wiek XV na datowane są Pomorza, i miasteczek miast innych spośród Gniew wyróżnia absolutnie Tym, co okresu. z tego pochodzącymi gałkami i mosiężnymi okuciami z ozdobnymi płaskorzeźbione drzwi czy balustradami nymi z dekoracyj schodowe klatki jak takie wyposażenia elementy cenne oraz okienną stolarkę belkowe, stropy jeszcze niegdzie gdzie zachowały wieku, w XVIII Przebudowane wieku. XIV nawet sięga z nich niektórych Historia kamienic. zabytkowych zespół i największy pomorskim w województwie Najcenniejszy

sprawie sprawie - - - - -

Nicponia Droga krajowa Nr 91 ul. Kościuszki Ochotnicza Straż Pożarna (Freiwilligen Feuerwehr) w Gniewie. Feuerwehr) (Freiwilligen Pożarna Straż Ochotnicza – nazwę nową wówczas otrzymała Straż mężczyzn. pracy do zdolnych wszystkich służby do zobowiązywał który statut, nowy zatwierdziła 1897 roku 6lutego Miejska Rada wacyjną. obser i wieżę remizę nową wzniesiono roku W 1856 Verein). Rettungs (Mewer-Feuer i Ratownicze Przeciwpożarowe stwo Towarzy Gniewskie powołując straż, istniejącą dotychczas zreorganizowano W 1849roku wieku. XVIII końca sięgają wie w Gnie początki której Pożarnej, Straży Ochotniczej Budynek Komisariat Policji. pomnik jeńców poległych w II wojnie światowej. światowej. wojnie wII poległych jeńców i pomnik w. z XX wojskowych strzelnic pozostałości wieku, i XX z XIX mieszkalne budynki cukrowni, dawnej administracyjny dynek w., bu z XIX pałac się znajduje We wsi Wojennej. Rady członek Polskich, Legionów komendant austriacki, polny marszałek Trzaska-Durski, Karol gen. mieszkał r. 1922 Od w Nicponi wa. z Gnie wojskowej jednostki dla i strzelnice ćwiczeń tereny się znajdowały wsi części (1824–1830). W zachodniej Królewca do Nicponię przez (1891) i zBydgoszczy Opalenia do bite drogi wybudowano wieś Przez wąskotorową. kolejkę doprowadzono której do cukrownia, i usługowych, mieszkalnych domów dużych wiele wtedy w. Powstało i XX w XIX się rozwinęła Wieś Katzerkampe. i tzw. Dwór Nowy osady w pobliżu było owane usytu wsi siedlisko Pierwotnie karczemnych. i osad karczem nazw dla typowa humorystyczna nazwa to (1886). Jest nia Nicpo a następnie Nitzponie, 1790 r. jako ok. pierwszy raz po się pojawia pisanych W źródłach Gniewa. przedmieściu w. na w XVIII powstała karczemna wieś dawna to wodne. elektrownie budowano młynów, dawnych w miejscu Wierzycą, nad wieku i XX W XIX wschód. na dalej przesunięto rzeki ujście Wisły, regulacyjnych prac w wyniku wieku, XIX połowie W pierwszej Sobieski. III Jan odbył weneckiej w łodzi –Pelplin Gniew odcinku na Wierzycą podróż swą W 1673 roku tymawską. a ziemią gniewską ziemią pomiędzy graniczną rzeką była Wierzyca W średniowieczu Młynach. w Brodzkich się znajdował Krzyżaków przez założony Najbliższy młyny. budowano których przy spiętrzenia, więc Powstawały gospodarczych. celów dla wykorzystywana była rzeka średniowiecza od Już Civitate”. „Verizane Wierzycą nad ziemie określił Bawarskim, Geografem zwany podróżnik, wieku W IX grodziska. rzeki wzdłuż występujące licznie świadczą o czym osadnictwa, rozwój silny nastąpił średniowieczu wczesnym we a Gniewem Pelplinem między Wierzycą, Nad i wypoczynku. postoju miejsca liczne w tym strukturę, infra w dobrą wyposażony kajakowy szlak i stanowi drująca mean silnie pojezierna, rzeka typowa to Jest (Jonka). i Janka Węgiermuca Piesienica, Wietcisa, są dopływami jej Głównymi Wieżyca. szczytem ze Szymbarskich Wzgórz przedpolu na mn.p.m. 240 wysokości na Kaszubach na się znajdują źródła 174 Jej wynosi m. a ujściem źródłami pomiędzy wysokości 151 różnica a km, długość Ma z Kociewiem. Kaszuby Łączy Kociewia. rzeką długości do co Wdzie po drugą jest Wierzyca Wierzycy na Most ------Jeleń Jelenica Tymawa sadzi się nowe drzewa. nowe się sadzi pielęgnacyjne, prace są prowadzone w alei natury” na „Drogi programu W ramach miłości. aleją zwą mieszkańcy Jeleń wsi we Aleję rozebrany. i został zawaleniem groził I wojnie po wsi do wjeździe przy tuż stał który Młyn, kołodziej. i jeden kowali dwóch spożywczym, sklepem ze gospoda się znajdowała We wsi miejscowość. w jedną połączone one zostały I wojnie Po Jeleń. i Szlachecki Jeleń Królewski na podzielona została światową I wojną przed jeszcze Wieś w szkole. germanizacji przeciw strajk przeprowadzono 1906–1907 w latach w