Casopis Br 14-15C.Qxd

14/15

ARHITEKTURA I URBANIZAM ^asopis za prostorno planirawe, urbanizam i arhitekturu

Redakcioni odbor dr Mila Pucar, predsednik prof. dr Dimitrije Peri{i} prof. Predrad Cagi} prof. Darko Maru{i} prof. dr Milica Baji}-Brkovi} prof. dr Borislav Stojkov dr Mihailo ^anak dr Marija Nikoli} dr Nada Mila{in, zamenik predsednika dr Miodrag Vujo{evi} prof. dr Branislav Deri} mr Igor Mari} dr Slavka Zekovi} prof. dr Branislav \or|evi} arh. Branko Bojovi} arh. Ines Uro{evi}-Mari~i}

Redakcija dr Mila Pucar, vi{i nau~ni saradnik dr Bo`idar Stojanovi}, nau~ni savetnik dr Borislav Stojkov, redovni profesor dr Miodrag Vujo{evi}, vi{i nau~ni saradnik mr Igor Mari}, pomo}nik direktora dr Nada Mila{in, vi{i nau~ni saradnik dr Milica Baji}-Brkovi}, redovni profesor dr Ru`ica Bogdanovi}, vanredni profesor dr Na|a Kurtovi}-Foli}, redovni profesor arh. Milenija Maru{i} prof. Darko Maru{i}

Glavni i odgovorni urednik dr Mila Pucar

Sekretar redakcije mr Bo{ko Josimovi}, d.p.p. Dizajn ~asopisa i tehni~ko ure|ewe arh. Marija Berbeqa Kompjuterski prelom Qiqana Vasojevi}

Re{ewe naslovne strane Autori prvonagra|enog rada na konkursu povodom 50 godina IAUSa Viwete Studentski radovi na konkursu povodom 50 godina IAUSa

Izdava~ Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije Za izdava~a dr Nenad Spasi}, direktor IAUS-a Adresa redakcije Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije Arhitektura i urbanizam 11000 Beograd, Bulevar kraqa Aleksandra 73/II Telefoni: 011/ 3370-091, 3370-185, faks 3370-203 e-mail: [email protected], [email protected] ^asopis izlazi periodi~no

[tampa AMD Grafik rhitektura i urbanizam A 2 14/15

Beograd, 2004.

^ASOPIS SE RAZMEWUJE SA VE]IM BROJEM INSTITUCIJA U INOSTRANIM ZEMQAMA U finansirawu ~asopisa u~estvovalo je Ministarstvo kulture RS i Ministarstvo za nauku i za{titu `ivotne sredine RS SADR@AJ

5 Uvodnik ...... Mila Pucar

Obele`avawe jubileja 7 Savetovawe povodom 50 godina IAUS-a ...... Miodrag Vujo{evi} 9 Jedna ustanova sa misionarskim ciqem (re~ na otvarawu izlo`be 50 godina Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije) . . . . . Milan Lojanica

Arhitektura 17 Predstavqawe Mnogostuko preoblikovawe, intervju sa Bratislavom To{kovi}em (stru~ni rad) ...... Dijana Mari} Mila{inovi} 25 Ekolo{ki pristup izgradwi stambenih zona (pregledni rad) ...... Ru`ica Bogdanovi}, Ranka Gaji} 39 Novi modeli stanovawa (stru~ni rad) ...... Igor Stipac, Daniela Stankovi}, Mladen Stameni} 45 Studija slu~aja: Primena geografskog informacionog sistema (GIS-a): “Potencijali naseqa du` tramvajskih {ina” (stru~ni rad) ...... Darinka Golubovi} Mati}

Prostorno planirawe 53 Uticaj trans-evropskih koridora na regionalni razvoj i aglomeracione sisteme - iskustva u Srbiji - (II deo) (originalan nau~ni rad) ...... Marija Maksin-Mi}i} 65 Strukturne promene veli~ine naseqa na planinskom podru~ju Srbije. (originalan nau~ni rad) ...... Radomir Malobabi} , Tamara Mari~i}

Istorija arhitekture 73 Arhitektura gra|evina javnih namena izgra|enih u Beogradu od 1868. do 1900. godine (II deo) (originalan nau~ni rad)...... Mirjana Roter Blagojevi} 91 Dragica Petrovi} Petkovi} (1899-1995) - Prilog prou~avawu dela `ena arhitekata u Srbiji - (originalan nau~ni rad) ...... Ivona Fregl

Edukacija 103 Principi u~ewa i nastave stranog jezika na arhitektonskom fakultetu.. (stru~ni rad) ...... Gordana Sekulovi}

Nagrade IAUSa za 2004. 115 Diplomski radovi studenata Arhitektonskog fakulteta i Geografskog fakulteta-prostorno planirawe

Svedo~ewa 119 Unièni projektant Momir Kurunovi} ...... Dobroslav Pavlovi} 121 Boìdar - Boà Petrovi}, arhitekt srpski - marginalije – . . . . Branko Bojovi}

Kwige 127 Modernism in Serbia: the Elusive Margins of Belgrade Architecture, 1919-1941, adr`aj

autor Qiqana Blagojevi} ...... Milorad Jevti} S

129 Beogradsko razdobqe arhitekate Nikole Dobrovi}a, autor Marta Vukoti} 3 Lazar 132 Ilustrovani re~nik izraza u narodnoj arhitekturi, autor Slobodan M. Nenadovi} ...... Goran Babi}

In memoriam 134 Uro{ Martinovi} ...... Predrag Cagi} 135 Radomir Malobabi} ...... Dobrivoje To{kovi} U VODNIK

Prva nagrada Danilo Nedeqkovi}, Arhitektonski fakultet Ivan Obradovi}, Arhitektonski fakultet Mina Stankovi}, Arhitektonski fakultet Jovana Timotijevi}, Arhitektonski fakultet arking a jubilee of the 50th anniversary of the MInstitute of Architecture and Urban & Spatial Planning of Serbia makes a specific feature of this double edition of our journal, both in its contextual and in design form. Starting from the journal’s cover design, which graphically refers to this important event, and followed by the review of the conference which was held to mark a jubilee, along with inspiring words of Prof. Milan Lojanica at the opening of the exhibition that presented Institute’s development, and no {to ovaj dvobroj ~asopisa ~ini pursued by representation of a part of exhibiting O karakteristi~nim u sadràjnom i board as well as of vignettes (students’ works that oblikovnom smislu jeste obeleàvawe jubileja responded to the open competition for marking the povodom 50 godina Instituta za arhitekturu i jubilee), all of this, jointly, served to initiate that this urbanizam Srbije. Po~ev od korica koje kroz important event should also be marked by the journal grafiku govore o ovom va`nom doga|aju, that is published in the Institute. prikaza savetovawa odrànog povodom jubilaja According to the journal’s basic concept, some other i izuzetno inspirativnih re~i profesora equally important topics, which have been a common Milana Lojanice povodom otvarawa izlo`be feature of this journal so far, are also included in this koja prikazuje razvoj Instituta, preko jednog double edition. We consider that the presentation of a dela panoa prikazanih na izlo`bi, do viweta successful working opus of our colleagues who are UVODNIK EDITORIAL

(studentski radovi pristigli na konkurs za internationally engaged would be an always interest- obele`avawe jubileja), sve je to zajedno dobilo ing issue for our readers. This specifically relates to svoje mesto i u ~asopisu koji izdaje Institut. the ecological approach to planning and construction, U skadu sa koncepcijom ~asopisa, ne mawe which has not been sufficiently incorporated in our zna~ajne su teme koje stalno prate ~asopis, pa i country’s practice. ovaj dvobroj. Smatramo da je predstavqawe Therefore, the international experience is always na{ih uspe{nih kolega koji rade u svetu i valuable, and its current concerns are consequently wihovog opusa, uvek zanimqiva tema za na{e addressed by a number of authors in this double ~itaoce. To se naro~ito odnosi na ekolo{ki edition. A special attention should be made to the pristup u planirawi i izgradwi, koji kod nas u winning project “Do you speak GREEN“, which was praksi jo{ uvek nije dovoqno zastupqen. prepared by a group of young architects from Zato su svetska iskustva uvek korisna i o tim Belgrade who have been currently living and working aktuelnim problemima govori i ovaj dvobroj in Athens. This project responded most successfully to kroz radove vi{e autora. Posebno zanimqiv je the topic “Suburban challenge, urban intensity and pobedni~ki rad “Do you speek GREEN?”, grupe housing diversity“ of a world’s reputable open mladih arhitekata iz Beograda, koji sada `ive competition EUROPAN 7. i rade u Atini. Ovaj rad je na presti`nom Also, there is an important topic that tacitly accompa- me|unarodnom konkursu EUROPAN 7 nies every single issue of this journal, and that is how najuspe{nije odgovorio na temu “Sub-urban to provide material sources for a continuation of its vodnik

challenge, urban intensity and housing diversity”. publishing. This time, I would like to point out the pro- U Jedna veoma ozbiqna tema koja pre}utno prati nounced understanding of the Ministry of Culture of 5 svaki broj jeste kako obezbediti materijalna the Republic of Serbia, without whose financial sup- sredstva da bi ~asopis nastavio da izlazi. port this current issue wouldn’t be able to see daylight, Ovoga puta `elim da istaknem izuzetno at least not with such a quality and in such a scope. razumevawe Ministarstva za kulturu Republike Mila Pucar Srbije, bez ~ije finansijske podr{ke ovaj broj ne bi ugledao svetlost dana, bar ne u ovom kvalitetu i obimu. Mila Pucar IAUS OBELE@AVAWE JUBILEJA

Druga nagrada Andreja We`i}, Fakultet primewenih umetnosti 50 GODINA INSTITUTA

Godine 2004. navr{ilo se 50 godina od osnivawa Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije. U proteklih 50 godina u Institutu je realizovan veliki broj nau~no-istra`iva~kih, arhitektonskih i urbanisti~kih projekata, kao i prostornih i urbanisti~kih planova, studija i ekspertiza i konsalting poslova. Time je Institut dao zna~ajan doprinos unapre|ewu teorije i prakse u oblasti arhitekture, urbanizma i prostornog planirawa.

OBELE@AVAWE JUBILEJA

Povodom jubileja odràne su dve manifestacije – nau~ni skup i izlo`ba radova. Informacija o Nau~nom skupu ’Odrìvi prostorni, urbani i ruralni razvoj Srbije’ U Beogradu je 6. i 7. decembra 2004. godine odràn Nau~ni skup ’Odrìvi prostorni, urbani i ruralni razvoj Srbije’, kao centralni doga|aj kojim je obeleèno 50 godina od osnivawa Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije. Pored predstavnika ve}eg broja politi~kih, profesionalnih i drugih institucija, organizacija i druèwa, u~estovalo je preko sto vode}ih univerzitetskih, institutskih i drugih stru~waka iz Srbije, kao i desetak iz inostranstva, koji su podneli preko sedamdeset radova. Osnovna tema Skupa razmotrena je u okviru osam grupa AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA

pitawa: I

1) Op{ta pitawa planirawa odrìvog razvoja. 7 2) Polazi{ta i strategija odrìvog prostornog i drugog razvoja i prostornog ure|ewa Srbije. 3) Orìvi urbani i ruralni razvoj. 4) Odrìvi razvoj podru~ja posebne namene. 5) Upravqawe razvojem i podr{ke (pristup, metodi, GIS, indikatori, implementacija i dr). 6) Za{tita kulturnog nasle|a. 7) Teorija i op{ta metodologija planirawa u tranziciji. Radovi su objavqeni u ~etiri naro~ito negativan uticaj imaju generalno toma/publikacije: lo{a institucionalna kultura i organizaciona 1) Grupa autora, ’Strate{ki okvir za odrìvi neprilago|enost. razvoj Srbije’ (nau~ni zbornik). 5) Tranzicijske reforme preduzimaju se i 2) ’Odrìvi prostorni, urbani i ruralni izvode bez skoro ikakvog istraìvawa wihovih razvoj Srbije’ (zbornik stru~nih radova). prostorno-ekolo{kih i razvojnih implikacija i 3) Tematski broj me|unarodnog ~asopisa konsekvenci. SPATIUM, u kojem su objavqeni nau~ni 6) Zakonske i s wima povezane promene u prilozi gostiju iz inostranstva. sistemu i praksi prostornog i urbanisti~kog 4) M. Vujo{evi}, ’Racionalnost, legitimitet i planirawa koje su preduzete u 2003. godini u implementacija planskih odluka’ (nau~na osnovi su proma{ene, jer ne omogu}avaju vaqan monografija). pristup za re{avawe kqu~nih problema razvoja Na skupu je ukazano na velik broj pitawa Srbije. zaostajawa i neprilago|enosti u oblasti 7) Sva kqu~na pitawa institucionalizovawa i odrìvog prostornog, urbanog i ruralnog organizovawa planirawa i drugog usmeravawa razvoja u Srbiji. Op{ti je nalaz Skupa da je razvoja na regionalnom nivou, tek ~ekaju da stawe nepovoqno i da se tranzicija odvija u budu definisana u zakonskom, institucionalnom uslovima izostajawa odrìvog razvoja, {to je i organizacionom pogledu. posledica dejstva ve}eg broja faktora, a u 8) Tako|e je nedovoqna institucionalna i prvom redu slede}ih: organizaciona pripremqenost za ukqu~ivawe u 1) Nedovoqan je broj strate{kih dokumenata za novu generaciju evropskih i regionalnih shema usmeravawe i kontrolu odrìvog razvoja, a i i inicijativa u oblasti odrìvovog razvoja. ve}ina postoje}ih dokumenata ne sadrì Ovaj segment treba prioritetno reformisati, dovoqno odredbi koje obuhvataju stvarno te sprovesti odgovaraju}a institucionalna i odrìv i ostvarqiv razvoj. organizaciona prilago|avawa, kako bi zemqa 2) Prostorno i urbanisti~ko planirawe i mogla {to brè nadoknati zaostajawe u envajronmentalna politika nalaze se u veoma procesu ukqu~ivawa u evropske i regionalne nepovoqnom poloàju, imaju}i naro~ito u vidu integracije. kolaps sistema i prakse socioekonomskog 9) Jedan od osnovnih razloga za postojawe planirawa/politike i izostajawa reformi u tolikog broja nepovoqnih karakteristika jeste toj oblasti, kao i nedovoqnu uskla|enost i veoma ra{iren anti-planski stav u ve}em kqu~nih sektorskih strate{kih projekata. delu politi~ke elite, weno nedovoqno 3) Stawe u skoro svim sektorima (resorima), u poznavawe novijeg evropskog iskustva u ovoj prvom redu u oblasti energetike, kori{}ewa oblasti i veoma ~esto manifestovan vodnih resursa, saobra}aja i kori{}ewa nedostatak politi~ke voqe da se pristupi zemqi{ta, je takvo da iziskuje hitnu i naj{iru koncipirawu reformi nacionalnog sistema i dru{tvenu i politi~ku raspravu o otvorenim prakse u Srbiji u skladu sa tim iskustvom, s pitawima budu}eg razvoja, a zatim i jedne strane, i stvarnim i prioritetnim konsenzusno dono{ewe ve}eg broja strate{kih problemima razvoja zemqe, s druge. odluka. 4) U pogledu podr{ki, nedovoqne su informati~ka i istraìva~ka (saznajna), a Pripremio: Miodrag Vujo{evi} AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA I

8 JEDNA USTANOVA SA MISIONARSKIM CIQEM (Re~ na otvarawu izlo`be 50 godina Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije)

Nema sredine i nema stvarala~ke oblasti u kojoj se re~ Institut ne izgovara sa naro~itom zvu~no{}u i ne ~uje sa posebnim respektom. Nesumwivu va`nost, izvesno dostojanstvo ovoj re~i dolazi iz same ~iwenice da su instituti ustanove uvek osnovane sa izvesnim misionarskim ciqem, sa ciqem da u nekoj sredini podiù, unapre|uju pojedine oblasti nauke, oblasti struke, da ih razvijaju od teoretskih saznawa do konkretne prakse i, uz to, da se staraju i o razvoju {kolstva odnosno o podizawu, usavr{avawu elitnog podmladka jedne discipline. I na{ Institut za arhitekturu i urbanizam sa istim ovim ciqevima osnovan je evo danas ve} pre pola veka. Prirodno - osnovan na Arhitektonskom fakultetu, dugo godina delovao pri fakultetu, oduvek je bio pa i ostao pomalo na wemu i van wega tako|e. Davno jo{, a i danas kada je potpuno posebna ustanova, i{lo se i ide se u Institut kao u va`nu vanfakultetsku ustanovu. S druge strane, spoqa, dolazilo se u Institut uvek sa ose}ajem da se ide na Fakultet. Uistinu, Institut je svih tih 50 godina bio, pa i ostao u izvesnom smislu, “prelazna zona”, na relaciji koju markantno oivi~avaju s jedne strane privreda, s druge nacionalni Univerzitet. îwenica je da je ba{ iz tog dvojstva, iz te hibridne prirode svog mesta i uloge, svih ovih 50 godina Institut za arhitekturu i urbanizam crpeo svoju specifi~nu snagu, svoj sadrìnski, metodolo{ki, razume se, dobrim delom i svoj kadrovski potencijal. Danas ovu lepu izlo`bu, ovaj panoramski prikaz delatnosti AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA

Instituta o~itavamo kao dragoceno potse}awe, uverqiv prikaz I

razu|ene delatnosti u kojoj zna~ajno mesto ima prostorno i 9 urbanisti~ko planirawe, izrada regionalnih i planova posebnih namena teritorija, zatim urbanisti~kih planova, planova ure|ewa seoskih podru~ja i drugo. Izlo`ba tako|e pokazuje uverqive rezultate Instituta u oblasti projektovawa arhitektonskih i arhitektonsko-urbanisti~kih celina, gradskih centara, stambenih naseqa i mawih pojedina~nih objekata i kompleksa kulture, zdravstva, obrazovawa, proizvodwe, sporta i drugog. O~itavamo na izlo`bi i rezultate ~esto su vidno zasnovani na impresivnom fondu konsaltin{kih, inèwering i marketing ~iwenica i racionalnih komponenti koje nisu istraìvawa u poslovima ure|ewa prostora. naro~ito svojstvene umetni~koj argumentaciji. Posebno mesto na izlo`bi ima prikaz Po svemu sude}i postoji izvesna povezanost ili dragocene izdava~ke delatnosti Instituta. bar postoje izvesna o~ita strujawa uticaja Prirodno, u uvodnom delu izlo`be akcenat je izme|u oblasti delovawa u Institutu za na radovima iz posledwe decenije jer smo za arhitekturu i urbanizam Srbije. Postoji izgleda ove informacije ponajvi{e do sada bili jedno zajedni~ko uverewe da uspe{na dela u uskra}eni. Na suprotnoj strani sale o~ekuje nau~noj i umetni~koj oblasti arhitekture zapravo nas pregled va`nijih dela ra|enih u Institutu, stoje na srodnim shvatawima i na pribli`no a koja pretstavqaju me|a{e proteklih decenija. istom na~inu mi{qewa, pa i na bliskim Redaktori ove izlo`be su, gde bi ako ne u tehnikama koje otvaraju vrata mogu}nostima pro~eqe dvorane, stavili materijale koji wihovog jo{ intenzivnijeg povezivawa. potse}aju na monumentalna dela korifeja na{e Ta povezivawa su ferment, supstanca koja delantosti, onih koji su jo{ davnih godina svoje zalan~ava sve ove listove a koje me|usobno stvarala{tvo razvijali zna~ajnim delom i drì i o~ito sli~an stepen uverewa autora tih preko ovog Instituta. dela da se arhitekturom moè ako ne popraviti Na izlaznom zidu izlo`bene sale do~ekuje nas ovaj svet onda bar da se moè uticati na wega. i sa ove izlo`be ispra}a fascinantna zbirka Za pola veka postojawa Institut je ~asno naslovnih strana publikacija prire|ivanih ispuwavao ulogu koja mu je osnivawem i samim godinama u sledu doga|aja i intermecu drugih imenom namewena. Nema razloga da u godinama poslova ili neposredno iza aktivnosti u svim koje dolaze bude druga~ije uprkos ~iwenici da pomenutim oblastima. su zadaci iz dana u dan objektivno sve Sve zajedno, pred jednom smo uverqivom, sloèniji. No, time Institut dodatno dobija na sadràjnom i upe~atqivom prezentacijom va`nosti i zna~aju. Dolazi vreme u kome }e dostojnom jednog prazni~kog obeleàvawa biti potrebno ja~awe na{e delatnosti, a delatnosti. mo`da i {ire i intenzivnije bu|ewe S tim u vezi ova izlo`ba pobu|uje na nacionalnog arhitektonsko-urbanisti~kog razmi{qawa u vi{e pravaca. U prvom redu na patriotizma. Ko to sve da radi ako ne jedan ona koja bi traìla {ta je to zajedni~ko {to Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, povezuje sve ove listove i sva ova imena koja ustanova sa biografijom o kojoj re~ito govori nose i predstavqaju sve te ina~e umnogome ova izlo`ba i svi dani na{ih susreta ovim heterogene oblasti profesionalnog rada. zna~ajnim i lepim povodom. Lako se zapaà da uprkos disciplinarne i pripremio: Milan Lojanica tematske raznovrsnosti, {irokog dijapozona razmera i razli~itih optika, iza tih listova ORGANIZACIJA IZLO@BE stoji sli~an interes za celovito bavqewe Izlo`ba izabranih radova ura|enih u Institutu pitawima prostora, uverewe da arhitektura za proteklih pet decenija odràna je od 17-24. moè biti efikasan instrument u pronalaèwu decembra u Sve~anoj sali Arhitektonskog fakulte- poèqne tehni~ke, estetske i ekolo{ke ta u Beogradu. Na izlo`bi, na 33 panoa ravnoteè izme|u ~oveka i prirode. prikazano je 60 radova i 96 naslova publikacija. Ima izvesnih srodnosti kod ovih radova i na Prikazani radovi predstavqaju samo uì izbor metodolo{kom planu, kao i na planu iz velikog opusa poluvekovnog sveobuhvatnog bavqewa prostorom sa razli~itih aspekata i primewenih medija. Ima iznena|uju}ih sli~nosti nivoa. Izabrani radovi podeqeni su u 4

AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA tamo gde se najmawe mogu o~ekivati. Seriozni i segmenta: (1) korifeji savremene arhitekture u I sepcifi~ni strogi formalno-nau~ni pristupi Srbiji (Dobrovi}, Zlokovi}, Koji}, Deroko, 10 zasnovani na ~iweni~kom podatku i pedantnim Macura i Kurtovi}), (2) radovi iz posledwe merewima, vidimo da u zavr{noj fazi dobijaju decenije (1994-2004.), (3) radovi iz prve ~etiri iznena|uju}u artisti~ku formu, formu grafi~kih decenije (1954-1994.) i (4) izbor iz bogate modela velike vizuelne privla~nosti koja ih publicisti~ke delatnosti Instituta. ~ini veoma pogodnim za lako pra}ewe i efektnu (postavka i dizajn izlo`be: M. Maru{i}, galerijsku prezentaciju. A. ^arapi} i \. Alfirevi}) S druge strane, arhitektonska dela i projekte Na slede}im stranama su karakteristi~ni prilozi prozra~uje nekakva te`wa ka generalizaciji i koji se odnose na svaki od ~etiri segmenta izlo`be. segment 1. KORIFEI SAVREMENE ARHITEKTURE AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA I

11 segment 2.1. PERIOD 1994-2004 AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA I

12 segment 2.2. PERIOD 1994-2004 AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA I

13 AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA I

segment 3. PERIOD 1954-1994 AUS OBELE@AVAWE JUBILEJA I

segment 4. PUBLICISTI^KA DELATNOST A RHITEKTURA I URBANIZAM

Tre}a ravnopravna nagrada Mia Jovanovi}, Arhitektonski fakultet Ana ^arapi}, Arhitektonski fakultet Dijana Mila{inovi} Mari} Predstavqawe arhitekta Bratislav To{kovi} MNOGOSTUKO PREOBLIKOVAWE

Arhitekta Bratislav To{kovi} (1960, Beograd ) MULTIVALENT RECONSTRUCTION diplomirao je 1985. godine na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu u klasi profesora Petra Architect Bratislav Toskovic (1960, Belgrade) Vulovi}a. Nakon anga`ovawa na graduated at the Faculty of Architecture in Belgrade Arhitektonskom fakultetu univerziteta Mosul u in the studio of Prof. Petar Vulovic. After completing Iraku (1986-88) odlazi u Finsku, mali grad his teaching assignment at the Department of Espo u arhitektonski biro “Parviainen Architecture in Mosul, Iraq (1986-88) he continues Architects”, gde gradi karijeru practising architecture in Finland od saradnika do odgovornog in a private architectural office, projektanta, a u me|uvremenu ”Parviainen Architects Ltd. ”. je postao i partner u istoj There he builds-up his career firmi. Me|u brojnim srpskim from assistant-designer to graditeqima koji danas chief-designer and partner. stvaraju u svetu, arhitekta Among numerous Serbian To{kovi} je jedan od retkih architects situated abroad today, koji prisustvom na izlo`bama Mr Toskovic is one of the few i u~e{}em na konkursima za who maintains his presence at godi{wu nagradu Saveza the architectural scene of his arhitekata Srbije, ~uva veze homeland, recognising the sa doma}om arhitektonskom importance of communication sredinom, tako mnogostruko and exchange of experiences potcrtavaju}i va`nost by taking part in odr`avawa komunikacije i exhibitions and architectural razmene iskustava. competitions.

Bratislav To{kovi}, Bratislav Toskovic, ro|en 29. 5.1960. god. u Beogradu. born 29.5.1960. in Belgrade

1985. Diplomirao s najvi{om ocenom (10) na 1985 Graduates with highest degree (10) Arhitektonskom fakultetu u Beogradu kod at the Faculty of Architecture in prof. Petra Vulovi}a kao mentora. rhitektura i urbanizam Belgrade with Prof. Petar Vulovic as A 1986. – 1988. Radio kao asistent na supervisor. 17 Arhitektonskom fakultetu univerziteta 1986 - 1988 Assistant at the Dept. of grada Mosula u Iraku Architecture in Mosul, Iraq 1988. Zaposlen u arhitektonskom birou ”Parviainen 1988 Architect designer at ”Parviainen Architects” u gradu Espoo u Finskoj Architects Ltd.”, Espoo, Finland 2003. Partner u ”Parviainen Architects Ltd” 2003 Partner of ”Parviainen Architects Ltd.”

[email protected] [email protected] GSM: +358505896913 GSM: +358505896913 UDK 72.071.1:929 To{kovi} B. (047.53) Va{ rad u Finskoj u srpskim arhitektonskim krugovima prvobitno je zapa`en realizovanim projektima za ulaznu zgradu, zimsku ba{tu i hotel “Holiday Inn” na sajmu u Helsinkiju koje ste projektovali sa kolegom Antero Kumijem. Posledwa dva projekta preoblikovawa hala za firmu “Ericsson” i “Metso Automation”, koja ste potpisali kao glavni projektant, tako|e su iz oblasti rekonstrukcije i to proizvodnih hala iz sedamdesetih godina prohujalog veka. Sude}i prema diplomskom projektu nadogradwe Seizmolo{kog zavoda u Ta{majdanskom parku, interesovawe za renovaciju prostora kao da vas prati jo{ od studentskih dana?

Intervju sa autorom To{kovi}em Danas kada se osvrnem, vidim da postoji izvesan sled. Da li je to slu~ajnost ili rezultat li~nog interesovawa, ko zna? Zapravo svi moji zapa`eni radovi su nadogradwe, renovacija, poseban vid komunikacija sa pro{lo{}u. Ne u smislu nekog istorijskog ponavqawa, ve} su{tinskog preoblikovawa prostora u sadr`inskom i psiholo{ko - estetskom smislu. Hala iz sedamdesetih godina za firmu “Ericsson” u gradu Kir- konumi koju smo dovr{ili 1998., bila je pravi izazov u tom smislu. Objekat je svojevremeno izgra|en kao obi~na kutija dimenzija 120 h 120 m, visine 7 m. Takvu arhitektonsku formu trebalo je preoblikovati u skladu sa zahtevima vrtoglavog razvoja sofisticirane tehnologije ali i potreba vrhunskih stru~waka i wihovih standarda. “Ericsson” je odlu~io da sveobuhvatan zadatak “renovacije” iziskuje raspivawe pozivnog konkursa. Projekat mog tima osvojio je prvu nagradu.

PREDSTAVQAWE - ARHITEKTA BRATISLAV TO[KOVI] PREDSTAVQAWE - ARHITEKTA BRATISLAV TO[KOVI]

Ulazna zgrada u Finski sajam, Helsinki (1. nagrada na pozivnom konkursu) The entrance building of the FINNISH FAIR CENTER, Helsinki (invited competition, 1. prize, authors: Antero Kummu and Bratislav Toskovic) Investitor: Finski sajam Autori: Antero Kummu i Bratislav To{kovi} Firma: Parviainen Architects Ltd. Godina Izgradwe: 1995. Povr{ina: 2000 m2 rhitektura i urbanizam

A Ulazna zgrada Finskog sajma oblika je zastakqenog vaqka ~ija je 18 kru`na osnova podeqena na dva dela: ”puni” i ”prazni”. Ju`ni, ”prazni” deo okrenut je ka sajamskom trgu i ima funkciju ulaznog hola i velikog izloga (Sl.1). Severni, ”puni” deo je trospratni i sadr`i glavni ulaz sa kasama i garderobama, auditorijum, prostorije za preskonferencije kao i sale za sastanke.

Sl. 1 Finski sajam - ulazna zgrada Finnish Fair Centre - entrance building Utisnuti znak savremenosti, nadvladati rigidnost oblika i jedan prevazi|en koncept delatnosti preoblikovati u prostor koji je zapravo izraz komunikativnosti i otvorenosti dana{weg “imixa” firme kao i druga~ije postavke radne sredine, na koji na~in se sve to arhitekturom mo`e izraziti ?

Osnovna zamisao, sli~no kasnijem postupku preoblikovawa hale za “Metso Automation” u gradu Tampere, koja je delimi~no dovr{ena 2002., jeste transformacija ogromnog unutra{weg prostora u “ mali grad” tehnologije, gde rade qudi kojima je potrebno obezbediti podsticajan i prijatan, siguran i funkcionalan prostor. Rekonstrukcija je morala biti sveobuhvatna, odnosno provocirala je slojevito razmi{qawe. U “Ericssonu” ta ideja realizovana je najvi{e u unutra{wosti, dok je renovacija hale “Metso Automation” obuhvatila i spoqa{nost.

Ulice, trgovi, intimni prostori, koncept ujedno zatvorenosti ali i otvorenosti, kako?

U Eriksonu to su vi{e bili trgovi, ìè komunikacije, ambijenti a ne hodnici. Ustvari, ponela nas je zamisao da ~ovek dok se kre}e ka radnom mestu zastane, porazgovara sa kolegom iz drugog sektora, tako je u projekat ukqu~ena ideja stimulisawa kreativne tenzije i komunikacije. Do takvih, ili sli~nih zapaàwa, danas, se dolazi jednim kolektivnim radom u smislu ukqu~ivawa mi{qewa sociologa, psihologa, ekologa i drugih stru~waka u projektantski tim. Sve funkcije koje nisu direktno vezane za posao ciqno su usmerene na trgove, a prostori za rad su do tan~ina promi{qeni kao podsticajni ambijenti.

PREDSTAVQAWE - ARHITEKTA BRATISLAV TO[KOVI] PREDSTAVQAWE - ARHITEKTA BRATISLAV TO[KOVI]

Hotel HOLIDAY INN, Helsinki HOTEL HOLLIDAY INN, Helsinki (authors: Antero Kummu and Bratislav Toskovic)) Investitor: Finski sajam Autori: Antero Kummu i Bratislav To{kovi} Firma: Parviainen Architects Ltd. Godina izgradwe: 1997. Povr{ina: 14 700 m2

Hotel Holday Inn lociran je na ju`noj strani kompleksa Finskog sajma. Zapadni kraj, ina~e, pravougaone hotelske mase zako{en je na rhitektura i urbanizam

na~in koji razbija simetriju, nagla{ava glavni ulaz u sajam i A usmerava posetioce ka wemu. Ulazni hol hotela povezan je preko 19 zimske ba{te sa sajamskim halama, kongresnim centrom i restoranima. Devetospratni hotel sadr`i 245 soba, sale za sastanke kao i reprezentativne prostorije sa saunom na posledwem spratu.

