STRATEGIA ROZWOJU GMINY CZORSZTYN

PLAN STRATEGICZNY DO 2013 ROKU

Maniowy, 2005 r.

Strategi ę opracował Zespół powołany Zarz ądzeniem Wójta Gminy Czorsztyn

Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Zał ącznik do Uchwały Nr XXVIII/185/05 Rady Gminy Czorsztyn z dnia 27.06.2005r

3 Spis tre ści

Wprowadzenie str. 6

Cz.I. Diagnoza stanu gminy str. 8

Determinanty rozwoju gminy str. 9

Poło żenie geograficzne str .9 Budowa geologiczna str. 10 Pieni ński Park Narodowy str. 10 Zespół Zbiorników Wodnych Czorsztyn- Niedzica- str. 11 Sromowce Wy żne Rze źba terenu str. 12

Środowisko geograficzne str. 13 Klimat str. 13 Wody powierzchniowe str. 14 Szata ro ślinna i fauna str. 14

Infrastruktura str. 16

Infrastruktura techniczna str. 16 Gospodarka wodna str. 16 Gospodarka ściekowa str. 17 Gospodarka odpadami str. 18

System energetyczny str. 19 System komunikacyjny str. 19 Drogi i komunikacja str. 19 Usługi telekomunikacyjne, internetowe, telewizja str. 20 Placówki pocztowe str. 21 Infrastruktura społeczna str. 21 Rekreacja i wypoczynek str. 21 Formy turystyki str. 22 Kultura i sztuka str. 27 O świata i wychowanie str. 30 Kultura fizyczna i sport str. 32 Ochrona zdrowia i opieka społeczna str. 32 Bezpiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo żarowa str. 33

Ludno ść Gminy str. 34

Struktura przestrzenna i mieszkalnictwo str. 38

Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Produkcja str. 39

Przedsiebiorczo śc i podmioty gospodarcze str. 39 Rolnictwo str. 41 Le śnictwo str. 44

Bud żet str. 45

Cz. II. Strategia zrównowa żonego rozwoju gminy str. 48

Diagnoza mo żliwo ści rozwojowych Gminy Czorsztyn str. 49

Analiza SWOT str. 49 Wewn ętrzne czynniki rozwoju gminy- SWOT mocne i słabe strony str. 50 Zewn ętrzne czynniki rozwoju gminy- SWOT szanse i zagro żenia str. 51 rozwojowe

Cele strategiczne str. 53

Zapewnienie solidnego wykształcenia i podnoszenie poziomu str. 55 aktywno ści społecznej mieszka ńców Gmina Czorsztyn o środkiem turystyki ponad lokalnej str. 57 Sprawne zarz ądzanie gmin ą str. 59

Misja Gminy Czorsztyn str. 60

Opis priorytetów i zarys działa ń str. 62

Wykształcone społecze ństwo str. 62 Zapewnienie bezpiecze ństwa publicznego w gminie str. 64 Działania na rzecz rozwoju samorz ądno ści str. 65 Zapobieganie chorobom cywilizacyjnym str. 65 Poprawa infrastruktury turystycznej, sportowej i rekreacyjnej str. 66 Dostosowanie rolnictwa do specyfiki gminy str. 69 Dobra sie ć drogowa na terenie gminy str. 69 Stałe działania na rzecz środowiska naturalnego str. 71 Stworzenie warunków dla rozwoju przedsi ębiorczo ści str. 72 i tworzenia nowych miejsc pracy Dąż enie do oddłu żenia gminy str. 73

Priorytety inwestycyjne na lata 2005-2006 str. 74

Monitorowanie i ocena wdra żania strategii str. 76

Wnioski ko ńcowe str. 78

5 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Wprowadzenie

Gmina Czorsztyn, dzi ęki poło żeniu w obszarze o wybitnych walorach środowiska przyrodniczego i kulturowego jest ju ż od pocz ątków XIX wieku tradycyjnym obszarem recepcji turystycznej, gdzie rozwój turystyki wpłyn ął wyra źnie na wiele aspektów życia społeczno – gospodarczego mieszka ńców takich jak: przemiany demograficzne, przemiany w sieci osadniczej, w rolnictwie, infrastrukturze społecznej i ekonomicznej i wreszcie w przemiany kulturowe. Chocia ż historia masowej turystyki w skali dziejów jest stosunkowo bardzo krótka, to w dzisiejszym świecie zajmuje ona bardzo wa żne i eksponowane miejsce – zarówno w życiu pojedynczego człowieka jak i całych społecze ństw. Turystyka stanowi czynnik wszechstronnego rozwoju – zarówno w płaszczy źnie duchowej jak i materialnej, a dla wielu regionów czy nawet pa ństw stała si ę wa żnym, o ile nie najwa żniejszym źródłem dochodów, stanowi ąc wa żną gał ąź gospodarki. Bior ąc pod uwag ę tempo rozwoju turystyki i jej obecne znaczenie w gospodarce regionów, pa ństw i świata uzasadnione staje si ę u życie terminu „przemysł turystyczny”. Rozwój turystyki jest procesem bardzo zło żonym, wieloaspektowym, którego przebieg, przyczyny i skutki maj ą wymiar społeczny, kulturowy, ekonomiczny i przestrzenny. Turystyka mo że by ć bardzo po żą danym i cennym czynnikiem rozwoju społecznego i gospodarczego, ale mo że te ż, nieumiej ętnie sterowana lub wr ęcz pozbawiona kontroli, doprowadzi ć do degradacji środowiska przyrodniczego i kulturowego. Tote ż turystyka przez wspomnian ą zło żono ść i wieloaspektowo ść stanowi obecnie przedmiot bada ń i docieka ń bardzo wielu dyscyplin naukowych. W obszarach recepcyjnych wszechobecny, masowy rozwój turystyki nieuchronnie i zauwa żalnie prowadzi do znacznych przemian w wielu, o ile nie we wszystkich dziedzinach życia społeczno – gospodarczo – kulturowego społeczeństw. Tempo rozwoju turystyki w naszym regionie zmieniało si ę na przestrzeni lat, nabieraj ąc najwi ększego, spontanicznego rozp ędu stosunkowo niedawno, po przemianach polityczno – gospodarczych w 1989 roku. Równie ż po 1989 roku wpływ rozwoju turystyki na aktywizacj ę społeczno - gospodarcz ą gminy stał si ę najbardziej widoczny, a tempo i skala przemian nabrały niespotykanych nigdy przedtem rozmiarów.

6 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Rozwój Gminy musi by ć zaplanowany, i to zaplanowany realnie. Aby osi ągn ąć zało żone cele konieczne jest wi ęc planowanie strategiczne. Niniejsza strategia jest wynikiem troski lokalnego samorz ądu o rozwój gminy w szybko zmieniaj ącym si ę i konkurencyjnym otoczeniu ekonomicznym. Planowe i racjonalne działania zwi ększaj ą szanse gminy na osi ągniecie sukcesu, zamierzonych celów oraz optymalne wykorzystanie potencjału i zasobów gminy. Okre śla ona najwa żniejsze działania maj ące na celu systematyczny rozwój gminy oraz wskazuje te ż przewidywane wyniki działa ń. Warunkiem powodzenia jej realizacji jest współpraca (współdziałanie) wszystkich podmiotów składaj ących si ę na cało ść gminy – w szczególno ści władz samorz ądu lokalnego, podmiotów gospodarczych, a przede wszystkim mieszka ńców gminy zainteresowanych w sposób najbardziej żywotny jego efektywn ą realizacj ą.

7 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cz ęść I

Diagnoza stanu gminy

8 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Determinanty rozwoju gminy

Poło żenie geograficzne

Gmina Czorsztyn /pow. 6172 ha, z czego 2848 ha stanowi ą lasy/ poło żona jest w południowej cz ęś ci województwa małopolskiego, na styku trzech karpackich krain geograficznych, tj. kotliny Orawsko – Nowotarskiej, Gorców, oraz Pieni ńskiego Pasa Skalnicowego. Kotlina Orawsko– Nowotarska si ęga swoim wschodnim skrajem wzdłu ż Doliny Dunajca po Czorsztyn. Obszary poło żone na północ do Dunajca stanowi ą stoki Lubania nale żą cego do Gorców. Pasmo Gorców od Pieni ńskiego Pasa Skalnicowego, zajmuj ącego południow ą cz ęść gminy oddziela przeł ęcz Snozka i dolina Kro śnicy. Na obszarze Gminy poło żone jest pasmo Pienin Wła ściwych z wyodr ębniaj ącym si ę pasmem Pienin Czorszty ńskich i Masywem Trzech Koron. Od zachodu poprzez dolin ę Dunajca ze zbiornikiem zalewowym, Pieniny Wła ściwe granicz ą z Pieninami Spiskimi, za ś na wschodzie do doliny Dunajca przylegaj ą Małe Pieniny. Od północy Gmina graniczy z Gmin ą Ochotnica Dolna, od północnego zachodu z Gmin ą Nowy Targ, od wschodu z Gmin ą Łasze Ni żne oraz Kro ścienko nad Dunajcem, za ś od południa z Republik ą Słowacji, a konkretnie z Czerwonym Klasztorem i Spisk ą Star ą Wsi ą. Przygraniczny charakter gminy stanowi istotny czynnik potencjalnego rozwoju, szczególnie teraz, gdy tak Rzeczpospolita Polska, jak i Republika Słowacji s ą członkami Unii Europejskiej. Świadcz ą o tym działania podj ęte w 2003 roku – budowa kładki rowerowo - pieszej na rzece Dunajec ze Sromowiec Ni żnych do Czerwonego Klasztoru (ze środków przedakcesyjnych w ramach Phare CBC Polska – Słowacja 2003), która mocno zaktywizuje ruch turystyczny oraz budowa basenów geotermalnych nad brzegiem Dunajca, wprawdzie po stronie słowackiej, ale przy udziale mieszka ńców Sromowiec Wy żnych, którzy s ą wła ścicielami cz ęś ci terenów planowanych do wykorzystania. Gmina Czorsztyn poło żona jest, zatem w regionie górskim, który cechuj ą: - wysokie walory krajobrazowe i turystyczne; - nagromadzenie obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych, wysokich parametrach jako ści środowiska /z wyj ątkiem jako ści wód powierzchniowych/; - niekorzystne przyrodnicze warunki produkcji rolnej wyró żniaj ące si ę niskim wska źnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

9 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Wymienione czynniki zdecydowały o funkcjach, które ona pełni niezale żnie od istniej ących podmiotów administracyjnych. Nale żą do nich środowiskowa funkcja ochronna, głównie w zakresie gospodarki wodnej i leśnej, a ponadto funkcje turystyczne o zasi ęgu krajowym, a tak że mi ędzynarodowym. Determinuj ą one, zatem rozwój Gminy. Nie bez znaczenia jest fakt, że odległo ść pomi ędzy poszczególnymi sołectwami gminy wynosi około 22 km. Siedem sołectw dzieli si ę wyra źnie na dwie grupy: Huba, Maniowy, Mizerna i Kluszkowce wraz z Czorsztynem ł ączy bliskie sąsiedztwo. Sromowce Ni żne i Sromowce Wy żne dzieli od Maniów - siedziby władz samorz ądu i nieoficjalnej stolicy gminy 22 km. Podział taki jest wynikiem powstania zbiornika wodnego.

Budowa geologiczna

Innym determinantem rozwoju gminy jest charakter budowy geologicznej, gdy ż w du żym stopniu warunkuje mo żliwo ści zagospodarowania terenów. Obszary o najwi ększych ograniczeniach w postaci skalistych grzbietów wyst ępuj ą głownie w obr ębie Pieni ńskiego Parku Narodowego. Na pozostałym terenie ograniczenie wyznaczaj ą przede wszystkim: - wyst ępowanie bardzo du żych terenów o spadkach przekraczaj ących 12 o utrudniaj ących zabudow ę, - wyst ępowanie w strefie nadbrze żnej zbiornika terenów o małej stabilno ści gruntów, niewskazanych do zabudowy/ strefa zmian morfodynamicznych/, - znaczny udział stromych, podatnych na abrazj ę brzegów zbiornika, - wyst ępowanie obszarów osuwiskowych i potencjalnie osuwiskowych w strefie nadbrze żnej zbiornika oraz na stokach, zarówno w pa śmie Gorców jak i Pienin, - wyst ępowanie niekorzystnych warunków wodno – gruntowych na terenach zalewowych .

Pieni ński Park Narodowy

Szczególnie istotne s ą powi ązania gospodarki w gminie i systemu jej zarz ądzania z funkcjonowaniem Pieni ńskiego Parku Narodowego. Potrzeba współdziałania dotyczy zarówno ochrony przyrody i krajobrazu Parku,

10 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn jak udost ępnianie chronionych terenów dla turystów. Jednak podobnie jak w innych gminach, w których działaj ą parki narodowe, polityka Pieni ńskiego Parku Narodowego wywołuje niech ęć mieszka ńców, cz ęsto nieuzasadnion ą, czasami zasadn ą, zobowi ązuj ąc gmin ę do pełnienia roli mediatora.

Zespół Zbiorników Wodnych Czorsztyn – Niedzica – Sromowce Wy żne

Historia Gminy Czorsztyn w XX wieku zwi ązana jest z histori ą budowy sztucznego zbiornika wodnego, który determinował rozwój gminy i czyni to nadal. Historia budowy zbiornika si ęga pocz ątku XX wieku. Or ędownikiem budowy był Gabriel Narutowicz – wybitny naukowiec i pierwszy Prezydent RP. W 1997 roku budowa została zako ńczona. Zapora zapobiegła skutkom powodzi, która miała miejsce w tym że roku, przejmuj ąc 60% wzburzonych fal powodziowych /przepływ wynosił 1400m 3/s – podobnie jak w 1934r./. Zbiornik, zwany obecnie Jeziorem Czorszty ńskim ma powierzchni ę zalewu równ ą 1120 ha / max. 1335 ha/ za ś zbiornik w Sromowcach Wy żnych /którego celem jest zapewnienie równomiernego odpływu wód/, powierzchni ę 95 ha. Zespół Zbiorników Wodnych Czorsztyn – Niedzica – Sromowce Wy żne jest obecnie niew ątpliw ą atrakcj ą turystyczn ą podobnie jak samo jezioro czorszty ńskie, nad którego spokojnymi wodami góruj ą tak bliskie Tatry. Jednak ich budowa wpłyn ęła znacz ąco na życie gminy – tak negatywnie jak i pozytywnie. Aktualnie ZZW nosi nazw ę Zespół Elektrowni Wodnych Niedzica S. A. Pod wod ą znalazły si ę Maniowy i pi ękny, stary Czorsztyn – stolica gminy /niektóre obiekty zostały przeniesione do „ Osady Turystycznej Czorsztyn” – skansenu /. Obecnie siedzib ą gminy s ą Maniowy, a Czorsztyn, to dzisiaj mała wioska o charakterze turystycznym, „przytulona” do zamku i brzegów jeziora oraz Pieni ńskiego Parku Narodowego, bez mo żliwo ści rozwoju z uwagi na brak terenów. Beneficjantami budowy zapory s ą flisacy, a jest ich ponad 500. Dunajec i aura nie decyduj ą ju ż o warunkach spływu – głównej atrakcji gminy, poniewa ż poziom wód Dunajca regulowany jest przez zapor ę. Budowa zapory zmieniła warunki życia mieszka ńców Gminy, szczególnie Maniów i Czorsztyna, ale jednocze śnie ogromnie podniosła i tak wspaniałe walory turystyczne, które gmina stara si ę wykorzysta ć.