której szkołę, także wzniesiono czasie W tym jeziora. brzegiem nad budynku w małym miała siedzibę swoją która pożarnej, straży ochotniczej jednostkę założył Piłat Klemens wieku XX czątku po Na folwarku. miejscowym na pracujących zagrodników, i czterech karczmarzy dwóch działalność prowadziło sołtys, gospodarował łanach czterech na w której królewską, snością wła był Jeleń wieku W XVI gniewskiego. starostwa do należała miejscowość trzynastoletniej wojny zakończeniu Po Gaj). Jelenica, Milanowo, Królewski, (Jeleń i przysiółek osad kilka wchodzi skład w jej Obecnie Jeleń. roku 1642 od Yelin, jako roku 1400 ok. się pojawiła pisanych w źródłach wzmianka sza Pierw wieku. XIII koniec pod jeziora nieopodal założona Wieś urzędowego nazewnictwa do i przeszły w tradycji się utrwaliły Te nazwy Rzymem. nazwał dolinie w malowniczej położoną Osadę Króli. Trzech mianem obdarował Jelenicy bliżej położone trzy Inne Betlejem. nazwał wsi w granicach pozostające ale Tymawą, za domy Trzy nazwać. osady małe postanowił więc porozrzucane, były Zagrody kolędzie. po dził cho będzie jak o tym, choćby mieszkańców z informowaniem problemy miał proboszcz prozaiczna, dość była Przyczyna międzywojennego. z okresu Tymawy proboszcz był nazwy tej Twórcą Króle. i Trzy Rzym przysiółków do wjazdy We wsi owocowymi. sadami starymi ze wzgórz wśród położna urokliwie Wieś w Stutthofie. w obozie męczeńską RP, śmiercią zginął ,senator organizacji wielu założyciel społeczny, działacz –kapłan, Schultz Alfons się urodził w. Tymawie W w XVII wybudowany został chanioła Ar p.w. Michała parafialny Kościół gniewskiego. starostwa w skład weszła wieś Polski do r. 1464 powrocie do Po ją dali posia którzy Krzyżaków, przez przejęta została ziemi z częścią W 1305r. wraz Tymawa parafialnego. kościoła obecnego w miejscu się znajdował górą z winną wraz gród Ich winorośli. uprawą się zajmowali misyjnej, działalności oprócz Zakonnicy, i Magnusie. Konradzie Herbercie, braciach oraz Florentinusie mistrzu rycerzach: zakonnikach- o czterech jest w. mowa z XIII W dokumentach Calatravy. z hiszpańskiej cystersów zakon tajemniczy polskich ziemiach na jedyny został osadzony tutaj To strumyka. lub rzeki do się odnosząca wodna nazwa wiańska sło pierwotna w 1224prawdopodobnie to r. Jest pierwszy raz po się pojawia nazw jej pisanych W źródłach Tymawskimi. Alpami nazywał Sobieski III Jan które wzgórz, wiślańskich nad pięknych wśród wieś położona malowniczo to Tymawa ------Hasło: nazwaaleiwewsiJeleń wJeleniu 12. Założycielstrażypożarnej 11. UrodzonywTymawie duchowny, senatorRO, zginąłwobozie 10. Mirabelka 9. ????? 8. ...Archanioł–patronkościoławTymawie 7. 6. 5. 4. ...Sobieski,królPolski 3. 2. 1. 10 12 11 6 5 4 3 2 1 9 8 7 Stutthof wXIIIw.nus –zakonnikprzebywający wTymawie Pięknie położonaosadawsiJeleńzsadamiowocowymi,wzgórzami Stał nawjeździedoJelenia,rozebranypoIwojnieświatowej Florenti Nazwa miejscowościwHiszpanii,którejpochodziłmistrz wdrodzedoNicponi Rzeka, którąprzejeżdżamy Nazwa osiedlanawjeździedoTymawy stopień wojskowyKarolaTrzaski–Durskiego - nia, T waldzki, ul.Piłsudskiego,K str.Początek jaktrasaGniew–Jeleń(patrz 24)tj.: Gniew –Wielkie Wyręby Trasa rowerowa Rakowiec ymawa, Jelenicai dalej: Młyńska. Struga jegopołudniowączęść przepływa bokiej dolinie.Przez Wieś leżynadJeziorem Rakowieckim. Jest ono położonew głę polskiego. języka w obronie strajkowali szkoły miejscowej 1906-1907 uczniowie W latach powszechna. szkoła klasowa dwu działała w Rakowcu w. czasach W XIX Bartlińskiego. przez były użytkowane Rakowieckie r. W 1648 dobra z Ostrowitego. Oleskiemu Jerzemu przyznał Rakowiec błota August Zygmunt a w1552 r. król Krzyżakom, Rakowiec nadał III, Wacław polski, czesko- W 1305r. król królewska”. „droga a następnie nowy, burszty szlak prowadził Rakowiec przez ery naszej wiekach w pierwszych Już osadnictwo. stare na wykazuje Rakowiec ści miejscowo Historia jeziorem. niewielkim nad ziemskiego jątku ma i pozostałością rozproszoną z zabudową wielodrożna Wieś błoto). (jezioro, rakowe słowa od pochodzą a te wsi, terenie na się znajduje jakie i błota, jeziora od pochodząca topograficzna nazwa to 1624. Jest Rakowiec w 1399 roku, Rakowicz jako pierwszy raz po pisanych w źródłach się pojawiła wsi Nazwa ościuszki, DrogakrajowaNr91,icpo