Sl. 2 Hotel Holday Inn Hotel Holiday Inn To deluje prili~no racionalno a rezultat je opne, obezbe|uje dovoqno dnevnog svetla da bi ipak prijatan, svetao i opu{ten prostor. ambijent delovao prijatno. Kojim na~inom ste “oduhovili” va{ namenski “isprojektovan” ambijent? Veliki tzv. “ landscape office” su kancelarije otvorene u dva nivoa visinom ka spoqa. To su îni se to pre svega materijalima: upotrebom zapravo male jedinice, mikroambijenti sa drveta u kombinaciji s metalom, potom kori{}e- svim osobinama zatvorene radne jedinice. Da wem boje, detaqima, ali i uvaàvawem ve} pos- li je to i bio ciq? toje}eg na~ina rada i uhodanom praksom. U takvom jednom delikatnom zahvatu veoma je bitno Koncept je upravo takav. Najlep{i i najatrak- ostati otvoren za povratne uticaje, to jest pri- tivniji prostor predvi|en je za osnovnu delat- mati poruke kako korisnici na sve to reagiju, nost. Radni mikrosvet treba da je i kreativni koje su im sugestije, primedbe, zapaàwa. O ambijent. To je opu{ten radni zajedni~ki pros- tome smo veoma vodili ra~una i mnogo toga tor, koji ve} svojom veli~inom i transparent- poku{ali ugraditi u na{ projekat. Naravno, tu je no{}u sadrì elemenat stimulativnog rivalst- i obavezno prirodno svetlo koje svim stvarima va, {to je veoma va`no. Koncept je potpuno pri- daje lep{i i privla~niji izgled. Zenitalno lago|en potrebama savremene firme visoke teh- osvetqewe kroz lanterne na krovu na oba objek- nologije s nagla{enim stepenom tajnovitosti. ta kao i bo~no prosvetqivawe kroz staklene

PREDSTAVQAWE - ARHITEKTA BRATISLAV TO[KOVI] PREDSTAVQAWE - ARHITEKTA BRATISLAV TO[KOVI]

ERICSSON JORVAS-3, Kirkkonummi (1. nagrada na pozivnom konkursu) ERICSSON JORVAS-3, Kirkkonummi (invited competition, 1.prize, author: Bratislav Toskovic) Investitor: L M Ericsson Ab Autor: Bratislav To{kovi} Firma: Parviainen Architects Ltd. Godina izgradnje: 1998. Povr{ina: 10 000 m2 Stara, sedamdesetih godina izgra|ena fabri~ka hala pretvorena je u poslovni prostor za potrebe visoke tehnologije i u prijatnu radnu sredinu za 400 zaposlenih. Zbog svojih velikih dimenzija nekada{wa fabricka hala tretirana je kao minijaturni ”unutra{wi grad” sa ”uli~nom mre`om”trgovima i ku}ama. Hodnici ne postoje ve} se kretawe odvija kroz neobi~ne, Sl. 3 duhovite, dnevnom svetlo{}u obasjane ERICSSON - ku}a u ku}i prostore, nepravilnih i spontanih oblika ERICSSON - house within house (Sl. 3 – 6).

Sl. 5 Sl. 6 ERICSSON - osnova ERICSSON - minijaturni grad rhitektura i urbanizam

A ERICSSON - plan ERICSSON - miniature city

Sl. 4 ERICSSON - detaq ERICSSON - detail îni se kao da ste svoju graditeqsku poetiku Na taj na~in postavqen proces projektovawa formirali na usagla{avawu karaktera fins- zahteva spremnost na kompromis, veliku flek- kog ambijenta i sopstvene prirode. Da li pri- sibilnost i stalnu koncentraciju? hvatate zapaàwe da ste u mirnu regionalnu odmerenost Finske, formu skladnu i jednos- Tako je, mada sve se fokusira, ipak oko jedne tavnu, uneli ne{to od topline i iracionalnog osnovne ideje koja mora da bude dovoqno jaka da s na{ih prostora? moè da izdrì promene u procesu izgradwe. Te promene u ovakvom na~inu rada ~esto su nemi- O takvim sponama nisam u po~etku razmi{- novne. Gotovo da se ni{ta ne izvodi ta~no onako qao, ali ~ini se mogu}im da mi je Finska pruì- kako je projektovano, samo jak koncept moè da la potvrdu racionalnosti koju mo`da ba{ nisam izdrì sve te pritiske. imao kao zavr{en student. Ono {to sam ja wima pruìo, verovatno jeste toplina iracionalnog. Koliko je za vas arhitektura skloni{te, umet- Te veze tuma~im kroz forme zanimqivih prosto- ni~ko delo, estetizovani prostor, provokaci- ra, razli~itih oblika i boja, mada sve provodim ja, li~no istraìvawe, ili ne{to {to se kroz jezik racionalnog. Mo`da je to upravo ono neprestano oblikuje, dopuwuje, mewa? {to nama nedostaje, ili obratno wima ? Sveìna takvog spoja moè li da se uo~i i u Po meni arhitektura je okvir za neku aktiv- ukrasu, estetizovanom detaqu ili ose}awu za nost koja se u tom prostoru odvija. Ne èlim da lepotu prostora ? u mojim ku}ama qudi imaju ose}aj da su u nekakvoj skulpturi gde su prinu|eni da se pona{aju onako U svemu pomalo. âr jeste u estetskoj interpre- kako im je nametnuto. Va`no mi je da u prostore taciji funkcionalnih zahteva. Detaqi svoje upo- ugradim kvalitet spontanosti, a to se moè po- ri{te imaju u dizajniranoj formi, mada od wi- sti}i na razli~ite na~ine. Upravo, spontanost hove funkcionalnosti ne odstupa se ni malo. To je moè da se iznedri iz svega onoga {to se de{ava naprosto nepregledno poqe. Na{a ideja bila je tokom procesa projektovawa i izvo|ewa. To je kori{}ewe jeftinih materijala uz postizawe na~in rada mnogo otvoreniji za spoqa{ne uti- eksluzivnog estetskog u~inka. To smo poku{ali caje, ali je time i teì. Za mene, to je potpuno ostvariti neobi~nim kombinacijama boja i obli- novo iskustvo. ka, ali i jasnim odre|ewem prostora. Zanimqiv Jedan od najve}ih izazova za arhitektu kada je fenomen da kada precizno postavite ome|ewa projektuje u prostoru koji je ve} postojao, ìveo, prostora, unutar takvog koncepta sam ~ovek, ko- u kome su qudi godinama radili i imali odre|e- risnik, postaje fleksibilan, prilago|avaju}i se ne navike, jeste da, kada ga rekomponuje, rediza- logici situacije. jnira, pa`qivo preusmeri ve} postoje}i unutra{wi naboj i ugradi ne{to novo. Duh novog, S obzirom na sveobuhvatnost projekta, na koji zapravo, pripada i tim qudima, oni su deo prona~in je tekao proces rada? mena sve vreme. Arhitektura je samo okvir, jedna pozadina, scenografija za wihovu delatnost. Ovakvi zahvati se projektuju i izvode u isto Rezultat je skoro uvek veoma neobi~an ambijent vreme, tako da se moraju razbiti na male delove. s puno karaktera. Mene kao projektanta ta inte- To obavqa glavni projektant i konsalting firma aktivnost uzbu|uje i iznena|uje. Sasvim je dru- koja sve koordinira. Glavni projektant smi{qa ga~iji postupak kada projektujete ne{to sasvim te koordinate. U procesu kada se paralelno pro- novo. jektuje i izvodi neophodno je da se osnovna ideja îni se prema mom iskustvu da ustaqeni izraz ne zaboravi, ina~e cela zamisao moè lako da “forma prati funkciju”, u ovom slu~aju dobija rhitektura i urbanizam A isklizne iz ruku. Timski rad i koordinacija, jedno druga~ije zna~ewe. Ovde zapravo postoje}a dakle integralni su deo celog procesa. forma nadìvqava svoju prvobitnu funkciju i 21 U projektantskom timu, osim stru~waka koji istovremeno uspostavqa kreativan i spontani moraju da budu deo projekta: arhitekta, elektri- dijalog sa novom funkcijom koja joj je dodeqena. ~ar, stati~ar, protivpoàrac i dr., u Finskoj je Kod ovakvog procesa bitno je prona}i optimalne obavezan i stru~wak zaduèn za ìvotnu sredinu granice izme|u svih odrednica kako bi se dose- koji meri koli~inu svetlosti, ekolo{ku vrednost gao prostor za ~oveka, oduhovqen i zanimqiv. materijala, buku i dr. METSO AUTOMATION, Tampere (1. nagrada na pozivnom konkursu) METSO AUTOMATION, Tampere (invited competition, 1.prize, author: Bratislav Toskovic) Investitor: Metso Automation Autor: Bratislav To{kovi} Firma: Parviainen Architects Ltd. Godina izgradwe: 2002. Povr{ina: 32 000 m2 Metso Automation je deo Metso koncerna koji razvija, planira i realizuje programske mrè i sisteme vezane za automatizaciju procesa proizvodwe papira. Objekat u kome se nalazi izgra|en je po~etkom sedamdesetih godina kao proizvodna fabri~ka hala. Tokom vremena objekat je dogra|ivan i doìveo je mnogobrojne unutra{we promene. Krajem devedesetih godina do{lo se do zakqu~ka da, kako svojim imixom tako i kvalitetom radne sredine objekat ne zadovoqava standarde, firme visoke tehnologije u koju je Metso Automation vremenom prerastao. Na pozivnom arhitektonsko-urbanisti~kom konkursu koji je potom organizovan pobedio je rad pod {ifrom ”WALTZ”, autora Bratislava To{kovi}a iz ”Parviainen Architects Ltd”.

Sl. 8 Metso Automation - Horizontalni presek kroz objekat Metso Automation -Horizontal section through the object

Sl. 7 Metso Automation – urbanisti~ko re{ewe Metso Automation – site plan solution

Sl. 9 Metso Automation - Pogled sa `elezni~ke pruge Metso Automation - View from the railway tracks Sl. 10 Metso Automation - Pogled sa zapada Metso Automation - View from the west Sl. 11 Metso Automation - Glavni ulaz Metso Automation - Main entrance rhitektura i urbanizam A

22 Stvarawe inovativne i inspirativne radne sredine za 800 qudi kao i totalna promena imixa objekta u imix visoke tehnologije bili su glavna tema konkursa. Trebalo je, tako|e, ispitati mogu}nosti za izgradwu poslovnog centra u neposrednoj okolini. Te{ka, mra~na betonska hala iz po~etka sedamdesetih godina u potpunosti je promenila lice, kako spoqa, tako i iznutra. Nove, velikim staklenim povr{inama definisane prostorije kupaju se u dnevnoj svetlosti i zra~e otvoreno{}u duha informativne tehnologije. Kroz nekada{wu proizvodnu halu izgra|ena je aktivna 20m {iroka unutra{wa ulica ~ije krovne lanterne unose prirodno osvetqewe u srce objekta. Prosecawe unutra{we ulice kroz postoje}u masu podrazumevalo je uklawawe celokupne nosece betonske krovne konstrukcije na tom potezu i izgradwu nove ~eli~ne konstrukcije( sl. 7-19). Unutra{wa ulica ima funkciju glavnog organizacionog elementa, kako u vizuelnom, tako i u funkcionalnom smislu. Kretawe kroz jednospratni objekat veli~ine 130 x 130m podrazumeva duga~ke relacije u jednom nivou. Stoga je posebna pa`wa posve}ena tome da se kretawe odvija u prijatnim, aktivnim i stimulativnim prostorima. U unutra{wu ulicu sme{tene su sve funkcije javnog karaktera kao: ulazni hol, izlo`beni prostor, kafi}i, sale za sastanke s klijentima i za demonstrirawe novih proizvoda, restoran itd. Metso Automatoin prima godi{we preko 10.000 posetilaca. Wihovo kontrolisano kretawe kroz objekat omogu}eno je prostornim re{ewem ulice u dva nivoa. Prostori za rad podeqeni su na radne jedinice otvorenog tipa (landscape

Sl. 13 Metso Automation - Ulazni hol sa recepcijom Metso Automation - Entrance hall and reception

Sl. 12 Metso Automation - Detaq eksterijera Metso Automation - Interior - detail rhitektura i urbanizam A

office). Svaka radna jedinica potpuno je nezavisna i sastoji se od 6m visoke 23 prostorije sa 45 radnih mesta i galerije za oko 15 radnih mesta. Ispod galerije sme{tene su sale za sastanke, kopirnica i ostale pomo}ne prostorije. Fleksibilnost i adaptibilnost radnih prostorija zasniva se na na~inu grupisawa radnih jedinica i mogu}nosti povezivawa wihovih delova u celine razli~itih veli~ina. U jezgru nekada{we fabri~ke hale, na podjednakom rastojawu od svih radnih jedinica, sme{tene su laboratorije. Kru`ni oblik prostora u kome se nalaze u kontrastu je sa ortogonalnom karakterom objekta i predstavqa va`an vizuelni i estetski elemenat enterijera. Sl. 14 Metso Automation - Unutra{wa ulica Sl. 15 Metso Automation - Unutra{wa ulica Metso Automation - Inner street Metso Automation - Inner street

Sl. 16 Sl. 17 Metso Automation - Trg sa kafi}em Metso Automation - Pogled na radnu jedinicu sa rampe Metso Automation - Inner square with a coffee spot Metso Automation - View towards a working unit rhitektura i urbanizam A

Sl. 19 Metso Automation Sl. 18 - Detaq ulaznog Metso Automation - zida Detaq enterijera Metso Automation Metso Automation - - Entrance wall - Interior - detail detail Ru`ica Bogdanovi}, Ranka Gaji} EKOLO[KI PRISTUP IZGRADWI STAMBENIH ZONA

ECOLOGICAL APPROACH IN CONSTRUCTING RESIDENTIAL AREAS

Abstract As a concept sustainable development has Apstrakt evolved over the past two decades from a UVOD Koncept odrìvog razvoja concept closely associated with the bio- Pridràvaju}i se evoluirao je tokom protekle physical environment to become much koncepta odrìvosti, u dve decenije od koncepta more complex, embracing social, cultural, skorije vreme u svetu se usko povezanog sa economic political and esthetic phenome- realizuju urbane zone u biofizi~kim okruèwem i non, which are invariably in mutual interac- kojima su koncept postao daleko kompleksniji, tion, so they influence sustainability of nat- urbanisti~ke dispozicije i podrazumevaju}i kulturne, ural environment. The very notion of “sus- na~in gra|ewa zasnovani na tainable” we are meeting today in almost socio - ekonomske, politi~ke all significance areas of human activities. ekolo{kim principima. Ovaj i estetske fenomene koji su Contemporary planning, projecting and pristup se koristi i kod po pravilu u me|usobnoj building techniques undoubtedly implied planirawa i projektovawa interakciji, i stoga uti~u na integration of goals of environmental pre- novih stambenih zona, ali i odrìvost prirodnog vention with goals of socio-economic kod rekonstrukcije, bilo okruèwa. Sam pojam development, all with respecting the esthet- ~itavog podru~ja - {ire “odrìvost” danas sre}emo u ic standards. This paper represents experi- zone, ili kod skoro svim zna~ajnim ence from foreign praxis. Project defines inkorporirawa u oblastima delovawa ~oveka. and resolves objectives from social, eco- tradicionalno nasle|e. Savremene tehnike nomical, morphological and ecological Principi odrìvog aspects. Most important is aspect of planirawa, projektovawa i Ecological Optimisation, which consists of razvoja definisani u gra|ewa nedvosmisleno main components: energy use optimiza- protekloj deceniji potvr|uju podrazumevaju integraciju tion, water concept, exemplary waste man- se u praksi realizacijom ciqeva za{tite okruèwa sa agement concept and ecological soil man- novih kompleksa stambenih ciqevima socio-ekonomskog agement. zona. razvoja uz po{tovawe Key words: sustainable urban community, U tekstu su prikazani estetskih standarda. Rad ecological optimisation, planning and pro- primeri koji ilustruju prezentuje iskustva odrìvog jecting processes, implementation processes navedeno, s fokusom na novi stanovawa iz strane prakse. - ekolo{ki pristup gra|ewu. Prikazani projekti postavqaju i re{avaju ci- Izabrana su tri primera koncepta odrìvih qeve socijalnog, ekonomskog, morfolo{kog i stambenih zona, koji su locirani na razli~itim ekolo{kog aspekta. Naro~ito zna~ajan je aspekt mestima u gradu: primer Kronsberga, predgra|a ekolo{ke optimizacije, ~ije su glavne kompo- Hanovera, koji prikazuje razvojne mogu}nosti u nente: koncept energije, koncept vode, koncept rubnoj zoni grada na neizgra|enom podru~ju; rhitektura i urbanizam A upravqawa otpadom i koncept ekolo{kog primer totalne rekonstrukcije u centralnoj upravqawa zemqi{tem. zoni [tokholma, prenamenom industrije u 25 Kqu~ne re~i: odrìvo stanovawe, ekolo{ka stanovawe s prate}im sadràjima; i 71/72 optimizacija, planirawe i projektovawe, rekonstrukcija tradicionalnog nasle|a [ implementacija centralne zone u Alborgu, Danska.

Dr Ru`ica Bogdanovi}, Saobra}ajni Fakultet, Beograd, Vojvode UDK 502.131.1: Stepe 305, tel. 3091220 i 063/8202500, e-mail: [email protected] Mr Ranka Gaji}, Saobra}ajni Fakultet, Beograd, Vojvode Stepe 305, tel. 3091220 i 064/2583405, e-mail: [email protected] PROJEKAT ZA ODR@IVO STANOVAWE U HANOVERU - KRONSBERG I EKOLO[KI MODEL FARME - KRONSBERG FARMA

Ovaj projekat je realizovan da predstavi odrìvo stanovawe u duhu Agende 21, za Svetsku izlo`bu u Hanoveru 2000 i gradi se na lokaciji koja je 8 kilometrara udaqena od centra grada - Hanovera. Tema izlo`be bila je “Qudi, priroda i tehnologija”, tako da su ovde, u skladu s temom, po prvi put prakti~no primewena savremena dostignu}a na poqu ekolo{kog i socijalnog planirawa, kao i nove gra|evinske tehnike i metode. Ekolo{ki koncept Kronsberg projekta je razvijen u duhu Olbru{ke poveqe, rati- fikovane u vi{e od 80 evropskih gradova, i u saglasju je sa ICLEI preporukama za ustanovqavawe Lokalne Agende 21. (ICLEI: Internacionalni savet za lokalne inicijative za okruèwe). Sama zona Kronsberga (Krons - brdo) je atraktivna lokacija, na 106 m iznad kote prose~nog nivoa morske povr{ine, koja se nalazi preko puta postoje}eg hanoverskog sajma, koji je inkorpori- ran u lokaciju za EXPO. Zona je do skoro bila deo mahom nepo{umqenog, obradivog predela jugoisto~nog Hanovera, a planirana je za razvoj jo{ od 1970. godine, me|utim, tek je odràvawe manifestacije EXPO 2000, omogu}ilo da se obezbede sredstva za realizaciju.

Proces planirawa Zbog vrlo kratkih rokova, proces planirawa je zapo~et istovremeno na vi{e nivoa. Ta paralelna procedura zahtevala je visok stepen kooperacije, fleksibilnosti i adaptabilnosti svih ukqu~enih strana. Glavne odlike ovog integralnog procesa planirawa jesu: decentralizovana organizacija razli~itih aktivnosti u brojnim gradskim stru~nim institucijama a pod jedinstvenom superviz- ijom za ovu priliku formiranog biroa; koordinirana primena zakona i planiranih uredbi, u ciqu ostvarewa dogovorenog ekolo{kog stava: regulativa za gra|ewe, standarda za insolaciju, posebnih kupoprodajnih ugovora; kooperacija sa gra|evinskim kompanijama koje nadzire koordi- Sl. 1 nator izgradwe ~etvrti; Prezentacija projekta - planeri i gra|ani ukqu~ivawe budu}ih stanovnika u proces planirawa preko svog Project presentation - Planners and ozvani~enog predstavnika; residents agencija KUKA (u prevodu: “Agencija za sponu sa okru`ewem u Kronsbergu”), ustanovqena je da kordinira i podr`ava celokupan proces, implementaciju, dobre inicijative, i ure|uje novi distrikt strategijom okrenutom rhitektura i urbanizam

A ka javnom interesu (Sl.1). 26 Plan za stambeno naseqe u Kronsbergu podrazumeva i razradu slede}ih EXPO projekata: ekolo{ka optimizacija u Kronsbergu; grad kao vrt; grad kao socijalni habitat; i ekolo{ki prijateqska poqoprivreda i regionalni marketing u Kronsbergu. Urbanisti~ki koncept - odrìva stambena zona Potrebna socijalna infrastruktura je izgra|ena istovremeno sa stambenim naseqem, finansirana iz prihoda od prodaje javnog zemqi{ta u Kronsbergu. U centru naseqa u glavnoj ulici je centralni trg pored tramvajske stanice, okruèn potrebnim sadràjima: umetni~ki i dru{tveni centar; crkva; zdravstveni centar; supermarket, zanatske, komercijalne i poslovne prostorije. U prizemqima mnogih zgrada obezbe|eni su prostori za okupqawe, druèwe i kulturne aktivnosti. U okviru naseqa planirani su: osnovna {kola, vrti}i, centar za okupqawe mladih, kao i brojna igrali{ta i otvoreni javni prostori. U prvoj fazi izgradwe su izgra|ena dva susedstva, svako grupi- sano oko sopstvenog centralnog parka (Sl. 2). Mreà krupnog rastera blokova popuwena je zgradama paralelnim sa ulicama.

Sl. 2 Projekat predvi|a dosta veliku gustinu nastawenosti, shodno Projekat ekolo{kog stambenog stavu o efikasnom kori{}ewu zemqi{ta. naseqa Ecological Residential Development Predvi|ena su tri tipa stanovawa u tri zone: apartmani u blo- Plan kovima du` glavnog pristupnog puta i uz tramvajsku liniju, sprat-

Sl. 3 nosti do 4 sprata plus potkrovqe; zatim ku}e paviqonskog tipa, u Hanover i stambena zona Kronsberg osi naseqa, do tri sprata plus potkrovqe; i terasaste ku}e, po City of Hannover and Kronsberg obodu naseqa, do dva sprata plus potkrovqe. Residential District Koncept saobra}aja

Pozicija lokacije du` tramvajske linije ~ini da su do tri stan- rhitektura i urbanizam ice lako dostupne iz skoro svake ta~ke naseqa; udaqenost stano- A va od stanice je najvi{e 600 metara, dok maksimalno putovawe do 27 gradskog centra iznosi 15 do 20 minuta (Sl. 3 ). Mreà ulica je tako planirana da se minimizira negativan uticaj saobra}aja na okruèwe, tzv. da je pristupna saobra}ajnica s velikim obimom saobra}aja izvan samog naseqa. Za unutra{wu mreù predvi|ena je vo`wa s ograni~ewem od 30km/~as, sa suà- vawem profila koji usporavaju kretawe na pojedinim mestima. U okviru interne saobra}ajne mreè favorizovani su pe{aci i biciklisti. Ulice sa izgledom avenija sa drvo- rekreaciju. Ure|ewe zemqi{ta predvi|a sa|ewe redima, imaju osoben javni karakter. Podzemne razli~itih vrsta drve}a, {to }e obezbediti i garaè i otvoreni parking prostori integrisani biodiverzitet faune. Tako|e se predvi|a kon- su u unutra{wa dvori{ta, a kako bi se u{tedeo zervacija prirodno vrednog i retkog zemqi{ta, prostor parametar je smawen sa 1 na 0,8 park- kao i poqoprivrednih zona koje su u blizini. ing mesta po stanu, pri ~emu je planirano “Ko- Svaka sekcija u nasequ sadrì oko 1000 stano- ri{}ewe automobila bez svojine” - {to podra- va koji gravitiraju svom susedskom parku. zumeva zajedni~ko kori{}ewe automobila - (car Sveukupno na oko 120 hektara planirano je oko pool /sistem rentirawa vozila), {irewem prakse 6000 stanova za oko 15000 stanovnika. koja je ve} sprovo|ena u Hanoveru. U blizini naseqa planirano je stvarawe Kronsberg farme, kao deo EXPO tema - Ekolo{ki Grad kao vrt - Pejza` Kronsberg-a prijateqska poqoprivreda i Regionalni market- Vizija pejzaà Kronberga, kao dela reg- ing u Kronsbergu. Blizina farme velikoj urbanoj istrovanog EXPO projekta “Grad kao vrt”, bila je zoni treba da pokaè na~ine kako da se “prib- da se sumorna “prerija repe” transformi{e u liè” grad i selo. jedinstven pejza` koji nagla{ava wegov prirodni i istorijski karakter, da se zadrè vizure Grad kao socijalni habitat prema gradu i okolnom prostoru, poboq{aju Vezano za koncept “Grad kao socijalni habi- pogodnosti za rekreaciju, obogate stani{ta tat”, ciq planske politike rentirawa stanova je flore i faune, smawe postoje}e {tete i zaga|e- kreirawe socijalno izbalansiranog okruèwa i wa uz izbegavawe novih i da se garantuje trajno skladnog susedstva. Kronsberg ne namerava da kori{}ewe za poqoprivredu, a da se kasniji postane privilegovana enklava - socijalna tro{kovi odràvawa svedu na razumnu meru. izme{anost je krucijalna, i izvestan broj stano- Prema prvom planu predela iz 1987. godine, va je reklamiran kao subvencioniran sme{taj za oko 60 ha grebena je ve} po{umqeno. Odobrene razli~ite grupacije. 90% ukupne ponude }e biti promene u planu kori{}ewa zemqi{ta ustanov- vi{espratni apartmani za rentirawe, a samo qene su na osnovu obimnih ekolo{kih ispitiva- 10% terasaste inividualne ku}e. Postoji veliki wa, razumnom kompeticijom izme|u razvitka gra- broj lako dostupnih, pogodnih za starije ili hen- da i pejzaà i posle toga kompeticijom u plani- dikepirane osobe stanova, koji su disperzivno rawu grada. Promene u planu kori{}ewa zemqi- raspore|eni u nasequ, a ne centralizovano kao {ta su, tako|e, donele promene u planu predela. “geto”. Poseban doprinos je “Habitat” projekat, Mnoge mere koje su primewene u posledwih gde }e biti realizovane specifi~ne forme sta- nekoliko godina su ve} unapredile pejza` novawa u skladu s posebnim potrebama razli~i- Kronsberga. Avenija od 2,5 km obeleàva tih nacija. granicu izme|u stambenog distrikta i okolnog Velika pa`wa je posve}ena zdravstvenom cen- prirodnog prostora. Dve vizure dobijaju kona- tru, s teì{tem na prevenciji, u okviru organi- ~an oblik, vi{e terena je po{umqeno, a postav- zacije pod imenom “SPORT - sistemi”. qena je i vi{enamenska mreà staza s prostranim ivi~nim biotopima. Ekolo{ka optimizacija Glavni koinvestitori projekta sa gradom Mo`da najinteresantnije, i ono u ~emu se mo- Hanoverom su lokalne vladine asocijacije regi- è najjasnije sagledati koncept odrìvog razvo- ona Hanover, Savezna vlada i kompanija “EXPO ja u smislu kori{}ewa nau~no-tehni~ko-tehnolo- 2000 Hanover GmbH”. Odeqewe za za{titu ì- {kih dostignu}a za izbalansiran razvoj u skladu votne sredine prihvatilo je zna~ajnu razvojnu s okruèwem, ~ini koncept ekolo{ke optimiza-

rhitektura i urbanizam ulogu koncepcije Kronsberg pejzaà kao i eks- cije u Kronsbergu, ~ije su glavne komponente: A perimentalne programe za{tite prirode i brige koncept energije, 28 o pejzaù. koncept vode, Ceo projekat je shva}en kao {ansa da se reali- koncept upravqawa otpadom, i zuje ugledni primer ekolo{ke gradske ~etvrti koja koncept ekolo{kog upravqawa zemqi{tem. }e biti u skladu s okruèwem: zna~i bez betonskih Uobi~ajena emisija iz objekata bi}e re- CO2 “tvr|ava” i bez arhitektonskog gigantizma. dukovana za oko 60%; ovo }e, uglavnom, biti Kronsberg je zami{qen kao zeleno naseqe - postignuto primenom standarda za smawewe grad kao vrt: planirani su vrtovi, susedski energije u stanovima i s mreè daqinskog zagre- parkovi i zeleni javni prostori za sport i vawa na gas iz nekoliko savremenih centrala u nasequ, bez redukcije u ìvotnom komforu ju visoko postavqenim zdravstvenim i standard- stanovnika. ima za okruèwe. Prisutan je, tako|e, koncept Optimizacija kori{}ewa energije u Krons- reciklaè otpada iz doma}instava, trgovine i bergu usvaja koncept “Ku}a koja tro{i malo poslovawa, koji podrazumeva slede}e aktivnos- energije” (Low Energy House) kao norme u gra|e- ti: 1) sistem za sortirawe otpada; 2) stvarawe wu i konstrukciji. Standardna potro{wa ener- ku}nog |ubriva; 3) prehrambena roba svakod- gije pri zagrevawu se kroz konstrukcione oso- nevne potro{we }e u radwama u Kronsbergu biti bine materijala smawuje sa 70 do 100 kWh/m2 prodavana u organskoj ambalaì ili bez amba- na 55 kWh/m2 godi{we. laè, {to je lako ostvarivo zbog blizine Krons- Dodatne u{tede energije bi}e postignute sma- berg farme; i 4) postoja}e punktovi gde }e gra- wenom potro{wom struje (recimo ve{-ma{ine i |ani mo}i da postavqaju pitawa o reciklaì ma{ine za prawe sudova koristi}e toplu vodu iz otpada, da se edukuju i sagledaju pozitivne efek- sistema za daqinsko grejawe), kori{}ewem turbi- te svog novog pona{awa orijentisanog ka eko- na na vetar, grejawem dela naseqa solarnom lo{kom na~inu ìvota. energijom i pasivnim solarnim ku}ama. Na Zemqa iskopana prilikom izgradwe objekata krovovima nekoliko javnih zgrada (na umetni~kom i }e biti upotrebqena za formirawe pejzaà - dru{tvenom centru i osnovnoj {koli) bi}e postav- repernih ta~aka u prostoru - vidikovaca, ili za qene fotovolta`ne }elije, koje }e produkovati zemqane nasipe za za{titu od buke s obli`weg potrebnu struju za ove objekte iz sun~eve energije. autoputa. Kako bi se iskoristio prirodni ciklus kruè- wa vode, ki{nica }e biti prikupqana na raznim Koncept spone urbanog i ruralnog - mestima i postepeno filtrirana posebno razvi- ekolo{ki model farme jenim sistemom kanala (”Mulden-Rigolen – Intenzivna poqoprivreda obi~no stvara System”), ugra|enih u uli~ne profile i gra|evin- ozbiqna zaga|ewa. Svetska izlo`ba u Hanoveru ske parcele, a zatim kori{}ena kao tehni~ka pruìla je priliku da se {ira javnost upozna s voda (Sl. 4). Tako|e, ukqu~ene su i mere za eko- modelima budu}nosti usmerenim ka ekolo{ki nomisawe upotrebe vode za pi}e; recimo, ugrad- povoqnim varijantama poqoprivrede na obodi- wom posebno projektovanih slavina koje me{aju ma grada. S tim u vezi, jugoisto~ni obod okruga vodu i vazduh, ~ime se prepolovqava koli~ina Kronsberg je mesto ekolo{kog modela farme utro{ene vode a ne smawuje vodeni mlaz. “Herrmannsdorfer Landwerkstätten am Kronsberg”, Gradske vlasti su izglasale seriju zakona koji kao dela Agri-Expo projekta “Ekolo{ki prijate- obuhvataju obavezu za investitore i izvo|a~e qska poqoprivreda i regionalni marketing u izgradwe u Kronsbergu da se gradi ekolo{ki po- Kronsbergu” i tako|e, ovde pomenutog razvoja dobnim materijalima, ~ije sirovine, proces bliskog prirodi i eksperimentalnog o~uvawa proizvodwe, upotreba i skladi{tewe odgovara- prirode / programa brige o pejzaù (Sl. 5). Oko 100 ha gradskog zemqi{ta }e biti obra- |ivano kao registrovan projekat prema preporukama Asocijacije za ekolo{ku poqoprivredu (AGÖL), da bi se prevazi{ao visok stepen spe- cijalizovanosti i prostorne nepovezanosti koju stvaraju poqoprivredna proizvodwa i sve ve}a udaqenost poqoprivredne baze od regionalnih ekonomskih krugova. Proizvodi sa farmi }e se rhitektura i urbanizam A

Sl. 4 Sl. 5 Sistem za prikupqawe ki{nice Ekolo{ki model farme Rainwater system Ecological model of farm prera|ivati u sopstvenoj klanici, mlekari i nom i lako prihvatqivom. pekari i prodavati preko sopstvene prodavnice Zona Kronsberga planirana je kao model za i na gradskoj pijaci, direktno potro{a~u. U jed- stanovawe u 21 veku. Odgovornost za sveobuh- noj gostionici (sa sopstvenom pivarom) poseti- vatno planirawe naseqa, izbor i savetovawe ocima }e se sluìti sveì proizvodi. Farma }e graditeqa, koordinaciju izgradwe i monitoring se starati i o odràvawu javnih zelenih povr- kvaliteta, jeste na strani lokalnih gradskih {ina u okolnom predelu. vlasti. Posebno formirana “Agencija za sponu Pomenuta farma }e tako|e imati pogodnosti sa okruèwem u Kronsbergu” (KUKA), koja ima za edukaciju, a kursevi }e biti nameweni pre- svoju zgradu u nasequ, dakle trajno ostaje, poma- te`no specijalistima, naro~ito zemqoradnici- ga}e graditeqima i stanovnicima da ìve i rade ma i stru~wacima za hortikulturu, ali }e neki u skladu s novim tehnologijama, dok }e svim biti otvoreni i za {iru javnost, posebno za stanovnicima biti dostupan vladin koordinator decu i omladinu. Neposredna blizina velike za predloge i savetovawe. Izgradwa skoro svih urbane populacije predelima oko omogu}ava objekata u zoni je zavr{ena i prezentovana na Kronsberga i farmi ekolo{ko obrazovawe koje EXPO-u 2000 kao doprinos za raspravu o kon- ~ini vezu izme|u grada i okoline posebno jas- ceptu odrìvog razvoja.