11 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Rze źba terenu

Jak wspominano wcze śniej gmina poło żona jest w obr ębie Gorców i Pienin. Rze źba tego terenu jest bardzo urozmaicona. W krajobrazie pieni ńskim zaznaczaj ą si ę ostre formy wapieni, ró żni ące si ę od łagodnych grzbietów fliszowych Wyst ępuj ą tu odosobnione skałki, wzgórza skalne, grzbiety o ostrych kraw ędziach oraz pasma skalne odznaczaj ące si ę niezwykł ą stromo ści ą, w których erozja utworzyła urwiste ściany – głównie iglice. W wapieniach do ść słabo rozwin ęły si ę zjawiska krasowe – nieliczne wywierzyska i małe jaskinie. Potoki wci ęły si ę w skały tworz ąc liczne w ąwozy i przełomy, z których najpi ękniejszy i najbardziej malowniczy – Przełom Dunajca, przebiega dolin ą o gł ęboko ści do 300 metrów. W ukształtowaniu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, si ęgaj ącej po Czorsztyn, obok czynniku tektonicznego du żą rol ę odegrały procesy erozyjne. Rze źbę Kotliny charakteryzuj ą rozległe równiny łagodnie opadaj ące z południa na północ. Pasmo Lubania (Gorce) opada stopniami ku Kotlinie Orawsko Nowotarskiej. Rze źba Gorców charakteryzuje si ę starymi stokami. Wyniosło ści uwarunkowane s ą wyst ępowaniem twardego piaskowca, za ś przeł ęcze podatne s ą na denudacje łupków. Rezultatem wietrzenia w plejstocenie s ą rumowiska skalne na grzbietach. Góra Wdżar jest skupieniem andezytowej lawy wulkanicznej.

12 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Środowisko geograficzne

Klimat

Obecnie klimat obszaru gminy pozostaje pod wpływem zmian wynikaj ących z istnienia zbiorników czorszty ńskiego i sromowieckiego. Na całym obszarze przez przewa żaj ącą cz ęść roku (60% dni w roku) pogod ę kształtuje powietrze polarno – kontynentalne, przez około 25% dni w roku napływa powietrze polarno-morskie, a przez pozostałe dni napływaj ą masy powietrza zwrotnikowego lub arktycznego. Pod wzgl ędem zró żnicowania wynikaj ącego z wysoko ści nad poziom morza, obszary poło żone do wysoko ści ok. 700 m pozostaj ą w zasi ęgu pi ętra umiarkowanie ciepłego. Tereny poło żone powy żej stanowi ą pi ętro umiarkowanie chłodne. Pieniny i okolice le żą w cieniu opadowym, co powoduje, że maj ą one niskie sumy opadów /650 – 750 mm/ rocznie i mał ą liczb ę dni z opadami. Są one raczej krótkie i niewielkie, wyst ępuj ą głównie w miesi ącach letnich. Zachmurzenie jest niewielkie, zwłaszcza latem i jesieni ą. Pokrywa śniegu pojawia si ę w połowie listopada, a zanika na pocz ątku kwietnia, utrzymuje si ę najcz ęś ciej 100 – 120 dni. Lata s ą ciepłe ( średnia temperatura w lipcu ok. 15 oC), zimy niezbyt mro źne – ( średnia temperatura w styczniu wynosi 4 oC). Średnia temperatura w roku dla tego terenu wynosi około 6 oC. Wiatry zachodnie i północno – zachodnie oraz wschodnie, s ą one słabe 1 – 2 m/s w dnie doliny, natomiast wraz z wysoko ści ą ich siła ro śnie nawet do 15 m/s. Wiatry halne s ą słabo odczuwalne, natomiast wyst ępuj ą silne wiatry lokalne – przeci ągi (w dolinach). Charakterystyczne dla terenu s ą mgły, wyst ępuj ące głownie we wschodniej cz ęś ci kotliny i bardzo efektownie wygl ądaj ące ze szczytów. Mgły te zazwyczaj utrzymuj ą si ę długo, bowiem nie mog ą spłyn ąć zgodnie ze spadkiem terenu z powodu zw ęż enia doliny. Urozmaicona rze źba terenu powoduje zró żnicowanie mikroklimatów. Kotliny i doliny potoków s ą wilgotniejsze i chłodniejsze. Południowe ściany skalne s ą bardziej suche, ale cieplejsze i bardziej ukształtowane. Klimat na stokach Lubania nad kotlin ą

13 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn kształtuje przede wszystkim wysoko ść nad poziomem morza oraz urze źbienie stoków.

Wody powierzchniowe

Cały obszar Gminy jest poło żony w obr ębie zlewiska Morza Bałtyckiego, dorzecza Wisły, w zlewni Dunajca odwadniany przez jego lewobrze żne dopływy. Dominuj ącymi elementami hydrologicznymi w tym obszarze s ą zbiorniki Czorsztyn – Niedzica ze zbiornikiem wyrównawczym Sromowce Wy żne oraz odcinek Dunajca poło żony poni żej zbiornika. Odwadniaj ące obszar gminy dopływy Dunajca zasilaj ące zbiorniki czorszty ński i sromowiecki to: Huba, Piekiełko, Limierzysko, Sygulina, Mizerzanka, Kluszkowianka, Gł ęboki Potok. Potoki te podobnie jak Dunajec, cechuje du ża nierównomierno ść przepływu i gwałtowne wezbranie. Rejon Sromowiec Ni żnych odwodniony jest przez potok Galasek i Macelowy z dopływami. W obr ębie skał w ęglanowych Pienin wyst ępuj ą do ść liczne źródła stokowe i zboczowe tworz ące liczne krótkie potoki o du żych spadkach podłu żnych i stosunkowo małych zró żnicowaniach stanów wód.

Szata ro ślinna i fauna

Pod wzgl ędem szaty ro ślinnej i świata zwierz ąt obszar gminy cechuj ą wybitne walory. Obszary najcenniejsze, o wysokim stopniu naturalno ści i du żym bogactwie rzadkich zespołów ro ślinnych i gatunków, obj ęte s ą ochron ą Pieni ńskiego Parku Narodowego. Do bardzo cennego zespołu nale ży czorszty ńskie wzgórze zamkowe. Wyst ępuje tu wiele cennych gatunków rzadkich reliktów, a tak że endemity; m.in. tylko w Pieninach wyst ępuj ące ro śliny jak pszonak pieni ński i smagliczka. Na górze W żdar ro śnie papro ć rozrzutka brunatna. Jest to jedyne w Polsce miejsce jej wyst ępowania. około 50 gatunków ssaków (m. in. wydra, bóbr, tchórz, żbik, ry ś, gronostaj, borsuk, kuna, jele ń, sarna, dzik) 15 gatunków nietoperzy w śród nich rzadki podkasaniec mały. Według ustale ń Pa ństwowej Akademii Nauk w skład awiafauny Pieni ńskiego Parku Narodowego wchodzi 166 gatunków ptaków, z czego ok. 100 gniazduje na tym terenie (bocian, bocian czarny, czaple siwe, puszczyk uralski, dzi ęcioł czarny i trójpalczasty, puchacz, orzeł przedni itp.).

14 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Bardzo bogaty jest świat owadów, w śród których s ą endemity i relikty /47 gatunków mrówek i 40 gatunków koników, liczne odmiany chrz ąszczy oraz wyj ątkowe bogactwo motyli 1800 gatunków, tj. 65% gatunków żyj ących w Polsce, w tym „niepylak apollo” b ędący gatunkiem zagro żonym w skali światowej, a w Polsce wyst ępuje tylko w Pieninach. W ramach restytucji tego gatunku prowadzona jest przez PPN jego hodowla. Ro ślinno ść potencjalna, czyli ko ńcowe zbiorowiska, które ustaliły si ę w procesie sukcesji bez ingerencji człowieka wygl ądaj ą nast ępuj ąco: - ro ślinno ść ł ęgowa głównie dolin rzecznych: ł ęgi wierzbowo – topolowe i jesionowo – wi ązowe ( dolina Dunajca), - żyzne dolnoreglowe lasy jodłowo – bukowe i jodłowe (środkowa cz ęść granicy) , - subkontynentalne gr ądy lipowo – d ębowo– grabowe (wschodnia cz ęść granicy), - subborealne świerczyny ni żowe, cz ęś ciowo z udziałem d ębu szypułkowego i osiki (zachodnia i północno – zachodnia cz ęść gminy). Na terenie gminy poło żony jest niewielki fragment drzewostanu „Lasek”, chroni ący drzewostan jodłowo-świerkowy oraz rezerwat Modrzewie (Kluszkowce) chroni ący cenne drzewostany modrzewia polskiego naturalnego pochodzenia.

15 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Infrastruktura

Infrastruktura techniczna

Gospodarka wodna

Na terenie gminy systemem zaopatrzenia w wod ę zarz ądza Zakład Gospodarki Komunalnej (zakład bud żetowy). Podlegaj ą mu wodoci ągi w Maniowach, Kluszkowcach, Czorsztynie i Sromowcach Wy żnych. System zaopatrzenia w wod ę nie jest powi ązany z s ąsiednimi gminami. Z gminnej sieci wodoci ągowej korzysta ok. 4500 osób, co stanowi 63% mieszka ńców Gminy. Pozostała cz ęść mieszka ńców zaopatrywana jest w wod ę z małych lokalnych wodoci ągów obsługuj ących najwy żej od kilkunastu do kilkudziesi ęciu gospodarstw. Najwi ększe wodoci ągi obsługiwane przez prywatne spółki wodne znajduj ą si ę na Hubie, w Mizernej, Kluszkowcach, Sromowcach Wy żnych i Ni żnych. Generalnie 98% mieszka ńców zaopatrywanych jest w wod ę z sieci wodoci ągowej w gminie. W gminie nie wyst ępuj ą deficyty wody. Poni ższa tabela przedstawia długo ść gminnej czynnej sieci wodoci ągowej z przył ączami, obsługiwanej przez zakład Gospodarki Komunalnej:

Miejscowo ść Długo ść w km Liczba przył ączonych budynków do sieci Maniowy 11,3 383 Sromowce Wy żne 1,7 99 Kluszkowce 3,5 128 Czorsztyn 5,1 87 RAZEM 21,6 km 697 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

16 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Liczba przył ączonych budynków do sieci wodoci ągowej w Gminie.

Czorsztyn 87

Kluszkowce 128

Maniowy 383

Sromowce Wy żne 99

Źródło: opracowanie własne

Gospodarka ściekowa

Na terenie gminy systemem odprowadzania ścieków zarz ądza Podhala ńskie Przedsi ębiorstwo Komunalne Sp. z o. o. Aktualnie w gminie funkcjonuj ą lokalne systemy kanalizacyjne z oczyszczalniami ścieków w nast ępujących wsiach: Maniowy, Kluszkowce, Czorsztyn, Sromowce Wy żne. Z gminnej sieci kanalizacyjnej korzysta ok. 75% mieszka ńców gminy. Gminnego systemu kanalizacji nie posiadaj ą miejscowo ści Huba i Sromowce Ni żne oraz osiedle „Hubka” w Maniowach” Mieszka ńcy tych miejscowo ści podł ączeni są do zbiorników szczelnych, okresowo wybieranych przez Podhala ńskie Przedsi ębiorstwo Komunalne. Poni ższa tabela przedstawia długo ść gminnej czynnej sieci kanalizacyjnej z przył ączami:

17 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Miejscowo ść Długo ść w km Liczba przył ączonych budynków do sieci Maniowy 19,2 416 Sromowce Wy żne 7 252

Kluszkowce 13 393

Czorsztyn 5,1 135 Mizerna 5 131 RAZEM 49,3 km 1327

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

Liczba przył ączonych budynków do sieci kanalizacyjnej w Gminie

Mizerna; 131

Czorsztyn; 135

Kluszkowce; 393

Sromowce Wy żne; 252

Maniowy; 416

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450

Źródło: opracowanie własne

Gospodarka odpadami

Gmina Czorsztyn, z uwagi na potrzeb ę ochrony środowiska naturalnego szczególn ą wag ę przykłada do gospodarki odpadami. Jest jedn ą z niewielu gmin w Polsce, która przej ęła i wdro żyła do realizacji program utylizacji eternitu. Odbiór odpadów komunalnych /brak jest odpadów przemysłowych/ organizowany jest przez

18 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Zakład Gospodarki Komunalnej w Maniowach, a dotyczy 1400 gospodarstw domowych i podmiotów gospodarczych. W gminie od kilku lat prowadzona jest segregacja odpadów, w tym stłuczki szklanej i opakowa ń z tworzyw sztucznych. Uczestniczy w niej ponad 90% gospodarstw domowych, gdy ż jest ona korzystna finansowo. Za niesegregowane odpady musieliby zapłaci ć du żo wi ęcej.

System energetyczny

Przez teren gminy przebiegaj ą napowietrzne linie elektroenergetyczne wysokiego (WN) i średniego napi ęcia ( ŚN). Maj ą one znaczenie ponadlokalne, s ą to: - linia napowietrzna 110 kV relacji Niedzica – Kro ścienko – Nowy S ącz, - linia napowietrzna 15 kV relacji GPZ Szaflary – Kro ścienko. Źródła zaopatrzenia gminy Czorsztyn w energi ę elektryczną s ą usytuowane wył ącznie poza obszarem Gminy. Energia z tych źródeł (przede wszystkim z GPS Szaflary, a tak że z GPZ Niedzica) jest doprowadzana liniami napowietrznymi średniego napi ęcia 15 kV do stacji transformatorowych 15/0,4 kV rozmieszczonych w poszczególnych miejscowo ściach gminy, a nast ępnie dostarczana do odbiorców sieci ą rozdzielcz ą niskiego napi ęcia 0,4 kV. Energia elektryczna dostarczana jest mieszka ńcom gminy przez przedsi ębiorstwa energetyczne. S ą to: Zakład Energetyczny Kraków S.A. oraz Zespół Elektrowni Wodnych Niedzica S.A.