Gniew, PlacGrun ------chodzi odjezioraibłota Hasło: nazwawsiwgminieGniew, którejtopograficznanazwapo nadałRakowiec Krzyżakom 8. Królpolsko-czeski,który 7. 6. 5. Rakowiec wiekamiprzez 4. ...Królewska,prowadziłaprzed 3. 2. południowączęśćJezioraRakowieckiego przez 1. ...Młyńska,przepływa 8 7 6 5 4 3 2 1 gminy Gniew Jerzy ...,właścicielbłotRakowiec od1552. Jerzy ...Wyręby, niedużawieśwgminieGniew Dwukołowy pojazd–niezbędniksłuchaczaUTWdozwiedzania terenwokółdomupomocyspołecznejwWlk.Wyrębach Zadrzewiony nadjezioremRakowieckim Zakład drzewny Wielkie Wyręby Rakowiec grupą dziewięciu pomnikowych dębów bezszypułkowych bezszypułkowych dębów pomnikowych dziewięciu z grupą parkiem otoczony 1865) ma: dachu na chorągiewka opisy; podają datę r. z 1860 (tę dwór się znajduje wsi niewielkiej W tej kształcie. Natamiewybudowanomłyni tartak. wało zalaniebłotrakowieckichi powstaniejeziorawobecnym Młyńskiej.Tow południowej częścijezioranaStrudze spowodo Oleskiwłaścicieldóbrw Ostrowitymwybudowałtamę Jerzy obecnego jeziorazajmowałybłotarakowieckie.OkołoXVIwieku Młyńskiej.Pozostałą północnączęść wpływu i wypływuStrugi Do połowyXVIwiekujeziorozajmowałoniewielkiobszar, w rejonie szom UE mieści się dom pomocy społecznej. pomocy dom się mieści UE szom fundu dzięki odrestaurowanym W obiekcie, lat). 250 ok. (wiek - - - nia, T waldzki, ul.Piłsudskiego,K str.Początek jaktrasaGniew–Jeleń(patrz 24)tj.: Gniew– Trasa rowerowa

Osada Betlejem ymawa, i dalej: przeszły donazewnictwaurzędowego. w tradycji i przeszły w malowniczej dolinie nazwałRzymem.Te się nazwyutrwaliły bliżej Jelenicyobdarował mianemTrzech Króli.Osadępołożoną położone zostające w granicachwsinazwał Betlejem.Innetrzy postanowił małeosadynazwać.Trzy domy zaTymawą, alepo więc będzie chodziłpokolędzie.Zagrodybyły porozrzucane, mieszkańcówchoćbyo tym, jak problemy z informowaniem była dośćprozaiczna,proboszczmiał wojennego. Przyczyna Twórcą tejnazwybyłproboszczTymawy z okresu między ościuszki, DrogakrajowaNr91,icpo Gniew, PlacGrun - - - -