HAMARBI SJOSTAD (HAMMARBY SJÖSTAD) - OD INDUSTRIJSKE ZONE DO MODERNOG SUSEDSTVA Proces planirawa Izgradwa u Hamarbi Sjostadu zapo~eta je 1993. godine, nakon {to je po~etkom 1991. godine [tokholmska agencija za planirawe prezentovala predlog razrade generalnog plana zone. Podru~je koje obra|uje plan je povr{ine oko 200 ha; prote`e se du` obe strane lokacije Hamarbileden u centru grada. U okviru podru~ja je luka Norra Hammarbyhamnen, kao i dve industrijske celine Lugnet i Södra Hammarbyhamnen. Plan je obezbedio jedinstvenu priliku da se ostvari {irewe centralnog gradskog jezgra sa fokusom na vodenu povr{inu, uz istovremenu transformaciju devastiranih prostora luke i industrije u moderno susedstvo. Finalni generalni plan za ovo podru~je iz 1996. godine predstavqa daqu razradu ideje o gusto naseqenom evropskom gradu, rhitektura i urbanizam A

30 Sl. 6 kompaktnih urbanih blokova, ali je istovremeno otvoreniji i Generalni plan General Plan fleksibilniji. Prostor je sa vi{e zelenila, uz optimalno kori{- }ewe prednosti lokacije uz vodenu povr{inu (Sl. 6, 7). Sl. 7 Prijava [tokholma za doma}ina Olimpijade 1997. godine, bi- Ilustracija prikazuje projekat izgradwe objekata i infrastrukture la je zna~ajna za daqi razvoj ovog projekta. Sa svojim ekolo{kim Illustration showing building and konceptom, Hamarbi Sjostad je predstavqao podesnu lokaciju za infrastructure project Olimpijsko selo i stadion. Iako [tokholm nije bio izabran za doma}ina Olimpijade, planovi za izgradwu ekolo{ki odrìvog susedstva su ostali, kao i dovoqno vremena za Hamarbi Sjostad - grad adaptiran na pa`qiviju razradu ideje. Posebna dimenzija u ekocikluse vezi sa izgradwom ovog podru~ja, ostvarena je U okviru “Pravila za izgradwu” grada, Hamar- politi~kim zahtevima da se formira ekolo{ki bi Sjostad je klasifikovan pod arhitektonsko - podoban grad, koji }e efikasno koristiti posto- urbanisti~kim stilom “Zona novijeg okruèwa”. je}e resurse. Detaqniji opis ovog koncepta (preuzet iz U godinama 1993-1999, du` dokova stare luke “Pravila izgradwe u [tokholmu”; Stockholm City izgra|eno je oko 1250 stanova i nova {kola, Planning Office, 1997.): ura|ena su dva velika detaqna urbanisti~ka “U zoni izme|u centra grada i oboda, novi plana (za dve od ukupno osam prethodno defin- urbani tip podrazumeva novu izgradwu na pret- isanih pojedina~nih osobenih delova/lokacija u hodno ve} izgra|enom zemqi{tu, ~esto u blizini okviru ovog velikog podru~ja), kao i programi vode, s gustinom sli~noj gustini u centru i ve}im kvaliteta koji treba da sluè kao osnova za zahtevima za zelenilom i slobodnim prostori- daqu izgradwu. U narednom periodu o~ekuje se ma. Nagla{en je strogi zahtev za ekolo{ki po- izgradwa oko 8000 stanova za oko 15000 sta- dobno prilago|avawe tako gusto izgra|enog novnika, dok se u zavr{noj fazi predvi|a da }e urbanog okruèwa. [ema plana u novom gusto u zoni ìveti i raditi oko 25000 qudi. O~ekuje izgra|enom okruèwu, podrazumeva kombinaciju se da }e do 2010-2015. godine, cela zona tradicionalnih zatvorenih blokova i otvorenih Hamarbi Sjostada biti kompletno izgra|ena, delova koji treba da obezbede iskori{}ewe opremqena i u funkciji. prirodnih prednosti - vizura i prirodnog svetla u zoni priobaqa uz za{titu prirodnog okru- Tradicija urbanisti~kog planirawa u èwa... Ulice su kreirane po ugledu na {emu [tokholmu uli~ne matrice postoje}e tvr|ave, sa me{avinom [tokholm ima mo}nu i dugu istorijsku tradici- razli~itih tipova saobra}aja i jasnim razgra- ju urbanog planirawa. Dana{wa osnova plani- ni~ewem izme|u glavnih ulica sa drvoredima i rawa [tokholma temeqi se na znatnoj povr{ini lokalnih ulica. Topografija i zgrade, u ujed- zemqi{ta koje grad ima u vlasni{tvu i na javna~enom odnosu formiraju urbanu siluetu.” nom/dru{tvenom monopolu nad izradom planova. Projekat za Hamarbi Sjostad je izvor inspi- Jedna od posledica toga je da {irewe velikih racije za ekolo{ko planirawe, gra|ewe i sta- susedstava zahteva posebnu plansku dokumentaci- novawe, a tako|e model za rekonstrukciju u cen- ju, sa kombinacijom i istovremenom izradom de- tralnim zonama kompaktne stukture tradicio- taqnih urbanisti~kih razvojnih planova i razno- nalnog gradskog nasle|a Ciqevi projekta zahte- vrsnih arhitektonskih projekata pojedinih zgrada. vaju zna~ajno razvijawe envajronmentalno - tehnolo{kih i socijalno prihvatqivih re{ewa Pravila izgradwe u [tokhlomu koja mogu da budu kori{}ena i u razvijenim “Pravila izgradwe u [tokholmu” ustanovqe- zemqama i u zemqama u razvoju. Primarni ciq na su u okviru generalnog plana grada. Glavni razvoja podru~ja je da ono mora da bude u saglas- ciq ovih pravila je da uspostave takav pristup nosti sa principima postavqenim za odrìvi novoj izgradwi koji }e uzeti u obzir jedinstvene razvoj u gusto naseqenim urbanim celinama, kao karateristike grada. Jedan od esencijalnih i u skladu s Envajronmentalnim programom za ciqeva je da se sa~uva specifi~nost grada koja [tokholm “Envajronment 2000”. se ogleda u formi “godi{wih prstenova” (“annu- Ekolo{ka optimizacija je razra|ena u pod- al rings”), karakteristi~nih za wegov nastanak. ciqevima koji formiraju bazu za operacional- Razvoj grada kroz skoro 750 godina moè da se izaciju projekta (Sl. 8). Osnovni principi su:

o~ita u prostoru i arhitekturi koja je ostala iz zatvoren prirodan ciklus (ve} na lokalnom ni- rhitektura i urbanizam raznih epoha, formiraju}i dana{wi [tokholm. vou - zna~i u samoj stambenoj zajednici), potro{- A Tako je ustanovqeno dvanaest arhitektonskih wa prirodnih resursa na minimumu, smawewe i 31 stilova u okviru “Pravila izgradwe” koji nose minimizirawe potro{we energije (kao i weno nazive odgovaraju}ih zona (prstenova): Stari dobijawe iz lokalnih izvora), program recik- grad, Tvr|ava, Starije predgra|e, Zona individ- laè vode (i wene u{tede), reciklaà gra|evin- ualnog stanovawa, Zeleni grad, Krug oko tvr|a- skog materijala (lokacija ovog budu}eg stambenog ve, Zona ku}a u nizu, Zona podzemne èleznice, susedstva, danas je napu{tena industrijska zona Novije urbane celine, Zona novijeg okruèwa, u centralnom podru~ju grada), princip “odrìvog Institucioni park i Poslovna zona. transporta” (koji podrazumeva redukciju potrebe za transportom odgovaraju}im locirawem sadr- àja /namena povr{ina/, kao i pronalaèwe i primenu novih transportnih sredstava), nagla{en ose}aj zajedni{tva stanovnika ({to izme|u ostalog podrazumeva u~e{}e i uzimawe u obzir zahteva stanovnika i wihov uticaj na plan i izgradwu same zone), a tako|e i promovisawe stava o ekolo{koj odgovornosti dru{tva.

[irewe centralne zone Jedan od ciqeva projekta za Hamarbi Sjostad je da se kreira urbano susedstvo, ekolo{ki podobno i uklopqeno u prirodno okru`ewe. U generalnom Sl. 8 planu za zonu je u~iwen poku{aj da se detaqnije odredi definici- Ekolo{ki sistem modela ja urbane arhitekture koja }e se tu graditi. Osnovni uslov prois- Hammarby ti~e iz ~iwenice da ovo podru~je predstavqa {irewe centralne Ecological System of Hammarby Model zone grada, koju karakteri{u ve}a gustina, izme{ani sadr`aji i aktivnosti, specifi~ni dizajn poslovnog prostora i intenzivna komunikacija. Prvo i najzna~ajnije, potrebno je iskoristiti kvalitet postoje}e vodene povr{ine, kao sveprisutni, stalno promenqiv prirodni element. Voda ovde predstavqa nordijsku interpretaciju javnog prostora. Drugo, zate~eni predeo sa svojim parkovima i zelenilom predstavqa prirodni kvalitet. Zato je veliki napor u radu na detaq- nom urbanisti~kom planu u~iwen da se sa~uva postoje}a vegetaci- ja i prirodni rezervati, i da se formiraju nove ozelewene ulice u unutra{wosti blokova.

Inicijativa za ekolo{ki podobno okruèwe rezultira {irokom skalom novih infrastruktura Uticaj inicijative za ekolo{ki podobno okruèwe podrazumeva ukqu~ivawe {irokog spektra novih infrastrukturnih sistema. Primena ove inicijative na saobra}ajni sistem, zna~i nove brze tramvaje, nove mostove i specifi~an dizajn lokalne saobra}ajne mreè. Hamarbi Sjostad je planiran kao zaokruèna celina s ozelewenim Bulevarom kao arterijom, koja prolazi kroz celo susedstvo. Motorni saobra}aj je umawen, zahvaquju}i povoqnoj lokaciji u centru, a tako|e je umawena zavisnost od privatnog vlasni{tva nad automobilima. Umesto toga, kao atraktivna alter- nativa razvijen je javni transport, u obliku brzog {inskog sistema - brzih tramvaja, koji se kre}u du` Bulevara. Cela zona }e tako|e imati dobro razvijen sistem pe{a~kih i biciklisti~kih staza. Poseban doprinos je razvoj mreè sistema za komunikaciju

rhitektura i urbanizam informacijama. Ova mre`a je preduslov za funkconisawe “inte- A ligentnih ku}a”, uz primenu savremene tehnologije, s ciqem smawe- 32 wa potro{we energije i minimizirawa negativnih uticaja na `ivotnu sredinu. Posve}enost o~uvawu prirodnih resursa kroz primenu {irokog spektra razli~itih, ekolo{ki podobnih re{ewa za infrastrukturu, ogleda se i kroz izgradwu novog postrojewa za preradu otpada. Tako|e je planiran Centar za informacije i o~uvawe okoline (Environment and Information Center), i to na atraktivnoj, lako dos- tupnoj lokaciji. Arhitektonska i estetska re{ewa Hamarbi Sjostad ~ini kontekstualnu celinu s centralnim gradskim jezgrom uz otvoreniju, moder- nu strukturu - “poluotvorenog bloka”. Ovako organizovan blok rezultira otimalnijim kori{}ewem zemqi{ta, povezuju}i dobro dizajnirane slobodne otvorene urbane prostore i unutra{we prostore blokova. Propustqivost /povezanost, tako|e

Sl. 9 obezbe|uje boqe uslove osun~awa s lepim vizurama ka parku i Hammarbyhamnen, pogled sa severa vodenim povr{inama (Sl. 9). Hammarbyhamnen, North Arhitektonski program Hamarbi Sjostata u pet ta~aka:

1. Prostorna hijerarhija Hamarbi Sjostad sadr`i nekoliko planskih elemenata velike razmere: centralni vodeni prostor, ozeleweni Bulevar kroz ~itavo naseqe i prostor centralnog parka. Ovi elementi formiraju osnov za kreirawe strukturne matrice podru~ja, wegove funkcionalne {eme, orijentaciju i kapacitet zgrada, ~ine}i tako|e bazu za daqi razvoj i {irewe ovog podru~ja. Ovim dominantnim elementima urbane arhitekture, pridodaje se vi{e elemenata mawih razmera - blokovi razli~ite strukture, uli~na mre`a lokalnih ulica i urbani prostori du` obale. Zgrade izgra|ene du` dominantnih urbanih prostora imaju rasko{niji dizajn koji korespondira takvoj lokaciji (sa koherent- nijom strukturom i detaqima ve}ih razmera). Kombinacija poslovnog prostora prepletenog sa stanovawem du` Bulevara, stanovi na nekoliko nivoa i s polunivoima, izme{ani sa standardnim stanovima u zoni du` obale; sve to predstavqa kvalitetan osnov za kreirawe fascinantnih fasada.

2. Fokus na okru`ewe i ekociklus (ekolo{ki podobna zona) Nova tehnolo{ka re{ewa generi{u nova arhitektonska re{ewa. Solarni paneli, prilagodqive fasade, tende, nadstre{nice, zas- takqeni prostori... sve su to primeri novih tipova konstrukcija i detaqa zasnovanih na ekolo{kim idejama i na uklapawu u okru`ewe, koji u kona~nom vode ka dobrom i kvalitetnom arhitektonskom projektu. Materijali, kao {to su prirodni kamen, {tuko, staklo, ~elik i drvo, bi}e sve vi{e kori{}eni, dok }e drugi ve{ta~ki materijali nestajati iz upotrebe.

Posve}enost problemima okruèwa i po{tovawu ekociklusa je, rhitektura i urbanizam tako|e, sasvim jasno notirana u okviru planirawa. Plan karak- A teri{u organski, mirni oblici. Ovaj organski dizajn je potenciran 33 zelenilom, predba{tama, uli~nim drvoredima i {irokim parkovskim povr{inama. Nove namene u vezi s novim, druga~ijim odnosom prema okruèwu, kao na primer, postrojewe za preradu otpada i Centar za informacije i o~uvawe okruèwa, zahtevaju istovremeno novu konceptualnu definiciju i korespondiraju}i novi arhitektonski stil. Ciq je da se u prostoru ovakava postrojewa i usluge naglase, poput novih “hramova”. Sl. 10 Sl. 11 Allébron most Sicklauddsbron most Allébron bridge Sicklauddsbron bridge

3. Grad na vodi Zgrade su projektovane sa velikim teresama i balkonima, ogromnim prozorima i visokim plafonima. Komponente gradwe, kao {to su ograde, tipovi prozora i krova, tako|e su posebno dizajnirane. Veza sa vodom je potencirana i izborom palete boja za fasade, s posebnim osvrtom na kontrast fasada i vodenih povr{ina - gde su fasade naj~e{}e bele u skladu sa svetlim okru`ewem (Sl. 10, 11).

4. Jedinstveni {arm [tokholma Jedinstveni {arm [tokholma bi}e potenciran i daqe razvijen dizajnom zgrada i op{tim utiskom prostora na ovoj lokaciji u centru grada. Posebnost [tokholma bazirana je na strogosti i jed- nostavnosti, koja je u vezi sa oskudicom u resursima kroz istori- ju stalno prisutnom. Glatki {tuko zidovi, uvu~eni prozori, smirene sekcije praznih zidova, mali broj uniformnih tipova prozora, izjedna~ene visine krovova... sve to ~ini arhitektonske elemente koji daju gradu wegov jedinstveni {arm. U Hamarbi Sjostadu ovi elementi }e biti kombinovani sa specifi~nostima centralnog jezgra grada, koje karakteri{e stroga arhitektonska slika na fasadama ka ulici i ve}a briga za detaq. rhitektura i urbanizam

A 5. Pro{lost i Savremenost

34 Jedinstvena odlika ovog plana za stambenu zonu, jeste da se standardizovani tipovi stanova planiraju u mawem obimu, a vi{e kao nestandardnih stanovi. Ovakva odluka je delom rezultat ~iwenice da je u porastu oblik zajedni~kog vlasni{tva nad stanovima, a tako|e i zbog individualnog uticaja koji postepeno ja~a, ~ak i u slu~aju stanova za rentirawe. Fleksibilnost i mogu}nost adaptacije predstavqaju kqu~ni koncept koji karakteri{e, kako projekte stanova, tako i fasade zgrada. EKOLO[KI PROJEKAT - PRIMER ALBORGA

Urbani ekolo{ki projekat (Urban Ecology Zelenog susedsva ustanovqeni vodi~i za plani- Project) koji integri{e urbanu obnovu i ekolo{ke rawe fizi~ke strukture u zoni. Kao prate}a principe, realizovan u Alborgu u Danskoj, pred- aktivnost organizovan je informativni centar stavqa novi pristup rekonstukciji starog grad- “Plant a House” 1996.-1998, kako bi se u real- skog jezgra, tradicionalne nasle|ene zone izaciju projekta ukqu~ili stanovnici Alborga. grada, uz kori{}ewe principa odrìvog razvoja Osim jasnog koncepta da se primene najsavre- -po{tovawe ekonomskih resursa i ekolo{ke menija tehnolo{ka i tehni~ka dostignu}a, tako|e odrìvosti. êtiri bloka i otvoreni prostor u je postavqen zahtev da celokupna revitalizacija okviru Danmarksgade, ~etvrti u centru Alborga, treba da pruì jasne ekolo{ke signale i da ukqu~eni su u eksperiment iz koga je proiza{lo poseduje visoke arhitektonske standarde. {est potprojekata koji kreiraju, eksperimental- Centralna ta~ka lokacije Danmarksgade je trg no primewuju i razvijaju ekolo{ki pogodno Louise Square, koji je u postupku rehabilitacije okruèwe, a tako|e su okrenuti budu}nosti - pretvoren u vizuelni reper ekolo{kog projekta - konceptom istraìvawa alternativnih na~ina skver se koristi kao prostor za rekreaciju i kori{}ewa energije. Ovi potprojekti su naz- igru dece ali i kao javni prostor za razne sku- vani: zeleno susedstvo, plava ku}a, ùta ku}a, pove na otvorenom i ekolo{ke pijace. U centru standardizovani koncept za otvorene prostore, trga je izgra|ena fontana sa vodenim bazenom u nova ekolo{ka konstrukcija i standardizovani kome se reflektuju okolne zgrade. koncept za obnovu /adaptaciju. Standarizovani koncept za otvorene pros- êtvrt Danmarksgade je locirana izme|u tore imao je za ciq da se formiraju novi zajed- èlezni~ke stanice i centralnog jezgra, a u ni~ki prostori u unutra{wosti blokova, uz naj- okviru gradskog projekta urbane obnove dobila ve}u mogu}u primenu ekolo{kih propisa. Koncept je status zone s visokim prioritetom. êtvrt je formiran kao inspirativni katalog ideja u Louisgade se sastoji ve}inom od stambenih blok- kome se istraùje sadràj zajedni~kog otvorenog va, sa zgradama zidanim u periodu 1850 - 1910 prostora, sa sugestijama za nova re{ewa. Kata- godine. U okviru ~etiri bloka koji su predmet log ideja se odnosi na slede}e oblasti: vegeta- obnove ima oko 40 vlasni~kih parcela, sa oko cija, parterno ure|ewe, objekti, urbani mobili- 350 stanova i ve}im brojem malih radwi. jar, upravqawe, podr{ka i iskustva. Nakon rea- Realizacija projekta je sprovedena u koopera- lizacije, prikupqena iskustva treba da rezulti- ciji lokalne uprave grada Alborg, Danskog mini- raju op{tim uslovima i preporukama za primenu starstva za stanovawe i izgradwu, lokalne odrìve urbane obnove u gradu Alborgu. Reali- stru~ne firme (SBS Byfornyelse) i ve}eg broja kva- zacijom planiranih intervencija u unutra{wo- lifikovanih profesionalaca, koji su u~estvo- sti blokova dobijen je zajedni~ki javni prostor; vali kao konsultanti. u ciqu odràvawa novooformqenog zajedni~kog Stav je da }e postignuti rezultati i iskustva, prostora u unutra{wosti blokova ura|ene su koja su prikupqena u toku realizacije projekta, u posebne bro{ure za stanovnike, u kojima se su- velikoj meri doprineti za se inspiri{u stru~- geri{e kako da se pona{aju i {ta mogu da ~ine waci i nadle`ne institucije da insistirawe na da wihov zajedni~ki prostor dugo i kvalitetno primeni odrìvih tehnika i na wihovom budu}em traje. Kompletna aktivnost unapre|ewa posto- unapre|ivawu. je}eg zapu{tenog stawa unutarblokovskog pros- Kao zajedni~ki i objediwuju}i okvir defin- tora i unapre|ewa okruèwa je, bazirana na isana je ideja Zelenog susedstva. Svrha je delom stru~nim znawima arhitekata i nadle`nih eko- bila da se okruèwe ~etvrti Danmarksgade una- loga, uz stalnu saradwu sa stanovnicima svakog rhitektura i urbanizam predi i poboq{a ozelewavawem kvalitetnim ze- bloka unapre|ewe ~etiri otvorena prostora A lenilom, i delom da se obezbedi sveobuhvatno sprovedeno je u periodu 1996.-1998.god. 35 jedinstvo izme|u svih potprojekata ukqu~enih u U svim otvorenim prostorima isti~u se tzv. Urbani ekolo{ki projekat. Ustanovqen je sistem “zeleni signali”, a ekolo{ke mere su kombino- zelenila kroz ~itavu zonu, s ciqem da se vane sa savremenim dizajnom podesnim za urba- obezbedi kohezija izme|u dvori{ta, blokova, no okruèwe. Ovi prostori nameweni su, pre zgrada, ulica i trgova. Uspostavqeni su planovi svega, stanovnicima bloka za odmor u prijatnom, aktivnosti od individualnog nivoa jednog stana, ozelewenom prostoru, opremqenom potrebnim do celokupne ~etvrti. Tako|e su, u okviru ideje elementima urbanog mobilijara, fontanama koje Sl. 12 Ekolo{ka nova konstrukcija; nove zgrade prijateqske prema okruèwu u rekonstruisanom susedstvu Ecological New Construction; Environment-friendly new buildings in urban renweal neighbourhoods

Sl. 13 Plava ku}a posle rekonstrukcije Blue House after urban renewal

koriste tehni~ku vodu - ki{nicu, klupama i poplo~avawem od ekolo{ki podobnog materijala, sve kombinovano sa savremenim principima urbanog dizajna za projektovawe odrìvog urbanog okruèwa. Stanica za preradu sme}a je, tako|e, integrisana u zonu. Standarizovani koncept za adaptaciju objekata, podrazumeva razradu i proveru standrizovanih re{ewa za adaptirawe zapu{- tenih, zgrada, koje je mogu}e revitalizovati. Ovaj koncept je razra|en na tri lokacije - tri zgrade na parcelama koje je otkupila gradska nadle`na institucija, za potrebe stanovawa za gradsku upravu. U okviru ovog potprojekta razra|eno je nekoliko predloga s informacijama: o relevantnim ekolo{kim parametrima, mini- malnim i maksimalnim prostornim zahtevima, preporukama za izgradwu i mogu}nostima u okviru postoje}ih re{ewa; o potrebnim finansijama za svaku pojedina~nu zgradu/parcelu, s obraz- loèwem potrebnih dodatnih ulagawa u pore|ewu s ulagawem u

urbanu obnovu, kao i pokazanim u{tedama i vremenom u kom }e se Sl. 14 vratiti ulo`eno za svaku ekolo{ku inicijativu koja se smatra @uta Ku}a - uli~na fasada podesnom za konkretnu zgradu/parcelu. Yellow House - facade to street Tako|e su vo|eni pregovori s privatnicima da se ukqu~e u ovaj projekat i adaptiraju svoje zgrade u skladu s preporukama. Iskustva su pokazala da je bilo te{ko posti}i kona~an dogovor, zbog procene vlasnika da im se ulagawa ne}e isplatiti, iako su bila obezbe|ena sredstva gradske uprave za dotirawe ovih radova.

rhitektura i urbanizam U okviru potprojekta Nova ekolo{ka izgradwa, ciq je bio da se A izgrade takve nove zgrade koje }e u budu}nosti biti putokazi o 36 tome kako treba graditi novo u okviru nasle|enih centralnih zona. Pilot projekat je skoncentrisan na novoj konstrukciji pri- jateqskoj prema okruèwu, primewenoj u urbanoj obnovi susedstva (Sl. 12). Osnovno je da celokupni proces izgradwe bude od po~etka do kraja utemeqen na ekolo{kom razmi{qawu. Poku{aj sprovo|ewa ekolo{kih principa vizuelno je pred- stavqen kroz Zelenu, Plavu i @utu radionicu koje su na raspola- gawu stanarima, ali se mogu koristiti i u izlo`bene svrhe. Zelena radionica je dvospratni zeleni pre- ZAKQUÂK sek (dva sprata na ulazu u zgradu ura|enu po ovom projektu su ozelewena puzavicom na Ekolo{ke stmabene zone nude stanovnicima drvenoj konstrukciji) na ulazu s providnim mogu}nost da ìve i rade u kvalitetnijoj ìvot- krovom preko koga se sliva ki{nica u obliku noj sredini, novim “odrìvim stilom ìvota”. vodenog stuba u bazen na tlu do Plave radion- Taj stil podrazumeva u{tedu energije, i smawewe ice. Soba se sastoji od dela s ventilacionim negativnih uticaja na ìvotnu sredinu. Dobra sistemom za zagrevawe i pre~i{}avawe ilustracija ove teme je skora{wi primer (akvati~nim biqkama) vode koja se koristi kao Beddington Zero Energy Development (BedZed), ~i- tehni~ka voda za perionicu ji je ciq da ostvari nultu potro{wu neobnovqi- Plava radionica je sistem upravqawa vodom, ve energije i preusmeri se na kori{}ewe gde se sakupqena ki{nica i voda za prawe obnovqive energije, a tako|e i da emituje nulu ve{a pre~i{}avaju i recikliraju. Velika polutanata. staklena vrata omogu}avaju kontakt sa Jo{ nekoliko britanskih primera, kao {to je zelenom sobom i zajedni~kim prostorom. Milenijumsko selo u Londonu (Greenwich @uta radionica je ravna terasa na krovu, Millennium Village), zatim Energetsko selo u pokrivena providnom konstrukcijom, za ugrad- [ervudu (Sherwood), govore o visoko projek- wu sistema solarnih }elija. tantsko i inèwersko artikulisanim, i dosledno Potprojekat Plava ku}a je razvojni projekat realizovanim primerima. Za {iroku primenu koncentrisan na u{tedu vode. Ovim projektom neophodno je da trì{te bude zainteresovano za razvijen je novi na~in kori{}ewa i u{tede vode tu vrstu proizvoda, da proizvo|a~i ozbiqno koji se moè primewivati u okviru urbane shvate da treba da uzmu u~e{}a u odrìvom svetu. obnove. Smawena je potro{wa vode do 30% u Svaki od navedenih primera temeqno se bavi odnosu na stawe pre rekonstrukcije. Kvalitet problemom ekonomske efikasnosti jer je {iroka projekta je u postupku pre~i{}avawa vode i vaz- primena mogu}a kada proizvodwa ekolo{kih duha biqkama. Jedan od glavnih principa u pro- materijala i izgradwa ekolo{kih ku}a, kao i jektu je razdvajawe vode u zavisnosti od wenog ~itavih zona nije skupqa ok klasi~ne gradwe. kvaliteta (voda sa slavine, reciklirana voda i Poseban segment je zakonodavni okvir, kao ki{nica). podr{ka novom na~inu gra|ewa. Dobar primer Realizacija projekata je sprovedena na ku}i je britansko Ministarstvo (DETR – Odeqewe za izgra|enoj po~etkom XX veka, a rekonstruisanoj ìvotnu sredinu, transport i region), koje kon- 1996.godine (Sl. 13). tinuirano ugra|uje u svoje zakone indikatore Projekat @uta ku}a razvija i demonstrira na- kao merne vrednosti i pokazateqe odrìvog ~ine u{tede energije, kontrole energije i pro- razvoja. Navedeni primer u ovom tekstu, reali- izvodwe energije, koji se dugoro~no mogu koris- zovan u Nema~koj, tako|e demonstrira pra}ewe titi u projektima urbane obnove. Uz po{tovawe projekta uz usagla{avawe propisa. postoje}ih resursa, ciq projekta @uta ku}a je da U srpskoj praksi realizovanih primera nema. se potro{wa energije za zagrevawe prostorija, Nema ni usvojenih projekata, kroz proceduru ventilaciju, zagrevawe vode i struju redukuje za Planskih komisija. Tokom protekle dve decenije oko 30% u odnosu na stawe pre rekonstrukcije bilo je nekoliko projekata koji bi uslovno mogli (Sl. 14). da se stave u kategoriju sli~nih istraìvawa i Osnovna karakteristika projekta je nova koji su u rudimentarnoj formi promovisali dvori{na fasada sastavqena od staklenih zido- ideje bliske ovom konceptu. Zbog neusagla{enos- va i staklenih ba{ti, uz primenu najsavremeni- ti sa tada vaè}om zakonima i propisima, nisu

jih materijala i tehnike ugradwe; u okviru fasa- usvojeni na Planskoj komisiji. Zakonu o plani- rhitektura i urbanizam de instalirani su solarni paneli sa solarnim rawu usvjen 2003.god. na~elno postavqa okvir i A }elijama. Kontrola potro{we energije je u mogu}nost izrade planova u duhu odrìvog razvo- 37 svakom stanu ponaosob uz pomo} odgovaraju}ih ja. Istu na~elnu mogu}nost daje i novi generalni aparata (tzv. “ekometar”), pri ~emu se informa- plan Beograda usvojen 2003.god. Za imple- cije o potro{wi dobijaju preko teleteksta. mentaciju, potrebna je daqa detaqnija razrada, Realizacija projekta je sprovedena na ku}i kako zakonodavnog okvira, tako i nivoa obrade izgra|enoj 1900. godine, a rekonstruisanoj generalnih planova u tom segmentu. 1996. godine. LITERATURA Andrews, N. L.,R. & Darnall, N. & Rigling Gallagher, D., “Environmental Management Systems: A Sustainable Strategy for a Sustainable World”, Eighth International Conference of the Greening of Industry Network, Sustainability: Ways of Knowing, Ways of Acting, University of North Carolina, November, 1999. Baji}-Brkovi}, M., (urednik), Odrìvost grada, monografija, Arhitektonski fakultet, Beograd 1999 Baji}-Brkovi}, M., Ogledi o planirawu i odrìvom razvoju grada, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 2000. Bogdanovi}, R. (urednik), monografija Strategije i metode za unapre|ewe kvaliteta okruèwa u kom- pakt gradovima, DUB i Urbanisti~ki zavod Beograda, 1999. Bogdanovi}, R., Ka odrìvom gradu; strategije i metode za unapre|ewe kvaliteta okruèwa u gradovima, Saobra}ajni fakultet, 2002, Beograd Burton,E., Williams,K., Jenks,M., (editors) The Compact City? A Sustainable Urban Form, Oxford Brookes University, Oxford, UK, 1996. Dahl, A. L., “Towards Indicators of Sustainability”, Rad prezentovan u okviru: Scope Scientific Workshop on Indicators of Sustainable Development (Wuppertal, 15- 17 November 1995.) United Nations Environment Denisov, N., Grenasberg, M., at al, “Cities Environment Reports On the Internet: Understanding the CEROI Template” UNEP/GRID-Arendal, Norway, 2000. Europen Conference: New Tools for the Renaissance of the City in Europe”, knjiga apstrakta, Berlin, 1995 Jani}, M., Odrìv razvoj qudskih naseqa zemaqa u tranziciji, Juginus i Direkcija za gra|evinsko zemqi{te i izgradwu, Beograd, 1997. WEB “Hammarby Sjostad, novi distrikt usagla{ene http://www.ci.chi.il.us/Mayor/Zoning/, The Ordinance - tehnologije i ekologije”, zbornik radova, kwiga 1: Establishing Urban Designe Standards - Downtown and in Principi i praksa odrìvosti u razvoju naseqa u Srbiji, Neighborhoods UUS, Beograd, 2000. http://www.eaue.de/default.htm, European Academy of Robson, B. & Parkinson, M. & Boddy, M. & the Urban Environment Maclennan, D., The State of English Cities Department of http://www.ecorenewal.com/default.asp, Ecological the Environment, Transport and the Regions: London, Building Renewal Projects in European Cities UK, November 2000. www.hammarbysjostad.stockholm.se Stojkov, B. (urednik), Jani}, M. (prevod i www.iclei.org priprema); Urbanizam Evrope; Evropska urbanisti~ka http://www.ourplanet.com, Dahl, A. L., “Measuring the poveqa, Evropski Savet, Strazbur, 1992. UUS i unmeasurable”, Our Planet 8, 1996. Urbanisti~ki Zavod Beograda; Beograd 1996. www.spo.org.tr/Athena.htm, European Council of Town The Aalborg Urban Ecology Project, Danish Ministry of Planners’ Principles for Planning Cities, Nova Atinska Housing and Building, january 1998. poveqa, March 1998. The Habitat Agenda: Goals and Principes, www.towns.org.uk; Discussion Document: Vital and rhitektura i urbanizam