System komunikacyjny

Drogi i komunikacja

Komunikacja na terenie gminy i poza ni ą mo żliwa jest jedynie poprzez transport kołowy - brak jest transportu kolejowego. Układ drogowy podstawowy na obszarze gminy stanowi ą: a/ droga wojewódzka regionalna nr 969: relacji Nowy Targ - Nowy S ącz – odcinek o długo ści 7, 5 km o twardej nawierzchni, b/ drogi powiatowe:

19 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

- nr 25406 – Kro śnica – granica gminy – Czorsztyn – Sromowce Wy żne – Wygon – Sromowce Ni żne – odcinek o długo ści 10,6 km o twardej nawierzchni, - nr 25407 Sromowce Wy żne – Zapora – granica gminy Łapsze Ni żne odcinek długo ści 1, 5km o twardej nawierzchni, c/ drogi gminne – długo ść 63 km, w tym 49 km o twardej nawierzchni, Stan techniczny dróg gminnych asfaltowych nale ży oceni ć jako dobry. Gmina od wielu ju ż lat inwestuje w rozwój własnej infrastruktury drogowej dbaj ąc o jej jako ść i stan techniczny. Jednak wiele dróg wymaga jeszcze gruntownej modernizacji nawierzchni. Drogi wewn ętrzne w zdecydowanej wi ększo ści stanowi ą drogi gruntowe, pełni ące funkcje dojazdow ą do pól, obszarów le śnych i oddalonych osiedli.

Usługi telekomunikacyjne, internetowe, telewizja

Na terenie gminy działa sie ć telefonii kablowej Telekomunikacji Polskiej SA oraz sieci telefonii komórkowej (ERA GSM, PLUS GSM i Centertel). Abonenci telefonii przewodowej gminy Czorsztyn dysponuj ą w pełni zautomatyzowanymi poł ączeniami AC MM (Automatycznych Central Mi ędzymiastowych). Abonenci telefonii przewodowej w gminie nale żą do nowos ądeckiej strefy numerycznej. W poszczególnych miejscowo ściach gminy dost ęp mieszka ńców do sieci telekomunikacyjnej jest wyrównany, a cała gmina ma wska źniki lepsze od średnich dla g min wiejskich w Polsce. Aktualnie gmina czyni starania o rozpocz ęcie przez TP S.A. inwestycji umo żliwiaj ącej korzystanie przez mieszka ńców z dost ępu do sieci internetowej w ramach „Neostrady”. W 2004 roku Gmina podj ęła działania na rzecz budowy przeka źnika telewizyjnego we wsi Sromowce Ni żne, w której do chwili obecnej nie ma mo żliwo ści odbioru Programu 1 i 2 Telewizji Polskiej. W poszczególnych wsiach znajduj ą si ę budki telefoniczne. Jest ich ł ącznie 11.

20 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Placówki pocztowe

Na terenie gminy znajduj ą si ę trzy placówki pocztowe, tj. w Maniowach, Kluszkowcach i Sromowcach Wy żnych. Odnosz ąc liczb ę placówek do liczby mieszka ńców gminy oraz jej powierzchni mo żna stwierdzi ć, że stan istniej ący w gminie Czorsztyn jest lepszy ni ż w gminach całego kraju.

Infrastruktura społeczna

Rekreacja i wypoczynek

Analiza ruchu turystycznego w gminie wykazała, że głównymi celami przyjazdów turystycznych były: - spływ przełomem Dunajca, frekwencja na spływie wynosi w ostatnich latach średnio 230 tys. osób na rok, - krajoznawstwo zwi ązane z odwiedzeniem Pieni ńskiego Parku Narodowego. Park odwiedzany jest rocznie przez około 400 tys. osób. Przy czym tylko jedna z głównych bram wej ściowych do parku, w Sromowcach Ni żnych znajduje si ę na terenie gminy Czorsztyn. Od roku 1997, tj. po zalaniu zbiornika, wzrósł ruch turystyczny zwi ązany z wypoczynkiem nadwodnym i rekreacj ą na wodzie. Szacunkowo wielko ść tego ruchu w szczycie sezonu w dni wolne od pracy wynosi około 700 osób na dzie ń. Ruch turystyczny w gminie koncentruje si ę w Pieni ńskim Parku Narodowym, Sromowcach Ni żnych oraz w pasie nadwodnym zbiornika, głównie w miejscowo ściach Kluszkowce i Mizerna. Głównymi grupami konsumentów ruchu turystycznego w gminie s ą: - grupy towarzyskie młodzie żowe i rodzinne w ró żnym wieku (zainteresowane głównie spływem przełomem Dunajca), - grupy młodzie ży szkolnej, - grupy towarzyskie i rodziny z dzie ćmi (głównie zainteresowane wypoczynkiem pobytowym).

21 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Formy turystyki

Gmina Czorsztyn posiada obecnie, szczególnie po utworzeniu zbiornika na Dunajcu, unikalne w skali kraju warunki do rozwoju ró żnych form turystyki. Wielo ść atrakcji przyrodniczych, kulturowych oraz ró żnorodno ść krajobrazowa sprawiaj ą, że teren ten, po odpowiednim jego zagospodarowaniu i zarz ądzaniu sta ć si ę mo że w przyszło ści znacz ącym obszarem turystycznym. Poł ączenie: gór (Pieniny, Gorce), wody (jezioro Czorszty ńskie, rzeka Dunajec), du żych kompleksów le śnych oraz wspaniałych widoków i panoramy na Tatry, Gorce sprawia, że niewiele jest podobnych miejsc w Polsce, w których na tak małym obszarze nagromadzone byłoby tyle ciekawych obiektów i miejsc wartych zwiedzenia. Unikalno ść w skali kraju pot ęguj ą jeszcze: żywy folklor i kultura ludowa. Wszystko to sprawia, że obszar ten ma bardzo korzystne warunki i predyspozycje dla szeroko poj ętych: rekreacji, turystyki i wypoczynku w ró żnych formach. a/ turystyka kwalifikowana

Turystyka kwalifikowana jest czasow ą, wymagaj ącą przygotowania kondycyjnego i zawodowo – turystycznego, cz ęst ą zmian ą miejsca w przestrzeni, poł ączon ą ze zmian ą codziennego trybu życia, zaspokajaniem potrzeb ruchu i wysiłku fizycznego, osobistego kontaktu z innym środowiskiem społecznym, przyrodniczym i kulturowym oraz potrzeb informacyjno – poznawczych. Turystyk ę kwalifikowan ą uwa ża si ę za kwintesencj ę współczesnej turystyki. Dzieli si ę j ą na: - piesz ą (nizinn ą i górsk ą), - wodn ą (kajakow ą, motorowodn ą, żeglarsk ą i podwodn ą), - narciarsk ą, - rowerow ą, - motorow ą, - speleologiczn ą. Turystyka piesza ma na terenie gminy Czorsztyn oraz całych Pienin bardzo długie tradycje. Gmina, jako jedna z nielicznych w Polsce poło żona jest mi ędzy dwoma parkami narodowymi (Pieni ńskim i Gorcza ńskim). Przez jej obszar przebiega

22 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn około 20 km pieszych szlaków turystycznych, skupionych głównie na terenie Pieni ńskiego Parku Narodowego. Co roku, na szczyty Trzech Koron i Sokolicy wchodzi w sumie około 100 tys. turystów. Szlaki s ą stosunkowo dobrze oznakowane i prowadz ą przez najatrakcyjniejsze przyrodniczo i krajobrazowo obszary. Jedyne schronisko turystyczne w gminie PTTK „Trzy Korony” znajduje si ę w Sromowcach Ni żnych. Dzi ęki obecno ści zbiornika Czorszty ńskiego w gminie panuj ą doskonałe mo żliwo ści uprawiania turystyki wodnej. Wzdłuż brzegów zbiornika funkcjonuje siedem przystani i wypo życzalni sprz ętu pływaj ącego – na obszarze w Czorsztynie, Kluszkowcach i Maniowach. Wypo życzy ć tam mo żna rowery wodne, łódki, kajaki, a tak że wyczarterowa ć jacht. Prowadzony jest tak że kurs na stopie ń żeglarza jachtowego. Tury ści mog ą tak że zwiedza ć jezioro na pokładzie statku „Biała Dama” oraz korzysta ć z gondoli. Zabronione, ze wzgl ędu na blisko ść Pieni ńskiego Parku Narodowego jest u żywanie na jeziorze łodzi z nap ędem motorowym. Do uprawiania turystyki wodnej oprócz jeziora doskonale nadaje si ę rzeka Dunajec. Corocznie, od roku 1934, w dniu Bo żego Ciała organizowany jest Mi ędzynarodowy Spływ Kajakowy na Dunajcu. Spływ odbywa si ę na trasie Nowy Targ – Nowy S ącz. Fragment spływu, biegn ący przez obszar gminy Czorsztyn stanowi odcinek od Sromowiec Wy żnych, przez przełom Dunajca, do Kro ścienka. Oprócz spływów zorganizowanych mo żliwe s ą tak że indywidualne spływy kajakowe i pontonowe. Wypo życzalnia tego typu sprz ętu znajduje si ę w Sromowcach Wy żnych. Najbardziej znanym i jednocze śnie najstarszym spływem jest oczywi ście spływ przełomem Dunajca na drewnianych tratwach w towarzystwie flisaków. Jego historia si ęga pocz ątków XIX wieku. Poza rozlicznymi atrakcjami, jakie s ą i b ędą oferowane turystom w sezonie letnim, tak że w zimie tury ści mog ą znale źć co ś dla siebie. Na terenie gminy działa du ży o środek narciarski „Czorsztyn – Ski”, zlokalizowany na górze Wd żar w Kluszkowcach. O środek „Czorsztyn – Ski” dysponuje czterema trasami zjazdowymi o ró żnej skali trudno ści przeznaczonymi zarówno dla pocz ątkuj ących, jak i zaawansowanych narciarzy oraz trasami biegowymi. Jest to jedna z lepszych i najbardziej trafnych inwestycji w gminie Czorsztyn w ostatnich latach. Ośrodek „Czorsztyn – Ski” zdobywa z roku na rok coraz wi ększ ą popularno ść . Drugi wyci ąg narciarski na terenie gminy znajduje si ę w Czorsztynie. Jest to niewielki, łatwy stok z wyci ągiem orczykowym. Ze wzgl ędu na blisko ść ,

23 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn wykorzystywany jest głównie przez turystów zakwaterowanych w pensjonatach i kwaterach prywatnych w Czorsztynie. Dynamicznie rozwijaj ąca si ę ostatnimi laty turystyka rowerowa, niestety nie znajduje na terenie gminy Czorsztyn odpowiednich warunków do rozwoju. Nie brakuje, co prawda wypo życzalni rowerów /znajduj ą si ę one w Sromowcach Wy żnych/, natomiast nie zostały dotychczas zaplanowane, poprowadzone i oznakowane żadne trasy i ście żki rowerowe. Praktyka pokazuje, że osoby zainteresowane t ą form ą sp ędzania czasu, bez pomocy odpowiednich instytucji, sami wynajduj ą trasy i zaczynaj ą nimi je ździ ć. W przewodnikach zreszt ą ukazały si ę propozycje ciekawych tras rowerowych. Niestety, zarówno przepisy Pieni ńskiego Parku Narodowego, które zabraniaj ą jazdy na teranie parku na rowerze, z wyj ątkiem drogi otwartej dla ruchu samochodowego, jak i stan dróg w gminie nie sprzyjaj ą rowerzystom. Drogi w gminie s ą najcz ęś ciej stosunkowo w ąskie i, co najgorsze, pozbawione szerokich poboczy. Sprawia to, że w miesi ącach letnich jazda na rowerze po drogach, ze wzgl ędu na bardzo du ży ruch samochodowy jest po prostu niebezpieczna. Sytuacj ę mo że poprawi ć jedynie powstanie ście żek i tras rowerowych. Tak że zainteresowanie je ździectwem wzrosło w Polsce w ostatnich latach. Gmina Czorsztyn dysponuje idealnymi warunkami do uprawiania je ździectwa, a w szczególno ści turystyki konnej. Obecnie na terenie gminy istnieje o środek Konia Huculskiego w Czorsztynie wchodz ący w skład Pieni ńsko – Podhala ńskiego Stowarzyszenia „Ko ń Huculski”, oferuj ący turystom swoje usługi w postaci rajdów konnych i kursów nauki jazdy. W gminie Czorsztyn i w okolicznych gminach jest około 120 km wyznaczonych tras do tego typu turystyki, wi ększo ść z nich znajduje si ę jednak trasy w Gorcza ńskim Parku Narodowym. Szlaki te s ą cz ęś ci ą projektowanej Pieni ńsko – Podhala ńskiej sieci szlaków turystyki je ździeckiej, która swoim zasi ęgiem obejmie Podhale, Gorce, Spisz, Pieniny cz ęść Beskidu Sądeckiego. Niestety, Pieni ński Park Narodowy nie zezwolił na utworzenie tego typu trasy na swoim terenie. Na terenie gminy istnieje tak że mo żliwo ść uprawiania turystyki powietrznej, a przede wszystkim paralotniarstwa. Głównym o środkiem tej turystyki jest góra Wd żar. Loty na paralotni organizowane s ą przez Aeroklub Nowy Targ. Ten sam aeroklub organizuje równie ż loty turystyczno – widokowe m.in. nad Gorcami i Pieninami.