Opalenie Jaźwiska myk „Dziewcza dziura”. Te charakterystyczne nazwy mogą mogą nazwy Te dziura”. charakterystyczne „Dziewcza myk stru źródło swoje ma podnóży Góra”. U jej „Złota nazwę ono Nosi dookoła. obejść można które wzniesienie, wolnostojące się znajduje Rzym osady do drodze przy wsi, od zachód Na śliwkowych. powideł i wyrobu z wikliniarstwa kiedyś słynęły Jaźwiska i melioracji. hydrotechniki z zakresu wiedzę dużą posiadający i Holandii, Niemiec północnych z terenu dzący pocho religijni –uchodźcy menonici niej do się sprowadzili w. W XVII rycerską. własność polską w. stanowiła XV łowy po pierwszej a od Krzyżaków, do należała wieś Pierwotnie również Związek Polskich Towarzystw Ludowych w Gdańsku. Ludowych Towarzystw Polskich Związek również założył wieku XX początku Na Gdańskiej”. „Gazety łożycielem współza oraz Gdańskiego” „Tygodnika Gdańskiego”, „Kuriera wydawcą był Czyżewski Widlicach. w pobliskich urodzonego i społecznego narodowego (1857–1935), działacza skiego Czyżew Józefa imię jej nadano 1977 r. r.,1945 maja zaś 28 kwietnia 30 działalność swoją wznowiła szkoła światowej wojnie II Po roku. w 1903 wybudowany został szkoły Budynek w Pólku. Ekologicznej Edukacji Izbą oraz „Opalenie” przyrody z rezerwatem lasów kompleks się znajduje wsi W otoczeniu Przyrody. Ochrony Ligi koło pierwsze założone w Opaleniu W 1924 r. zostało i młyn. ewangelicki, a kościół w. powstał W XIX Rosji. do z wyprawą się udający Bonaparte, w 1812 Napoleon ludowej, r. nocował tradycji wg. w którym, pałac, także wybudował czasie też W tym i 1914.1909 latach w został odnowiony Kościół fundatora. i portret gotycki krzyż kropielnica, w granitową min. wieku. z XVIII pochodzi wyposażenia Większość barokowym. w stylu utrzymana jest świątynia Obecna roku. z 1665 ryglowej o konstrukcji kościoła poprzedniego miejscu na go w 1773 r. Wybudowano dowany ufun został parafialny Kościół i Pawła. Piotra pw. Apostołów kościół ufundował Królewskich Prus i podskarbi pomorski chorąży Jakub, syn r. w 1999 Jego reaktywowana została działalność której Opaleńską, Akademię założył Czapski Piotr Czapskich. rodziny do należały nadwiślańskie i łąki folwark w. wieś, W XVIII Chrystusem. przed lat 1500 już ludzie kiwali zamiesz tę ziemię że jednak, dowodzą archeologiczne krycia r. z 1365 Od pochodzi Opalenia nt. historyczna wzmianka sza Pierw przyrody. i urzekającej krajobrazów czarownych Wieś wyższy. jest Wisły wód poziom gdy w okresie, wał przez Młyńskiej i Strugi Muzawy kanału wód przepompowywanie jest zadaniem której przepompownia, też się znajduje tej W miejscowości Kwidzyna. do Wisłę przez most tu W 2013 r. wybudowano skarbach wzniesienia w pobliżu i zakopanych srebrze o złocie, tradycja stąd darów, danych skła pozostałości znajdować mogła ludność miejscowa skich i obrzędy odprawiano kiedyś gdzie miejsc, tych pogańskiej tradycji do nawiązywać

działalność produkcyjną rozpoczęła cegielnia składano ofiary. W ofiary. składano czasach chrześcijań czasach ------1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

1 Powstała w Nicponi w XIX w. z kolejką wąskotorową 2. Karol ... -Durski – generał mieszkający od 1922 r. w Nicponi 3. ... Tymawskie – nazwa wzgórz w okolicy Tymawy nadana im przez Jana III Sobieskiego 4. Imię Schultza, księdza, senatora RP, zamordowanego w Stutthofie 5. ... Husarska w Tymawie, z szeroką ofertą turystyczno-rekreacyjną. 6. Uprawiali ją w Tymawie zakonnicy z Calatravy 7. Kociewska osada, część sołectwa Opalenie 8. Rzeczka w okolicach Opalenia z kanałem przy przepompowni w Aplinkach 9. Biblijna nazwa osady za wsią Tymawa 10. Wieś czarownych krajobrazów i urzekającej przyrody 11. Jakub ... fundator kościoła pw. Apostołów Piotra i Pawła 12. ... śliwkowe, wyrabiane przed laty m.in. w Jaźwiskach Hasło: nazwa zakonu, który w XIII wieku przysłał swoich braci do Tymawy