A Commitments and Global Plan of Action, UN Viable Town Centres Conference on Human Settlements, Istanbul, 1996. http://ub.es/medame/ind-text.html, Geografia D’Europa: 38 Wagner W. F., Joder T., Murphrey Jr. A., (editors), textos de suport, Urban Environmental Quality, sept. Urban Revitalization, Policies and Programs, SAGE 2000. Publications Thousand Oaks, London, New Delhi, 1995. http://www.urbed.co.uk/index.html Igor Stipac, Daniela Stankovi}, Mladen Stameni} NOVI MODELI STANOVAWA

Komentar redakcije Tim arhitekata iz Beograda u sastavu: Igor Stipac, Daniela Stankovi}, Mladen Stameni} koji ìve u Atini, osvojio je prvu nagradu na me|unarodnom arhitektonskom konkursu EUROPAN, koji se odràva svake druge godine u svim zemqama EU i jo{ nekoliko pridruènih ~lanica. Ciq ovog presti`nog konkursa je promocija mladih arhitekata, ispod 40 godina, kroz realizaciju pobedni~kih radova, i implementacija eksperimentalnih konceptualnih arhitektonskih re{ewa na zadatim lokacijama. Pobednici prethodnih EUROPAN konkursa danas su renomirani arhitekti {irom NEW HOUSING MODELS Evrope kojima je upravo ovaj konkurs omogu}io profesionalnu afirmaciju. Pobedni~ki rad pod nazivom “Do you speek Comment GREEN?”, po oceni me|unarodnog ìrija od 9 Team of architects from Belgrade: Igor Stipac, ~lanova (me|u kojima je bila i Natalie de Vries Daniela Stankovic, Mladen Stamenic, who lives in iz ~uvenog holandskog arhitektonskog studija Athens won a first prize on international MVRDV), najuspe{nije je odgovorio na architectural competition EUROPAN 7 which was ovogodi{wu temu EUROPANA 71 “Sub-urban held for the 7th time in 17 countries of the EU. challenge, urban intensity and housing diversity” na The aim of this prestigious competition is to lokaciji Ilion u prigradskoj oblasti Atine. promote young architects under 40 years through Projekat prevazilazi klasi~no arhitektonsko realization of prize-winning projects and re{ewe i, kroz sintezu razli~itih disciplina i implementation of their conceptual solutions on intervenciju na socijalnom, kulturolo{kom, proposed sites. Winners of previous EUROPAN fenomenolo{kom i konceptualnom nivou, nudi sessions are today world well-known architects nov model fleksibilnog stanovawa u which started their professional affirmation through savremenom evropskom gradu, sugeri{u}i this competition. implementaciju ekolo{kih principa i zelenila Prize winning project of our architects with title “Do kao prioritet, inspiraciju i vezivno tkivo you speak GREEN?”, according to the international arhitekture budu}nosti. jury, answered most successfully on EUROPAN 7 theme “Sub-urban challenge, urban intensity and rhitektura i urbanizam

housing diversity” for the site of Illion in Athens, A Greece. 39 Project is not classical architectural solution but Igor Stipac, projektant BETAPLAN A.E.M. Aristodimou 1, 106 76 Athens, Greece synthesis of various disciplines tackling the Daniela Stankovi}, projektant ISV problems on social, cultural and conceptual level. It architects&associates Thessalonikis 129 & Artis offers new models of flexible housing in UDK 728.1 18346 Moshato, Athens, Greece contemporary European city, suggesting 1 informacije na temu EUROPAN-a 7 nalaze implementation of ecological principles and green se na Web-strani (Information about EUROPAN 7 could be find on web site) as priority, inspiration and connecting tissue of http://www.europan-europe.com. architecture in the future. Apstrakt Abstract Tema EUROPAN 7 konkursa bila je tragawe za novim, EUROPAN 7 generic theme was searching eksperimentalnim urbano-sociolo{kim modelima na for new experimental socio-urban models sub-urbanim teritorijama velikih gradskih celina sa in sub-urban areas of contemporary ciqem stvarawa strategije za reintegraciju i metropolis with a scope to establish strategy revitalizaciju zapostavqenih i zaostalih delova for reintegration and revitalization of gradskog tkiva. Konstruktivnom interpretacijom i neglected city areas. Through inventive analizom savremenog `ivota i urbanog ritma grada, interpretation and analysis of contemporary traga se za skrivenim potencijalima i progresivnim life and urban city rhythm, Europan 7 konceptualnim re{ewima u okviru izabranih competition is searching for a hidden prigradskih lokacija, koja u sebi imaju potencijal potentials and universal progressive univerzalnog. conceptual solutions for chosen suburban U okviru takvog inovativnog urbanog koncepta potrebno locations. As an extension of inventive je dati predlog alternativnih modela stanovawa sa urban concept, this is also call for an tipolo{kim inovacijama i raznovrsno{}u u skladu sa alternative housing models and new savremenim na~inom `ivota. typologies in accordance of contemporary Kqu~ne re~i: urbano-sociolo{kim modeli, way of life. sub-urbane teritorije, zelena arhitektura Key words: socio-urban models, sub-urban territories, green architecture

URBAN STRATEGY URBANA STRATEGIJA Green is an ultimate quality. It is Zelenilo je apsolutni kvalitet, neposredni produètak immediate extension of the Nature, Prirode, i kao takav, univerzalni favorit na{ih ~ula. and as such, it is a universal favorite of Green-polution je urbana strategija koja sinteti{e our senses. rasute urbane ta~ke u homogeno tkivo kao odgovor na Green-polution is an urban strategy, fragmentaciju i nekontrolisanu ekspanziju gradskih which synthesize dispersed, fragile urbanih struktura. Pozajmquju}i funkcionalne principe urban dots and spots into a homogeny negativnih fenomena zaga|ewa i buke, ali deluju}i u tissue. It came out as a response to dijametralno suprotnom smeru, Green-polution se {iri urban disorder, fragmentation and poput zelene “infekcije” i “zaga|uje” zelenim pejzaìma, urban sprawl. It is a universal tool that logi~nim urbanim planirawem i ekolo{kim na~inom functions on various levels /from ìvota. To je vezivni medij koji inicira i pospe{uje macro to micro, from abstract to socijalnu densifikaciju, raznolikost i hetero- specific/. It activates existing funkcionalnost. capacities, neutralizes negative and undesirable phenomenon and effects.

Sl. 1 koncept concept rhitektura i urbanizam A

40 KONCEPTUALNE SMERNICE CONCEPT proces razmi{qawa process of thinking: Istra`ivawe konteksta exploring the context izdvajawe pozitivnih momenata borrowing the highlights from it nagla{avawe “zelenih” momenata emphasizing the ‘green-lights’ podr`avawe ekolo{ke invazije (formirawe supporting ecological invasion /forming new novog ekolo{kog volumena koji se povezuje sa ecological cluster which sticks to existing eco- postoje}im parkom) logical park/ transformacija postoje}e urbane matrice transforming existing urban matrix /using the raslojavawe funkcija: same horizontal grid, and intervening in vertical gore< zeleni javni pejza` (never ending garden) direction/ dole< saobra}aj, parking, buka, zaga|ewe layering the functions odmotavawe zelenila preko bulevara unrolling green over the street povezivawe javnih rasutih povr{ina connecting dispersed socializing surfaces intenzivirawe socijalnih interakcija intensifying social interaction

Sl. 2 konceptualne skice conceptual sketches

RAZNOVRSNOST STANOVAWA ...u kontekstu sociolo{ke strukture ...primewena na oblikovni koncept kroz unifi- cirani arhitektonski jezik ...u okviru raznih prostornih i funkcionalnih re{ewa i mogu}nosti ...kroz razli~ite `ivotne stilove

Sl. 3 {ira lokacija-programska postavka wider location-programme setting

Sl. 4 rhitektura i urbanizam

u`a lokacija-pe{a~ka topografija A specific location-pedestrian topography 41 HOUSING DIVERSITY …in social structure context …applied on morphology concept through unified architectonic language …within various space and functional solutions and possibilities …about life style choices Sl. 5 tipologija ku}a-koncept, izgledi a house tipology-concept, vistas

KU]A ...kao konstantno promenqiva sredina koja pulsira u ritmu na{ih `ivota ...kao fleksibilna naseqena teritorija prilago|ena na{im potrebama, raspolo`ewu i inspiraciji...... kao ekolo{ki zaklon koji fler- tuje sa granicom privatnog i javnog, perforiran drvetom koje raste kroz unutra{wu ba{tu...

Ku}a koja raste i di{e zajedno sa nama...

HOME as ever- changing environment that pulse in the rhythm of our lives… as flexible inhabited territory adjusted to someone’s needs, moods or inspirations… as ecological shelter that plays with barrier of private and public, perforated with tree raising through the flying garden… rhitektura i urbanizam A

Sl. 6 perspektiva- pogled sa trga perspective- vista from a public square IDENTITET PREDGRA\A-Atina 2003 (proces razmi{qawa) Sub-urbani fragmenti imaju svoja imena ali, osim toga, ne postoje drugi prepoznatqivi elementi identifikacije po kojima se bitno me|usobno razlikuju. Trenutna situacija u Atini: nedostatak zelenila, mawak parking prostora, svakodnevni saobra}ajni kolaps, ugroènost pe{aka, i veliki broj neplanski izgradjenih objekata. (predlog) otkrivawe identiteta pojedina~nih sub-urbanih celina uvo|ewe repera ’uve}avawe’ javnog prostora pogu{}avawe socijalne mreè RAZNOVRSNOST STANOVAWA raznovrsnost ìvotnih stilova (kontekst) ujediwuju}i arhitektonski jezik Pogled na ekolo{ki park u daqini, crkva na raznovrsnost stanovawa blagoj uzvi{ici, zelena livada i razbacani fragmenti zelenila... Ovi osamqeni kvaliteti su jedino {to pleni u ovom siroma{nom radni~kom predgra|u. (odgovor) Sl. 7 Zadràvamo zelenilo, {irimo ga, poput perspektiva-tipi~na jedinica zaraze, prema Ekolo{kom Parku i raslo- perspective-a typical unit javawem funkcija (odvajawe saobra}aja od stanovawa) nudimo nov, povezuju}i ’socijalni pejza`’ na kojem se de{avaju raznovrsne aktivnosti. To je prvi vid ’raznovrsnosti’ koji uvodimo. To je zapravo multidisciplinarna intervencija koja se odnosi na urbano planirawe, socijalnu strukturu stanovni{tva, ìvotne stilove, oblikovawe i funkcionalnu i tipolosku organizaciju stambenih jedinica. Fleksibilnost otvorenog plana mewa ulogu arhitekte, ~iji predlog postaje sugestija - okvir za intervenciju budu}ih korisnika u skladu sa wihovim èqama i potrebama. rhitektura i urbanizam A

Sl. 8 perspektiva-enterijer perspective-interior HOUSING DIVERSITY /context/ SUBURBIAN INDENTITY-Athens 2003 Standing beside the church, we see the park in the /thinking/ distance- a beautiful view. In front of us, right, left and Suburban clusters have their names, but beside that, behind, there is just green grass sloping down. This lone- there is no other recognizable identity markers which ly qualities are the only bright moments in a neighbor- would make some perceptible difference between them. hood that looks even sad. There is no green, there is no parking, there is everyday /response/ traffic collapse, there is pedestrian neglection on every We preserve green, we spread it as well, directing it step and significant number of arbitrarily built houses. towards Ecological Park, and by layering of functions Social diversity should be considered as a potential and /separation of traffic from housing/, we provide socializ- cultural improver. It is something which gives social rich- ing public landscape. In that landscape, different activi- ness, cultural and subcultural perspectives and which will ties are taking place. This is the first level of diversity that give this city more important role in the metropolitan net- we introduce. It is actually multi-disciplinatory action that work of Europe. applies to urban planning, social structure of the inhabi- /proposing/ tants, life style choices, morphology concept, and func- specific identity perception of the area tional and typological organization of houses. landmarks introduction Project is offering conceptual model of “piloti” lifted public space enlargement housing structures with underground garages within a social network densification clear construction system. Flexibility of open plan is life style diversification changing role of the architect, whose proposal acts as a unifying architectural language suggestion - framework for intervention of future users, housing diversity according to their needs and wishes.

PROGRAMME CHOSEN AND PROGRAMATIC PROGRAMSKI OKVIR FRAMEWORK

STANOVAWE HOUSING Projekat nudi konceptualni model ’piloti’ – Project is offering conceptual model of “piloti” lifted lebde}ih volumena/ stambenih jedinica/ sa podzemn- housing structures with underground garages within a im garaàma. Tipolo{ka raznovrsnost je velika, sa clear construction system. Typological diversity is big, brojnim mogu}nostima kombinovawa i nedefin- number of possible combinations endless and final out- isanom finalnom fizionomijom objekata, skirt of building undefined allowing the inhabitants to omogu}avaju}i tako korisnicima da aktivno u~estvuju take an active role in its dynamical elevations. Social u wihovom finalnom oblikovawu. Socijalna diversity and life style variety is hosted by free and trans- raznovrsnost i raznolikost ìvotnih stilova je tako formable plans which could be easily modified according podràna kroz fleksibilne jedinice. to someone’s needs.

PE[A^KE ZONE PEDESTRIAN AREAS Zelena pe{a~ka povr{ina prolazi ispod odignutih Green pedestrian surface passes under the buildings and ku}a i nastavqa se u prirodnom padu preko glavne continues in a natural slope above the Thivon Avenue avenije, povezuju}i tako trenutno odvojene stambene connecting the two cut areas. Pedestrians can walk zone. Prisustvo automobila je svedeno na minimum - everywhere freely. Lighting elements are scattered around svi parking prostori i lokalni saobra}aj nalaze se just like a trees. Car presence is minimal as the biggest

rhitektura i urbanizam na podzemnom nivou.

A number of parking places is situated on the level of Thivon Avenue. 44 SOCIJALNA MRE@A Projektom se predlaè uspostavqawe ~itave mreè SOCIAL NETWORK slobodno razbacanih Project proposes an installation of a whole network of ta~aka, prostora i povr{ina. Male prodavnice social places, spaces and surfaces scattered around the ispod ku}a, sastajali{ta, igrali{ta, zelena pijaca, area. Small shops under the buildings, meeting points, cvetna poqa, povr{ine za sedewe, odmarawe i ogo- small playgrounds, green- market, flower fields, sitting varawe- sve su elementi socijalnog prgu{}avawa areas- these are all elements of the social congestion koji se de{avaju na ZELENOJ povr{ini. and densification taking place on the GREEN surface. Darinka Golubovi}-Mati} STUDIJA SLUÂJA: PRIMENA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS-a): “POTENCIJALI NASEQA DU@ TRAMVAJSKIH [INA” u nau~no-istaìva~kom projektu “Razvoj naseqa du` tramvajskih {ina-primer Murgtala” Univerziteta u Karlsrueu, SR Nema~ka

Case Study: The Application of Geographic Information Systems to “Settlement Potential along railway lines” in the Apstrakt research project “Settlement along Uvod Oblast urbanog i Regional Railway- The Murgtal Example”, Prostor i prirodni University of Karlsruhe, Germany regionalnog planirawa resursi su ograni~eni. suo~ava se sa Abstract [tedqivo opho|ewe prema fundamentalnim promenama The field of urban and regional planning is zemqi{tu pripada zato prouzrokovanim experiencing some fundamental changes centralnim principima kori{}ewem kompjuterski that are having impacts on the use of com- odrìvog razvoja. Mada je baziranih modela u puter-based models in planning practice ovaj princip u mnogim planerskoj praksi i and education. One of the key changes is zakonskim osnovama edukaciji. Jedna od kqu~nih the use of powerful, cheap and easy to use postavqen, spremnost za promena je upotreba mo}nog, GIS software and hardware. This has led to wegovu realizaciju jeftinog i lakog za the creation of more extensive spatially strategijom razvijawa kori{}ewe Geografskog referenced datasets, making GIS an essen- naseqa unutar ve} Informacionog Sistema tial tool for some planners and manage- postoje}ih granica (GIS) softvera i hardvera. ment tasks such as land monitoring, code predstavqa znatne To je dovelo do stvarawa enforcement and permit tracking. This pote{ko}e. Za savla|ivawe ekstenzivnih prostornih paper shows an example of the use of GIS ovih pote{ko}a moè da baza podataka i u~inilo in the context of the research project pomogne atraktivan, {inski GIS jednim od neophodnih “Settlement along Regional Railway lines- povezan javni prevoz. The Murgtal Example”, University of instrumenata za re{avawe Kroz nau~no-istraìva~ki Karlsruhe. With the use of GIS the potenti- nekih planerskih i projekat „Razvijawe naseqa al of settlement areas for building in radius menaxmentskih zadataka kao of 500 m from existing and planned tramp du` regionalne tramvajske {to su: monitoring stops are calculated and are shown on the linije - primer Murgtal” , kori{}ewa zemqi{ta, Internet. potpomognut od republike primena propisa i pra}ewe Key words: streetcar lines, GIS, planning, Baden-Vitemberg , èleli su dozvola. U ovom prilogu The Murgtal instituti (Orts-, Regional- prikazan je primer primene und Landesplanung, für GIS-a u nau~no istraìva~kom projektu “Razvoj Städtebau und Landesplanung, für Baugeschichte naseqa du` regionalne tramvajske linije- und für Geographie der Universität Karlsruhe) primer doline Murgtal”, Univerziteta Univerziteta u Karlsrueu (10/1999 – 9/2001), Karlsrue (Nema~ka). Uz pomo} GIS-a SR Nema~ka, da pokaù mogu}nosti i {anse za prora~unati su i prikazani na internetu razvoj naseqa unutar ve} postoje}ih granica. U rhitektura i urbanizam A potencijali lokacija za izgradwu polupre~niku polugodi{wem ritmu sastajali su se nosioci 45 od 500 m od postoje}ih i planiranih projekta sa Univerziteta sa eksternim tramvajskih stanica. u~esnicima i akterima iz mesta 004 (gradona~elnicima, op{tinskim i dru{tvenim ]: Kqu~ne re~i: tramvajske {ine, GIS, predstavnicima, planerima). U okviru tih planirawe, Murgtal projektnih dana, predstavqeno je i diskutovano aktuelno stawe projekta. UDK 007:528.9 Darinka Golubovi} Mati}, Samostalni prostorni planer, UDK 625.46:625.11 (4301) M. Sc. Resources Engineering, Hanfweg 14 50933 Keln, SR Nema~ka Povod za ovaj projekat bilo je uspostavqawe tramvajske linije u Murgtalu, na trasi èlezni~ke pruge Ra{tat - Frojden{tat. Kroz modernizaciju, elektrifikaciju, poboq{awe takta i postavqawem novih stanica, javni tram- vajski prevoz pruà mogu}nost za unutra{wi razvoj murgtalskih op{tina. (Sl. 1). (15.06.2002. pu{tena je u rad tramvajska linija izme|u Karlsruea i Forbaha Ciq projekta je da se razviju preporuke za planirawe naseqa i infrastrukture du` budu}e tramvajske linije, gde }e Murgtal sluìti kao primer rekonstrukcije regionalne èlezni~ke pruge u tramvajsku liniju u periodu od dve godine. U projektu su upore|ivane i klasifikovane funkcionalne i prostorne modifikacije naseqa na regionalnom i op{tinskom nivou du` èlez- ni~ke pruge u regionima: Karlsruea, [tudgarta, Rajn-Nektar-regiona i u [vajcarskoj. Preporuke treba da se razviju ne samo za specifi~nu situaciju u Murgtalu, ve} da se gene- ralizuje forma o interakciji izme|u planirawa

Sl. 1 Pplan nove regionalne tramvajske linije, grafik Dominik Hovart Plan of the new regional railway lines, grafik Dominiq Hochwarth

Sl. 2 Panorama Forbaha, izvor Suzane Dam, 2001 Panorama of Forbach, sours Susane Damm, 2001 rhitektura i urbanizam A

Sl. 3 Topografska karta 1: 25 000, Karta Nema~ke 1:5 000, izvor Ministarstvo za geodeziju Baden Vitemberga, (http://www.lv-bw.de) od 05.09.2001, Az.: 2851.2-A/131 Topographic map 1: 25 000, Map of Germany 1:5 000, source Ministry of geodesy Baden-Württemberg, (http://www.lv-bw.de) from 05.09.2001, Az.: 2851.2-A/131 naseqa i saobra}ajne infrastrukture. Specifi~nost doline Murg1 (Sl. 2), predstavqa pogodnu oblast za ovakvu studiju jer su {anse za {irewe naseqa u regionu ograni~ene i zato je neophodno koordinisano planirawe naseqa i infrastrukture. Sl. 4 Napu{tena fabrika u Vajzenbahu, izvor Murgtal Darinka Golubovi}-Mati}, 2000 Dolina Murgtal se nalazi u An abandoned factory in Weisenbach, source Darinka Golubovic Matic, 2000 Badenvitembergu, na zapadnim obroncima [varcvalda i {iri se oko 50 km od Ra{tata (koji se nalazi u gorwoj dolini reke Rajne) do Frojden{tata (koji se nalazi u visokom [varc- valdu). Zbog topografskih problema samo mali deo doline mo`e se koristiti za gradwu. Projektom je razmatrana oblast od Kupenhajma do Forbaha (transformacija `eleznice u tramvajsku prugu), povr{ine od oko 327 km2 u obliku banane {iroke 10 km i duga~ke 40 km (Sl. 3). Prva naseqa u Murgtalu osnovana su du` obala reke Murg. Reka je proizvodila energiju

Grafik 1 Razvoj stanovi{tva u op{tinama Murgtala od 1800. godine, izvor Darinka Golubovi} Mati} i davala mogu}nosti za transport drva i 2000 neophodnih sirovina za razvijawe papirne i Population growth in Murgtals villages from 1800 drvne industrie. Razvijena je metalna i auto year, source Darinka Golubovic Matic, 2000 industrija (Daimler-Krajzler (Daimler-Chrysler),

kao i industrija wihovih snabdeva~a. rhitektura i urbanizam A Tokom posledwih godina, kompanije u Murgtalu su suo~ene sa problemima savremenog 47 dru{tva koji proizlaze iz novih tehnologija i rezultiraju zatvarawem fabrika, gubitkom radnih mesta i migracijom stanovnistva ka velikim gradovima (Sl. 4). Uzanost doline je prouzroko- vala probleme u poku{aju poboq{awa infrastrukture i pove}awa ili modernizacije stambene i industrijske oblasti. Fokus za budu}i razvoj u Murgtalu treba da se koncentri{e na postoje}im prednostima u poqu atraktivnih stanbenih oblasti, na istoriskim i rekreacionim izvorima, da bi se zadr`ali i privukli novi stanovnici u region. Na grafiku 1 je prikazan razvoj stanovi{tva u op{tinama Murgtala od 1800 godine, gde je o~igledan porast broja stanovnika do 1970 godine. Posle toga dolazi do rapidnog pada broja stanovika u pojedinim op{tinama kao rezultat zatvarawa fabrika i gubitka radnih mesta. Specifi~nost Murgtala je naseqenost samo no}u, spavaonica za zaposlene qude koji su prinu|eni da putuju jer broj radnih mesta po stanovniku u pojedinim op{tinama Murgtala konstantno opada, dok istovremeno u Ra{tatu i u gorwoj dolini reke Rajne raste (grafik 2). Prirodne lepote [varcvalda su jedan od razloga za{to se pojedini odlu~uju da putuju do posla.

Grafik 2 Broj radnih mesta u Murgtalu i Ra{tatu, izvor Darinka Golubovi} Mati}, 2000 Working places in Murgtal and Rastatt, source: Darinka Golubovic Matic, 2000

Geografski Infomacioni Sistem (GIS)

Uvod liziraju}ih namena (funkcija), podaci mogu biti GIS nudi koherentnu prezentaciju skupa geo- istori{}eni za pravqewe pogodnih podataka- grafskih podataka ili objekata, koji, pored lejera. Ti prostorni podaci - lejeri - mogu biti svoje lokacije, mogu biti karakterisani sa jed- prezentovani u formi mapa (planova), nim ili sa vi{e atributa. Na primer, sve izve{taja i grafika . zemqi{ne parcele u gradu mogu biti prikazane Geografski podaci i geografske informacije kao skup geografskih podataka, ali one mogu Geografski podaci su specijalna vrsta poda- biti i okarakterisane atributima kao {to su: taka, pri ~emu se pod “geografskim” misli na: vlasnik parcele, broj parcele i vrsta zone u a. Podatke koji se odnose na karakteristike i

rhitektura i urbanizam kojoj se nalazi parcela. Takve informacije su resurse Zemqe, kao i na qudske aktivnosti A prikladne za prostorno bazirane primene u bazirane ili povezane tim karakteristikama 48 planirawu, i GIS je prikladan instrument za ili resursima. analizu tih informacija u urbanim i regional- b. Podatke koji su sakupqeni i slu`e za nim planerskim zadacima. re{avawe problema i za dono{ewe odluka, GIS mo`e biti kori{}en za sakupqawe, ana- povezanih sa geografijom, npr. lokacija, lizirawe i prezentirawe prostornih podataka. snadbevawe i prostorni odnos unutar Planirani podaci mogu biti sakupwani i (posebnog) jedinstvenog sistema. sa~uvani u GIS bazi podataka. Kada su jednom Geografski podaci se razlikuju od drugih sakupqeni, sa {irokim rangom prostornih ana- vrsta podataka zato {to su : Sl. 5 [ta je GIS, izvor http://www.gis.com/whatisgis/index.html What is GIS, source http://www.gis.com/whatisgis/index.html

Sl. 6 Sl. 7 Koncept GIS-a, izvor Taksonomija, izvor http://www.gis.com/whatisgis/index.html http://www.gis.com/whatisgis/index.html The concept of GIS, source Taxonomy, source http://www.gis.com/whatisgis/index.html http://www.gis.com/whatisgis/index.html

a. Geografski locirani, to zna~i da mogu biti Primena GIS-a u prostornom identifikovani i locirani koordinatama planirawu b. Sastavqeni su od opisnih elemenata ({to Dok se u procesu planirawa obra|uju razne govori {ta su) i geografskog elementa (koji vrste informacija koje se odnose na prostor, govori kako izgledaju, gde se nalaze i kako su vreme, resurse i organizaciju, GIS je prostorno postavqeni jedni u odnosu na projektovan da razmatra samo prostorni deo. druge). Va`no je razviti taksonomiju razli~itih Definicija Geografskg Infomacionog planerskih zadataka u pogledu wihove Sistema (GIS-a) prostorne dimenzije za razumevawe GIS je sistem sastavqen od kompjuterskog primewivosti GIS-a na wih. softvera, hardvera i podataka , kao i koji Prostorni aspekt urbanog i regionalnog pla- upravqa, analizira i prikazuje informacije nirawa moè biti interpretiran kao okvir u koje su vezane za prostornu lokaciju (Sl. 5). kojem su razli~ite planerske aktivnosti vi|ene Korisnik upravqa hardverom, angaùju}i kao de{avawa u prostornoj i vremenskoj dimen- softver da radi na podacima. Zajedno oni ziji (Sl. 7). Zadaci planirawa su kategorizova- rukovode: ni bilo da je primarna aktivnost poznata ili a. Kompjuterizacijom informacija (ulaz poda- nepoznata, bilo da je prostorna lokacija gde }e taka, ili preko digitalizacije2, skenirawem, se aktivnost desiti poznata ili nepoznata. uno{ewem putem tastature ili transferom êtiri vrste planerskih zadataka su identi- podataka) fikovane: b. Izborom podataka i ispitivawem (informa- 1. Poznata aktivnost na poznatoj lokaciji ciona obrada preko manipulacije baze poda- ukqu~uje urbani menaxment da upravqa aktivno-

taka i naprednim matemati~kim analizi- stima tokom vremena. rhitektura i urbanizam A rawem funkcija) 2. Poznata aktivnost i nepoznata lokacija v. Vizualizacijom podataka (kreirawe mapa ukqu~uju izbor placa - lokacije za gradwu 49 preko crta}ih kapaciteta) 3. Nepoznata aktivnost na poznatoj lokaciji GIS tehnologija integri{e zajedni~ke opera- ukqu~uje analizu uticaja na okruèwe da proce- cije baze podataka, kao {to su ispitivawa i ni pozitivne i negativne uticaje rezultiraju}ih statisti~ka analiza, sa jedinstvenom vizualiza- aktivnosti. cijom i geografskom analizom koristi ponu|ene 4. Nepoznata aktivnost i nepoznata lokacija mape (Sl.6 ). ukqu~uju strate{ko planirawe da proceni izbor ka odrìvosti razvoja dru{tva Uz pomo} GIS-a (Arc View) kvantifikovani su i prikazani potencijali povr{ina naseqa du` tramvajskih {ina u Murgtalu na Internetu (http://www.isl-projekte.uni- karlsruhe.de/murgtal/gesamt/index.htm) Prednost GIS-a kada je jedanput instaliran, lako je va`ne vizuelne podatke dopuniti i automatski prora~unati karakteristike povr{ina. GIS moè da bude deo planerskog informacionog sistema i da omogu}i javnosti uvid u potencijale. U potencijale povr{ina naseqa kvantifikovani su: a. Slobodne lokacije (placevi) za izgradwu Sl. 8 izme|u ve} izgra|enih objekata Lejeri, izvor http://www.gis.com/whatisgis/index.html Layers, source http://www.gis.com/whatisgis/index.html b. Napu{teni prostori (napu{tene industrijske zone, napu{teni lageri, itd.) v. Slobodne lokacije (placevi) za izgradwu u Da bi se dobili pravi odgovori na planer- novim naseqima ska pitawa, neophodno je da se za svaku situa- g. Jo{ neizgra|eni placevi u radijusu (krugu) od ciju zna {ta su bitni delovi, tj. “lejeri” (Sl. 8) 500 m od planiranih i postoje}ih tramvaj- informacija u skupu podataka. skih stanica, Primeri pitawa kroz razne planerske aktiv- Pitawe za{to je teì{te stavqeno na nosti: prora~un potencijala povr{ina naseqa u Menaxment i monitoring urbanih aktivnosti radijusu od 500 m od planiranih i postoje}ih 1. Definisawe administrativnih granica tramvajskih stanica, verovatno se javqa. 2. Da li }e biti dovoqno {kola za u~enike u Prora~unato je da prose~an ~ovek hoda oko 0,5 regionu za deset godina? m/s i da mu je neophodno 15 minuta da pre|e 3. Kako je izgledao trend rasta stanovni{tva u deonicu od 500 m. Zbog raspoloìvosti poten- pro{losti? cijala povr{ina, definisano je vlasni{tvo (da Optimizacija procesa za izbor lokacije za li je privatno ili op{tinsko). gradwu Ovi potencijali su o~ekivane potrebe i 1. Da li ima smisla da sagradimo novo mogle bi da budu postavqene kao osnova za {etali{te u gradu? dugoro~an razvoj stanovni{tva 2. Da li da {irimo postoje}i aerodrom ili da To pokazuje da rezerve potencijala povr{ina gradimo novi? postoje i da budu}e potrebe za gra|evinskim Preduzimawe analize uticaja na okruèwe zemqi{tem u celom Murgtalu leè u sli~noj 1. Kakav je uticaj deponije na zdravqe lokalnog oblasti. Ustvari, odgovaraju}e male prostorne stanovni{tva? podele ovih potencijala nisu uvek deo razvojne Razvoj planova politike pojedinih op{tina, koje u borbi za 1. Razvoj planova pove}awe broja stanovnika smawuju cenu preo- 2. Obnavqawe planova stalog novog gra|evinskog zemqi{ta. 3. Plan kori{}ewa zemqi{ta Ponuda za novim gra|evinskim zemqi{tem u murgtalskim op{tinama je ograni~ena topogra- Studija slu~aja: Potencijali povr{ina fijom i ve} postoje}om izgradwom. Tu je i raz-