24 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Po utworzeniu Jeziora Czorszty ńskiego gmina Czorsztyn ma szans ę sta ć si ę swoistym „eldorado” w ędkarskim. Mo żliwe obecnie jest w ędkowanie jeziorowe, a tak że tradycyjne rzeczne na Dunajcu. Zarówno Dunajec jak i zbiornik, obfitują w liczne gatunki ryb. Co roku nad jeziorem organizowane s ą ciesz ące si ę du żą renom ą i frekwencj ą Mi ędzynarodowe Zawody W ędkarskie . b/ turystyka krajoznawcza

Krajoznawstwem okre ślamy zbiór wiadomo ści o kraju ojczystym b ądź regionie ze szczególnym uwzgl ędnieniem wiadomo ści; geograficznych, historycznych, etnograficznych i przyrodniczych. Turystyka krajoznawcza pozostaje w ścisłym zwi ązku z turystyk ą kulturaln ą – kultura staje si ę istotnym elementem programów turystycznych. Kultura regionu inspiruje rozwój turystyki. W przypadku gminy Czorsztyn ma to szczególne znaczenie. W tym regionie wła śnie przebiega podział kulturowy Podhala, Pienin i Spisza. Tak wiec bogactwo kulturowe, oprócz przyrodniczego i historycznego powinno sprzyja ć rozwojowi tego rodzaju turystyki. Jedn ą z wa żniejszych ról społecznych, jakie maj ą do spełnienia parki narodowe, jest edukacja środowiskowa. Tereny te maj ą ogromny potencjał edukacyjny. Bogactwo i zró żnicowanie przyrody żywej i nieo żywionej w Pieninach jest szeroko znane. Atrakcyjno ść środowiska przyrodniczego Pienin pot ęgowana jest obiektami historycznymi takimi jak:ruiny zamku w Czorsztynie, itp. Na terenie Pieni ńskiego Parku Narodowego nie ma żadnych ście żek dydaktycznych dla zainteresowanych turystów. Podobnie wygl ąda sytuacja na całym obszarze gminy. A tymczasem wielo ść i blisko ść ró żnego rodzaju atrakcji przyrodniczych, kulturowych i zabytków historycznych sprawia, że utworzenie dobrze oznakowanej i zorganizowanej ście żki nie jest spraw ą trudn ą, a jednocze śnie znacznie podniosłoby atrakcyjno ść turystyczn ą gminy. Stałaby si ę ona bardziej przyjazna tury ście. c/ turystyka wiejska i agroturystyka

Najdynamiczniej rozwijaj ąca si ę form ą turystyki i wypoczynku w gminie Czorsztyn jest agroturystyka. Jest ona uto żsamiana cz ęsto z turystyk ą wiejsk ą, cho ć

25 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn nie s ą to synonimy. Turystyka wiejska oznacza sp ędzanie czasu wolnego w środowisku wiejskim. Infrastruktur ę noclegow ą tej formy turystyki tworz ą: hoteliki, pensjonaty, schroniska i kwatery prywatne. Turystyka wiejska oferuje nast ępuj ące mo żliwo ści m.in. - wypoczynku w środowisku odmiennym od warunków życia i pracy na obszarach zurbanizowanych, - kontaktu bezpo średniego ze zdrowym środowiskiem przyrodniczym, - kontaktu z życiem wiejskim, - zwiedzania atrakcyjnych miejsc, - korzystania z ciszy, spokoju i walorów małego ruchu. Ze wzgl ędu na wiejski charakter gminy Czorsztyn tego typu forma turystyki była przez długie lata zdecydowanie najpopularniejsza. Ostatnimi laty du żą popularno ść , nie tylko w gminie Czorsztyn, zdobywa forma turystyki wiejskiej, zwi ązana z gospodarstwem rolnym, czyli agroturystyka. W gminie Czorsztyn dominuje zdecydowanie forma agroturystyki oparta o zakwaterowanie w pokojach go ścinnych znajduj ących si ę w tym samym budynku, w którym mieszkaj ą właściciele gospodarstwa. O dynamicznym jej rozwoju w gminie niech świadczy fakt, że jeszcze 5 lat temu nie było w gminie żadnego tego typu gospodarstwa, a w roku 2003 ich ilo ść osi ągn ęła prawie 60 i stale si ę zwi ększa, co jest wynikiem odchodzenia mieszka ńców od tradycyjnego wynajmowania kwater na rzecz prowadzenia gospodarstw agroturystycznych. Jest to zjawisko bardzo pozytywne, gdy ż powoduje: - stymulacj ę rozwoju gospodarstw rolnych świadcz ących usługi turystom, - aktywizacj ę miejscowego rynku pracy, - rozbudow ę i modernizacj ę zasobów mieszkaniowych rolników, - dodatkowe dochody dla rolników i bud żetów lokalnych, - stabilizacj ę ludzi młodych w gospodarstwach, - ochron ę walorów turystycznych, - stworzenie mo żliwo ści atrakcyjnego wypoczynku, zwłaszcza dla osób mniej zamo żnych, - wzrost poziomu kulturalnego mieszka ńców wsi. Agroturystyka w gminie rozwija si ę równomiernie w całej gminie. Cz ęść gospodarstw agroturystycznych skupiona jest w stowarzyszeniu - Galicyjskie Gospodarstwa Go ścinne. Promuj ą oni swoja działalno ść na targach turystycznych.

26 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Warto wspomnie ć, że mieszka ńcy Sromowiec Wy żnych, Kluszkowiec i Mizernej nie zaniechali produkcji rolniczej. d/ turystyka weekendowa

Turystyka weekendowa nale ży współcze śnie do coraz popularniejszych rodzajów turystyki. Jej popularno ści nale ży upatrywa ć we wzrastaj ącym popycie a krótkotrwały wypoczynek poza miejscem pracy i zamieszkania, ale w niezbyt du żej odległo ści od tych miejsc Turyst ę weekendowego charakteryzuj ą nast ępuj ące cechy: - pozostaje na miejscu do 3 nocy, - chce czynnie sp ędzi ć wolny czas, - dba o rozrywk ę, - nale ży zazwyczaj do młodszego pokolenia, - oczekuje przyzwoitego standardu obsługi, - chce mie ć mo żliwo ść uprawiania ró żnych rodzajów sportów – wodnych, je ździectwa, narciarstwa. Po utworzeniu zbiornika Czorszty ńskiego ranga gminy Czorsztyn, jako o środka docelowego turystyki weekendowej potencjalnie znacznie wzrosła. Obecnie tereny gminy staj ą si ę celem weekendowych wyjazdów głównie mieszka ńców Nowego Targu i w dalszej kolejno ści Krakowa. Niestety rozwój tej formy turystyki hamowany jest przez wzrastaj ące problemy komunikacyjne na głównej drodze dojazdowej z Krakowa (droga nr 95, popularna „Zakopianka”). Dodatkowo na stosunkowo słab ą jeszcze pozycj ę gminy jako miejsca wypoczynku weekendowego wpływa znaczna konkurencja Zakopanego i całego regionu Tatr. Dodatkowym problemem jest słaby rozwój zagospodarowania brzegów jeziora; obecny stan zagospodarowania okolic jeziora nie mo że zagwarantowa ć obsługi du żej ilo ści turystów weekendowych na odpowiednim poziomie.

Kultura i sztuka

Organizatorem życia kulturalnego na terenie gminy jest Gminne Centrum Kultury w Kluszkowcach z/s w Maniowach dysponuj ące domami kultury

27 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn w Kluszkowcach oraz w Maniowach, a dyrekcja ma siedzib ę w Urz ędzie Gminy w Maniowach. Gminne Centrum Kultury prowadzi działalno ść kulturaln ą w poszczególnych sołectwach gminy w oparciu o zespoły i koła zainteresowa ń, takie jak: zespół góralski „Maniowanie”, orkiestra d ęta, kapela „Mizerzanie”, zespół góralski „Luba ń”, regionalne zespoły dziecięce „Małe Flisoki” i „Sromowianie”. Gminne Centrum Kultury organizuje nie tylko działalno ść kulturaln ą, ale przede wszystkim promuje tradycje i folklor prowadz ąc zespoły regionalne, organizuj ąc od lat takie imprezy jak Konkurs Potraw Regionalnych czy corocznie organizowane Gminne Do żynki. W roku 2003 organizowało jubileusz 650-lecia Parafii Maniowy, na który zjechała du ża grupa Polonii ameryka ńskiej – byłych mieszka ńców Maniów i ich potomków. Działalno ść Centrum oparta jest corocznie o Roczny Kalendarz Imprez Kulturalnych. Centrum integruje mieszka ńców Gminy, potrafi godzi ć odmienno ści zwyczajowe (np. mieszka ńców Gorców i Pienin) pokazuj ąc przewag ę wspólnego działania na rzecz kultury nad partykularyzmami lokalnymi. St ąd w ci ągu roku w ka żdej wsi jest organizowana jedna impreza kulturalna, przygotowywana przez jej mieszka ńców pod patronatem Centrum. Centrum współpracuje tak że ze szkołami współorganizuj ąc konkursy i przegl ądy oraz ze stanowiskiem ds. promocji w Urz ędzie Gminy. Z bud żetu Gminy przekazywana jest corocznie dotacja na prowadzenie działalno ści, której wysoko ść w latach 2000 – 2005 przedstawia tabela.

Rok Dotacja bud żetowy z bud żetu Gminy 2000 239 650 2001 186 210 2002 226 300 2003 236 200 2004 243 396 2005 257 352 źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

28 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Niemały wpływ na życie kulturalne mieszka ńców ma Gminna Biblioteka Publiczna z/s w Kluszkowcach, posiadaj ąca w ka żdej wsi gminy swoje filie. Ksi ęgozbiór wynosi 41.529 wolumenów. Biblioteki w Maniowach i w Mizernej s ą wyposa żone w komputery, a filia w Maniowach w programy multimedialne. Z bud żetu Gminy przekazywana jest corocznie dotacja na prowadzenie działalno ści, której wysoko ść w latach 2002 – 2005 przedstawia tabela.

Rok Dotacja bud żetowy z bud żetu Gminy 2002 125 420 2003 150 000 2004 161 604 2005 170 000 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Gminnej Biblioteki Publicznej

Poni ższy wykres przedstawia procentowy udział wydatków na kultur ę w bud żecie gminy.

Wydatki z bud żetu Gminy na kultur ę

promocja 0,7%

sport 0,6%

bud żet Gminny O środek 95% Kultury 2,3%

biblioteka 1,4%

Źródło: opracowanie własne

29 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Na terenie Gminy tworz ą twórcy ludowi: 8 rze źbiarzy, 4 malarzy-plastyków, 5 osób zajmuje si ę haftem artystycznym, dwie – tkactwem, 1 osoba – lutnictwem. Wiele osób uprawia np. haft wył ącznie dla własnych potrzeb.

Oświata i wychowanie

Sie ć placówek o światowych w gminie jest równomierna i zgodna z oczekiwaniami społecznymi. Składaj ą si ę na ni ą: cztery szkoły podstawowe /Maniowy, Kluszkowce, Sromowce Wy żne i Sromowce Ni żne/, dwa gimnazja /Maniowy i Sromowce Ni żne/, klasy „O” w ka żdej szkole podstawowej oraz przedszkole w Kluszkowcach. Poni ższa tabela przedstawia liczb ę uczniów i nauczycieli w gminie Czorsztyn w latach 2000-2006

Rok Ilo ść Ilo ść nauczycieli Szkolny Uczniów 2000/ 2001 948 103 2001/2002 1047 102 2002/2003 1042 102 2003/2004 1053 101 2004/2005 1059 105 2005/2006 1040 110 źródło: opracowanie własne na podstawie danych Zespołu Obsługi Jednostek O światowych Gminy Czorsztyn.

30 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Liczba uczniów i nauczycieli w latach 2000-2006

1200

1000 uczniowie 800

600

400 nauczyciele 200 S5 0 S3

S1 rok rok szkolny 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005

Źródło: opracowanie własne

Realizacja zada ń w zakresie o światy przy rok rocznie malej ącej subwencji oświatowej powoduje konieczno ść przeznaczania coraz wi ększych kwot z dochodów własnych, co wpływa negatywnie na realizacje innych zada ń gminy. Poni ższa tabela przedstawia dochody bud żetu Gminy i wydatki na o świat ę w latach 2000 -2005

Rok Wydatki udział bud żetowy na o świat ę wydatków Dochody bud żetu gminy tj. szkoły, na o świat ę oddz. „O”, Razem Subwencja subwencja dotacje pozostałe w bud żecie oświatowa ogólna dochody przedszkole własne gminy 2000 8.241.483 2.580.271 1.023.008 725.439 3.912765 3.769.554 45,7 2001 8.051.225 3.122.103 1.225.103 478.257 3.225.783 3.814.658 47,4 2002 9.305.353 3.658.136 865.448 614.938 4.166.831 6.898.124 74,1 2003 10.644.921 4.228.004 1.368.458 584.408 4.464.051 6.302.510 59,2 2004 11.038.639 4.324.474 1.640.002 635.117 4.439.046 5.506.858 49,9 2005 11.891.900 4.325.754 1.618.253 2.031.144 4.054.389 5.897.648 49,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

31 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Kultura fizyczna i sport

W małej gminie tak doro śli jak i młodzie ż nie maj ą wielkich mo żliwo ści w zakresie samorealizacji i zagospodarowania wolnego czasu. Jedn ą z szans daje najszerzej rozumiany sport. W Gminie Czorsztyn, licz ącej niewiele ponad siedem tysi ęcy mieszka ńców, na siedem wsi wszystkie maj ą zapewnione warunki do uprawiania sportu. W sze ściu wsiach znajduj ą si ę pełnowymiarowe, dobrze utrzymane boiska do piłki no żnej, w sołectwie Sromowce Wy żne na terenie nale żą cym do boiska sportowego funkcjonuje kompleks sportowo-rekreacyjny (zadaszona estrada z pomieszczeniami socjalnymi, kort tenisowy i boisko do siatkówki). W Gminie Czorsztyn działaj ą od 2000 r. Ludowe Kluby Sportowe (wcze śniej były to Ludowe Zespoły Sportowe): „Luba ń” w Maniowach , „ Zapora” Kluszkowce, „Trzy Korony” Sromowce Ni żne, „ Spływ” Sromowce Wy żne , „Czorsztyn - ski” Kluszkowce. W LKS „Luba ń” dominuje piłka no żna /seniorzy graj ą w IV lidze/, LKS „Spływ” z tenisem stołowym tak że gra w IV lidze, a zawodnicy „Czorsztyn- ski”osi ągaja sukcesy w narciarstwie klasycznym. Poza Ludowymi Klubami Sportowymi działaj ą Uczniowskie Kluby Sportowe:, UKS „Szarotka” Kluszkowce, UKS „Spływ II” Sromowce Wy żne – specjalizuj ący si ę w kajakarstwie górskim i osi ągaj ący w tej dziedzinie sukcesy nie tylko w Polsce, ale i mi ędzynarodowe.UKS „Spływ II” od pi ęciu lat jest organizatorem Międzynarodowych Regat w Kajakarstwie Górskim im. dh Olgi Małkowskiej, w których uczestniczy corocznie ok. 150 zawodników z Polski i Słowacji, a s ędziami s ą wybitni przedstawiciele tego sportu z kraju i zagranicy.

Realizuj ąc zadania nało żone przez ustaw ę o po żytku publicznym i wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 roku ( Dz. U. Nr 96, poz. 873) Gmina w 2003 r. opracowała Program Współpracy z Organizacjami Społecznymi. Przewidziane w programie środki otrzymuj ą przede wszystkim LKS-y i UKS-y.