rhitektura i urbanizam naseqa lika, s jedne strane, prema topografiji i A Ciq projekta je da se iskoriste povr{ine za poloàju mogu}eg gra|evinskog zemqi{ta u 50 izgradwu naseqa u oblasti oko tramvajskih sta- oblasti oko tramvajske stanice i s, druge stra- nica, tj. da se prikaè postojawe potencijala ne prema udaqenosti pojedinih mesta od centa- povr{ina naseqa. One se moraju, u najmawu ra regiona i wihovom postoje}em pritisku raz- ruku, putem trì{ta staviti na raspolagawe i voja naseqa. putem obnove iskoristiti. Unutar postoje}ih povr{ina naseqa du` Zbog toga se u okviru nau~no-istraìva~kog tranvajskih {ina u Murgtalu, postoji oko102 ha projekta pristupilo detaqnoj analizi poten- potencijalnih povr{ina za izgradwu naseqa. cijala povr{ina za izgradwu naseqa. Potencijali povr{ina za izgradwu naseqa u Sl. 9 Sl. 10 Odnos stambene povr{ine i slobodnih lokacija za gradwu Analiza povr{ine Vajzenbaha, http://www.isl-projekte.uni- u radijusu od 500 m od tramvajskih stanica, , izvor karlsruhe.de/murgtal/murgtal/praes_isl_kl/sld008.htm http://www.isl-projekte.uni- Analysis of areas in Weisenbach, http://www.isl-projekte.uni- karlsruhe.de/murgtal/murgtal/praes_isl_kl/sld007.htm karlsruhe.de/murgtal/murgtal/praes_isl_kl/sld008.htm Relationship between built-up areas and the potential of settlement areas for building in radius of 500 m from existing and planned tramp stops, source: http://www.isl-projekte.uni- karlsruhe.de/murgtal/murgtal/praes_isl_kl/sld007.htm

radijusu od 500 m od postoje}ih ili od plani- Zakqu~ak ranih tramvajskih stanica u Murgtalu iznose U nau~no istraìva~kom projektu “Razvijawe 67,1 ha i od toga je : naseqa du` regionalne tramvajske linije - pri- 53,2 ha (Baulücken) slobodnih lokacija za mer Murgtal” Univerziteta Karlsrue, primenom izgradwu u stambenoj zoni GIS-a kvantifikovani su i definisani poten- 4,6 ha (geringe genutzte) nedefinisanih pla- cijali povr{ina naseqa du` tramvajskih {ina ceva (placevi na nepogodnom terenu, u op{tinama Murgtala. Za razliku od klasi~nih napu{tene ku}e, itd) instrumenata planirawa, GIS omogu}ava pros- 2,3 ha (Baulücken) slobodnih lokacija za tornu prikazanost potencijala na internetu i izgradwu u industrijskoj zoni ujedno sluì kao sastavni deo informacionog 7,6 ha (Brachflächen) napu{teni prostori u planerskog sistema. Uvidom u rezerve, omogu}en industrijskoj zoni je, kako pojedincu, tako i op{tinama Murgtala, Veli~ine, vrste i raspoloìvosti gra|evin- pregled stawa potencijala, i sada je na wima skog zemqi{ta variraju po pojedinim mestima da primene konsekventnu strategiju razvoja . Murgtala. Zanimqivo je da u radijusu od 500 m Naàlost, u praksi to nije loko izvesti, jer je ukupna stambena povr{ina iznosi 410,4 ha, uticaj politike, kao i svuda na svetu, jak i on {to je skoro polovina od postoje}e stambene se dosta ~esto razmimoilazi sa realno{}u. povr{ine celog Murgtala (861ha). Neophodno je iskoristiti programe razvoja pot- Na slici 9 prikazan je odnos stambenih pomognute na nivou republike i dràve, i mak- povr{ina i slobodnih lokacija za izgradwu u simalno ukqu~iti javnost u rad. radijusu od 500 m od planiranih i postoje}ih tramvajskih stanica. Literatura i internet adrese : Sa ciqem maksimalnog informisawa javnosti u 1. What is GIS, http://www.gis.com/whatisgis/index.html 2. GIS as an instrument for urban and regional planning, okviru nau~no-istraìva~kog projekta, prikaza- http://www.isl-projekte.uni- na je na internetu pomo}u Imix Mapera ( karlsruhe.de/murgtal/gesamt/index.htm rhitektura i urbanizam

Image A Mapper - GIS za internet) analiza potencijala 3. Golubovi} Mati} Darinka, Possibilities and proposals for future na svim planiranim i postoje}im stanicama du` settlements with high density in the Murgtal, Karlsruhe 2000. 51 4. Siedlungsentwicklung an Stadtbahntrassen – das Beispiel tramvajske pruge. Klikom desnim tasterom na Murgtal , http://www.isl-projekte.uni-karlsruhe.de/murgtal/ mi{u na povr{ini koja vas interesuje, data je 5. The NCGIA Core Curriculum in GIScience, mogu}nost dobijawa informacija o veli~ini http:www.ncgia.ucsb.edu/education/curricula/giscc/ 6. Universität Karlsruhe , Siedlungsentwicklung an povr{ine i o trenutnoj nameni. Na slici 10 je Stadtbahntrassen – das Beispiel Murgtal, Karlsruhe 2000 data analiza povr{ine grada Vajzenbaha. 7. Yeung, Albert K. (1998) Data Organization and Structure, NCGIA Core Curriculum in GIScience, http://www.ncgia.ucsb.edu/giscc/units/u051/u051.html, post- ed October 15, 1998. PROSTORNO PLANIRAWE

Tre}a ravnopravna nagrada Jelena Masnikosi}, Arhitektonski fakultet Marija Maksin-Mi}i} UTICAJ TRANSEVROPSKIH TRANSPORTNIH KORIDORA NA REGIONALNI RAZVOJ I AGLOMERACIONE SISTEME - iskustva u Srbiji -

TRANS-EUROPIAN TRANSPORT NETWORKS INFLUENCE ON THE REGIONAL DEVELOPMENT AND URBAN SYSTEMS Apstrakt - Serbian experience - magistralni U radu se polazi od Abstract infrastrukturni koridori The trans-European transport network has pretpostavke da se uticaj different effects at macro-regional, mezzo- predstavqaju jedan od transevropskih saobra}ajnih regional and micro-regional level, and on zna~ajnih preduslova i koridora razli~ito urban systems development, and its effec- podsticaja za razvoj, ali ne manifestuje na makro, mezo tivness rises at the lower regional levels. mogu sami po sebi da i mikroregionalnom planu, Possible approaches to the trans-European genere{u o~ekivani razvoj, odnosno da se pove}ava sa transport network impact and effect survey bez podr{ke sniàvawem regionalnog and policy options have been pointed out. odgovaraju}ih mera i nivoa. Ukazuje se na mogu}e The importance of increased accessibility instrumenata razli~itih pristupe istraìvawu and mobility for regional expansion and for politika. Daju se smernice i pozitivnih i negativnih more balanced and polycentric system of opcije razvoja urbanih city networks has been underlined. The efekata transevropskog question is how the new major transport sistema i centara u saobra}ajnog koridora. infrastructure affects the development of magistralnim Jedno od pitawa je da li i functional complementarity between cities infrastrukturnim koliko ovi koridori mogu da and regions. Changes of the spatial organ- koridorima i, sa tog uti~u na razvoj makro i mezo ization, utilization and structure of cities, as stanovi{ta, preporuke za regionalnih celina i well as of social benefits and losses subse- unapre|ewe na{eg sistema aglomeracionih sistema u quent to impacts of trans-European trans- planirawa. Kao jedna od pogledu kretawa, rada, port corridor “X” on urban system ]uprija- mera predlaè se izrada stanovawa, raspodele, Jagodina-Para}in at section Belgrade-Nis analize prostornog uticaja specijalizacije funkcija have been analyssed. The new trans- za transevropske i European or major transport infrastructure naseqa i sl. Analiziraju se does not per se create regional and urban magistralne saobra}ajne uticaji autoputa i system network development, although it koridore u procesu èlezni~ke pruge na can affect the conditions for the processes sektorskog planirawa i organizaciju i namenu that create growth and development. The pripreme tehni~ke urbanog prostora i promene effects can be increased by co-ordination dokumentacije. u ekonomskom i socijalnom of measures of regional and urban policy, Kqu~ne re~i: ìvotu lokalnog land use, transport and other policies. The transevropski saobra}ajni rostorno planirawe stanovni{tva u koridoru guidances and options of urban systems koridor, uticaji, P and urban centres development policies in “X”, na primeru trogra|a aglomeracioni sistem, 53 ]uprija-Jagodina-Para}in trans-European transport corridor, as well urbani centri, indikator. as possibilities to improve our planning sys- na deonici od Beograda do tem have been given. The necessary meas- Ni{a. Transevropski i ure is the introduction of spatial impact assessment as sectorial policy instrument for the large transport infrastructure projects. UDK 711.7(497.11) Dr Marija Maksin-Mi}i} Key words: trans-European transport net- Institut za arhitekturu i urbanizam work, impact, regional development, urban Srbije system, urban centre, indicator. UVOD ture i procesa koncentracije u prostoru Srbije, U Srbiji je izraèna regionalna dife- to jest pojave zona izrazitijeg aglomerirawa rencijacija prostora, u prvom redu na privrede i populacije du` koridora evropskih nizijske predele ve}ih re~nih dolina i ravnica putnih pravaca. Te{ko je precizno utvrditi do i na planinske predele. Ova diferencijacija je koje su mere centri u ovim zonama/pojasima po- intenzivirana razlikama u nivou razvijenosti i stali privla~ni za razvoj zahvaquju}i poloàju stepenu iskori{}avawa raspoloìvih prirod- na osnovnim putnim pravcima. Tako|e, nije mogu- nih i stvorenih resursa. U na{im uslovima }e sasvim precizno utvrditi koliki je povratni koncentracija privrede, a naro~ito industrije u uticaj ve} izvr{ene koncentracije na promene u dolinama reka i pored va`nih saobra}ajnih putnoj mreì, odnosno promene funkcija i zna- pravaca, dovela je do ubrzavawa koncentracije ~aja pojedinih pravaca. Sa sigurno{}u se jedino stanovni{tva, to jest do teritorijalnog pomera- moè trditi da u tome postoji izraèna interak- wa stanovni{tva iz nerazvijenih i perifernih cija i visok stepen korelacije. (Peri{i}, 1985) podru~ja Srbije ka zonama i centrima koncen- Smatramo da pore|ewe na{ih iskustava s isku- tracije. U toku ovog procesa nastala je mreà stvima evropskih zemaqa (Maksin-Mi}i}, 2002), gradova i privrednih centara na kojima se moè da doprinese definisawu budu}ih aktivnos- zasniva teritorijalna integracija privrede i ti na integrisawu i koordinisawu razli~itih ekonomska polarizacija prostora. politika i valorizaciji o~ekivanih efekata Dosada{wa istraìvawa su pokazala da pos- transevropskih transportnih koridora na regio- toji me|usobna uslovqenost putne infrastruk- nalni razvoj i aglomeracione sisteme u Srbiji.

UTICAJ TRANSEVROPSKIH TRANSPORTNIH KORIDORA NA REGIONALNI RAZVOJ I AGLOMERACIONE SISTEME U SRBIJI

Polazno strate{ko opredeqewe Prostornog plana Republike Srbije je postizawe ve}eg stepena ukupne funkcionalne integrisanosti prostora Srbije i znatno ve}e saobra}ajno i ekonomsko povezivawe sa susednim i ostalim evropskim zemqama. Taj ciq podrazumeva ublaàvawe/smawewe regionalnih dispro- porcija, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi, naro~ito podru~ja s izraènim disfunkcija- ma socijalnog i ekonomskog razvoja. Polaze}i od postoje}e koncentracije stanovni{tva i aktivnosti u osnovnim pojasevima razvoja – dunavsko-savskom, velikomoravskom, zapadnomoravskom i ju`nomoravskom, utvr|eno je opredeqewe za smawewe prevelike koncentracije u ovim pojasevima. Ustanovqen je princip policentri~nog razvoja i pove}awa aktraktivnosti i aktivirawa drugih pojasa razvoja i zona, koje imaju zna~ajne prirodne i stvorene potencijale i relativno dobar saobra}ajni poloàj i dostupnost. Pojasi intenzivnijeg razvoja (Sl. 1) definisani su polaze}i od postoje}ih i planiranih pravaca transevropskih i magistralnih saobra}ajnih koridora, u kojima postoji ili se inicira aktivi-

rostorno planirawe rawe potencijala za razvoj ekonomskih aktivnosti, pove}awe kon- P centracije stanovni{tva, urbanih naseqa i poboq{awa tehni~ke 54 i socijalne infrastrukture. Pored toga, Prostornim planom Republike Srbije istaknut je zna~aj integralnog razvoja nedovoqno razvijenih, brdskih, planinskih i perifernih (prigrani~nih) podru~ja i neophodnost pove}awa wihove saobra}ajne dostupnosti i opremqenosti sekundarnom saobra}ajnom mre`om. Pristup transevropskom transportnom koridoru “H“, u prvom redu, preko prikqu~aka magistralnih i regionalnih puteva Sl. 1 Pojasi intenzivnog razvoja u Srbiji Izvor: Karta 11, Prostorni plan Republike Srbije, 1996.

na autoput, urbani centri i periferna podru~ja U narednih 10-15 godina, pod pretpostavkom u isto~noj Srbiji ostvaruju u vremenu od 1,5-2,5 izgradwe autoputske mreè i podizawa kvalite- sati, a u zapadnoj, naro~ito sredi{woj Srbiji, u ta magistralne i regionalne mreè, povoqnom vremenu od 2-4,5 sati. Tek po realizaciji plani- dostupno{}u pojedinih podru~ja bi trebalo sma- ranih pravaca autoputeva u dolini Zapadne trati skra}ewe vremena putovawa na 40 minuta Morave i za ju`ni Jadran, periferna/pri- izme|u ve}ih urbanih centara (26 u Vojvodini i grani~na zapadna podru~ja sredi{we Srbije se 30 u sredi{woj Srbiji, od regionalnih i subre- mogu izjedna~iti u pogledu saobra}ajne dostup- gionalnih centara do razvijenijih i ve}ih grad- nosti sa isto~nim delom Srbije. Rekonstrukcija skih centara)1 i do 2 sata izme|u perifernih i modernizacija magistralne i regionalne, kao podru~ja i primarnih pojasa razvoja i tran- i lokalne, putne mreè moè dodatno da skrati sevropskih transportnih koridora. vreme putovawa, odnosno pove}a dostupnost i Pod uticajem dru{tveno-ekonomskog razvoja omogu}i boqe uslove integrisawa isto~nih i mewa se ekonomsko-geografski i geografsko-sao- zapadnih delova sredi{we Srbije. Daleko bra}ajni poloàj gradova, a time i wihove funk- rostorno planirawe

nepovoqnije je stawe razvijenosti èlezni~ke cije, i obrnuto. Usled sve brèg tehnolo{kog, P mreè u sredi{woj Srbiji, odràvawa ekonomskog i komunikacijskog razvoja, sve su èlezni~kih pruga i pruàwa transportnih uslu- brà, stalnija i dinami~nija kretawa i proì- 55 ga. Modernizacija i dogradwa èlezni~kih pruga mawa u prostoru. Zbog ovih procesa, vr{ena su moè da pove}a dostupnost i me|usobnu povremena istraìvawa zakonomernih me|uzavi- povezanost pojedinih podru~ja i urbanih cen- snosti razvoja ukupne mreè naseqa, mreè tara, prvenstveno u pojasevima intenzivnog gradskih naseqa i saobra}ajne mreè, kao i ras- razvoja, mawe i preostalog prostora Srbije. prostirawa grupnih formi u mreì naseqa. Zak- qu~eno je da se mreà gradova, prigradskih i 1 Podela prema Prostornom planu Republike Srbije naseqa prelaznih formi i mreà saobra}aja razvijaju u stalnom me|usobnom uticaju i da }e se primarnih aglomeracionih sistema: sremski, u perspektivi intenzitet interakcije pove}avati. sredweba~ki i novosadski, beogradski, morav- Smatra se da }e uslediti ja~e i {ire ekonomske, sko-{umadijski (s posebnom celinom trogra|a kulturne, obrazovne i druge veze me|u gradovima, Jagodina-]uprija-Para}in) i ju`nomoravski, kao i izme|u gradova i sela, uz istovremeni raz- kao i jedan sekundarni aglomeracioni sistem – voj prigradskog i me|umesnog javnog saobra}aja. ni{avski. O~ekuje se sve izraènija pojava rasprostirawa Usled toga je zna~ajno istraìti uticaje i formirawa odre|enih grupnih formi gradova, transevropskog transportnog koridora na prigradskih naseqa i sela kao vrste aglomera- makroregionalnom planu, a naro~ito mezore- cionih sistema. Razvoj aglomeracionih sis- gionalnom (mezo celine, koje mogu biti deo aglo- tema moè uticati na odre|enu redistribuciju meracionog sistema) i mikroregionalnom nivou dosada{wih jednosmernih tokova dnevnih migra- (prostor pojedina~nih urbanih i ruralnih nase- cija i na pove}awe unutra{wih kretawa u siste- qa u koridoru). O~ekivawe je da sa smawewem mu. Usko je povezan sa stepenom racionalnosti prostornog obuhvata raste uticaj koridora na teritorijalne organizacije, koji se izraàva naseqski sistem, u prvom redu u pogledu funk- komplementarnim odnosima me|u naseqima u sis- cionalne i saobra}ajne povezanosti, komplemen- temu i o~ituje u me|usobnom dopuwavawu, ili tarnosti naseqa i pove}awa mobilnosti sta- zajedni~kom re{avawu problema iz domena novni{tva. Pretpostavka je da se najve}i pozi- proizvodwe, snabdevawa, uslu`nih delatnosti, tivni efekti mogu ostvariti na nivou mezo ce- javnih slu`bi i servisa itd. (Peri{i}, 1985) lina, uticajem transportnog koridora na formi- Transevropski transportni koridor “X“ prola- rawe aglomeracionih sistema. Ta pretpostavka zi preko teritorije tri grada i 37 op{tina ukup- je sadràna i u Prostornom planu Republike ne povr{ine od 19.615 km2, {to ~ini 22,2% Srbije, u ciqevima razvoja i prostorne organi- prostora Srbije, na kome je 1991. godine ìvelo zacije mreè gradskih centara. Potencirano je 3,74 miliona stanovnika, ili 38,3% ukupnog ~vr{}e i racionalnije povezivawe blisko loci- stanovni{tva Srbije, da bi se 2002. godine taj ranih gradova, poboq{awem saobra}ajne broj pove}ao na 3,3 miliona, odnosno na preko infrastrukture, ja~awem privrednih veza i me|u- 40% stanovni{tva Srbije. U toj zoni se, pored sobne razmene usluga i organizovawem zajed- tri makroregionalna centra, nalazi jo{ 17 urbani~kih aktivnosti, naro~ito za celine Jagodina- nih centara, tj. tre}ina gradskih naseqa Srbije. ]uprija-Para}in i Smederevska Palanka-Velika Prema jednoj podeli na primarne (12) i Plana. Slede}a pretpostavka je da se najve}i sekundarne (7) aglomeracione sisteme (Peri- negativni efekti mogu o~ekivati na mikro- {i}, 1985), pojas transevropskog transportnog regionalnom nivou, u celim ili delovima naseqa koridora “X” obuhvata u celini ili delove {est uz transevropsku saobra}ajnu infrastrukturu. MOGU]NOSTI PRA]EWA I USMERAVAWA UTICAJA I EFEKATA TRANSEVROPSKOG TRANSPORTNOG KORIDORA NA RAZVOJ AGLOMERACIONIH SISTEMA

Deonica transevropskog saobra}ajnog koridora “X” od Beograda do Ni{a je centralna saobra}ajnica sredi{we Srbije na pomoravskom pravcu. Istra`ivawa za potrebe izrade pros-

rostorno planirawe tornog plana za podru~je ove deonice, ukazuju da P postoje}i autoput E-75 nije imao o~ekivane 56 efekte na podsticawe uravnoteènijeg regionalnog i privrednog razvoja i saobra}ajnu integraciju prostora Srbije. Postavqa se pitawe {ta je uzrok tome. Prvo, re~ je o saobra}ajnom pravcu na kome je ostvarena koncentracija stanovni{tva i privrednih aktivnosti znatno pre izgradwe autoputa. Moè se oceniti da je u ovom slu~aju re~ o povratnom uticaju izvr{ene koncentracije na promene u putnoj mreì, odnosno na promenu funkcija i zna~aja magistralnog u autoputski pravac. Drugo, za postizawe ve}eg stepena ukupne funkcionalne integrisanosti prostora Srbije, intraregionalnim i interre- gionalnim saobra}ajnim i ekonomskim povezivawem, nedostaju odgovaraju}e popre~ne veze, naro~ito u sredi{woj Srbiji na pravcu istok-zapad, o ~emu je ve} bilo re~i. Tre}e, analize su pokazale da na pojedinim delovima deonice postoji vi{e, a na drugim mawe prikqu~aka na autoput iz okolnog prostora, s magistralnih, regionalnih i pojedinih lokalnih putnih pravaca s ve}om saobra}ajnom frekvencijom. Istovremeno, o~ekivani podsticajni efekti autoputa na regionalni razvoj i interregionalno povezivawe mogu se ostvariti tek po rekonstrukciji i modernizaciji sekundarne putne mreè. êtvrto, novi ili poboq{ani saobra}ajni infrastrukturni sistemi uti~u na poboq{awe uslova za razvoj, ali ne kreiraju sami po sebi regionalni razvoj, ukoliko nisu pra}eni konzistentnim paketom mera saobra}ajne, regionalne, prostorne, fiskalne i drugih politika. Efekti na makroregionalnom planu najboqe se prate preko indikatora obima ciqnog saobra}aja iz okruèwa u pravcu makroregionalnih centara. Analizirana deonica autoputa se nalazi u podru~ju uticaja (gravitiraju}ih zona) Beograda, Kragujevca i Ni{a. Najve}i obim saobra}aja, na skoro tri ~etvr- tine deonice, gravitira Beogradu, s tim da se obim saobra}aja na petqama pove}ava sa skra}ewem udaqenosti od ovog centra, po~ev od petqe “Bato~ina“ na sever. Na mawem delu, od petqe “Raàw“ na jug, saobra}aj je usmeren ka Ni{u. Na mezoregionalnom nivou indikator, koji ukazuje na zna~aj i uticaj autoputa na neposredno okruèwe, jeste promet vozila prema pravcu odredi{ta. Analize pokazuju da je obim saobra}aja koji se ukqu~uje i iskqu~uje s autoputa, uglavnom u istom odnosu i da je najve}i na petqama “Mali Poàrevac“, “Pojate“, “Poàre- vac“ i “Bato~ina“, koje imaju i najve}e gravitaciono podru~je, a najmawi na petqi “Lapovo“. Gravitaciono podru~je petqi uslovqeno je wihovom povezano{}u s magistralnim i regionalnim putnim pravcima i urbanim centrima, te predstavqa indikator dostupnosti okruùju}eg podru~ja i naseqa. U gravitacionom podru~ju petqe “Mali Poàrevac“ nalaze se Beograd, Mladenovac i Sopot, tj. metropolitensko podru~je, petqe “Pojate“ - zapad- nomoravski pojas razvoja s Kru{evcem i Kraqevom, petqe “Poà- revac“ - Poàrevac i Smederevska Palanka, a petqe “Bato~ina“ - Kragujevac i popre~na saobra}ajna veza sa zapadnomoravskim pravcem. Kao nedovoqno saobra}ajno povezano, izdvojeno je podru~je izme|u petqi “Poàrevac“ i “V. Plana“, za koje su pred-

loène nove petqe. U ovom pojasu duìne 31km nalaze se najve}a rostorno planirawe seoska naseqa u koridoru i subregionalni centar Smederevska P Palanka. (Prostorni plan podru~ja infrastrukturnog koridora 57 autoputa E-75, deonica Beograd-Ni{ – Planska i analiti~ko-dokumentaciona osnova, 2001) Uticaji autoputa na koncentraciju stanovni{tva i demografske promene, proces urbanizacije i funkcionalne veze me|u naseqima na makro i mezoregionalnom nivou obuhva}enog podru~ja, mogu se pratiti i procewivati razli~itim indikatorima. Osnovni indikatori za koncentraciju i Za proces urbanizacije osnovni indika- razme{taj stanovni{tva su demografske tor je stepen urbanizacije (% urbanog u ukupnom promene na nivou op{tine, op{tinskog centra i stanovni{tvu op{tine). ostalih naseqa u op{tini, migratorna kretawa U 1991. i 2002. godini vrlo visok stepen stanovni{tva i gustina naseqenosti. urbanizacije (preko 70%) pokazuju podru~ja mak- U periodu 1961-91. godine sve obuhva}ene roregionalnih centara. Umeren stepen urbani- op{tine su imale izraèniji demografski rast zacije (40-60%) imaju 1991. godine podru~ja od proseka za sredi{wu Srbiju, ali je u periodu op{tina Smederevo, Mladenovac, S. Palanka, 1981-91. godine, tj. u po~etnoj fazi eksploata- Jagodina, ]uprija i ]i}evac, a 2002. godine i cije autoputa, zabeleèno usporavawe trenda podru~je op{tine Para}in. Ostale op{tine koncentracije stanovni{tva, koje je jo{ izraè- imaju nizak ili vrlo nizak stepen urbanizacije nije u periodu 1991-2002. godine. To bi moglo da (Ibid.). Ovaj indikator je u korelaciji s indika- zna~i da autoput za op{tine u koridoru nije bio torom koncentracije stanovni{tva i gustinom zna~ajniji faktor koncentracije, to jest faktor naseqenosti. Pored ovog osnovnog indikatora, migratornih kretawa na nivou sredi{we Srbije. proces urbanizacije podrazumeva i {irewe Promene u koncentraciji, odnosno razme{taju urbanog na~ina ìvota iz urbanog centra u dru- stanovni{tva su neravnomerne. U periodu ga, gravitiraju}a naseqa. Indikatori {irewa 1981-91. godine, pored grada Beograda i Ni{a, urbanog na~ina ìvota su: u~e{}e (%) nepoqo- jedino op{tine Smederevo, Jagodina i Mladeno- privrednog u aktivnom stanovni{tvu i nepoqo- vac beleè trend rasta stanovni{tva na terito- privrednih i me{ovitih u ukupnom broju riji op{tine i u op{tinskom centru. U skoro doma}instava. svim ostalim op{tinama ispoqen je trend opa- Funkcionalne veze me|u naseqima dawa stanovni{tva na teritoriji op{tine i po- odraàva stepen funkcionalne samostalnosti ve}awa koncentracije/broja stanovnika u op{- ili funkcionalne zavisnosti iskazan: u~e{}em tinskom centru (Ibid). U periodu 1991-2002. go- delatnosti u strukturi nacionalnog dohotka i dine trend rasta stanovni{tva beleè jedino nacionalnog dohotka po stanovniku, strukturom prigradske op{tine Beograd i Ni{. U svim osta- aktivnog stanovni{tva po delatnostima i lim op{tinama ispoqen je trend opadawa u~e{}em dnevnih migranata. stanovni{tva na teritoriji op{tine i u op{tin- Do 1990. godine po u~e{}u u ostvarenom na- skom centru. Porast stanovni{tva beleè jedi- cionalnom dohotku dominirala je industrija, da no op{tinski centri Smederevo, Para}in i Svi- bi u posledwoj deceniji 20. veka primat preuze- lajnac (Popis stanovni{tva 2002. godine). To le tercijarne delatnosti (preko 42% nacional- pokazuje da urbani centri nemaju dovoqno raz- nog dohotka). To ukazuje na promenu privredne vijene i diverzifikovane funkcije i ekonomsku strukture i funkcija pojedinih urbanih centara. snagu da podstaknu razvoj sekundarnih i drugih Od ukupnog broja zaposlenih 1991. godine centara u mreì naseqa na podru~ju op{tine. 41% su bili dnevni migranti, a kada se izuzme Vrlo visoke (preko 200 st/km2) i visoke gusti- stanovni{tvo op{tinskih centara taj procenat ne naseqenosti (150-200 st/km2) u 1991. godini se pewe na 80%. Ovaj pokazateq ukazuje na funk- imale su gradske i prigradske op{tine Beogra- cionalnu zavisnost seoskih u odnosu na urbana da, Ni{ i Jagodina, a 2002. godine gradske i naseqa. Posmatrano u odnosu na analizirane pojedine prigradske op{tine Beograda, Ni{ i procese koncentracije i razme{taja stanovni{- Smederevo. Umereno-visoku gustinu naseqenosti tva, ve}ina op{tinskih i urbanih centara nema (100-150 st/km2) 1991. godine imale su op{tine polarizacione efekte na razvoj drugih centara S. Palanka, V. Plana, ]uprija i Para}in, a i partnerskih veza s ruralnim podru~jem. Van

rostorno planirawe 2002. godine i Jagodina. Ostale op{tine bele- podru~ja op{tine je radilo izme|u 20,7% s pod- P è umereno niske i niske gustine naseqenosti ru~ja op{tine ]uprija, do preko 50% s podru~ja 58 (Prostorni plan Republike Srbije, 1996; Popis op{tina Sopot, Bato~ina i Aleksinac, {to je stanovni{tva 2002). To je jo{ jedan indikator posledica polarizacionog uticaja makroregion- izraènih polarizacionih efekata beogradskog alnih centara (Prostorni plan podru~ja infra- i {umadijsko-moravskog aglomeracionog sis- strukturnog koridora autoputa E-75, deonica tema, dok se polarizacioni uticaji Ni{a i ma- Beograd-Ni{ – Planska i analiti~ko-dokumenta- gistralnog saobra}ajnog koridora manifestuju ciona osnova, 2001). na podru~ju op{tina ju`no od Ni{a, na pravcu ka Moè se proceniti da potencijalni efekti makedonskoj granici. autoputa na razvoj aglomeracionih sistema nisu valorizovani u protekle dve decenije. Za anal- Pravac èlezni~ke pruge povezuje podru~ja izu funkcionalnih veza, u prvom redu na mezore- svih op{tina u koridoru i prolazi pored ili gionalnom nivou (distance 20-30 km) indikatori kroz ve}inu urbanih i op{tinskih centara (izu- su u~e{}e dnevnih migranata u lokacijski bliska zev Mladenovca, S.Palanke i V. Plane). Time je naseqa (npr. u trogra|u) i svrha wihovog kreta- omogu}eno uspostavqawe regionalnih, me|umes- wa (rad, obrazovawe, zdravstvene usluge i dr.). nih i prigradskih linija javnog èlezni~kog sao- Indikatori saobra}ajne povezanosti bra}aja u budu}nosti, s ve}om ~estinom i kra}im naseqa su: pravci, kvalitet i gustina sekundar- linijama prilago|enim potrebama korisnika, ne putne mreè, pravci i ~estina me|umesnih li- radi pove}awa mobilnosti stanovni{tva i nija javnog autobuskog saobra}aja; pravci bicik- radne snage. listi~kih staza i u~e{}e biciklisti~kog saobra- Moè se zakqu~iti da potencijalni efekti }aja; pravci èlezni~kih pruga, lokacija èlez- autoputa na razvoj aglomeracionih sistema nisu ni~kih stanica i u~e{}e i ~estina linija regio- valorizovani u protekle dve decenije. Na anali- nalnog i me|umesnog èlezni~kog saobra}aja ili ziranoj deonici koridora ”X” izraèni su lakih {inskih vozila, u korelaciji s aglomera- polarizacioni uticaji makroregionalnog centra cionim sistemima i dnevnim migracijama sta- Beograda, a znatno mawe i Ni{a. Ostali urbani novni{tva. centri nemaju dovoqno razvijene i diverzifiko- Za ovaj koridor posebno je zna~ajan kvalitet vane funkcije i ekonomsku snagu da podstaknu regionalnog puta alternativnog autoputu, koji bi razvoj centara i naseqa u okruèwu. Postoje trebalo da predstavqa najkvalitetniju sekun- tradicionalne veze i potencijali za razvoj darnu saobra}ajnicu za saobra}ajno poveziva- funkcionalnih veza me|u pojedinim urbanim we urbanih centara. Pravci i kvalitet lokalnih centrima u koridoru i za razvoj javnog me|umes- puteva zna~ajni su za saobra}ajno povezivawe nog saobra}aja blisko lociranih gradova s ruralnog podru~ja s urbanim i op{tinskim cen- izraènim dnevnim migracijama stanovni{tva trima. Od toga }e zavisiti dostupnost mezore- (primer trogra|a). Procewuje se da postoje pre- gionalnih i podru~ja lokalnih zajednica, to jest duslovi, ali nedostaju integrativne strategije i preduslovi za razvoj aglomeracionih sistema. politike za formirawe aglomeracionih sistema u koridoru i wegovoj gravitacionoj zoni. MOGU]NOSTI PRA]EWA I USMERAVAWA UTICAJA I EFEKATA TRANSEVROPSKOG TRANSPORTNOG KORIDORA NA URBANA NASEQA Razvoj i transformacija Para}ina, Jagodine i ]uprije u drugoj polovini 19. veka inicirana je izgradwom èlezni~ke pruge Beograd-Ni{-Vrawe-turska granica i Ni{- bugarska granica. S dolaskom pruge razvija se prera|iva~ka industrija u ovim gradovima. Para}in, pored Ni{a, ima najboqi geografsko- saobra}ajni poloàj u Pomoravqu, jer je to izlazna ta~ka Timo~ke krajine i Isto~ne Srbije, preko èlezni~ke i magistralne putne veze, na moravski koridor. To je slu~aj i danas, jer je malo verovatno da }e se u skoroj budu}nosti ostva-