Ochrona zdrowia i opieka społeczna

Zadania z zakresu ochrony zdrowia realizuje Samodzielny Publiczny Gminny Ośrodek Zdrowia w Maniowach poprzez poradnie: lekarza medycyny rodzinnej

32 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn i ogólnego, pediatryczn ą, ginekologiczn ą, chirurgiczn ą, otolaryngologiczn ą, gabinety rehabilitacyjne, gabinet stomatologiczny. Działa tak że punkt przyjęć pracowni analitycznej. SP GOZ zapewnia mieszka ńcom całodobow ą opiek ę lekarsk ą. W Sromowcach Ni żnych funkcjonuje punkt lekarski podlegaj ący SP GOZ, a w Sromowcach Wy żnych Oddział Ratunkowy . Na terenie gminy funkcjonuj ą apteki w Maniowach i Sromowcach Wy żnych. Do realizacji zada ń z zakresu opieki społecznej utworzony jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej .

Bezpiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo żarowa

Ochron ę przeciwpo żarow ą na obszarze gminy zapewnia siedem Jednostek Ochotniczych Stra ży Po żarnych . Remizy OSP znajduj ą si ę w ka żdej wsi pełni ąc równocze śnie inne funkcje usługowe dla mieszka ńców. Wszystkie jednostki OSP s ą dobrze wyposa żone w sprz ęt specjalistyczny, a cała gmina wyposa żona jest w sie ć hydrantów p. po ż. W ramach podnoszenia poziomu ochrony p.po żarowej konieczne jest wł ączenie jednej z jednostek OSP do Krajowego Systemu Ratownictwa. Bezpiecze ństwo publiczne zapewnia Komisariat Policji w Kro ścienku n/D. /Maniowach funkcjonuje punkt dzielnicowych/, a tak że Stra żnica Stra ży Granicznej w Sromowcach Wy żnych, która przejmuje coraz wi ęcej zada ń Policji.

33 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Ludno ść Gminy

Liczba ludno ści Gminy Czorsztyn w grudniu 2004 roku wynosiła 7118. Rozmieszczenie mieszka ńców w poszczególnych sołectwach przedstawia poni ższa tabela.

Pow. Liczba ludno ści % ogółem Liczba Jednostka sołectwa w ha ludno ści ludno ści na ha Czorsztyn 343 336 5,65 0,97 Huba 243 106 1,48 0,43 Kluszkowce 1146 1767 24,84 1,54 Maniowy 2006 2111 29,66 1,05 Mizerna 571 553 7,82 0,97 Sromowce Ni żne 947 1014 14,27 1,07 Sromowce Wy żne 916 1231 17,29 1,34 Gmina ogółem 6172 7118 100,00 1,15

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych z Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

Rozmieszczenie ludno ści w poszczególnych sołectwach Gminy 1231 928 Sromowce Wy żne 1014 947 Sromowce Ni żne 572 553 Mizerna 2009 2080 Maniowy 1152 1768 Kluszkowce

powierzchnia liczba ludno ści 106 106 Huba sołectwa w ha 332 336 Czorsztyn

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500

Źródło: opracowanie własne

34 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Poni ższa tabela przedstawia stan ludno ści i ruch naturalny w latach 1994 – 2004.

Rok Liczba Liczba Liczba Przyrost ludno ści urodze ń zgonów Naturalny 1994 6615 118 57 61 1995 6592 100 51 51 1996 6630 101 56 45 1997 6758 112 43 69 1998 6754 91 49 42 1999 6847 91 38 53 2000 6873 76 34 42 2001 9681 95 37 58 2002 6975 95 33 62 2003 7036 100 56 44 2004 7118 72 42 30 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych z Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

Analiza zjawisk demograficznych zachodz ących prowadzi do nast ępuj ącego wniosku, że wzrost liczby ludno ści wyst ępuje w niewielkim stopniu od 1996 roku

Poni ższa tabela przedstawia struktur ę ludno ści w miejscowo ściach Gminy Czorsztyn, stan na dzie ń 31 grudnia 2004 roku.

Miejscowo ść Liczba Męż czy źni Kobiety Wiek Wiek Wiek ludno ści przed- produkcyjny poproduk- ogółem produkcyjny cyjny

Czorsztyn 336 180 156 85 245 36 Huba 106 57 49 31 56 19 Kluszkowce 1767 869 898 589 968 211 Maniowy 2111 1090 1021 642 1217 221 Mizerna 553 261 292 146 338 69 Sromowce Ni żne 1014 482 532 285 580 149

Sromowce Wy żne 1231 589 642 431 648 152 Razem 7118 3528 3590 2209 4052 857 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych z Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

35 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Struktura ludno ści w Gminie

8000 wiek poprodukcyjny 857 7000 2;

6000

5000 męzczy źni 3674

4000

wiek produkcyjny 3000 4052

2000 kobiety 3444

1000 wiek przedprodukcyjny 2209 01;1; 0 3; 4;4; 0 6; 7; 8; 1 2 3 4 5 6 7 8

Źródło: opracowanie własne

Ludno ść Gminy według stanu na 31 grudnia 2004 roku wynosiła 7118 osób, z czego 2674 to kobiety (51,61% ). Na wiek przedprodukcyjny przypada 31, 07% społecze ństwa, produkcyjny 56, 93%, poprodukcyjny 12%.

Poni ższa tabela przedstawia ludno ść w wieku powy żej 13 lat i wi ęcej według poziomu wykształcenia, płci.

Poziom wykształcenia średnie zsadni podsta podstawowe nie ludno ść ogólno zawo cze wowe nieuko ńczone ustalo wyż- police razem kształc ące dowe zawo lub bez ne sze alne dowe wykształcenia Ogółem 5552 194 120 902 238 664 1763 2362 211 - Męż czy źni 2728 76 33 344 81 263 1020 1167 88 - Kobiety 2824 118 87 558 157 401 743 1195 123 - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Jak wynika z przedstawionych wy żej danych najwi ększ ą grup ę stanowi ą osoby z wykształceniem podstawowym i zawodowym, co nie pozostaje bez wpływu na poziom intelektualny społecze ństwa. Wykształcenie podstawowe i nieuko ńczone podstawowe dominuje w grupie ludzi starszych i tak: 505 – osób w wieku powy żej 65 lat ma wykształcenie podstawowe, a 129 podstawowe nieuko ńczone.

36 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Ciekawy jest fakt, że kobiety w gminie Czorsztyn zdecydowanie dominuj ą nad m ęż czyznami, gdy chodzi o wykształcenie: wy ższe - 118 kobiet i 76 m ęż czyzn, policealne odpowiednio 85 kobiet i 33 m ęż czyzn, średnie: 558 kobiet i 344 m ęż czyzn. Osoby z wykształceniem wy ższym stanowi ą 3,49% społecze ństwa, podczas gdy z wykształceniem podstawowym 42,54%.

Dane dot. ludno ści wg źródeł utrzymania i płci

Utrzymuj ąca si ę z pracy z pozostałych źródeł nie na rachunek własny w tym usta razem w tym Z Z rent lono w swoim emery Wyszczególnienie najemnej gospod. razem tury Ogółem razem rolnym Ogółem 7118 4913 3406 1140 306 2205 744 1091 1 Męż czy źni 3528 2550 1693 82 139 978 310 490 - Kobiety 3590 2363 1713 620 167 1227 434 601 - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Największ ą grup ę stanowi ą osoby utrzymuj ące si ę z pracy najemnej (3046 osób) W tym miejscu mo żna doda ć, że bezrobotnych według danych Powiatowego Urz ędu Pracy w Nowym Targu, w grudniu 2004 r. było 406 osób, podczas gdy 1998 roku było ich 287. Jeszcze jedna tabela scharakteryzuje gospodarstwa domowe i ludno ść według liczby osób w gospodarstwie.

Wyszczególn Gosp. Gospodarstwo domowe Ludno ść Przeci ęt Prze ienie dom według liczby osób w gosp. na ci ętna ogółe domowych liczba liczba m tym osób osób 5 5 i w w 1 2 3 4 i wi ęcej gosp. gospod. wi ę razem domo - Wielo- cej wym osob owym Ogółem 1639 147 211 224 339 718 7118 4389 4, 26 4,58

Gospod. Rodzinne 1467 - 188 222 339 718 6887 4389 4, 63 4, 63 Gospod. – nierodzinne 172 147 23 3 - - 231 - 1, 16 2, 08 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

37 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Ogółem w Gminie Czorsztyn jest 1639 gospodarstw, w tym 1467 rodzinnych i 172 nierodzinnych. Najwi ęcej jest gospodarstw, w których zamieszkuje 5 i wi ęcej osób – 718, co stanowi 43, 81%. Nale ży doda ć, że liczba rodzin składaj ących si ę z 10 – 15 osób nie jest wyj ątkiem (8 – 13 dzieci).

Struktura przestrzenna i mieszkalnictwo

W wyniku wielowiekowego rozwoju osadnictwa na obszarze gminy i współczesnych przemian zagospodarowania przestrzennego w strukturze przestrzennej wyró żniaj ą si ę dwie zasadnicze cz ęś ci – gorcza ńska i pieni ńska, powi ązane dolin ą Dunajca. Za zwornik całej struktury wypada uzna ć Czorsztyn. Cz ęść gorcza ńska struktury przestrzennej gminy oparta jest o przebieg drogi nr 969, z któr ą na zasadzie si ęgaczy powi ązane s ą poszczególne miejscowo ści. Cz ęść ta charakteryzuje si ę specyficznym pi ętrowym, równole żnikowym układem: rozci ągaj ące si ę od wschodu na zachód obszary o funkcjach przyrodniczych sąsiaduj ą z obszarami osadniczo – rolniczymi si ęgaj ącymi po drog ę nr 969 oraz z obszarami o charakterze otwartym, obejmuj ącym tereny rolne i wód zbiornika. Z punktu widzenia osadnictwa t ę cz ęść struktury przestrzennej gminy tworz ą: - zespół zabudowy wsi Maniowy, Mizerna i Kluszkowce obejmuj ący dwa skupiska; współcze śnie ukształtowany zespół zabudowy Nowych Maniów oraz oparte o dwa historyczne układy przestrzenne zespół wsi Mizerna – Kluszkowce. – zespół trzech skupisk zabudowy wsi Huba. W cz ęś ci pieni ńskiej struktury przestrzennej gminy wyodr ębniaj ą si ę dwa obszary: o funkcjach przyrodniczych, obejmuj ące przewa żnie kompleksy le śne oraz obszary rolno – osadnicze z koncentracjami zabudowy: Sromowcami Wy żnymi i Sromowcami Ni żnymi. Charakter zabudowy mieszkaniowej w poszczególnych cz ęś ciach i wsiach gminy jest znacznie zró żnicowany.

38 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Produkcja

Przedsi ębiorczo ść i podmioty gospodarcze

Wśród podmiotów gospodarczych zdecydowanie najliczniej reprezentowany jest sektor prywatny, w którym dominuj ącą grup ę stanowi ą osoby fizyczne prowadz ące działalno ść gospodarcz ą. Obecnie wiod ącym profilem miejscowych firm jest szeroko poj ęta turystyka, wraz z cał ą baz ą towarzysz ącą, jak np.: gastronomia, usługi turystyczne, budownictwo, handel, działalno ść produkcyjna oraz pozostała działalno ść usługowa (flisacy). Na dzie ń 31.12.2004r na terenie gminy zarejestrowanych było 540 podmiotów gospodarczych. Poni ższa tabela przedstawia liczb ę podmiotów gospodarczych.

Ilo ść Rodzaj podmiotu

2001r. 2002r. 2003r. 2004r.

Sektor publiczny 15 15 15 15

Sektor prywatny, w tym: 728 721 684 525

Osoby fizyczne 672 664 626 473 Spółki handlowe 10 12 14 14 Spółki cywilne 22 21 19 19 Spółdzielnie 1 1 1 1 Fundacje i stowarzyszenia - - 18 18

Ogółem 743 736 699 540

Źródło opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych z Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

39 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Stan podmiotów gospodarczych

743 736 800 699 700 600 540 500 Liczba 400 300 200 100 0 Rok

Stan podmiotów gospodarczych

Źródło: opracowanie własne

Na terenie gminy nie ma zakładów przemysłowych, w zwi ązku, z czym szczególna rola przypada przedsi ębiorstwom małym i średnim, charakteryzuj ącym si ę wysok ą dynamik ą i elastyczno ści ą. Rozwój tych przedsi ębiorstw napotyka jednak na bariery biurokratyczne oraz na trudn ą barier ę do przezwyci ęż enia - barier ę kapitałow ą. Poni ższa tabela przedstawia struktur ę podmiotów gospodarczych w gminie w układzie wg sekcji EKD zawarto w poni ższym zestawieniu:

40 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Liczba podmiotów L.p. Bran że 2001 2002 2003 2004 rok rok rok rok

1 Rolnictwo, łowiectwo i le śnictwo 4 6 13 15

2 Działalno ść produkcyjna 72 71 69 56

3 Budownictwo 37 31 30 37

4 Handel hurtowy i detaliczny, naprawy pojazdów 65 67 70 68 mechanicznych, motocykli oraz artykułów przeznaczenia osobistego i u żytku domowego

5 Hotele i restauracje 57 57 61 58

6 Transport, gospodarka magazynowa i ł ączno ść 28 28 28 26

7 Po średnictwo finansowe - - 4 3

8 Obsługa nieruchomo ści, wynajem i działalno ść 14 15 18 7 zwi ązana z prowadzeniem interesów

9 Pozostała działalno ść usługowa, komunalna, socjalna 466 461 406 270 i indywidualna 10 OGÓŁEM 743 736 699 540

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych z Urz ędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

Szczególne cechy i warto ściowe elementy środowiska przyrodniczego, kulturowego i krajobrazu cz ęś ci obszaru gminy powoduj ą, że funkcj ą dominuj ącą tych obszarów jest turystyka. Do tych terenów nale żą tereny nadbrze żne zbiornika czorszty ńskiego w rejonie Maniów i Kluszkowiec, rejon Nadzamcza w Czorsztynie, cz ęść Pienin na wschód od K ątów. Nale ży podkre śli ć, że na terenie gminy funkcjonuje około 60 gospodarstw agroturystycznych. Ponadto wielu mieszka ńców gminy uprawia zawód flisaka.