riti, Prostornim planom Republike Srbije rostorno planirawe predvi|eno, povezivawe Zaje~ara i Bora magis- P tralnim putem kod Markovca s moravskim delom 59 koridora “X”. Zbog toga je gravitaciona zona dnevnih i povremenih migracija Para}ina neu- poredivo ve}a od gravitacionih zona Jagodine i ]uprije. Upravo je isto~no zale|e Para}ina u pro{losti bilo odlu~uju}e u razvoju wegovih upravnih, zanatskih, trgova~kih, obrazovnih i drugih funkcija. Jagodina ima dobar saobra}ajni poloàj, jer predstavqa izlaznu ta~ku isto~ne verzitetskim i istraìva~kim centrima u grado- [umadije (Leva~) na Pomoravqe. Kao {to je za vima (Beogradu, Ni{u i Kragujevcu). razvoj funkcija Para}ina osnovnu ulogu imalo Na mikroregionalnom nivou, nivou urbanih timo~ko zale|e, tako je za Jagodinu imalo {uma- naseqa, osnovni uticaji transevropskog trans- dijsko zale|e. Od trgova~ko-zanatske varo{ice portnog koridora odraàvaju se na: razvila se u industrijski centar. Za razliku od organizaciju i namenu prostora i morfolo{ku drugih centara, Jagodina je vrlo rano preuzela i strukturu urbanih centara, i zna~ajne prosvetno-kulturne funkcije. ]uprija je promene (pogor{awa i poboq{awa) u ekonom- drumsko naseqe, koje se razvijalo izme|u dva jaka skom i socijalnom ìvotu stanovni{tva na pod- industrijska i urbana centra – Para}ina i ru~ju lokalnih zajednica i u za{titnim pojase- Jagodine. vima saobra}ajnih infrastrukturnih sistema. U Kraqevini Jugoslaviji su Jagodina, ]uprija Autoput zaobilazi ili tangira gra|evinska i Para}in su imali razvijenu specijalizaciju podru~ja urbanih centara u koridoru. U kontakt- komplementarnih aktivnosti i funkcija, koje su nim zonama urbanih centara s autoputem, najvi{e uslovile wihovu povezanost na mezoregionalnom su zastupqene proizvodno-skladi{ne i poslovne nivou. ]uprija je bila zna~ajan zdravstveni cen- namene (industrijske, skladi{ne, zone male priv- tar, Jagodina sredwo{kolski centar (u~iteqska rede i slobodne zone u V. Plani, Lapovu, Jago- vi{a {kola i gimnazija), a Para}in centar indu- dini, Para}inu, ]upriji, ]i}evcu, Ra`wu i Alek- strijskih delatnosti, specijalizovanih sredwo- sincu). Planske aktivnosti lokalnog nivoa uprav- {kolskih (tehni~kih) i snabdeva~kih usluga (za qawa usmerene su na {irewe ovih namena u kon- poqoprivredne proizvode iz Boqevca i Zaje- taktnim zonama i {irem za{titnom pojasu autopu- ~ara, preko èlezni~ke pruge Para}in-Zaje~ar). ta. Na mezoregionalnom nivou, izme|u bliskih Posle Drugog svetskog rata, u prvim generalnim naseqa mogle bi se u budu}nosti, pored region- urbanisti~kim planovima za pomenute centre alnog putnog pravca alternativnog autoputu, raz- ukazuje se na potrebu wihovog povezivawa javnim vijati i paralelne servisne saobra}ajnice izme- gradskim saobra}ajem - trolejbusom. Zagovarana |u petqi, za opsluìvawe proizvodno-skladi{nih je jo{ jedna zajedni~ka funkcija - centralizovano i poslovnih aktivnosti (npr. na podru~ju op{tina vodosnabdevawe tri grada iz izvori{ta u selu Bato~ina i Lapovo izme|u istoimenih petqi). êpure pored Para}ina (Gradovi i naseqa u Javqaju se i druge, konfliktne namene u kon- Srbiji, 1953). Po dono{ewu Prostornog plana taktnim zonama urbanih centara s autoputem, u Repbulike Srbije obnavqa se, ali jo{ uvek ne prvom redu individualno stanovawe. To je realizuje, ideja o trogra|u, to jest o funkcional- prvenstveno posledica odsustva planske kontro- no-prostornom povezivawu tri urbana centra. le promena u prostoru na lokalnom nivou uprav- Ovi urbani centri imaju dobre potencijale za qawa, a znatno mawe zate~enog stawa u vreme diverzifikaciju i specijalizaciju ekonomskih izgradwe autoputa. aktivnosti, posebno Para}in. Razvoj postoje}ih i Ulazno-izlazni putni pravci imaju znatno novih ekonomskih aktivnosti u Jagodini moè ve}i uticaj na organizaciju i namenu prostora i podràti razvoj ruralnih aktivnosti na podru~ju morfolo{ku strukturu urbanih naseqa nego lokalne zajednice, a u slu~aju Para}ina i na pod- autoput. To se u prvom redu odnosi na alterna- ru~ju drugih lokalnih zajednica u Timo~koj krajini. tivni regionalni putni pravac koji, zajedno s Moè se ostvariti uspe{an razvoj komplemen- ostalim ulazno-izlaznim putnim pravcima, tarnih funkcija u javnom sektoru, specijalizaci- formira mreù glavnih gradskih saobra}ajnica. jom postoje}ih funkcija u urbanim centrima i po- To su istovremeno i pravci {irewa neplanskog ve}awem wihove dostupnosti. Kooperativno rena~ina gradwe.

rostorno planirawe {avawe zajedni~kih problema neophodno je u Za postoje}u mreù glavnih gradskih saobra- P domenu vodosnabdevawa i pre~i{}avawa otpad- }ajnica i ulazno-izlazne putne pravce zna~ajne 60 nih voda, a naro~ito deponovawa komunalnog su veze sa autoputem, tj. razme{taj petqi. Za otpada (regionalna deponija). Ovi centri ost- organizaciju prostora i morfolo{ku strukturu varuju dobre saobra}ajne i telekomunikacione urbanih centara zna~ajan kriterijum je obezbe- veze s velikim urbanim centrima. Prioritet bi |ewe veza s autoputem, po mogu}nosti, na mestu trebalo da ima obezbe|ewe kvalitetnog me|una- ukr{tawa autoputa s pravcem glavne gradske seqskog javnog saobra}aja. Trogra|e ima najpovo- saobra}ajnice, koja je tu funkciju imala i pre qniji poloàj u pomoravskoj deonici koridora izgradwe autoputa, kao postoje}a veza s magis- “X” za umreàvawe lokalnih kapaciteta s uni- tralnim putem. Sl. 2 @elezni~ka pruga, po pravilu, prolazi kroz Poloàj trogra|a u odnosu na naseqa. Na mikro-regionalnom/naseqskom ni- transevropski transportni koridor “X” vou ima ve}i uticaj od autoputa. Pruga razdvaja Izvor: Prostorni plan podru~ja prostor i javqaju se konflikti u kori{}ewu infrastrukturnog koridora autoputa E-75, deonica Beograd-Ni{, 2001 prostora kontaktnih zona, naj~e{}e sa stanovawem i sa razvojem funkcija urbanog centra, s jedne, dok poloàj èlezni~ke stanice uti~e na Autoput tangira gra|evinsko podru~je Jagodine, organizaciju prostora (centralnih i drugih ]uprije i Para}ina s isto~ne strane. Jagodina zona), pravce gradskih saobra}ajnica i morfo- }e ostvarivati vezu s autoputem preko dve petqe lo{ku strukturu naseqa, s druge strane. (postoje}e i planirane), locirane periferno u Primer je trogra|e Jagodina-]uprija- odnosu na gra|evinsko podru~je. Me|ugradska Para}in (Sl. 2). autobuska stanica u ]upriji, najve}a u Pomorav- Dosada{wi razvoj organizacije i namene qu, locirana je u blizini veze s autoputem, na urbanog prostora i magistralne saobra}ajne pravcu glavne gradske saobra}ajnice. Para}in infrastrukture (autoputa i èlezni~ke pruge) saobra}ajnu vezu s autoputem ostvaruje preko moè se oceniti kao povoqan (bez izraènijih jedne petqe, na pravcu glavne gradske saobra- konflikata) u slu~aju Jagodine i ]uprije i rela- }ajnice i magistralnog puta. Time je u oba urba- tivno povoqan (s poja~avawem konflikata usled na centra obezbe|ena dobra dostupnost cen- neplanskog {irewa i izgradwe) u slu~aju tralnih gradskih zona. Para}ina. Moè se o~ekivati ja~awe tendencije Namena i organizacija prostora u neplanske izgradwe i intenzivirawe procesa {irem za{titnom pojasu autoputa najpovoqnija raspliwavawa – {irewa urbanih centara du` je u Jagodini, jer se koristi i planira za kom- ulazno-izlaznih saobra}ajnih pravaca, u prvom plementarne namene, radne i industrijske zone redu du` regionalnog puta koji spaja ove urbane (Predlog izmena i dopuna Generalnog plana centre. Ova tendencija je najizraènija u Jagodine, 2003). Sli~na situacija je i u ]upriji, ]upriji, na pravcu prema Jagodini (Predlog gen- ali se u severnom, mawem delu {ireg za{titnog eralnog plana ]uprije, 2003). Razvoj pojedinih pojasa, nalazi i individualno stanovawe sred- rostorno planirawe funkcija urbanih centara (rekreacije, komunal- wih i niskih gustina. Za razliku od ova dva P urbana centra, u Para}inu se u {irem za{titnih servisa i objekata, pojedinih ekonomskih 61 aktivnosti i sl.) moè se usmeravati du` tog put- nom pojasu autoputa javqa dominantno konflikt- nog pravca, ali bi prioritet trebalo da ima na namena, tj. individualno stanovawe sredwih obnova napu{tenog ili zapu{tenog gradskog gustina (do 50 st/ha), znatno mawe i niìh gusti- zemqi{ta u industrijskim i radnim zonama, kao na (10-20 st/ha), ~iji razvoj datira posle i razvoj i ure|ewe prigradskih i razvijenijih izgradwe autoputa. Tendencija se nastavqa, tako seoskih naseqa. Za realizaciju tog pristupa da se novim generalnim planom predvi|a neophodan je razvoj adekvatne zemqi{ne, stam- pro{irewe ili legalizacija individualnog bene, poreske i investicione politike. stanovawa niskih gustina u {irem za{titnom pojasu autoputa (Predlog generalnog plana stambene zone) i èlezni~ke pruge ({irine do Para}ina, 2003). 125m). U Jagodini i ]upriji èlezni~ka pruga je loci- Indikator pogor{awa uslova kori{}ewa rana povoqno sa stanovi{ta organizacije i poqoprivrednog zemqi{ta je poloàj (katastar- namene urbanog prostora. U Jagodini se nalazi ske parcele) poqoprivrednog zemqi{ta u odno- u isto~nom delu grada, u blizini autoputa, radne su na uticaj autoputa na zaga|ivawe zemqi{ta u i industrijske zone, a periferno u odnosu na zoni {irine do 200m od ivice puta. (Prostorni centralne gradske zone. U ]upriji tangira sa plan podru~ja infrastrukturnog koridora autop- zapadne strane mali deo gra|evinskog podru~ja i uta E-75, deonica Beograd-Ni{ - Planska i jednu od industrijskih zona. U Para}inu je wen analiti~ko-dokumentaciona osnova, 2001) poloàj ne{to nepovoqniji. Nalazi sa u zapad- Indikator pogor{awa dostupnosti poqopriv- nom delu, periferno u odnosu na gradske cen- rednog zemqi{ta je produèwe vremena puto- tralne zone i u blizini stare industrijske zone. vawa od mesta stanovawa, usled izgradwe pros- U {irem za{titnom pojasu pruge osnovna namena tornih barijera – autoputa i èlezni~ke pruge, prostora je individualno stanovawe sredwih i poreme}aja izazvanih tom izgradwom na lokal- niskih gustina (Ibid.). noj putnoj mreì i nepovoqnog razme{taja deni- Za razliku od drugih gradova, Para}in se brzo velisanih ukr{tawa za lokalne (kategorisane i razvio kao industrijski grad prvih decenija 20. nekategorisane) putne pravce. veka, s razvojem proizvodwe stakla i {tofova, Indikator gubitka o~ekivanog prihoda iskazu- me|u najboqim u Evropi tog vremena. Ceo grad je je se smawewem prihoda od poqoprivredne pro- industrijskim lokacijama pored pruge, odnosno izvodwe i od prodaje nepokretnosti doma}inst- puta, podeqen na dva dela, koja gravitiraju va, zbog smawewa wihove vrednosti u {irim Crnici i Moravi. Izme|u ta dva dela ostao je za{titnim pojasima autoputa i èlezni~ke pruge pravi Para}in, wegov trgova~ko-uslu`ni centar. (gra|evinskih objekata i parcela i povr{ina Ova struktura zadràla se do danas. Prigradska poqoprivrednog zemqi{ta). sela su postala deo urbanog centra – radni~ka Zbog toga su prostornim planovima za deoni- naseqa Glasica i Strià. Usred grada je jedan ce podru~ja transevropskog koridora “X” utvr|e- deo ostao potpuno ruralan s ekonomskim dvori{- ni reìmi i pravila kori{}ewa i ure|ewa tima, kod mosta na Crnici. Fenomen sela Vrap- za{titnih pojasa infrastrukturnih sistema u ~ane koje se uklopilo u gradsko tkivo je jedin- ovom koridoru. Ustanovqeni su restriktivni re- stven u Srbiji. Vikend naseqe na Kara|or|evom ìmi kori{}ewa i razvoja aktivnosti i namena brdu je primer neplanskog raspliwavawa i nera- konfliktnih zahtevima i ograni~ewima infra- cionalnog kori{}ewa i izgradwe prostora, i to strukturnih sistema, u prvom redu za razvoj stana klizi{tu. @elezni~ka pruga je dosta udaqena novawa u za{titnim pojasima saobra}ajnih sis- od autoputa. Prostor izme|u ova dva infra- tema. U odnosu na postoje}e stambene objekte u strukturna sistema je najatraktivniji za daqu za{titnim pojasima ovih sistema predvi|ene su: izgradwu u Para}inu. U kontaktnom pojasu pruge mere za{tite od buke, vibracija i zaga|ewa vaz- lokacije su povoqne za razvoj velikih industri- duha, mere za izme{tawe tih objekata i jskih, skladi{nih i servisnih sistema, a autopu- obe{te}ewe doma}instava u slu~aju da se ne ta za mawe sisteme. Saobra}ajni pravac prema obezbedi, ili tehni~kim re{ewima ne moè da Timo~koj krajini je atraktivan za locirawe sred- se obezbedi wihova adekvatna za{tita (Miliji}, wih i malih preduze}a. Spasi}, Maksin, 2002). U {irem za{titnom pojasu autoputa i èlez- Ovim planskim osnovom nisu utvr|ena pravi- ni~ke pruge javqaju se ograni~ewa za lo- la za re{avawe pitawa kompenzacija doma}in-

rostorno planirawe kalno stanovni{tvo, iskazana pogor{awem stvima u za{titnim pojasima saobra}ajnih P kvaliteta ìvotne sredine (buka, aerozaga|ewe, infrastrukturnih sistema i u naseqima ~ija je 62 vibracije) i kvaliteta ìvqewa. Pogor{awe dostupnost smawena transevropskim i magis- kvaliteta ìvqewa se manifestuje pogor{awem tralnim saobra}ajnim sistemima, ~iju izgradwu uslova i kvaliteta stanovawa, kori{}ewa i dos- nije pratila realizacija adekvatne sekundarne tupnosti poqoprivrednog zemqi{ta, kao i saobra}ajne mreè. Pitawe kompenzacija za gubitkom o~ekivanog prihoda doma}instava. ograni~ewa u ekonomskom i socijalnom ìvotu je Indikator pogor{awe uslova i kvaliteta vrlo zna~ajno, ali se za re{avawe tog problema stanovawa je poloàj objekata i parcela u odno- mora ustanoviti zakonski osnov, kako bi se su na zone uticaja autoputa ({irine do 700m za razli~iti na~ini i modaliteti kompenzacija lokalnim zajednicama i stanovni{tvu mogli utvr- mreè, radi preusmeravawa dela saobra}aja s |ivati u procesu i praksi ekonomskog, socijal- putnih na èlezni~ke pravce. Dotle je u prior- nog, prostornog, envajeronmentalnog i sektors- itetima razvoja saobra}ajne mreè u Srbiji kog planirawa (Maksin-Mi}i}, 2002). zastupqeniji razvoj putne u odnosu na modernizaciju postoje}e èlezni~ke mreè. ZAKQU^NA RAZMATRAWA Strategija razvoja aglomeracionih Analiza na{ih istraìvawa i prakse pra- sistema u magistralnim infrastrukturnim ko- }ewa i usmeravawa uticaja i efekata ridorima bi trebalo da se zasniva na slede}im transevropske transportne mreè na re- principima: gionalni razvoj i aglomeracione sis- za razvoj izbalansiranih urbanih sistema teme, ukazuje na bliskost s evropskim iskus- neophodna su istraìvawa mogu}nosti, ogra- tvima u pogledu: ni~ewa i na~ina za ostvarivawe me|usobne utvr|enih ciqeva i strate{kih opredeqewa; komplementarnosti i kooperativnosti urban- primewenih pristupa i osnovnih rezultata ih centara; istraìvawa zakonomernosti korelacija i konkurentnost urbanih centara u sistemu interakcija trasnportne mreè, regionalnog uslovqena je diverzifikacijom wihove razvoja i mreà/sistema urbanih centara; i ekonomske osnove; predloènih koncepata i modela za re{avawe komplementarnost urbanih centara moè se kqu~nih problema usmeravawa uticaja i ostvariti pod uslovom da su o~ekivane koris- efekata transevropske transportne mreè. ti od me|usobne ekonomske konkurencije ve}e Osnovni ciqevi i strate{ka opredeqewa su od procewenih gubitaka; uskla|eni u pogledu pristupa pove}awu funkcio- kooperacija urbanih centara se lak{e ost- nalne, ekonomske i socijalne integrisano- varuje ako postoje prirodne veze zasnovane sti/kohezije prostora i zna~aja koordiniranog na geografskoj blizini urbanih centara; i razvoja transportnih mreà i poboq{awa uslo- primarni razvojni koridori (magistralni va za ravnomerniju distribuciju ekonomskog i infrastrukturni koridori) imaju najboqe socijalnog blagostawa u prostoru EU i Srbije. U preduslove za razvoj urbanih sistema. tim okvirima se razra|uju koncepti uravnoteè- Osnovne propozicije strategije razvoja nog regionalnog razvoja, policentri~nog sistema urbanih centara u magistralnim infrastruk- urbanih centara i ujedna~enih uslova pristupa turnim koridorima bi trebalo da su: infrastrukturi. Ovi koncepti su prilago|eni kontrola ekspanzije urbanih centara obnovom mogu}nostima, potencijalima i ograni~ewima EU i intenzivnijim kori{}ewem napu{tenog ili i Srbije. Za ostvarivawe ovih koncepata nude zapu{tenog gradskog zemqi{ta (prete`no u se sli~ni modeli: industrijskim i radnim zonama) i rekonstruk- aktivirawa vi{e zona i centara u depresir- cijom i podizawem na pribli`no urbani nivo anim, perifernim i regijama s niskim gusti- kvalitet ìvqewa u prigradskim naseqima; nama naseqenosti; poboq{awe dostupnosti urbanih centara na umreàvawa urbanih centara u funkcionalno- ekolo{ki i ekonomski prihvatqiv na~in; prostorno povezane aglomeracione sisteme i kooperacija u upravqawu urbanim ekosistemi- uspostavqawa partnerskih odnosa izme|u ma (u prvom redu vodom, energijom i komunal- urbanih i ruralnih naseqa; i nim otpadom); pove}awa dostupnosti regija i saobra}ajne za{tita i valorizacija prirodnog i kulturnog povezanosti naseqa u aglomeracionim sis- nasle|a; temima, koordiniranim razvojem tran- podr{ka ruralnim aktivnostima na podru~ju

sevropske i sekundarne saobra}ajne mreè. lokalnih zajednica (op{tina); i rostorno planirawe Razlike se javqaju usled dostignutog nivoa razvoj, integracija i koordinacija razli~itih P ukupnog razvoja u EU i Srbiji, posledi~no i ni- politika – op{te ekonomske i politike regio- 63 voa razvijenosti i kvaliteta saobra}ajne mreè nalnog razvoja, ure|ewa prostora, urbanog i kriterijuma za utvr|ivawe dostupnosti regija razvoja, saobra}aja, za{tite ìvotne sredine i urbanih centara glavnim ekonomskim centri- i dr. ma. Prioritetni pravci razvoja TENs na pros- Mogu}e su slede}e opcije razvoja urbanih toru EU pretpostavqaju integraciju intermodal- sistema i centara u magistralnim infrastruk- nih re{ewa i intenzivniji razvoj èlezni~kih turnim koridorima: pruga i usluga, do nivoa razvijenosti autoputske diverzifikacija i specijalizacija ekonomskih aktivnosti u urbanim centrima, posebno u mene vrednosti nepokretnosti i dr.), funkcioni- servisnom/tercijarnom sektoru; sawu i kori{}ewu infrastrukturnih sistema i razvoj ekonomskih aktivnosti u urbanim cen- ìvotnoj sredini. trima komplementarnih ruralnim aktivnos- Smatramo da je neophodno ustanoviti obavezu tima u okruèwu; izrade analize prostornog uticaja za sve razvoj me|usobno komplementarnih funkcija transevropske i magistralne transportne kori- urbanih centara, posebno u javnom sektoru dore u procesu pripreme, izrade i sprovo|ewa (obrazovawu, zdravstvenoj i socijalnoj za{- sektorskih planova/politika i tehni~ke doku- titi, kulturi), rekreaciji i otvorenim pros- mentacije, kao instrumenta wihove evaluacije i torima; dono{ewa odluke o realizaciji. Druga opcija je kooperativno re{avawe zajedni~kih problema da se u na{oj praksi, procena uticaja na ìvotnu na pove}awu op{teg kvaliteta tehni~ke i so- sredinu pro{iri aspektom prostornih uticaja. cijalne infrastrukture, usluga i servisa, radi pove}awa atraktivnosti urbanih centara Literatura za razvoj ekonomskih aktivnosti i za ìvot, Gradovi i naseqa u Srbiji, 1953, ur. podizawem kvaliteta ìvqewa u odnosu na Mitrovi} M., Urbanisti~ki zavod Narodne velike urbane centre; Republike Srbije, 143-148 pruàwe usluga i servisa ruralnom okruèwu; Maksin-Mi}i} M., 2002, Kompenzacije za ograni~ewa u ekonomskom i socijalnom ìvotu, razvoj dobrih komunikacionih veza (saobra}aj- Ekonomski anali, br. 155, Ekonomski fakultet, nih i telekomunikacionih) u urbanom sistemu i Beograd, 111-127 s velikim urbanim centrima/trì{tima; i Maksin-Mi}i} M., 2002, Uticaj transevrop- ja~awe lokalnih razvojnih i inovativnih skih transportnih koridora na regionalni razvoj i kapaciteta i wihovo umreàvawe s uni- aglomeracione sisteme – iskustva evropskih verzitetskim i istraìva~kim centrima. zemaqa, Arhitektura i urbanizam, br. 12/13, Sa stanovi{ta usmeravawa regionalnog Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, i razvoja urbanih centara u magistralnim Beograd infrastrukturnim koridorima, polaze}i od Miliji} S., Spasi} N., Maksin-Mi}i} M., kqu~nih dokumenta EU i na{e prakse planirawa, 2002, Pristup izradi i primeni prostornog plana osnovne smernice za unapre|ewe sistema podru~ja infrastrukturnog koridora na primeru autoputa E-75 deonica Beograd-Ni{, u: Noviji pris- planirawa odnose se na: tupi i iskustva u planirawu, Institut za arhitekturu interakciju i koordinaciju procesa pros- i urbanizam Srbije, Beograd, 27-34 tornog i urbanisti~kog planirawa i procesa Peri{i} D., 1985, O prostornom planirawu, sektorskog planirawa infrastrukture; Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, razvoj sistema procena/analiza uticaja Beograd investicionih odluka o infrastrukturi na Prostorni plan Republike Srbije, 1996, prostor, regionalni razvoj, socioekonomske Slu`beni glasnik SR, kw. 1, Beograd procese i ìvotnu sredinu; i Prostorni plan Republike Srbije - institucionalnu koordinaciju i integraciju na Planska i analiti~ko-dokumentaciona istom i me|u nivoima planirawa i upravqa- osnova, 1996, Slu`beni glasnik SR, kw. 2, Beograd Prostorni plan podru~ja infrastruk- wa, naro~ito u oblasti prostornog i urbanis- turnog koridora autoputa E-75, deonica ti~kog planirawa, saobra}aja i za{tite ì- Beograd-Ni{ - Planska i analiti~ko-doku- votne sredine. mentaciona osnova, 2001, Institut za arhitektu- Za sve faze procesa prostornog i urbanis- ru i urbanizam Srbije, Beograd ti~kog planirawa, pripreme tehni~ke doku- Predlog generalnog plana Para}ina, 2003, Direkcija za urbanizam i izgradwu rostorno planirawe mentacije za pojedine infrastrukturne sisteme u P koridoru i procene/analize uticaja na ìvotnu Kragujevac, Kragujevac 64 sredinu bi trebalo utvrditi set kqu~nih indika- Predlog izmena i dopuna Generalnog tora promena u prostoru (u zauzimawu prostora plana Jagodine, 2003, Direkcija za urbanizam i za potrebe infrastrukturnih sistema, na~inu izgradwu Kragujevac, Kragujevac Predlog generalnog plana ]uprije, DP kori{}ewa i izgradwe prostora u za{titnim Infoplan, Aran|elovac, 2003 pojasevima sistema, pravcima {irewa i razvoja Uredba o utvr|ivawu Prostornog plana funkcija naseqa i dr.), socioekonomskim pro- podru~ja infrastrukturnog koridora Ni{- cesima (u dostupnosti - dnevne migracije, vreme granica Republike Makedonije, 2002, i tro{kovi putovawa; nova radna mesta, pro- Slu`beni glasnik RS, br. 77, Beograd Radomir Malobabi} , Tamara Mari~i} STRUKTURNE PROMENE VELIÎNE NASEQA NA PLANINSKIM PODRU^JIMA SRBIJE

STRUCTURAL CHANGES IN SIZE OF SETTLEMENTS IN SERBIAN MOUNTAIN Apstrakt REGIONS Planinsko podru~je U radu se isti~e zna~aj Srbije definisali smo kao hijerarhije naseqa po Abstract teritoriju iznad 600 nad- The authors emphasize significance of hier- m veli~ini i wihove pravilne morske visine. Prema archy of mountain settlements by size, as strukture kao indikatora popisu stanovni{tva od ocene nivoa razvijenosti well as the significance of regularity of their structure for estimation of the development 2002. godine, na ovom odre|ene prostorne celine. level of determined spatial area. It has podru~ju koje zauzima oko Ukazuje se da na nerazvijenim been shown that in undeveloped areas the 30% ukupne teritorije podru~jima dolazi do porasta process of growth of small villages Republike ìvi 2.732.616 broja malih sela, posebno appears, especially ones from up to 100 stanovnika. Planinska onih veli~ine do 100 inhabitants. Evidently, this process is the podru~ja zahvataju 67 stanovnika, {to znatno consequence of empting the area and op{tina sa ukupno 3.124 makes the renewal and revitalisation of oteàva obnovu i naseqa, odnosno vi{e od rural areas more difficult. All negative revitalizaciju ruralnih 50% ukupnog broja naseqa u podru~ja, a posledica je trends, like reducing the number of bigger settlements and increasing the number of Republici bez Kosova i wihovog demografskog smaller ones, are most intensive in Metohije. U Centralnoj pra`wewa. Negativni Mountain regions of Serbia (defined as ter- Srbiji, planinska podru~ja se trendovi smawivawa broja ritory over 600 m above sea level) in rela- prostiru na oko 22.500 km2, ve}ih naseqa i pove}avawa tion to Central Serbia. {to ~ini oko 40% ukupne broja mawih naseqa Key words: system of settlements, mountain povr{ine teritorije, intenzivno su izraèni na region, small settlements, undeveloped area obuhvataju}i 1.665 naseqa, planinskim podru~jima, u odnosno 30% od ukupnog odnosu na Centralnu Srbiju u celini. broja naseqa (2). Kqu~ne re~i: sistem naseqa, planinski region, U posmatranom periodu su se na celom pros- mala naseqa, nerazvijena podru~ja toru Republike odvijale velike promene u naseobinskom sistemu. Ukupan broj naseqa se nije me- 1. UVOD wao, ali se broj stanovnika u gradskim naseqi- Broj stanovnika u jednom nasequ se naj~e{}e ma kontinuirano pove}avao, a u seoskim smawi- uzima kao indikator za odre|ivawe wegove vao. Upravo taj prostorno razvojni trend zna~aj- veli~ine i mesta u hijerarhiji naseobinskog sis- no je uticao na promene naseqa po veli~ini, tema. Kada su seoska naseqa u pitawu, mogu}e je naro~ito u nerazvijenim i planinskim podru~- veli~inu naseqa odre|ivati i prema povr{ini jima. Naime, indeks promene broja stanovnika u atara sela, ili kona~nu hijerarhiju odrediti na Republici Srbiji u periodu 1961-1991. godine osnovu oba ova indikatora (1). U ovom radu }emo iznosi 128, u Centralnoj Srbiji - 120,4, u rostorno planirawe P se baviti prou~avawem ovog va`nog prostorno- op{tinama sa planinskom teritorijom - 108,6, a planerskog pokazateqa i ograni~iti na pra}ewe na planinskom podru~ju - 83,8. 65 broja stanovnika i specifi~nih promena koje su U radu }emo pratiti promene u planinskim se po tom osnovu pojavile u naseobinskom siste- naseqima, intenzitet tih promena i wihov nega- mu planinskog podru~ja Centralne Srbije u tivni uticaj na ukupan naseobinski sistem Re- posledwih ~etrdeset godina, odnosno u periodu publike, naro~ito prostora Centralne Srbije i 1961-2002. godine. delova teritorije op{tina koji pripadaju UDK 711.437(23)(497.11) UDK 911.373 (23)(497.11) Dr Radomir Malobabi}, vi{i nau~ni saradnik Tamara Mari~i}, dipl. pr. plan., Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd planinskom podru~ju. U tu svrhu naseqa su prema veli~ini razvrstana u pet kategorija: do 100 stanovnika; 100-500 stanovnika; 500-1.000 stanovnika; 1.000-2.000 stanovnika i preko 2.000 stanovnika. Kao informaciona osnova kori{}eni su podaci Republi~kog zavoda za statistiku i interna gra|a koja se prikupqa za potrebe istraìva~- kog projekta „Odrìvi razvoj planinskih podru~ja Srbije“. 2. ZNAÂJ IZUÂVAWA STRUKTURE NASEQA PO VELIÎNI ZA NASEOBINSKI SISTEM REGIONALNIH CELINA Kada je u pitawu prostor Republike Srbije, prostoru treba da budu pravilno i ravnomerno onda naseobinski sistem moèmo posmatrati na raspore|ena. Noviji modeli poti~u iz sedamde- nivou Republike i na nivou tri osnovne prostor- setih godina i temeqe se na kompjuterskim ne celine: Vojvodine, Centralne Srbije i obradama sloènih indikatora, u kojima i daqe Kosova i Metohije. Upravo, najvi{e stru~ne i dominira red veli~ine naseqa. Najpoznatiji su nau~ne literature nastalo je na osnovu prou~a- „indeks najblièg suseda“ i „pravilo reda vawa ovih teritorijalnih jedinica. U dosada{- veli~ine“ (4). Iako se ovi modeli primewuju za woj planerskoj praksi prou~avani su, tako|e, ocenu povoqnosti naseobinskog sistema na naseobinski sistemi u op{tinama pri izradi osnovu reda veli~ine centralnih naseqa, model Prostornih planova op{tina, a postoji i potre- „pravilo reda veli~ina“ je naro~ito pogodan kod ba da se prou~avaju naseobinski sistemi regio- regionalnog planirawa i samo uz primenu na, {to }e verovatno u budu}nosti biti i uobi- indikatora veli~ina naseqa. ~ajena aktivnost. Po svim karakteristikama pla- U dosada{wim istraìvawima u razvijenim ninsko podru~je Srbije je regionalna celina, zemqama dokazano je da najve}i grad treba da naro~ito ako se posmatraju granice op{tina ko- bude iste veli~ine kao svi ostali gradovi u re- je na svojoj teritoriji imaju terene iznad 600 m gionu. To, tako|e, moè da bude zakonitost za nadmorske visine. To je prostor zapadnog i ju`- nog dela Centralne Srbije i deo isto~ne Srbije koji je kompaktan po teritorijalnom i svakom drugom regionalnom obele`ju (Slika 1). Prou~avawe naseobinskog sistema celog planinskog podru~ja ima i te kako smisla sa nau~nog i stru~nog aspekta. Posebnu pa`wu zasluùje prou~avawe tipologije naseqa po veli~ini. Po- datak da na tom podru~ju ima ukupno 3.219 naseqa, od ~ega 1.665 na planinskim terenima, dok u Centralnoj Srbiji ima 4.238, a u celoj Srbiji 6.152 naseqa, govori o kolikom se tu kontigentu naseqa radi na jednoj gotovo kompaktnoj teritoriji.

rostorno planirawe Brojni nau~nici bavili su se razme{tajem na- P seqa po veli~ini i iz tog osnova ocenivali po- 66 godnost i kvalitet `ivqewa. Tako su poznate prve teorije Thünen-a, Lösch-a, Christaller-a, Perroux-a i dr. kojima je zajedni~ka vizija da naseqa u

Sl. 1 Planinska podru~ja u Centralnoj Srbiji Mountain region in Central Serbia centralna naseqa u nekoj mawoj prostornoj sre- - ukoliko je indeks promena u broju stanovnika dini. Po pravilu, centralno naseqe bi trebalo mawi od 80, onda naseqe ima negativan demo- da je veliko kao sva naseqa koja mu gravitacio- grafski razvoj. no pripadaju. Pored pra}ewa promena broja stanovnika, U na{oj stru~noj i nau~noj literaturi ova ustaqene su i grupe naseqa koje zbog svoje veli- problematika se retko prou~avala na empirijs- ~ine imaju specifi~an razvojni i funkcionalni ki na~in. Treba, ipak, spomenuti istraìvawe zna~aj u prostoru. Tako se prou~avaju: Geografskog instituta Beograd pod nazivom - mala sela sa 100-500 stanovnika (suvi{e mala „Gradovi Srbije centri razvoja u mreì nase- sela do 100 stanovnika), qa“, u kome se veli~ine naseqa koriste za ocenu - sredwe velika seoska naseqa sa 500-2.000 povoqnosti mreè naseqa, posebno gradskih (5). stanovnika, U na{oj literaturi poznata je metodologija - velika seoska naseqa sa preko 2.000 stanovnika. tzv. „ruralne beogradske {kole“ ~iji je za~etnik Posledwe istraìvawe je po ovom modelu ura- akademik Koji} (6), a kojom se ocena razvojnih |eno na osnovu popisa stanovni{tva iz 1971. promena u selima daje na osnovu kriterijuma: godine za prostor Centralne Srbije. Primewu- - ako je izme|u dva popisa indeks pove}awa ju}i ovu metodologiju i neka specifi~na prola- broja stanovnika u nasequ ve}i od 100, onda go|avawa, u ovom radu prou~avamo promene na to naseqe ima pozitivan demografski razvoj, planinskim podru~jima i poredimo ih sa Cen- - ukoliko je indeks izme|u dva popisa 80-100, tralnom Srbijom, u periodu od 1961. do 2002. naseqe ima nulti razvoj, i godine. 3. PROMENE BROJA I VELIÎNE NASEQA

3.1. Promene broja naseqa po karakteristi~nim grupama

Broj naseqa veli~ine do 100 stanovnika se u posledwih 40 godina drasti~no pove}ao kako u Centralnoj Srbiji, tako i na planinskom podru~ju. U Centralnoj Srbiji je broj ovih naseqa porastao sa 68, koliko ih je bilo 1961. godine, na 718 - 2002. godine, odnosno pove}ao se za Grafik 1. oko 10,5 puta (Tabela 1). Ovaj proces je jo{ Promena broja naseqa veli~ine do 100 stanovnika izra`eniji na planinskim podru~jima u kome se Chart 1. broj ovih naseqa u periodu 1961-2002. godine Change of number of settlements with up to 100 inhabitants pove}ao vi{e od 11 puta (Grafik 1). Alarmantno stawe u ovoj oblasti ilustruje podatak da se 2002. godine od ukupno 718 naseqa veli~ine do 100 stanovnika na teritoriji Centralne Srbi- je, ~ak 79% (566 naseqa) nalazilo na planin- Tabela 1. Promena broja naseqa po veli~ini na teritoriji skim podru~jima. Centralne Srbije i planinskih podru~ja Naseqa veli~ine od 100 do 500 stanovnika Table 1. imaju u periodu 1961-2002. godine u Centralnoj Change of number of settlements by size in Central Serbia and Mountain regions rostorno planirawe P

67 Grafik 2. Grafik 3. Promena broja naseqa veli~ine od 100 - 500 Promena broja naseqa veli~ine od 500 – 1.000 stanovnika stanovnika Chart 2. Chart 3. Change of number of settlements with 100-500 inhabitants Change of number of settlements with 500-1.000 inhabitants

Grafik 4. Grafik 5. Promena broja naseqa veli~ine od 1.000 – 2.000 Promena broja naseqa veli~ine od 2000 i vi{e stanovnika stanovnika Chart 4. Chart 5. Change of number of settlements with 1.000-2.000 Change of number of settlements with more than 2.000 inhabitants inhabitants

Srbiji procentualno najve}i udeo, a u planinskim smawivao (Grafik 4). U Centralnoj Srbiji se podru~jima dominantan (1961. - 53.7%, 1981. - wihov broj u periodu 1961-2002. godine prepo- 59,9% i 2002. - 52,5%). Dok u Centralnoj Srbiji lovio (smawio za oko 52%, odnosno sa 874 na dolazi do pove}awa broja ovih naseqa sa 1.583 424), a u planinskim podru~jima smawio za 76% u 1961. godini na 1.940 u 2002. godini, odnosno odnosno vi{e od 4 puta, uz istovremeno za 22,5%, na planinskim podru~jima se wihov broj smawewe u~e{}a u ukupnom broju naseqa sa u periodu 1961-1981. godine pove}ao za 11,5%, 11,2% 1961. godine na 2,6% 2002. godine. a u periodu 1981-2002. godine smawio za 12%, i Kada se razmatraju naseqa sa vi{e od 2.000 to najvi{e zbog gubitka stanovni{tva i prelaska stanovnika, onda se vidi da se wihov broj na ovih naseqa u naseqa ni`eg ranga (Grafik 2). planinskim podru~jima, sli~no kao i u Central- Prilikom pore|ewa planinskih podru~ja sa noj Srbiji, u posledwih 40 godina odlikovao teritorijom Centralne Srbije, mo`e se zakqu- mawim varirawima (Grafik 5). ~iti da obe teritorijalne jedinice u posledwih 40 godina karakteri{e sli~an trend, odnosno 3.2. Promene broja stanovnika po

rostorno planirawe smawewe apsolutnog i relativnog broja naseqa karakteristi~nim grupama naseqa P veli~ine 500 do 1.000 stanovnika (Grafik 3). 68 Promene su velike u Centralnoj Srbiji gde se Broj stanovnika u naseqima veli~ine do 100 wihov broj u periodu 1961-2002. godine smawio stanovnika se u Centralnoj Srbiji i na planin- za 38% (sa 1.417 na 1.193), ali je situacija jo{ skim podru~jima u posledwih 40 godina drasti~- drasti~nija na planinskim podru~jima, gde ovo no pove}ao, skoro 8 puta, i to najvi{e kao smawewe iznosi 70% (sa 501 na 153). posledica pove}awa broja ovih naseqa (Grafik Broj naseqa veli~ine 1.000-2.000 stanovni- 6). Na planinskim podru~jima je u~e{}e stanov- ka se u posmatranom periodu na teritoriji Cen- ni{tva ovih naseqa u ukupnom broju poraslo tralne Srbije i planinskih podru~ja konstantno skoro 10 puta (Tabela 2). Tabela 2. Table 2. Promene broja stanovnika u naseqima po veli~ini na Change of number of inhabitants in settlements by size in teritoriji Centralne Srbije i planinskih podru~ja Central Serbia and Mountain regions

Grafik 6. Grafik 7. Promena broja stanovnika u naseqima veli~ine Promena broja stanovnika u naseqima veli~ine od 100 do 100 stanovnika - 500 stanovnika Chart 6. Chart 7. Change of number of inhabitants in settlements with Change of number of inhabitants in settlements with 100- up to 100 inhabitants 500 inhabitants

Prose~na veli~ina naseqa do 100 stanovnika u Centralnoj Srbiji iznosio 291, a u planin- se u periodu 1961-2002. godine u obe posma- skim podru~jima - 272. Prema popisu iz 2002. trane teritorijalne jedinice smawila za oko godine, u Centralnoj Srbiji je u naseqima veli- 30%; u Centralnoj Srbiji je opala sa 70,3 na ~ine od 100 do 500 stanovnika u proseku `ivelo 51,8 stanovnika, a na Planinskim podru~jima sa 274 stanovnika, a u planinskim podru~jima - 70,5 na 50 stanovnika. 242. Prema tome, u posmatranom periodu se U pogledu promena broja stanovnika u nase- permanentno smawuje prose~an broj stanovnika qima veli~ine 100-500 stanovnika, zapa`a se u naseqima sa 100 - 500 stanovnika, naro~ito u da na teritoriji Centralne Srbije i planinskih planinskim podru~jima. podru~ja u posmatranom periodu nije bilo zna- U periodu 1961–2002. godine broj stanovni- ~ajnijih oscilacija (Grafik 7). Na nivou Cen- ka u naseqima veli~ine 500-1.000 stanovnika tralne Srbije broj stanovnika se, posle rasta se na posmatranim teritorijama konstantno od oko 7% u periodu 1961-1981. godine, u sle- smawivao (videti grafik 8). Na nivou Centralne de}ih 20 godina nije zna~ajno mewao, iako je Srbije ovo smawivawe iznosi oko 40% (10% u u~e{}e u ukupnom broju pove}alo sa 9,4% na odnosu na u~e{}e u ukupnom broju). Najdrasti~- rostorno planirawe P 9,7%. Apsolutan broj stanovnika u ovim naseqi- nije promene su se desile na planinskim podru~- ma na planinskim podru~jima se u periodu od jima, gde se apsolutni broj stanovnika ovih nase- 69 1961-2002. godine smawio za 20%, dok je wiho- qa smawio za 70%, a u~e{}e u ukupnom broju za vo u~e{}e u ukupnom broju poraslo za 3,3% (sa 20%. Razlog za to je smawivawe kako broja nase- 0,4% na 3,9%). qa, tako i prose~nog broja stanovnika u wima. Godine 1961. prose~na veli~ina naseqa od Prose~na veli~ina naseqa od 500–1.000 100-500 stanovnika je u Centralnoj Srbiji bila stanovnika je u periodu 1961–2002. godine u 314, a u planinskim podru~jima - 300. U 1981. Centralnoj Srbiji opala sa 727 na 711 stanov- godini prose~an broj stanovnika ovih naseqa je nika, a na planinskim podru~jima sa 703 na 689. Grafik 8. Grafik 9. Promena broja stanovnika u naseqima veli~ine Promena broja stanovnika u naseqima veli~ine od 500–1.000 stanovnika od 1.000 – 2.000 stanovnika Chart 8. Chart 9. Change of number of inhabitants in settlements Change of number of inhabitants in settlements with 500-1.000 inhabitants with 1.000-2.000 inhabitants

Grafik 10. Promena broja stanovnika u naseqima veli~ine od 2.000 i vi{e stanovnika Chart 10. Change of number of inhabitants in settlements with more than 2.000 inhabitants

Broj stanovnika u naseqima veli~ine od 1.000-2.000 stanovnika se u posmatranom periodu na obe teritorijalne jedinice konstantno smawivao (Grafik 9). Na nivou Centralne Srbije broj stanovnika se u 2002. godini smawio za 51% u odnosu na 1961. godinu, a u~e{}e u ukupnom stanovni{tvu sa 24,6% na 10,6%. Do jo{ ve}ih promena do{lo je na planinskim podru~jima, gde se u periodu 1961-2002. godina broj stanovnika smawio za 75%, a u~e{}e u ukupnom broju opalo sa 23,3% na 8,4%. Prose~na veli~ina naseqa od 1.000–2.000 stanovnika je u posmatranom periodu u obe teritorijalne jedinice neznatno vari- rala. U Centralnoj Srbiji je opala sa 1.373 na 1.366 stanovnika, a na planinskim podru~jima porasla sa 1.286 na 1.376. Broj stanovnika u naseqima veli~ine 2.000 i vi{e stanovnika se u obe teritorijalne jedinice u posmatranom periodu konstantno pove}avao (Grafik 10). Na nivou Centralne Srbije broj stanovnika u ovim naseqima je u periodu 1961-2002. godine porastao za 75%, odnosno 24% u odnosu na u~e{}e u ukupnom broju. Na planinskim podru~jima broj stanovnika se skoro udvostru~io, a u~e{}e u ukupnom broju poraslo za 28%. Prose~na veli~ina naseqa od 2.000 i vi{e stanovnika se, tako|e, pove}avala. U Centralnoj Srbiji je porasla sa 7.086 na

rostorno planirawe 13.004 (oko 84%), a na planinskim podru~jima sa 5.152 na 11.260 P (oko 120%). 70 4. ZAKQU^NA RAZMATRAWA

Promene strukture naseqa u naseobinskom sistemu planinakih podru~ja Srbije u posledwih ~etrdeset godina (period 1961-2002.) imaju negativne razvojne trendove. Stalno se uve}avao broj naj- mawih naseqa veli~ine do 100 stanovnika, dok su naseqa veli~ine od 100-500 stanovnika, kao i naseqa sredwe veli~ine od 500-1.000, a posebno naseqa veli~ine od 1.000-2.000 stanovnika i vi{e imala trend smawivawa u~e{}a u naseobinskom sistemu. Tako je u 1961. godini na planinskim podru~jima Srbije bilo ukupno 51 naseqe do 100 stanovnika, a 2002. godine taj broj je pove}an na 566, odnosno vi{e od 11 puta. U istom periodu broj naseqa veli~ine od 100-500 stanovnika se smawio sa 891 u 1961. na 874 u 2002. godini. Isti trend beleè naseqa sredwe veli~ine, ~iji se broj smawio sa 501 u 1961., na svega 153 u 2002. godini. Sli~ne promene dogodile su se i u kategoriji naseqa od 1.000-2.000 stanovnika i vi{e, jer ih je 1961. godine bilo 185, a 2002. svega 44, tj. vi{e od 4 puta mawe. Pored pove}awa broja malih naseqa i smawewa broja naseqa sredwe veli~ine i ve}ih naseqa, isti~e se i pojava stalnog smawewa prose~ne veli~ine naseqa u pojedinim kategorijama naseqa, posebno u naseqima male i sredwe veli~ine. U 2002. godini u odnosu na 1961. godinu prose~na veli~ina malog naseqa (do 100 stanovnika) se smawila sa 70,5 na 50 stanovnika. U kategoriji naseqa veli~ine od 100-500 stanovnika, 1961. godine prose~na veli~ina naseqa je bila 300, a 2002. godine svega 242 stanovnika. Kod naseqa sredwe veli~ine od 500-1.000 stanovnika i od 1.000-2.000 trend je sli~an, tj. 1961. godine prose~no naseqe od 500-1.000 stanovnika imalo je 703 stanovnika, a 2002. godine 689. U kategoriji od 1.000-2.000 stanovnika, u 1961. godini prose~na veli~ina naseqa je bila 1.286 stanovnika, a 2002. godine – 1.376, {to je neznatno pove}awe. Jedino najve}a naseqa beleè drasti~an rast prose~ne veli- ~ine. U 1961. godini ova naseqa su u proseku imala 5.152 stanovnika, a 2002. godine ~ak 11.260. Ovo ukazuje na to da se stanovni{tvo iz mawih naseqa seli u ve}a, po pravilu najve}a naseqa. Ovakve strukturne promene u naseobinskom sistemu govore da se planinska podru~ja Srbije prazne stanovni{tvom, i da naseqa gube uslove za stabilan i prosperitetan razvoj, a naseobinski sistem postaje nehomogen i bez dovoqno potrebnih centara i polova razvoja. Sve to dodatno oteàva obnovu i revitalizaciju ruralnih planinskih podru~ja.

LITERATURA: 1. Simonovi}, \.: ”Ure|ewe seoskih naseqa i teritorija”, Gra|evinska kwiga, Beograd, 1980. god., str. 101. 2. Istra`iva~ki projekat: ”Odr`ivi razvoj planinskih

podru~ja Srbije”, IAUS, Beograd, 2002-2004. god. rostorno planirawe 3. Vresk, M.: ”Osnove urbane geografije”, [kolska P kwiga, Zagreb, 1980., str 145. 71 4. Vresk, M.: Isto; str. 147. 5. Veqkovi}, A. i dr.: ”Gradovi Srbije centri razvoja u mre`i naseqa”, SANU, Beograd, 1995. god. 6. Koji}, B.: Studija: ”Selo u sklopu {irih podru~ja”, IAUS, Beograd, 1975. god. 7. Savezni zavod za statistiku, Popis stanovni{tva 1961., 1981., 1991. i 2002. god. ISTORIJA RHITEKTURE A

Milan Jani}, Fakultet primewenih umetnosti Mirjana Roter Blagojevi} ARHITEKTURA GRA\EVINA JAVNIH NAMENA IZGRA\ENIH U BEOGRADU OD 1868. DO 1900. GODINE (drugi deo)

PUBLIC BUILDINGS ARCHITECTURE BUILT IN BELGRADE BETWEEN 1868 UNTIL 1900 (part two) Apstrakt Abstract koncepciju su unete izvesna In the second part of this paper subject is U drugom delu rada nedoslednost i nesputanost, analysing of basic characteristics of public analizirana su osnovna buildings built in the last two decades of 19th {to je bio odraz ~iwenice da obele`ja arhitekture century. Depression in building at the end of je istovremeno delovalo vi{e gra|evina javnih namena seventies was overrun at the beginning of generacija graditeqa, koji su izgra|enih posledwe decenije eighties, when after aclamation of kingdom, zastupali vremenski i idejno 19. veka. Zastoj u Serbian architecture enter a new phase of razli~ite evropske {kole gra|evinarstvu sa kraja development. Fast economic advance of coun- akademizma. Promene su sedamdesetih godina try, caused more representative and rich archi- prouzrokovane i ja~awem tecture which portrayed general prosperity of prevazi|en je po~etkom country. More rich decorative modelling was uticaja drugih evropskih osamdesetih godina, kada, support by development of build and craft centara, prvenstveno nakon progla{ewa technique, and eaisyer bringing of various tada{we nema~ke kraqevine, srpska builder materials. arhitekture, koju su doneli arhitektura ulazi u novu In eighties we can see complete authors arhitekati {kolovani u etapu razvoja. Ubrzani devotion to European historic styles architec- Minhenu, Ahenu, Karlsrueu i ekonomski napredak zemqe ture.Thanks to the new generation of authors, Berlinu. Wihova shvatawa su educated in Budapest, Wienna, Zurich and uslovio je razvoj Berline Serbian architecture crossover differ- odraàvala op{ta reprezentativnije i bogatije ences of their European surrounding. sredwoevropska stilska arhitekture koja je During nineties of 19th century new changes kretawa, ali su se uo~avale oslikavala op{ti napredak are appearing in modelling of public edifi- i zna~ajne razlike izme|u zemqe. Bogatiju dekorativnu cies. In academic conception were brought in pojedinih autora. Pojedini obradu omogu~ilo je i some unconsecvences and unleash, which autori su doslednije sledili unapre|ewe tehnika izrade i reflected a fact that at the same time worked akademske principe, dok su few generatins of architects who were repre- gra|evinskog zanatstva, kao i sentatives of diferent European academic drugi vi{e izraàvali lak{a nabavka raznovrsnog schools. Changes were under the strong influ- romanti~arski duh. Mnogi gra|evinskig materijala. ence of a new European centers, at first autori su u svojim delima Osamdesetih godina uo~ava German architecture, who brought architects negovali oba shvatawa, se potpuna privrènost educated in Munich, Achen, Carlsruhe and kombinuju}i i prepli~u}i autora evropskoj akademskoj Berline. Their opinion reflected general wihove elemente. Oni su arhitekturi istorijskih Middle European style stream, but between pripremili atmosferu za them were significant differences. Some stilova. Zahvaquju}i novoj authors followed academic principles more novu mladu generaciju koja }e generaciji autora, strictly, but others were expressing more a po~etkom novog veka slediti u storija arhitekture

{kolovanih u Pe{ti, Be~u, spirit of romanticism. A lot of them nurse both glavnim crtama razvoj ranijeg I Cirihu i Berlinu srpska styles, combyning them and playing with ele- perioda, ali sa ve}im 73 arhitektura je prevazi{la ments of both styles. They prepared ground uticajem „modernih“ pravaca, razlike u odnosu na evropsko for a new young generation, who will, at the koji su se pojavili u evropskoj okru`ewe. Tokom devedesetih beginning of a new century, follow in gener- arhitekturi krajem 19. veka. aly development of earlyer period, but more godina 19. veka dolazi do Kqu~ne re~i: gradite- under the infuence of modern streams, who novih promena u oblikovawu appeared in European architecture at the end qsko nasle|e, gra|evine javnih zdawa. U akademsku of 19th century. javnih namena, oblikovawe, Key words: built heritage, public edifices, arhitektura istorijskih

Dr Mirjana Roter-Blagojevi}, arh. modelling, historic style architecture. stilova UDK 725.1(497.11) “1868/1900“ - docent Arhitektonskog fakulteta u Beogradu ARHITEKTURA GRA\EVINA JAVNIH NAMENA IZGRA]ENIH U POSLEDWE DVE DECENIJE 19. VEKA

Zastoj u gra|evinarstvu koji je krajem sedam- ra Vojvodine. Zato su akademska neorenesansa i desetih godina nastupio zbog srpsko-turskog ra- neobarok predstavqali mogu}nost da srpska ta, ozna~io je kraj prelaznog perioda. Zna~ajni- arhitektura ponovo uspostavi vezu sa evropskim je dràvne i dru{tvene zgrade gra|ene su tek od graditeqstvom. po~etka osamdesetih godina kada je ostvaren U prihvatawu akademske arhitekture u srpskoj ubrzani ekonomski napredak zemqe, te je sama sredini zna~ajnu ulogu je imala dràva, preko dràva podsticala razvoj reprezentativnije i svog tehni~kog aparata i graditeqa koji su radi- bogatije arhitekture kako bi na taj na~in li u dràvnoj slu`bi, a bili su autori javnih izrazila ostvarene promene. Bogatiju dekora- gra|evina podignutih u ovom periodu. Monumen- tivnu obradu omogu~ilo je i unapre|ewe tehnika talne strukture i bogata dekorativna stilska izrade i gra|evinskog zanatstva, kao i lak{a obrada reprezentativnih javnih zdawa pogodo- nabavka raznovrsnog gra|evinskig materijala vala je dràvnoj upravi u potvr|ivawu ostvare- (ali i daqe dopremanog iz inostranstva). nog nacionalnog osamostaqewa i ekonomskog i Osamdesetih godina devetnaestog veka srpska kulturnog napretka mlade kraqevine. arhitektura istorijskih stilova dostigla je svoje Zna~ajna je bila i potpuna promena nacional- zrelo doba, koje je karakterisalo potpuno ovla- ne i kvalifikacione strukture stru~waka u dr- davawe akademskim principima i dostizawe àvnoj slu`bi krajem veka. Dok su u klasicisti~- nivoa tada{we evropske arhitekture. Mada se u koj i romanti~arskoj epohi preovladavali inè- literaturi posledwe decenije veka obi~no defi- weri stranog porekla - Nemci, êsi i Slovaci, ni{u kao eklekticizam ili zreli istorizam, ovi od sedamdesetih godina wih potiskuju graditeqi termini pre ozna~avaju sam metod kojim su se srpskog porekla, ro|eni u Habsbur{koj monarhi- graditeqi sluìli i wihovu usmerenost ka ji ili Srbiji i {kolovani u ve}im evropskim iskustvima pro{lih epoha, nego {to defini{u centrima - Pe{ti, Be~u i Cirihu. Oni su, uglav- stilska obele`ja.1 Ponekad se ovaj period defi- nom, kao dràvni inèweri projektovali repre- ni{e i kao akademizam,2 jer se graditeqstvo zentativna zdawa osamdesetih godina. Aleksan- zasnivalo na principima akademske umetnosti, dar Bugarski, Svetozar Iva~kovi},3 Du{an @i- sa bogatom razradom oblika i izrazitom plas- vanovi},4 Dragutin Milutinovi},5 Jovan Ilki}6 i ti~nom dekoracijom. Podrazumevalo se pedantno Konstantin Jovanovi}7 formirani su na evrops- preno{ewe proporcija i formi stilskih eleme- kim umetni~kim akademijama i visokim tehni~kim nata i motiva iz pro{losti (mada u veoma {kolama, prevashodno kao arhitekte i dobri skromnom materijalu, naj~a{}e malteru). Aka- poznavaoci tada{we evropske akademske arhi- demski duh je bio u suprotnosti s romanti- tekture istorijskih stilova. Oni su upoznali ta- ~arskim duhom prethodnog perioda, zasnovanom da{we stilske ideje i kretawa u evropskom ob- na slobodnom kombinovawu raznovrsnih stil- likovawu u neposternim kontaktima sa glavnim skih motiva i relativno pretrpanoj plasti~noj nosiocima evropske graditeqske teorije i prak- dekoraciji. Novi akademski principi zahtevali se - Gotfridom Zemperom i Teofilom Hanzenom.8 su od autora pridràvawe uobi~ajenim shemama Svojim delovawem u Srbiji ovi mladi gradi- koje su definisale samu strukturu i na~in teqi evropskog obrazovawa, doprineli su da se stilske obrade pojedinih tipova gra|evina. arhitektura istorijskih stilova, zasnovana na Prihvatawe akademske arhitekture istorij- akademskim principima, prenese i u srpsku sre-

storija arhitekture skih stilova bilo je zna~ajno za daqi razvoj dinu i razvije u osobenu varijantu akademske I srpske arhitekture, jer je omogu}ilo da se pre- arhitekture, koja je bila jedna od najreprezenta- 74 vazi|u razlike u odnosu na evropsku arhitektu- tivnijih na Balkanu. Akademizam im je pruìo ru. Posle turskog osvajawa bile su prekinute do- solidnu bazu na kojoj su mogli da izgrade nove tada{we veze srpske i evropske arhitekture, te strukture i kompozicije bazirane na racional- se u Srbiji nije razvijalo klasi~no renesansno no i funkcionalno koncipiranom unutra{wem i barokno oblikovawe kao u ostalim evropskim prostoru.9 Kompozicija fasade i oblikovawe zemqama. Ono je bilo prihva}eno tek posredno, arhitektonskih elemenata bili su zasnovani na na svom zalasku i u upro{}enim oblicima u klasi~nom nasle|u, a preovladavale su forme epohi klasicizma, preko arhitekture sa prosto- visoke renesanse uz kori{}ewe pojedinih anti~kih i baroknih oblika. Materijalizacija i kamene blokove, dok su povr{ine spratova bile stilska obrada su bili prilago|eni uslovima sa veoma plitkim spojnicama ili potpuno glatke. sredine i wenim tehni~kim mogu}nostima, te su Gradacija je postojala i u modelovawu pojedinih bili znatno skromniji u odnosu na evropske cen- elemenata. Najplasti~nije su bili obra|eni tre. Povr{ine fasada i stilski elementi su, elementi centralnog rizalita, dok su bo~ni uglavnom, izvo|eni u malteru, a kamen je kori{- rizaliti blaè modelovani, a vezni delovi su }en samo za pojedine delove (sokle, portale, dobijali potpuno neutralnu dekorativnu obradu. stepeni{ta i sl). Sama kompozicija i stilski Naro~ito je bio istaknut „glavni motiv zgrade“, motivi su bili izrazito dobro prou~eni i izra- koji je na fasadi naj~e{}e izraàvao poloàj àvali su potpuno poznavawe zakona propor- najzna~ajnije unutra{we prostorije (obi~no cionisawa i sigurno vladawe obele`jima poje- sve~ane dvorane) i dobijao posebnu dekorativnu dinih epoha. obradu i najbogatiju profilaciju. Dostignuti visoki kvalitet interpretacije Slede}i ove osnovne principe akademske kom- akademske arhitekture istorijskih stilova po- pozicije, pojedini autori su zahvaquju}i li~nom sebno je vidan na Kraqevom dvoru, Mini- talentu uspevali da ostvare individualni izraz starstvu pravde, @elezni~koj stanici, karakteristi~an za vlastito poimawe pojedinih Narodnoj banci i novom Dràvnom savetu. stilova. Svoju slobodu oni su izraàvali kroz Ove gra|evine karakteri{u solidne proporcije izbor motiva, wihovu me|usobnu kombinaciju i i harmoni~na obrada fasada bazirana na aka- suptilno nijansirawe, u zavisnosti od efekta demskim principima. Struktura masa je, uglavn- koji su èleli da postignu. im, kompaktna i zasnovana na kombinaciji ~istih Kod arhitektonskog oblikovawa prve monu- kubi~nih formi. Ona je podre|ena simetri~no- mentalne akademske palate u srpskoj prestonici sti i uobi~ajenim akademskim podelama na cen- - Kraqevog dvora, izgra|ene po~etkom devete tralne i sporedne motive. Teì{te je bilo na decenije veka, Bugarski je u okviru stroge aka- oblikovawu fasada, posebno glavnog pro~eqa demske discipline ostvario reprezentativni koje je naj~e{}e imalo vertikalnu tro~lanu po- stilski izraz koji se zasnivao na bogatoj prime- delu na centralno izba~eno poqe - rizalit i dva ni elemenata antike, visoke renesanse i baro- bo~na poqa, ili peto~lanu podelu na centralni ka. Mada su arhitektonski elementi nagla{eni i dva ivi~na rizalita povezana sa dva me|u- bogatom dekorativnom obradom, oni nisu naru- poqa. Glavni ulaz u zgradu obi~no je bio nagla- {ili celovitost strukture zgrade zatvorene u {en posebnom obradom i postavqen u centralnoj sna`nu kubi~nu masu, koja se uzdiè nad osnovom osi kompozicije, ili na zase~enom uglu kod ugaonih zgrada. Posebna pa`wa posve}ivana je obradi ugaonih delova zgrada, te su oni obi~no bili zase~eni ili zaobqeni i nagla{eni kubetom. Povr{ina fasade bila je u duhu neorenesansne kompozicije horizontalno podeqena na dekora- tivno obra|ene zone, ~ije Sl. 1 Sl. 2 su se dimenzije dobijale Kraqev dvor - prvobitni izgled Kraqev dvor - ugaoni deo sa kupolom (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) primenom odre|enih pro- (snomak autora teksta) storija arhitekture The Kings Court – the original appearance The Kings Court – the corner part with dome I porcijskih odnosa. Daqom (postcard from the collection of M. Jurisic) (photograph by the author of the text) dekorativnom obradom 75 elemenata unutar pojedinih zona ostvarivani su skoro kvadratnog oblika, ~ime je postignuta posebni efekti i nagla{avani odre|eni delovi izrazita monumentalnost zdawa. i elementi. Kod obrade same povr{ine zidova U kompoziciji fasada jasno je nagla{ena hor- naj~e{}e je primewivana gradacija koja se kre- izontalna podela na snaàn bazis-suteren i tala po horizontalnim zonama. Najizrazitije su prizemqe sa spratom, koji su tretirani kao je- bile obra|ene povr{ine sokla i prizemqa, koje dinstvena povr{ina. Suteren je obra|en rus- su obi~no podraàvale rusti~no obra|ene ti~no, a ostale povr{ine fasada imaju veoma Sl. 3 Kraqev dvor - fasada ka Kraqa Milana ul. (snomak autora teksta) The Kings Court – the façade in King Milan St. (photograph by the author of the text)

Sl. 4 Kraqev dvor - fasada ka dvorskoj ba{ti (snomak autora teksta) The Kings Court – the garden façade (photograph by the author of the text)

Sl. 5 Ministarstvo pravde (zgrada levo) - prvobitni izgled (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) The Ministry of Justice (building on the left side) – the original appearance (postcard from the collection of M. Jurisic)

Sl. 6 Ministarstvo pravde - ulazni portal (snomak autora teksta) plitke spojnice i glatku obradu, osim ivica zgrade koje su, tako|e, The Ministry of Justice – the entrance portal nagla{ene imitacijom rusti~nih kamenih blokova. Bogatstvu utiska (photograph by the author of the text) posebno doprinosi razli~ita kompozicija i dekorativna obrada Sl. 7 Ministarstvo pravde - prozor na svake fasade. Bo~na fasada ka uskoj Dvorskoj ulici (dan. spratu (snomak autora teksta) D.Jovanovi}a) je najednostavnija, jer su na dugom frontu istaknuti The Ministry of Justice – the first floor samo nizovi ritmi~no raspore|enih prozora sa precizno modelo- window (photograph by the author of the text) vanim klasi~nim renesansnim okvirima. Pro~eqe okrenuto ka jednoj od glavnih gradskih ulica (dan. Srpskih vladara), znatno je bogatije modelovano. Levi ugao zgrade (ka Terazijama) oblikovan kao poligonalna kula, zavr{ena neo-

storija arhitekture baroknom kupolom sa strelastim vrhom, predstavqa dominantan I urbani motiv ovog poteza. On je u kontrastu sa desnim rizalitom 76 ovog pro~eqa, na kome je balkon s anti~kim motivima - dorskim stubovima i karijatidama. Pro~eqe okrenuto ka dvorskoj ba{ti, sa glavnim ulazom u obliku trema, prvobitno je imalo slikovitu asimetri~nu kompoziciju na kojoj je bio istaknut rizalit, neznatno pomeren od leve ivice zgrade. Na wemu se isticao trostruki prozor u prizemqu i trostrani erker sa uskim otvorima i kalotom na spratu (koji je bio spoqa{wi odraz apside dvorske kapelice). Najbogatiju i najrazu|eniju kompoziciju imala je fasada okrenu- ta ka Starom konaku. Ona je komponovana simetri~no s dva bo~na rizalita, prostranim tremom u prizemqu i balkonom na spratu, s karijatidama. Iznad uganoih ispada prvobitno su se uzdizale rebraste polukru`ne neobarokne kupole na poligonalnom tambu- ru. Sredi{wi deo izme|u rizalita je izuzetno bogato obra|en u duhu visoke renesanse, sa dorskim stilskim redom u prizemqu i vitkim korintskim stubovima na spratu. Ova izuzetno bogata eklekti~na razrada kompozicije, elemenata i detaqa Kraqevog dvora, s kombinovanim elementima kasne renesanse i baroka, o`ivqenih anti~kim motivima, i pored svoje izuzetne raznorodnosti nije naru{avala utisak jedinstva celine. Wu je dopuwavala rasko{na unutra{wa obrada sa elementima renesanse, rokokoa i orijentalnog stila. Posebno se isticao zas- takqeni centralni hol u obliku renesansnog kortilea sa neo- baroknim hrastovim stepeni{tem.