Rolnictwo

W strukturze gruntów dominuj ą lasy i grunty le śne obejmuj ące 46,1% powierzchni gminy, nast ępnie u żytki rolne 34,5% oraz pozostałe grunty. 19,4% powierzchni. Szczegółow ą struktur ę u żytkowania gruntów w gminie przedstawiono w poni ższym zestawieniu oraz wykresach:

41 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Grunty ogółem w ha Powierzchnia Indywidualne Pozostałe administracyjna gminy gospodarstwa ogółem rolne Ogólna powierzchnia gruntów 6172 4274 1898

Użytki rolne razem, w tym: 2126 1936 190

Grunty orne 957 878 79

Sady 11 10 1

Łąki 1008 946 62

Pastwiska trwałe 150 102 48

Lasy i grunty le śne 2848 1946 902

Pozostałe grunty (pod zabudowaniami, podwórzami, drogi, wody, i inne grunty 1198 392 806 użytkowane oraz nieu żytki)

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania R-02 obejmuj ącego u żytkowanie gruntów w gminie

Struktura gruntów w Gminie

pozostałe grunty 19% użytki rolne 34%

lasy i grunty le śne 47%

Źródło: opracowanie własne

42 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Struktura u żytków rolnych w Gminie

pastwiska trwałe 7%

gruntu orne 45%

łaki 47%

sady 1%

Źródło: opracowanie własne

Ogólna liczba gospodarstw w gminie to 1170. Dominują gospodarstwa małe. Średnia wielko ść gospodarstwa rolnego w gminie – 1,80 ha. Brak scalenia u żytków rolnych powoduje, że gospodarstwa rolne s ą silnie rozdrobnione i składaj ą si ę z kilku do kilkudziesi ęciu parcel (od 8 do 30). Rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz ukształtowanie terenu jest przyczyn ą słabo ści rolnictwa. Najwi ęcej w Gminie Czorsztyn jest gospodarstw rolnych nie zapewniaj ących utrzymania tj. 1- 2 ha – 437 i 1 ha – 405. Tylko jedno gospodarstwo jest 10 hektarowe. Poni ższa tabela przedstawia liczb ę u żytkowników gospodarstw rolnych według powierzchni u żytków rolnych oraz płci.

Ogółem Powierzchnia u żytków rolnych

Wyszczególnieni e do 1 ha 1 - 2 2 – 5 5 - 10 10 ha i wi ęcej Ogółem 1170 405 437 304 23 1

Męż czy źni 801 255 295 233 17 1

369 150 142 71 6 - Kobiety Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

43 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Klasy bonitacyjne gleb s ą bardzo niskie, co niekorzystnie wpływa na rozwój rolnictwa. Na terenie gminy klasyfikacja gleb przedstawia si ę nast ępuj ąco: Gleby bardzo dobre I i II klasa nie wyst ępuj ą na terenie gminy. Gleby dobre III klasa stanowi 5% Gleby średnie IV klasa stanowi 25% Gleby słabe i bardzo słabe V i VI klasy stanowi ą 70%

Le śnictwo

Ogólna powierzchnia lasów na terenie gminy Czorsztyn wynosi 2848 ha. Poni ższa tabela przedstawia rozkład własno ści lasów.

Wyszczególnienie Powierzchnia w ha Ogółem 2 848 Lasy gminne 633 Lasy pa ństwowe ogółem w tym: 902 Lasy w zarz ądzie PPN 53 Lasy wspólnot gruntowych 22 Lasy ko ścielne 19 Lasy osób fizycznych 1 272 Lasy w u żytkowaniu wieczystym 13 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Gminy Czorsztyn z/s w Maniowach

44 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Bud żet

Bud żet gminy jest rocznym planem finansowym obejmuj ącym dochody i wydatki oraz wskazuj ącym środki pokrycia niedoboru. W bud żecie wyodr ębnia si ę dochody i wydatki zwi ązane z zadaniami własnymi gminy oraz dotacje i wydatki na finansowanie zada ń zleconych i powierzonych w danym roku, które to na mocy odr ębnych ustaw przekazano gminie do realizacji. Zadania własne gminy okre ślone s ą stosownymi ustawami, maj ą charakter obowi ązkowy, a zatem gmina nie mo że odst ąpi ć od ich realizacji. Realizowane s ą z uzyskanych dochodów własnych gminy, okre ślonych w ustawie o dochodach jednostek samorz ądu terytorialnego.

KSZTAŁTOWANIE SI Ę DOCHODÓW I WYDATKÓW W LATACH 2005-2013

18000000 dochody wydatki 16000000

14000000

12000000

10000000

zł 8000000

6000000

4000000

2000000

0

Źródło: opracowanie własne

Dochody bud żetu podzieli ć mo żna na: – dochody własne, – subwencje ogóln ą, – dotacje celowe. – Najwy ższ ą pozycj ę w dochodach gminy zajmuje subwencja ogólna, która stanowi 29% wszystkich dochodów gminy w 2005 roku. W latach 2006-2013

45 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn subwencja ogólna stanowi ć b ędzie a ż 49% wszystkich dochodów gminy. Subwencja jest źródłem finansowania zada ń własnych gminy wynikaj ących z ustaw i jest cz ęś ciow ą rekompensat ą wydatków ponoszonych przez gmin ę na te zadania, w tym przede wszystkim utrzymanie szkół.

Bud żet Gminy w rozbiciu na poszczególne działy klasyfikacji bud żetowej bepiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo żarowa ochrona zdrowia 1% 0,8% pomoc społeczna 9% le śnictwo kultura 0,6% 1% turystyka 14%

gospodarka mieszkaniowa 2 %

oświata i wychowanie kultura fizyczna, sport 53% 0,8%

administracja obsługa długu publiczna 2% 11% transport i ł ączno ść 5%

Źródło: opracowanie własne

Udział poszczególnych źródeł dochodów w dochodach ogółem

49% 34% subwencje dotacje

17% dochody własne

Źródło: opracowanie własne

46 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Zadłu żenie gminy w 2005 roku stanowi 31,24 % w stosunku do dochodów gminy i wykazuje tendencj ę malej ącą w latach nast ępnych. Z uwagi na spłat ę zadłu żenia gminy, bud żet gminy zapewnia tylko realizacj ę najistotniejszych dla gminy zada ń. Poni ższa tabela przedstawia zadłu żenie gminy w latach 2005-2013.

Kształtowanie si ę zadłu żenia w latach 2005-2013

5000000

4500000

4000000

3500000

3000000

zł 2500000

2000000

1500000

1000000

500000

0

lata

Źródło: opracowanie własne

47 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cz ęść II

Strategia zrównowa żonego rozwoju gminy

48 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Diagnoza mo żliwo ści rozwojowych Gminy Czorsztyn

Analiza SWOT Jedn ą z popularniejszych technik analizy strategicznej jest analiza SWOT /nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: strengts – mocne strony, weaknesses – słabe strony, opportunities – mo żliwo ści, threats – zagro żenia/. Najogólniej rzecz ujmuj ąc jest to badanie silnych i słabych stron, w tym przypadku gminy, oraz pojawiaj ących si ę przed ni ą szans i zagro żeń. Rozpatrywanie tego, co mo że i powinno wyst ąpi ć w przyszło ści, wymaga konkretnej wiedzy o tym, co dzieje si ę dzi ś i zrozumienia obecnej sytuacji, w jakiej znajduje si ę gmina. Konieczne jest zatem przeprowadzenie diagnozy, która w analizie SWOT polega ona na okre śleniu mocnych i słabych stron gminy. Po przeprowadzeniu diagnozy tworzy si ę cz ęść prognostyczn ą, która w analizie SWOT jest okre ślana jako szanse i zagro żenia. Zarówno mocne jak i słabe strony gminy mog ą mie ć charakter materialny i niematerialny. Celem przeprowadzenia analizy SWOT było: - wskazanie podstawowych zewn ętrznych uwarunkowa ń, czyli zdarze ń, zjawisk, tendencji i procesów, wpływaj ących (obecnie lub w przyszło ści) pozytywnie lub negatywnie na rozwój gminy - szanse i zagro żenia gminy; - identyfikacja podstawowych wewn ętrznych uwarunkowa ń rozwoju gminy, wynikaj ących z obecnej i przewidywanej sytuacji w sferze społeczno-gospodarczej i funkcjonalno- przestrzennej - mocne i słabe strony gminy; Poni żej przedstawiona jest analiza gminy Czorsztyn pod kątem rozwoju turystyki i podniesienia standardu życia mieszka ńców.

49 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Analiza SWOT Gminy Czorsztyn – mocne i słabe strony

Mocne strony Słabe strony

- walory krajobrazowo - przyrodnicze - słaba infrastruktura turystyczna,

(Pieniny, Spływ Dunajcem, sportowa i rekreacyjna, brak

Gorcza ński i Pieni ński Park informacji turystycznej,

Narodowy, Jezioro Czorszty ńskie) - brak miejsc pracy, niska

oraz pozaprzyrodnicze (historyczne przedsi ębiorczo ść , ukryte

i kulturowe), bezrobocie agrarne, brak

- tradycyjny obszar recepcji perspektyw dla młodzie ży

turystycznej ze stosunkowo w miejscu zamieszkania,

rozpoznawaln ą mark ą, - ogólny niski standard bazy

- mo żliwo ść uprawiania wielu turystycznej i poziomu usług

rodzajów turystyki, turystycznych,

- dobrze rozwini ęta infrastruktura - zły stan dróg (powiatowych)

techniczna, i nieuregulowane prawnie tereny

- du ża ilo ść miejsc noclegowych oraz pod drogami, brak chodników,

go ścinno ść i życzliwo ść dla - rolnictwo- rozdrobnienie, słaba

przyjezdnych – agroturystyka, infrastruktura rolna, niskie klasy

- czyste środowisko naturalne, brak gleb,

uci ąż liwego przemysłu, rolnictwo - niskie wykształcenie ludno ści,

naturalne, dobry klimat, - słabo funkcjonuj ący system

- blisko ść Tatr i Zakopanego oraz bezpiecze ństwa publicznego,

granicy ze Słowacj ą, - wysokie zadłu żenie gminy do 2010

50 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

- bogactwo kulturowe i kultywowanie uniemo żliwiaj ące realizacj ę

tradycji- żywy folklor, granica trzech wi ększych inwestycji,

regionów kulturowych: Podhala, - brak stałego ł ącza internetowego

Pienin i Spisza, i odbioru TVP Program 1 i 2

- młode społecze ństwo, w Sromowcach Ni żnych.

- aktywna promocja gminy,

- obowi ązuj ący nowy Plan

Zagospodarowania Przestrzennego,

- wysoki poziom nauczania i zaj ęć

pozalekcyjnych w szkołach.

Analiza SWOT Gminy Czorsztyn – szanse i zagro żenia wynikaj ące z otoczenia zewn ętrznego Gminy

Szanse Zagro żenia

- wzrost napływu środków - brak uregulowa ń prawnych

strukturalnych UE, w stosunku do rolnictwa

- budowa kładki pieszo – rowerowej w terenach górskich,

ze Słowacj ą w Sromowcach Ni żnych, - nieustabilizowana polityka

- wi ęź Polonii z ojcowizn ą, podatkowa pa ństwa,

- moda na agroturyzm i ró żne typy - przerzucenie obowi ązków pa ństwa

turystyki oraz ekologi ę, w zakresie finansowania o światy

- rozbudowa drogi Zakopane – na gminy – rok rocznie malej ąca

Kraków (Zakopianka), subwencja,

51 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

- rosn ące zainteresowanie - odpływ młodych wykształconych

osiedlaniem si ę na terenach mieszka ńców do miasta

wiejskich, i zagranic ę,

- rosn ąca świadomo ść młodzie ży - brak dotacji pa ństwowych na

o potrzebie wykształcenia, likwidacje kl ęsk żywiołowych,

- odpowiednia polityka przestrzenna - nieotrzymanie środków

w zakresie budownictwa zewn ętrznych na doko ńczenie

mieszkalnego i letniskowego. priorytetowych inwestycji,

- konkurencyjno ść s ąsiednich

ośrodków turystyczno –

wypoczynkowych.

Analiza mo żliwo ści rozwoju gminy, a zwłaszcza identyfikacja jej słabych stron, umo żliwiła sformułowanie katalogu głównych problemów ograniczaj ących lub opó źniaj ących dalszy rozwój. Problemy te wynikaj ą z obecnej struktury funkcjonalno-przestrzennej, stanu gospodarki, infrastruktury społecznej i technicznej oraz środowiska przyrodniczego. S ą to słabe strony gminy. Efektywno ść ich usuwania, jak równie ż realizacja innych zada ń zmierzających do szybkiego rozwoju gminy zale żą w du żej mierze od rozwi ązania problemów zewn ętrznych, czyli zagro żeń rozwoju.

52 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cele strategiczne

Strategia jest zbiorem celów i sposobów ich osi ągni ęcia /tj. polityk, zasad post ępowania potrzebnych do ich realizacji/. Posiada ona struktur ę wielopoziomow ą. W miar ę przechodzenia od najwy ższego do ni ższych poziomów strategii plany staj ą si ę coraz bardziej szczegółowe i konkretne. Planowanie strategiczne polega na my śleniu w kategoriach czasu przyszłego, tj. w odpowiednim wymiarze perspektywicznym oraz partnerskim działaniu, w którym główn ą rol ę odgrywa społeczno ść lokalna, jej potrzeby i ambicje. Mo żna te ż powiedzie ć, że poj ęcie „strategia” jest synonimem takich okre śle ń jak: sposób działania czy droga post ępowania. Tak, wi ęc strategi ą nazywamy świadome, długofalowe działanie, zmierzaj ące do osi ągni ęcia wyznaczonych celów poprzez odpowiednie sterowanie rozwoju. Strategia powinna odpowiedzie ć na pytanie: jaki jest cel i w jaki sposób chce si ę go osi ągn ąć . Sformułowanie celu to deklaracja wyra żaj ąca zamiar stworzenia warto ści i udowodnienia, że warto ść ta została stworzona w wyniku jasno sformułowanych zasad działania, zasad, które definiuj ą poj ęcie sukcesu. Celem tej strategii jest zapewnienie doskonalenia jako ści bytowania mieszka ńców oraz turystów, funkcjonowania otoczenia społeczno-gospodarczego, stworzenia warunków przyjaznych ekologicznie, sprzyjaj ących rozwojowi jednostki i środowiska oraz utrwalaniu i rozwijaniu ponadlokalnej pozycji gminy w zakresie turystyki. Zarówno diagnoza stanu istniej ącego, jak i analiza mo żliwo ści rozwoju stanowi ą punkt wyj ścia do formułowania strategicznych celów rozwoju, a tak że - w nast ępnym etapie - okre ślenie programów i zada ń realizacyjnych. Kolejnym etapem prac nad strategi ą rozwoju gminy było okre ślenie celów strategicznych rozwoju gminy, które zostały sformułowane na podstawie analizy SWOT. Analiza SWOT okre śliła: a) uwarunkowania zewn ętrzne, tj. kluczowe szanse i zagro żenia tkwi ące w otoczeniu gminy, mog ące mie ć pozytywny lub negatywny wpływ na tempo jej dalszego rozwoju;

53 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

b) uwarunkowania wewn ętrzne, tj. mocne i słabe strony gminy, które mog ą hamowa ć lub stymulowa ć procesy rozwojowe gminy w przyszło ści; c) główne problemy rozwoju, tj. problemy wymagaj ące rozwi ązania, aby rozwój gminy miał w przyszło ści charakter zrównowa żony i trwały.

Sformułowane nadrz ędnych i strategicznych celów rozwoju gminy, misji gminy oraz zada ń wynikaj ą z konieczno ści: po pierwsze - likwidowania istniej ących zaniedba ń i ogranicze ń rozwojowych oraz ochrony zasobów, po drugie - tworzenia warunków dla zaspokajania ró żnorodnych przyszłych potrzeb. Cele nadrz ędne, wyznaczaj ące zasadniczy kierunek rozwoju gminy jako cało ści, s ą konkretyzacj ą misji rozwoju gminy. S ą one sformułowane ogólnie jako cele funkcjonalne, tzn. wyra żaj ące po żą dane funkcje (potrzeby), które winny zosta ć zrealizowane (zaspokojone) w okre ślonym horyzoncie czasu. Pomimo swej ogólno ści cele nadrz ędne s ą zwi ązane z konkretn ą rzeczywisto ści ą oraz prognoz ą jej zmian w przyszło ści. Sformułowano trzy cele nadrz ędne. S ą one sobie równe pod wzgl ędem wa żno ści i pilno ści, a zatem ich uszeregowanie nie ma wpływu na kolejno ść realizacji. Cele strategiczne s ą konkretyzacj ą celów nadrz ędnych. Oznacza to, że ka żdemu celowi nadrz ędnemu przypisane s ą cele strategiczne, które nale ży zrealizowa ć, aby osi ągn ąć dany cel nadrz ędny. Przy formułowaniu celów strategicznych uwzgl ędnione zostały problemy gminy, przede wszystkim zewn ętrzne i wewn ętrzne uwarunkowania jej rozwoju, jak równie ż obecna i prognozowana sytuacja finansowa gminy. Sformułowano dziesi ęć celów strategicznych. Poni ższe zestawienie przedstawia cele gminy:

54 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn Cel nadrz ędny:

A. Zapewnienie solidnego wykształcenia i podnoszenie poziomu aktywno ści społecznej mieszka ńców

Cel strategiczny: Cel strategiczny: Cel strategiczny: Cel strategiczny:

A.1. Wykształcone A.2. Zapewnienie A.3. Działania na rzecz A.4. Zapobieganie społecze ństwo bezpiecze ństwa publicznego rozwoju samorz ądno ści chorobom w gminie cywilizacyjnym

Rozwi ązania: Rozwi ązania: Rozwi ązania: Rozwi ązania:

A.1.1. Rozszerzenie A.2.1. Zapewnienie stałego A.3.1. Rozszerzenie A.4.1. Dalsza poprawa działalno ści pozaszkolnej dy żuru funkcjonariusza policji współpracy z organizacjami podstawowej opieki na terenie gminy pozarz ądowymi oraz zdrowotnej i mi ędzynarodowymi specjalistycznej

A.1.2. Rozbudowa systemu A.2.2. Działania na rzecz opieki nad dzie ćmi w wieku rozwoju jednostek OSP przedszkolnym

A.1.3 Zapewnienie A.2.3. Ścisła współpraca mieszka ńcom dost ępu do z Karpackim Oddziałem Stra ży stałego ł ącza internetowego Granicznej i Programu 1 i 2TVP

A.1.4 Rozbudowa bazy dydaktyczno - sportowej

55 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

A.1.5 Podniesienie jako ści szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego

A.1.6 Poprawa bazy obiektów kulturalnych

Priorytet: Priorytet : Priorytet: Priorytet:

- Rozbudowa Szkoły - Zwi ększenie bezpiecze ństwa - Ogłaszanie konkursów dla - Budowa windy Podstawowej w Maniowach mieszka ńców organizacji pozarz ądowych osobowej w budynku i Kluszkowcach ośrodka zdrowia w Maniowach

56 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cel nadrz ędny:

B. Gmina Czorsztyn o środkiem turystyki ponad lokalnej

Cel strategiczny: Cel strategiczny: Cel strategiczny: Cel strategiczny:

B.1. Poprawa infrastruktury B.2. Dostosowanie B.3. Dobra sie ć drogowa na B.4. Stałe działania na turystycznej, sportowej rolnictwa do specyfiki terenie gminy rzecz środowiska i rekreacyjnej gminy naturalnego

Rozwi ązania: Rozwi ązania: Rozwi ązania: Rozwi ązania:

B.1.1. Pozyskanie inwestorów B.2.1. Rozwój rolnictwa B.3.1 Poprawa dróg B.4.1 Podniesienie zainteresowanych budow ą ekologicznego i wojewódzkich i powiatowych świado mo ści ekologicznej wyci ągów narciarskich oraz agroturystyki stanowi ących atrakcyjne mieszka ńców infrastruktury turystycznej szlaki turystyczne

B.1.2. Wyznaczenie i urz ądzenie B.2.2. Organizacja szkole ń B.3.2 Poprawa stanu B.4.2. Poprawa stanu szlaków rowerowych, szlaku dla rolniczych i technicznego dróg i budowa zieleni rekreacyjnej narciarstwa biegowego oraz agroturystycznych chodników punktów widokowych

B.1.3. Poprawienie oznakowania B.3.3 Poprawa B.4.3 Poprawa czysto ści istniej ących szlaków turystycznych bezpiecze ństwa ruchu zbiornika jeziora drogowego czorszty ńskiego

57 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

B.1.4 Wpływanie na wła ścicieli B.3.4 Modernizacja dróg B.4.4. Poprawa przystani wodnych w celu dalszej dojazdowych do pól infrastruktury wodno - poprawy jej estetyki ściekowej

B.1.5. Systematyczna poprawa zaplecza sportowo- rekreacyjnego

: B.1.6. Utworzenie profesjonalnej informacji turystycznej

B.1.7. Przystosowanie szkół do obsługi turystyki kolonijnej

B.1.8 Rozwój bazy noclegowej oraz żywieniowo – gastronomicznej

B.1.9. D ąż enie do utworzenia przez Pieni ński Park Narodowy ście żek dydaktycznych na terenie parku

Priorytet: Priorytet : Priorytet: Priorytet:

- Budowa ście żek rowerowych - Stworzenie gminnej bazy - Modernizacja dróg - Modernizac ja infrastruktury miejsc noclegowych wodoci ągowej

- Stworzenie nowych miejsc pracy

58 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cel nadrz ędny:

C. Sprawne zarz ądzanie gmin ą

Cel strategiczny: Cel strategiczny:

C. 1. Stworzenie warunków dla C. 2. D ąż enie do oddłu żenia gminy rozwoju przedsi ębiorczo ści i tworzenia nowych miejsc pracy

Rozwi ązania: Rozwi ązania:

C.1.1. Pro – inwestycyjna polityka C.2.1. Prowadzenie racjonalnej gminy i oszcz ędnej polityki finansowej

C.1.2. Polityka promocyjna gminy C.2.2.Prowadzenie racjonalnej polityki podat kowej

C.2.3. Podj ęcie działa ń na rzecz wyegzekwowania opłaty miejscowej

Priorytet: Priorytet :

- Pozyskiwanie środków - Pozyskiwanie środków pozabud żetowych pozabud żetowych - Pozyskanie inwestorów zewn ętrznych

59 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Misja Gminy Czorsztyn

Misja to deklaracja buduj ąca wspólnot ę warto ści, daj ąca poczucie wspólnego celu, ukierunkowuj ąca indywidualne działanie na osi ąganie wspólnych celów i tworzenie warto ści uznawanych przez otoczenie. Misja nale ży do zasadniczych elementów strategii. Misj ą, w przypadku Gminy Czorsztyn jest kreowanie rozwoju zrównowa żonego, opieraj ącego si ę na maksymalnym wykorzystaniu zasobów gospodarczych, infrastrukturalnych, kulturowych, organizacyjnych i samorz ądowych. Misja rozwoju jest to - uj ęta w sposób syntetyczny - deklaracja intencji władz samorz ądowych, co do kierunków przyszłego rozwoju gminy. Okre śla ona przyszło ściowy obraz gminy oraz informuje o wspólnych warto ściach i przekonaniach le żą cych u podstaw podejmowania okre ślonych działa ń. Misja ma istotn ą warto ść informacyjn ą zarówno dla mieszka ńców gminy, podmiotów gospodarczych, jak i dla jej otoczenia. Okre śla, „co chcemy osi ągn ąć w okre ślonym horyzoncie czasu" i to nie w oparciu o marzenia i wizje, lecz o własne zasoby i mo żliwo ści rozwoju (mocne i słabe strony gminy) oraz warunki stworzone przez otoczenie (szanse i zagro żenia rozwojowe gminy). U podstaw misji rozwoju gminy Czorsztyn le ży przekonanie, że gmina ma potencjalne szanse by sta ć si ę atrakcyjnym miejscem zamieszkania i lokalizacji kapitału. St ąd te ż w śród podstawowych przesłanek rozwa żanych przy formułowaniu deklaracji misji rozwoju wymieni ć nale ży d ąż enie do:

• efektywnego wykorzystania zasobów ludzkich, finansowych, przestrzeni, infrastruktury technicznej i społecznej, • tworzenia optymalnych warunków dla rozwoju gospodarki lokalnej, w tym wspierania drobnej przedsi ębiorczo ści, • podniesienia rangi gminy w regionie i jej atrakcyjno ści w celu zwi ększenia napływu zasobów zewn ętrznych (ludno ści oraz kapitału krajowego i zagranicznego), • ochrony istniej ących zasobów przyrodniczych i kulturowo-historycznych, dąż enie do zrównowa żonego rozwoju (tzw. ekorozwoju),

60 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

• lepsze zaspokajanie potrzeb mieszka ńców, • rozwijanie współpracy władz gminy z administracj ą samorz ądow ą i rz ądow ą, organizacjami pozarz ądowymi i mieszka ńcami gminy,

Wśród wielu zgłoszonych propozycji wizji rozwoju gminy przyj ęta została wizja sformułowana w sposób przedstawiony poni żej:

M I S J A G M I N Y CZORSZTYN Z/S W MANIOWACH

GMINA CZORSZTYN – GMIN Ą TURYSTYCZN Ą XXI WIEKU WYKORZYSTUJAC Ą MIEJSCOWE WALORY KRAJOBRAZOWO-KULTUROWE

Tak zdefiniowana misja gminy spełnia funkcj ę wyznacznika podstawowych kierunków prac nad okre śleniem celów strategicznych rozwoju gminy oraz celów szczegółowych i zada ń realizacyjnych. Równocze śnie ustalone zostały priorytety działa ń gminy i jej rozwoju, którymi jest d ąż enie do zwi ększenia atrakcyjno ści gospodarczej gminy Czorsztyn oraz poprawy jako ści życia mieszka ńców

61 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Opis priorytetów i zarys działa ń

Poło żenie i walory gminy Czorsztyn skłaniaj ą do wyboru szeroko poj ętej turystyki jako głównego kierunku jej rozwoju przy równoczesnym zapewnieniu poprawy warunków życia jej mieszka ńcom. Na podstawie analizy SWOT zostały sformułowane cele nadrz ędne i cele szczegółowe wyznaczaj ące kierunek rozwoju gminy - misj ę gminy. Ka żdemu celowi strategicznemu przyporz ądkowano rozwi ązania (priorytety). Nast ępnie ka żdemu priorytetowi przypisano katalog działa ń do realizacji, co przedstawiono poni żej

Cel 1. Wykształcone społecze ństwo

Priorytet 1. Rozszerzenie działalno ści pozaszkolnej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- zagwarantowanie uczniom ró żnorodnych form rekreacji i czynnego wypoczynku, - zapewnienie uczniom zaj ęć w ramach kół zainteresowa ń, zespołów artystycznych oraz kół przedmiotowych, - udost ępnienie pracowni komputerowych na dodatkowe zaj ęcia pozalekcyjne,

Priorytet 2. Rozbudowa systemu opieki nad dzie ćmi w wieku przedszkolnym

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- utworzenie przedszkola dla Sromowiec Wy żnych i Ni żnych,

62 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Priorytet 3. Zapewnienie mieszka ńcom dost ępu do stałego ł ącza internetowego i Programu 1 i 2TVP

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- monitowanie w TVP i TP S.A - budowa stałego ł ącza satelitarnego,

Priorytet 4. Rozbudowa bazy dydaktyczno - sportowej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- doko ńczenie budowy gminnej hali sportowej przy Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Maniowach, - rozbudowa Szkoły Podstawowej w Maniowach, - opracowanie dokumentacji budowlanej i przyst ąpienie do budowy Szkoły Podstawowej w Kluszkowcach, - remont budynku przedszkola w Kluszkowcach, - doko ńczenie budowy Szkoły Podstawowej w Sromowcach Ni żnych, - preferowane b ędą równie ż inne działania zwi ązane z rozwojem bazy oświatowej,

Priorytet 5. Podniesienie jako ści szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- wprowadzenie obowi ązkowej nauki drugiego j ęzyka, - dofinansowanie doskonalenia nauczycieli,

63 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Priorytet 6. Poprawa bazy obiektów kulturalnych

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- wzbogacenie ksi ęgozbioru bibliotek i ich komputeryzacja, - remont Izby Regionalnej w Sromowcach Wy żnych, - preferowane b ędą równie ż inne działania na rzecz kultury,

Cel 2. Zapewnienie bezpiecze ństwa publicznego w gminie

Priorytet 1. Zapewnienie stałego dy żuru funkcjonariusza policji na terenie gminy

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- przyznanie środków finansowych na etat funkcjonariusza policji działaj ącego na terenie gminy,

Priorytet 2. Działania na rzecz rozwoju jednostek OSP

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- doposa żenie jednostek Ochotniczych Stra ży Po żarnych, - modernizacja sieci hydrantów na terenie gminy, - wprowadzenie jednej z jednostek OSP do Krajowego Systemu Ratownictwa, - kontynuacja budowy remizy OSP w miejscowo ści Mizerna, - preferowane b ędą równie ż inne działania zwi ązane z bezpiecze ństwem i ochron ą przeciwpo żarow ą,

64 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Priorytet 3. Ścisła współpraca z Karpackim Oddziałem Stra ży Granicznej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- dofinansowanie działalno ści prewencyjnego Oddziału Stra ży Granicznej – stra żnica w Sromowcach Wy żnych,

Cel 3. Działania na rzecz rozwoju samorz ądno ści

Priorytet 1. Rozszerzenie współpracy z organizacjami pozarz ądowymi oraz mi ędzynarodowymi

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z Pieni ńskim Parkiem Narodowym, Stowarzyszeniem Flisaków, - współpraca transgraniczna mi ędzy Polsk ą a Słowacj ą, - aktywizacja organizacji pozarz ądowych – wł ączenie w życie gminy,

Cel 4. Zapobieganie chorobom cywilizacyjnym

Priorytet 1. Dalsza poprawa podstawowej opieki zdrowotnej i specjalistycznej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- zakup bada ń mamograficznych dla kobiet z terenu gminy - zakup bada ń w zakresie osteoporozy, - zakup bada ń spirometrycznych, - budowa windy osobowej w budynku o środka zdrowia w Maniowach, - preferowane b ędą równie ż inne działania w zakresie ochrony zdrowia,

65 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cel 5. Poprawa infrastruktury turystycznej, sportowej i rekreacyjnej

Priorytet 1. Pozyskanie inwestorów zainteresowanych budow ą wyci ągów narciarskich oraz infrastruktury turystycznej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- budowa o środka turystyczno – rekreacyjno – narciarskiego ”Luba ń” w masywie Gorców, - budowa o środka turystyczno – rekreacyjnego Maniowy – Mizerna – Kluszkowce, - doko ńczenie budowy kompleksu wyci ągów narciarskich, rekreacyjnych i infrastruktury towarzysz ącej wokół góry Wd żar, - kontynuacja budowy gminnej hali sportowej przy Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Maniowach, - budowa ze stron ą słowack ą basenów geotermalnych, - budowa toru kajakowego, - budowa kładki turystycznej w Sromowcach Wy żnych, - pozyskanie inwestorów strategicznych dla stworzenie nowych miejsc pracy, - preferowane b ędą równie ż inne działania na rzecz o światy oraz turystyki,

Priorytet 2. Wyznaczenie i urz ądzenie szlaków rowerowych, szlaku dla narciarstwa biegowego oraz punktów widokowych

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- wytyczenie szlaków rowerowych, dla narciarstwa biegowego oraz ich budowa, - wytypowanie punktów widokowych, - budowa miejsc postojowych (parkingów), - zakup stolików i ławeczek, - współpraca z Euroregionem Tatry”, - zagospodarowanie terenu na ogniska dla wycieczek, turystów oraz mieszka ńców,

66 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

- pozyskanie środków pozabud żetowych,

Priorytet 3. Poprawienie oznakowania istniej ących szlaków turystycznych,

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z PPN i PTTK, - pozyskanie środków pozabud żetowych,

Priorytet 4. Wpływanie na wła ścicieli przystani wodnych w celu dalszej poprawy jej estetyki

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- zagospodarowanie terenów nad Dunajcem i jeziorem czorszty ńskim dla celów rekreacyjnych, - pomoc w pozyskaniu środków pozabud żetowych,

Priorytet 5. Systematyczna poprawa zaplecza sportowo - rekreacyjnego

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- modernizacja istniej ących boisk sportowych, - budowa placów zabaw, - pozyskanie środków pozabud żetowych, - preferowane b ędą inne działania w zakresie sportu i rekreacji,

67 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Priorytet 6. Utworzenie profesjonalnej informacji turystycznej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- utworzenie punktów informacji turystycznej „IT”, - oznakowanie gminy (tablice informacyjne, drogowskazy), - pozyskanie środków pozabud żetowych,

Priorytet 7. Przystosowanie szkół do obsługi turystyki kolonijnej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- przygotowanie zaplecza socjalnego (kuchnia, łazienki),

Priorytet 8. Rozwój bazy noclegowej oraz żywieniowo - gastronomicznej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- budowa, modernizacja bazy noclegowego, - budowa, modernizacja bazy żywieniowo - gastronomicznej,

Priorytet 9. Dąż enie do utworzenia przez Pieni ński Park Narodowy ście żek dydaktycznych na terenie parku

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z PPN, - pozyskanie środków pozabud żetowych,

68 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cel 6. Dostosowanie rolnictwa do specyfiki gminy

Priorytet 1. Rozwój rolnictwa ekologicznego i agroturystyki

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- prowadzenie akcji promuj ącej najlepsze gospodarstwa ekologiczne i agroturystyczne, - współpraca rolników z administracj ą publiczn ą w działaniach na rzecz poprawy warunków gospodarowania, pozyskanie środków pozabud żetowych,

Priorytet 2. Organizacja szkole ń rolniczych i agroturystycznych

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z o środkami szkoleniowymi,

Cel 7. Dobra sie ć drogowa na terenie gminy

Priorytet 1. Poprawa dróg wojewódzkich i powiatowych stanowi ących atrakcyjne szlaki turystyczne

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z Wojewódzkim i Powiatowym Zarz ądem Dróg, - budowa obwodnicy – Kluszkowce „Królówka” - doko ńczenie budowy trzeciego pasa ruchu na Snozce w Kluszkowcach, - remont drogi K ąty – Sromowce Ni żne, - budowa chodników na terenie gminy,

69 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Priorytet 2. Poprawa stanu technicznego dróg i budowa chodników

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu: - doko ńczenie rozpocz ętej budowy dróg w Kluszkowcach, - budowa drogi „Witosa” w Maniowach, - modernizacja drogi na odcinku od remizy OSP do skrzy żowania przy „Orlim Gnie ździe” w Sromowcach Wy żnych, - pozyskanie środków na rozbudow ę i modernizacje dróg, - inwentaryzacja dróg gminnych, - utrzymywanie dróg na odpowiednim poziomie technicznym, - preferowane b ędą inne działania na rzecz infrastruktury drogowej,

Priorytet 3. Poprawa bezpiecze ństwa ruchu drogowego

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z Policj ą, - wykonanie oznakowa ń poziomych (szczególnie przed szkołami), - pozyskanie środków pozabud żetowych na rozbudow ę i modernizacje dróg,

Priorytet 3. Modernizacja dróg dojazdowych do pól

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z rolnikami, - pozyskanie środków pozabud żetowych na modernizacje dróg do pól,

70 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Cel 8. Stałe działania na rzecz środowiska naturalnego

Priorytet 1. Podniesienie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- organizowanie konkursów: konkurs o puchar recyklingu oraz konkurs Lider Tworzyw Sztucznych, - organizowanie akcji „Sprz ątanie Świata”, - zlikwidowanie dzikich wysypisk śmieci,

Priorytet 2. Poprawa stanu zieleni rekreacyjnej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- systematyczne sadzenie drzew i krzewów,

Priorytet 3. Poprawa czysto ści zbiornika jeziora czorszty ńskiego

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- współpraca z Sanepidem,

Priorytet 4. Poprawa infrastruktury wodno - ściekowej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- uzbrojenie terenów przewidzianych pod zabudow ę w sie ć wodoci ągow ą i kanalizacyjn ą, - budowa oczyszczalni ścieków w Sromowcach Ni żnych,

71 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

- skanalizowanie miejscowo ści Sromowce Ni żne, Huba oraz cz ęść Maniów ul. Hubka, - modernizacja wodoci ągów gminnych,

Cel 9. Stworzenie warunków dla rozwoju przedsi ębiorczo ści i tworzenia nowych miejsc pracy

Priorytet 1. Pro – inwestycyjna polityka gminy

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- Wieloletni plan inwestycyjny, - Pozyskiwanie środków pozabud żetowych, - Pozyskanie inwestorów zewn ętrznych, - Uzbrojenie terenów pod działalno ść gospodarczą, - Polityka przestrzenna sprzyjaj ąca lokalizacji działalno ści gospodarczej, - Przygotowanie dalszych terenów pod budownictwo mieszkaniowe, - Zagospodarowanie obiektów nieu żytkowanych na terenie gminy,

Priorytet 2. Polityka promocyjna gminy

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu: - rozwój współpracy mi ędzygminnej, - rozwój współpracy zagranicznej, - wdro żenie metod zarz ądzania jako ści ą, - wydawanie lokalnego czasopisma, - udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, - współudział w imprezach kulturalnych i turystycznych organizowanych przez jednostki zewn ętrzne, - wydawanie materiałów promocyjnych (foldery, kalendarz, itp.), - promowanie miejscowej twórczo ści ludowej,

72 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

- poszerzenie kalendarza imprez kulturalnych i sportowych,

Cel 10. D ąż enie do oddłu żenia gminy

Priorytet 1. Prowadzenie racjonalnej i oszcz ędnej polityki finansowej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- racjonalne planowanie i bie żą ca kontrola planu wydatków, - emisja obligacji komunalnych, - umiej ętne zarz ądzanie długiem publicznym, - pozyskanie środków pozabud żetowych,

Priorytet 2. Prowadzenie racjonalnej polityki podatkowej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- ustalenie stopy wzrostu podatków sprzyjaj ącej rozwojowi gminy,

Priorytet 3. Podj ęcie działa ń na rzecz wyegzekwowania opłaty miejscowej

Działania podejmowane dla realizacji priorytetu:

- wzmocnienie informacji o roli opłaty miejscowej, - kontrola kwater prywatnych i o środków wypoczynkowych u osób posiadaj ących wpis do rejestru działalno ści gospodarczej, - wyci ąganie konsekwencji wobec niepobieraj ących opłat od turystów i wczasowiczów wła ścicieli miejsc noclegowych,

73 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Priorytety inwestycyjne na lata 2005 – 2006

1. Budowa chodnika przy ulicy Zamkowej w Czorsztynie

Koszt 158 000 zł. Źródła finansowania: bud żet gminy

2. Budowa kładki rowerowo – pieszej na rzece Dunajec ł ącz ącej miejscowo ści Sromowce Ni żne w Gminie Czorsztyn (RP) i Czerwony Klasztor na Słowacji (RS)

Koszt 1 795 323 zł. Źródła finansowania: bud żet gminy, środki przedakcesyjne w ramach Phare CBC Polska – Słowacja, środki partnera słowackiego

3. Rozbudowa remizy OSP w Mizernej – II etap

Koszt 70 307 zł. Źródła finansowania: bud żet gminy,

4. Budowa gminnej hali sportowej przy Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Maniowach – etap II

Koszt 3 868 360 zł (inwestycja trzy letnia, koszt w 2007r – 949 547 zł) Źródła finansowania: bud żet gminy, środki Totalizatora Sportowego, fundusze strukturalne.

5. Przebudowa i rozbudowa Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Maniowach – etap I Gimnazjum

Koszt 271 030 zł. Źródła finansowania: bud żet gminy,

74 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

6. Modernizacja kotłowni opalanej w ęglem na opalan ą olejem opałowym w Szkole Podstawowej w Sromowcach Wy żnych

Koszt 165 724 zł. Źródła finansowania: bud żet gminy, WFO ŚiGW, Uczniowski Klub Sportowy Sromowe Wy żne

75 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Monitorowanie i ocena wdra żania strategii

Monitorowanie jest procesem, który ma na celu analizowanie stanu zaawansowania projektu i jego zgodno ść z postawionymi celami. Istot ą monitorowania jest wyci ągni ęcie wniosków z tego, co zostało i nie zostało zrobione. Jest ni ą modyfikowanie dalszych poczyna ń w taki sposób, aby osi ągn ąć zakładany cel w przyszło ści. Istotnym elementem monitorowania jest wypracowanie technik zbierania informacji oraz opracowanie wska źników, które odzwierciedlały efektywno ść prowadzonych działa ń. Zdania zaproponowane w projektach nie podlegaj ą bezwzgl ędniej konieczno ści realizacji, w kształcie, w jakim zostały zapisane. One mog ą i powinny ewoluowa ć. Istnieje potrzeba przegl ądu zada ń i ich ewentualnej korekty, bądź uzupełnienia, stosownie do zmieniaj ących si ę uwarunkowa ń wewn ętrznych i zewn ętrznych. Równocze śnie do dokumentu strategii powinny by ć wprowadzane nowe projekty, wynikaj ące z pojawiaj ących si ę mo żliwo ści (na przykład pozyskanie dodatkowych środków), b ądź zgłaszanych potrzeb społecznych.

W celu realizacji monitoringu i oceny realizacji strategii ustanawia si ę nast ępuj ące mechanizmy:

1. Monitoring realizacji strategii b ędzie prowadził 5 – osobowy Zespół do spraw Monitoringu Strategii. W skład zespołu b ędą wchodzi ć: Przewodnicz ący oraz 4-ch członków.

2. Zespół ds. Monitoringu Strategii odbywa spotkania w cyklu trzymiesi ęcznym. Spotkania Zespołu maj ą na celu dokonywanie bie żą cej oceny post ępu i skutków realizacji, a w szczególno ści post ępu we wdra żaniu zada ń z przyj ętym harmonogramem.

3. Ocena realizacji strategii dokonywana jest przez Rad ę Gminy. Rada Gminy dokonuje oceny post ępu i skutków realizacji strategii w cyklu półrocznym,

76 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

na podstawie sprawozda ń składanych Radzie przez Wójta oraz Przewodnicz ącego zespołu ds. Monitoringu Strategii.

4. Raz na dwa lata Komisja ds. Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy dokona aktualizacji zapisów strategii w oparciu o ocen ę jej realizacji. Zaktualizowana strategia jest przyjmowana na sesji Rady Gminy.

77 Strategia rozwoju Gminy Czorsztyn

Wnioski ko ńcowe

Niniejsza Strategia stanowi przydatne narz ędzie w działaniach zwi ązanych z pozyskiwaniem funduszy pomocowych, poniewa ż konstrukcja i metodologia opracowania niniejszej Strategii Rozwoju koresponduje z logik ą wniosków aplikacyjnych oraz dostarcza materiał do analizy projektów w kontek ście szerszych celów i polityk. Niniejszy dokument zawiera list ę programów i zada ń wa żnych ze wzgl ędu na realizacj ę głównych celów rozwoju gminy. Zaproponowane w strategii projekty zostały okre ślone w czasie i w zakresie merytorycznym zgodnie z dost ępnymi, aktualnie danymi. Żadne informacje na temat kosztów projektów nie mog ą by ć tutaj dokładnie okre ślone, a koszty operacyjne wdra żania projektów winny by ć dostosowane do mo żliwo ści finansowych gminy. Cało ść kosztów zwi ązanych z realizacj ą strategii jest niemo żliwa do okre ślenia. Będą si ę na ni ą składały tak że bud żety innych jednostek, fundusze zewn ętrzne i praca osób zaanga żowana w rozwój gminy. Na etapie planowania strategii nie da si ę przewidzie ć zarówno wszystkich okoliczno ści sprzyjaj ących realizacji danego zamierzenia, jak i przeszkód (zarówno finansowych, organizacyjnych, jak i formalnych), które utrudni ą lub uniemo żliwi ą prawidłowe jego wdrożenie. Dlatego wszystkie projekty nale ży traktowa ć jako pomysły, które mog ą by ć modyfikowane i zmieniane w oparciu o pojawiaj ące si ę nowe czynniki zewn ętrzne.

78