Sl. 8 @elezni~ka stanica - prvobitni izgled (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) The Main Railway Station – the original appearance (postcard from the collection of M. Jurisic) storija arhitekture I

Sl. 10 Sli~ne akademske principe sledio je i S. Iva~kovi} kod, goto- 77 @elezni~ka stanica- ulazni portal (snomak autora teksta) vo jednovremeno gra|enog, Ministarstva pravde. Mada rela- The Main Railway Station - entrance tivno malih dimenzija, samo sa jednim pro~eqem ka Terazijama, portal ova gra|evina predstavqa izuzetan primer srpske arhitekture „u (photograph by the author of the text) stilu italijanske obnove“, zasnovane na rimskim uzorima. Ona je Sl. 9 @elezni~ka stanica osobena i zbog upotrebe kerami~kih plo~ica crvene boje na (snomak autora teksta) fasadnoj povr{ini sprata, koje nagla{avaju precizno izvedene The Main Railway Station klasi~ne neorenesansne elemente i detaqe. (photograph by the author of the text) Pro~eqe zgrade je komponovano prema primerima renesansnih palata Rima, s nagla{enom horizontalnom podelom na rusti~no obra|eno prizemqe i sprat glatkih povr{ina s otvorima uokvirenim klasi~nim edikulama. Simetri~nost kompozicije je istaknuta udvajawem prozora u sredi{woj osi zgrade, a prvobitno su postojala i dva ulazna portala u prizemqu, jer je zgrada imala dvojnu namenu. Svojom smirenom akademskom kompozicijom, izvanrednim pro- porcijama, znala~ki odabranim neorenesansnim elementima i precizno izvedenim stilskim oblicima i detaqima (u ~emu se ogleda uticaj be~ke akademske umetnosti) palata Ministarstva pravde se posebno isti~e me|u gra|evinama srpske arhitekture kraja 19. veka. Osamdesetih godina je podignuta i beogradska @elezni~ka stanica, u ~ijoj se pre~i{}enoj, nenametqivoj i skladnoj arhitekturi ogleda ponovno oìvqavawe principa klasi~ne anti~ke i renesansne arhitekture, pod uticajem arhitekture austrijske prestonice odakle su bili autori projekta. Bogatom repertoaru neorenesansnog oblikovaqa svakako je doprineo i autor razrade projekta Dragutin Milutinovi}. Sama struktura masa je razigrana i razvijena, a ~inile su je jedno dugo krilo s tri nagla{ena kubi~na paviqona i kra}e bo~no krilo s dve istaknute kulice (koje su kasnije uklowene). Glavno krilo ima simetri~nu i uravnoteènu renesansnu kompoziciju masa s centralnim i dva bo~na paviqona, koja nadvi{a- vaju centralni deo i duga vezna krila. I pored toga centralni deo, sa klasi~nim monumentalnim ulazom sa polukru`nim lukom i timpanonom, glavni je motiv celokupne gra|evine. Autor je u oblikovawu glavnog krila sledio principe racionalne i harmoni~ne klasi~ne arhitekture s precizno izvedenim renesansnim elementima, koji su bogatije modelovani na centralnom i bo~nim paviqonima. Bo~no krilo je prvobitno imalo slikovitiju kompoziciju slobodnije obrade. I ono je komponovano simetri~no sa trostrukim lu~no zasvedenim portalom u sredi{tu (koji je vodio direktno na perone) flankiranim s dve izba~ene ugaone kulice. Povr{ine kulica su bile rusti~no obra|ene, a otvori po uzoru na ranu renesansu. Kod ovog krila je vi{e do izraàja do{ao eklekti~ki pristup, iskazan u kombinovawu romanti~arskih i klasi~nih elemenata kako bi se ostvario utisak pitoreskne kompozicije. Krajem devete decenije veka je nastao jo{ jedan izuzetan primer srpske akademske umetnosti - palata Narodne banke kraqevine Srbije, ~ije je oblikovawe Konstantin A. Jovanovi} zasnovao na italijanskoj renesansi poznog doba, uz pojedine elemente baroknog stila na nivou sekundarne dekoracije. Ve}ina istraì-

storija arhitekture va~a arhitekture 19. veka slaè se da je na woj ostvarena naj~is- I tija i najreprezentativnija akademska arhitektura u tada{woj 78 Srbiji. Prvobitno izgra|en deo na uglu tada{we Dubrova~ke i Cara Lazara ulice ima dve ravne fasade, a naglasak je na zaob- qenom ugaonom delu s monumentalnim ulaznim portalom. U oblikovawu oba uli~na pro~eqa autor je dosledno sledio sve uobi~ajene akademske principe - stepenovawe nivoa obrade pojedinih povr- {ina i elemenata po visini, kori{}ewe regulacionih linija kod proporcionisawa celine, delova i pojedinih elemenata, bogatu dekorativnu obradu, nagla{avawe ulaznog portala i prozora Sl. 11 Narodna banka - izgled pre dogradwe (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) prvog sprata i precizno modelovawe stilskih elemenata i plas- The National Bank – the original ti~ne dekoracije. Tako je postignuta jasno~a izraza i uravnote- appearance (postcard from the collection of M. Jurisic) ènost celine i wenih delova, bez obzira na jednovremenu primenu renesansnih i baroknih oblika i motiva. Sl. 12 Narodna banka – glavna fasada Kompozicija oba pro~eqa po~ivala je na Jovanovi}evom izuzet- (snomak autora teksta) nom poznavawu italijanske renesanse koju je prou~avao tokom pu- The National Bank – the main façade tovawa po Italiji. U odre|ivawu {irine i visine pro~eqa, (photograph by the author of the text) poloàja horizontalnih venaca i dimenzija otvora kori{}ene su Sl. 13 regulacione linije u odnosu 2:3, tako da je odnos delova prema Narodna banka - ulazni portal 10 (snomak autora teksta) celini bio potpuno uravnoteèn. The National Bank – the entrance portal Celokupni korpus gra|evine postavqen je na snaàn postament (photograph by the author of the text) (suteren i prizemqe) rusti~no obra|en u vidu bosiranih kamenih blokova, s malim lu~no zasvedenim otvorima. Fasada prvog i drugog sprata tretirana je kao jedinstvena povr{ina, a posebnom arhitektonskom obradom istaknuti su lu~no zasvedeni prozori prvog sprata ~iji okviri formiraju jedinstveni niz raznovrsnih oblika i detaqa. Naizmeni~no se niù prozori uokvireni klasi~- nim edikulama s trougaonim i lu~nim timpanonima i prozori sa pravougaonim okvirima, profilisanim gredicama iznad kojih je plo~a sa baroknim motivima i volutama. Ovaj kontinualni dekorativni niz dominira pro~eqem i povezuje sve prozore prvog sprata u jedinstveni motiv. Svi dekorativni motivi na fasadama su izuzetno plasti~no modelovani, {to je odraz uticaja baroknog duha i te`we da se oìvi smirena uravnoteènost renesansnih oblika. Naizmeni~nom primenom razli~itih stilskih oblika izbegnuta je monotonija dugih

nizova istovetnih otvora, karakteristi~na za renesansno obliko- storija arhitekture I vawe.11 Nagla{enoj horizontalnosti bo~nih fasada kontrastirana je vertikalnost kompozicije ugaonog dela, tretiranog kao jedin- 79 stvena vertikalna povr{ina, s klasi~nim ulaznim portalom i neobarokno oblikovanim prozorom na I spratu. Kao kruna ugaonog dela, iznad atike se uzdiè barokni motiv - plo~a obostrano uokvirena volutama, pilastrima i lu~nim timpanonom. Palata Narodne banke se ne izdvaja samo svojim spoqa{wim oblikovawem ve} i izuzetno reprezentativnom obradom unutra{- weg prostora, posebno ulaznog hola i sve~ane sale. I ovde su uspe{no, u duhu renesansnih uzora, objediweni elementi arhitekture, vajarstva i slikarstva. U ulaznom holu dominiraju trostuke mermerne stepenice oko kojih se razvija galerija sa stubovima, arhivoltama i oslikanim krstastim svodovi- ma. Iznad hola se uzdiè gvozdena konstrukcija ispuwena vitraòm, koja doprinosi kvalitetnom zenitalnom osvetqewu ovog prostora, tako|e po ugledu na be~ke neorenesansne palate.

Sl. 14 Dr`avni savet i Glavna kontrola (zgrada desno)-prvobitni izgled (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) The State Counsel and Chief Superintendence (building on the right side)- the original appearance (postcard from the collection of M. Jurisic)

Principe neorenesansne kompozicije sledio nosti, anti~koj, renesansnoj i baroknoj, uz pri- je i Du{an @ivanovi} kod, u isto vreme gra- menu ~istog i preciznog akademskog metoda. |enog, novog Dràvnog saveta i Glavne kon- Istovremeno sa negovawem klasi~ne arhitektu- trole, sna`ne zatvorene kubi~ne mase. U kom- re, pojedini autori podstaknuti istraìvawima poziciji fasada dominirala je renesansna hor- Mihaila Valtrovi}a12 i Dragutina Milutinovi}a izontalna podela na rusti~no obra|eni bazis - zalagali su se za obnavqawe nacionalnog na- prizemqe i sprat glatkih povr{ina. Hotizonatle sle|a zasnovanog na sredwovekovnoj srpskoj su nagla{ene veoma bogato dekorisanim krovn- arhitekturi. Ove te`we su se postepeno uobli- im vencem s konzolama. U drugi plan je potisnu- ~avale kao obnova tzv. srpsko-vizantijskog to vertikalno petodelno ra{~lawavawe glavnog stila, koji je prevashodno bio primewivan kod pro~eqa na sredi{wi nagla{eni rizalit, sa dva izgradwe crkava13 Okrenutost ka nacionalnom ulaza i atikom iznad krovnog venca, i dva nez- nasle|u ponovo je oìvela romanti~arski duh u natno izba~ena ivi~na rizalita. Obrada umetnosti. On je, tako|e, bio pod sna`nim uti- arhitektonskih elemenata je skladna i umerena, cajem sli~nih te`wi u tada{woj nema~koj arhi- s precizno i plitko modelovanom profilacijom tekturi, a odraz je delovawa Teofila Hanzena i dekorativnim motivima, {to je doprnosilo na Be~koj umetni~koj akademiji. Studenti srpskog utisku akademske mirno}e i uravnoteènosti. porekla - Iva~kovi}, @ivanovi} i Ilki} - sle- Svi ovi elementi - sna`na svedena kubi~na masa dili su Hanzenove ideje o obnovi vizantijske

storija arhitekture zgrade, nagla{ena horizontalna kompozicija arhitekture, te su poku{ali da u okviru svoje I fasada, vertikalno ra{~lawavawe pro~eqa i akademske arhitekture razviju i elemente srpske 80 gradacija dekorativne obrade po spratovima - sredwovekovne umetnosti. Me|utim, kako u srp- odraz su doslednog po{tovawa principa klasi~- skoj sredini vlastito nasle|e jo{ uvek nije bilo nog akademskog neorenesansnog oblikovawa, koje dovoqno istaèno i prou~eno, kod navedenih se negovalo na Be~koj umetni~koj akademiji, ~iji autora sna`nije je bilo izraèno ugledawe na je @ivanovi} bio u~enik. Hanzenove primere, no na srpsko izvorno gra- Iz navedenih primera uo~ava se da su tokom diteqstvo.14 Zato se ovi poku{aji obnove auto- osamdesetih godina preovladavali raznovrsni htone srpske umetnosti prvenstveno mogu posma- stilski pristupi zasnovani na klasi~noj umet- trati kao odraz evropskih te`wi da se u okviru izraèna horizontalna podela pro~eqa na poje- Sl. 15 dine spratove, kao i simetri~nost i tro~lana Dom „ Sv. Save“ – glavna fasada podela s nagla{enim vertikalnim ra{~lawi- (snomak autora teksta) vawem, odnosno neznatno izba~enim sredi{wim The House of „ St.Sava“ Society – the main façade (photograph by the author of the text) rizalitom, {to je odraz uobi~ajene akademske neorenesansne kompozicije. U tretirawu poje- Sl. 16 Dom „ Sv. Save“ - sredi{wi deo pro~eqa dinih arhitektonskih elemenata do izraàja je (snomak autora teksta) do{ao romanti~arski duh, jer su kori{}eni ele- The House of „ St.Sava“ Society - the central part of menti sredwovekovne arhitekture. the main façade (photograph by the author of the text)

arhiteture istorijskih stilova obnovi i vizan- Obrada pro~eqa gradirana je po visini, te tijska arhitektura. Oni su donekle bili i pod prizemqe ima duboke spojnice koje podraàvaju uticajem tada{wih kretawa u srpskoj umetnosti, kameni slog, dok su povr{ine I sprata u alter- gde su preovladala zalagawa za uno{ewe eleme- naciji horizontalnih traka kod kojih je u malteru nata vlastitog nasle|a u stvarala{tvo, {to je podraàvan sredwovekovni vizantijski slog. doprinelo kasnijem uobli~avawu ideja i istra- Zidovi II sprata su neutralno obra|eni plitkim ìvawa mla|e generacije srpskih graditeqa horizontalnim spojnicama. Svaki sprat ima i po~etkom 20. veka. razli~iti nivo obrade prozorskih otvora - pro- Osamdesetih godina 19. veka ove te`we su, zori I sprata imaju okvir s pilastrima koji nose uglavnom, ostvarivane u oblikovawu crkava, dok horizontalni venac i polukru`ni luk koji su kod javnih gra|evina oblici srpske sredwo- formira lunetu sredwovekovne inspiracije, vekovne arhitekture primewivani u okviru kla- ispuwenu plitko modelovanim srpskim grbovima, si~ne neorenesansne kompozicije, kod obrade a prozori II sprata su u obliku bifora. pojedinih elemenata i dekorativne plastike. U oblikovawu pro~eqa naglasak je dat cen- Oni se javqaju uglavnom kod odre|enih vrsta tralnom rizalitu s tro~lanom vertikalnom po- gra|evina, onih koje simboli{u èqu za obno- delom, a poja~an zavr{nim vencem sa „rundbo- vom nacionalnog duha, kao {to su domovi dobro- gend“ frizom (polukru`nim arkadicama na kon- tvornih dru{tava. zolama karakteristi~nim za epohu romantizma)

To je slu~aj s Domom „Sv.Save“ koji je izgra- i visokim piramidalnim kubetom (uklowenim kod storija arhitekture I |en na Dor}olu (u dan. Du{anovoj ul), na samom kasnije dogradwe), koje je nagla{avalo central- kraju devete decenije veka, prema projektu ni deo s ulaznim portalom. Sredwovekovna ins- 81 Jovana Ilki}a. Kako je Dom imao obrazovnu piracija je vidna na ulaznom portalu u duhu ro- namenu i bio namewen u~ewu i sme{taju mladih manske arhitekture, na tri centralna prozora I Srba iz Austro-Ugarske i Turske, projektant je sprata u obliku bogato dekorisanih bifora (sa èleo da kroz oblikovawe zgrade izrazi probu- stubi}em s vizantijskim kapitelom izme|u uskih |eni nacionalni duh. Sama struktura zgrade je lu~no zasvedenih otvora i zajedni~kim prelom- jednostavna i kompaktna, u obliku kubusa koji se qenim lukom kod koga su u malteru podraàvani uzdiè nad pravougaonom osnovom. Jasno je kameni blokovi naizmeni~no obra|eni glatko i sa dekorativnim prepletom), kao i na prozorima Ahenu, Karlsrueu i Berlinu - Dimitrije T. II sprata u obliku bifora i kvadrifora. Leko16, Milan Antonovi}17, Milan Kapetanovi}18 Ilki} je dosledno sledio akademske principe i Milorad Ruvidi}19. Wihova shvatawa su odra- komponovawa reprezentativnog pro~eqa u duhu àvala op{ta sredwoevropska stilska kretawa, neorenesansnog oblikovawa, ali je u modelova- ali su se uo~avale i zna~ajne razlike izme|u po- wu portala, prozora i zavr{nog venca kod riza- jedinih autora, u zavisnosti od {kole u kojoj se lita, kao i u dekorativnoj obradi pojedinih ele- oblikovalo wihovo shvatawe arhitekture. Poje- menata, do izraàja do{la wegova èqa da na- dini autori su doslednije sledili akademske glasi sam karakter zgrade, vezan za obnovu srp- principe, dok su drugi vi{e izraàvali romanskog nacionalnog duha, te je koristio sredwove- ti~arski duh. Mnogi autori su u svojim delima kovne oblike romanske i vizantijske arhitek- negovali oba shvatawa, kombinuju}i i prepli- ture. To je bio izraz èqe za oìvqavawem vla- ~u}i wihove elemente. Oni su pripremili atmo- stitog sredwovekovnog nasle|a, ali, u isto vre- sferu za novu mladu generaciju koja }e po~etkom me, i odraz tada{wih evropskih neoromanti~ar- novog veka slediti u glavnim crtama razvoj rani- skih te`wi u okviru arhitekture istorijskih sti- jeg perioda, ali sa ve}im uticajem „modernih“ lova koje je upoznao na svom {kolovawu u Be~u pravaca, koji su se pojavili u evropskoj arhitek- kod prof. Hanzena.15 Mada su elementi sredwo- turi krajem 19. veka. vekovne arhitekture bili preuzeti posredno iz Navedene promene jasno se uo~avaju na zgradi evropskog graditeqstva, a ne iz izvornog srpskog Meteorolo{ke opservatorije izgra|ene nasle|a, oni su posebno asocirali na arhitek- po~etkom posledwe decenije veka na Vra~aru, na turu srpskih manastira, jer su bili dopuweni kojoj je Dimitrije T. Leko izrazio te`wu ka slo- srpskim grbovima. bodnijoj interpretaciji akademske arhitekture. Posledwa desenija veka donosi zna~ajne pro- Na ovoj zgradi relativno malih dimenzija u kom- mene u srpskoj arhitekturi. Izgra|ene su mnogo- poziciji masa i u obradi pojedinih arhitekton- brojne javne gra|evine koje su izraàvale novo skih elemenata, vidan je eklekti~ki metod u pove- vi|ewe arhitektonskog oblikovawa. Akademska zivawu elemenata klasi~ne i sredwovekovne uravnoteènost i perfekcija vi{e nisu bili arhitekture, {to je bio odraz povratka duha apriorni elementi kompozicije, a eklekti~ki epohe romantizma. Na to je verovatno uticalo metod je do{ao do ve}eg izraàja. Mada je stvar- autorovo {kolovawe u Nema~koj, jer su se u we- ala{tvo jo{ uvek bilo uglavnom bazirano na noj arhitekturi kod oblikovawa pojedinih tipo- renesansnom oblikovawu, javqaju se i drugi va gra|evina (naro~ito vojnih i obrazovnih stilski uticaji. Nove gederacije graditeqa znat- zgrada, bolnica i sl.) veoma ~esto koristili no su slobodnije shvatale akademska pravila i elementi romantizma, kroz sjediwavawe oblika bile su mnogo elasti~nije u wihovoj primeni. romanske i renesansne arhitekture.20 Autori su teìli izraàvawu ve}e individual- Kompozicija masa Meteorolo{ke opservato- nosti u komponovawu i razradi dekorativnih rije je kompaktna i simetri~na, izgra|ena od ku- motiva, koji su se znatno slobodnije kombino- bi~nih blokova. U wenoj strukturi su u duhu neo- vali i dobijali izrazitiji pe~at li~nog poimawa romantizma dominirale vertikale, nagla{ene stila. Stilski elementi su varirali od razvi- stepenastom siluetom zgrade i isticawem cen- jenog neorenesansnog i neobaroknog oblikovawa tralnog dela u obliku kulice, koji se pruào ce- do neoromantizma, zasnovanog na sredwovekov- lom visinom zgrade. Romanti~arski duh je izra- nom evropskom i doma}em nasle|u. Promene nisu èn i u kori{}ewu atike sa zubcima i u stepe- bile samo povr{inske, ve} su se ogledale i u nastom zabatu bo~nih fasada spratnog dela. prostornoj organizaciji i strukturi gra|evina, Postignuta je i sna`na ekspresivnost u obradi

storija arhitekture koje su postale sloènije i razu|enije. zidnih povr{ina, jer je prizemqe imalo duboko I Isvesna nedoslednost i nesputanost, koje su utisnute horizontalne spojnice, a sprat hori- 82 unete u akademsku koncepciju, proizilaze iz ~i- zontalne izba~ene trake. I obrada pojedinih wenice da je istovremeno delovalo vi{e genera- arhitektonskih elemenata iskazivala je slobod- cija graditeqa koji su zastupali vremenski i niji - maniristi~ki pristup autora, jer su oni idejno razli~ite evropske {kole akademizma. bili veoma specifi~no i sna`no modelovani Promene su prouzrokovane i ja~awem uticaja ({to je vidno u tretirawu okvira oko ulaznog drugih evropskih centara, prvenstveno tada{we portala i prozora bifora u prizemqu). nema~ke arhitekture, koju je u Srbiju donela no- Mada je Leko sledio uobi~ajenu akademsku va generacija arhitekata {kolovanih u Minhenu, kompoziciju masa i fasada, kod koje je nagla{ena tro~lanost, simetri~nost, horizontalno i vertikalno ra{~lawavawe povr{ina, akademska mirno}a i uravnoteènost bili su oìvqeni kori{}ewem bifora, stepenastog zabata, atika sa zupcima i drugih motiva inspirisanih sredwovekovnom nema~kom arhitekturom i maniristi~kim slobodnijim oblikovawem i

Sl. 17 Dor}olska osnovna {kola - sredi{wi deo pro~eqa (snomak autora teksta) The Primary School of Dorcol – the central part of the main façade (photograph by the author of the text)

Sl. 18 Dor}olska osnovna {kola - ugaoni deo (snomak autora teksta) The Primary School of Dorcol – the corner part (photograph by the author of the text)

Sl. 19 Palilulska osnovna {kola - plasti~nijim modelovawem pojedinih arhitektonskih elemenata i sredi{wi deo pro~eqa (snomak autora teksta) detaqa. Tako je ova relativno mala gra|evina specifi~ne namene The Primary School of Palilula - the dobila izuzetno slikovit izgled. central part of the main façade Za razliku od Lekovog pristupa Milan Kapetanovi}, pred- (photograph by the author of the text) stavnik Minhenske {kole u srpskom graditeqstvu, koristio je kod Sl. 20 Dor}olske osnovne {kole, koja je bila prva {kola u srpskoj Palilulska osnovna {kola - prozor na spratu prestonici projektovana po savremenim evropskim standardima, (snomak autora teksta) uobi~ajeno, veoma smireno i skromno, klasi~no neorenesansno storija arhitekture I The Primary School of Palilula - the oblikovawe.21 first floor window 83 (photograph by the author of the text) Zgrada ima razu|enu strukturu formiranu na uglu dve ulice, s dva duga krila (za mu{ku i ènsku decu) povezana zase~enim ugaon- im delom, vi{im od bo~nih krila. Duge fasade krila su vertikalno ra{~lawene rizalitima u sredini i na ivicama, a u wihovoj kompoziciji dominira horizontalna podela na prizemqe i dva sprata. Na ovim izuzetno plitko modelovanim fasadama, s jednoli~nim nizovima identi~nih pravougaonih prozora, do izraàja su do{li samo elementi na rizalitima i ugaonom delu, koji su plasti~nije i bogatije modelovani. Ulazni portali na sredi{- nema~ke i ranorenesansne arhitekture, do kla- wim rizalitima su uokvireni sna`nim tro~etvr- si~nih s elementima visoke renesanse i baroka. tinskim toskanskim stubovima koji nose klasi~no I pored izvesne slobode u izboru i kombinova- profilisani venac. Iznad wih su lu~no zasve- wu motiva, na wegovim delima se uo~ava izu- deni prozori I sprata sa profilisanim okviri- zetno poznavawe istorijskih stilova i detaqa. ma, nagla{enim kqu~nim kamenom. Sli~nu obra- On je klasi~nu arhitekturu izu~io kao Hanzenov du ima ugaona fasada kod koje su istaknuti veli- |ak i saradnik na Be~koj akademiji, a tokom svog ki lu~no zasvedeni prozori sve~ane dvorane na rada u Srbiji razvio je vlastito tuma~ewe aka- II spratu. Oni su ukra{eni profilisanim para- demizma koje je bilo veoma bogato, s raznolikim petnim pojasom sa balustrama i postamentima elementima kompozicije i s osobenim oblicima koji nose toskanske pilastre. izraènim u sekundarnoj plastici i motivima, Privrènost stilskoj uravnoteènosti {to se naro~ito vidi na zgradama gra|enim za pokazao je i Milan Antonovi} na Palilulskoj privatne investitore.22 osnovnoj {koli, izgra|enoj godinu dana kas- Kod dràvnih gra|evina, na primer kod nije. Wena struktura oblikovana je u duhu ~iste Ministarstva vojnog, Ilki} je sledio veoma i skladne akademske neorenesansne arhitekture. skromno akademsko oblikovawe. Izgra|eno na Na kompaktnoj kubi~oj masi gra|evine na glav- uglu Kneza Milo{a i Nemawine ulice ministar- nom pro~equ su izraèni centralni i ivi~ni stvo je imalo razvijenu strukturu, koju su ~inila ispadi, koji se na dvori{noj strani razvijaju u dva duga krila povezana zase~enim uglom. Fasa- dva kratka bo~na krila i centralnu stepeni{nu de krila bile su vertikalno ra{~lawene na po vertikalu. Vertikalno ra{~lawavawe dugih dva ivi~na rizalita i sredi{wi vezni deo. fasada potisnuto je u drugi plan, jer su znatno Ugaona fasada s glavnim ulazom bila je kom- sna`nije nagla{ene horizontale venaca i obra- poziciono povezana s ivi~nim ispadima bo~nih da zidova prizemqa dubokim horizontalnim spo- krila i sa wima je ~inila dominantan motiv jnicama. Horizontalnost kompozicije isticali su zgrade, nagla{en dekorativnom atikom. i nizovi lu~no zavr{enih prozora u prizemqu i pravougaonih prozora na spratu. U duhu akademskog oblikovawa rizaliti su istaknuti posebnom obradom arhitektonskih elemenata. Centralni rizalit ima tro~lanu podelu, s dva bo~na, neznatno izba~ena poqa u kojima su ulazni portali uokvireni toskanskim stubovima i balkon na spratu. Prozori na I spratu rizalita su u akademskom duhu bogatije obra|eni i ukra{eni lu~nim i trougaonim timpanonima. I bo~ni rizaliti imaju ustaqenu tro~lanu podelu, ali oni nisu perforirani, ve} Sl. 21 svojim punim masama daju neutralni okvir boga- Ministarstva vojno to modelovanim centralnim delovima pro~eqa. (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) O~ito je Antonovi} sledio akademske princi- The Ministry of the Army (postcard from the collection of M. Jurisic) pe klasi~nog neorenesansnog oblikovawa, izra- àvaju}i izuzetno poznavawe karakteristika sti- I pored vertikalnog ra{~lawavawa, uli~nim la kroz primenu precizno i jasno modelovanih fasadama je dominirala neorenesansna kom- stilskih elemenata i detaqa. Doslednom pri- pozicija s izraènom horizontalnom podelom na

storija arhitekture menom akademskih principa on je ostvario sklad- zone prizemqa i sprata, kao i primena dubokih I nu i dobro proporcionisanu celinu, kod koje su horizontalnih spojnica na zidovima prizemqa. 84 sna`no izraèni pojedini stilski elementi. Ovu kompoziciju su dopuwavali nizovi jednos- Stilska i prostorna sloènost ogleda se i na tavnih, ritmi~no raspore|enih pravougaonih delima Jovana Ilki}a. Ovaj predstavnik be~ke prozora, koji su na spratu imali neoklasi~ne {kole se u velikoj meri razlikovao od gradite- horizontalne vence. Od ove skromne obrade qa starije generacije, koji su svoje delovawe odstupali su samo prozori na spratnom delu zapo~eli osamdesetih godina. On je slobodno rizalita koji su bili udvojeni, lu~no zasvedeni izraàvao i primewivao sve istorijske stilove, i me|usobno povezani zajedni~kim okvirom, tako od neoromanti~nih s elementima sredwovekovne da su formirali biforu, uokvirenu jonskim polustubovima na postementima i lu~nim ili je asocirala na kule utvr|enih sredwovekovnih trougaonim timpanonima s prekinutim horizon- i ranorenesansnih zamkova. Struktura zgrade, talnim vencem. Ugaona fasada bila je nagla- obrada fasadnih povr{ina i otvora moè se {ena i trougaonim timpanonom s grbom i bogato povezati s nema~kim „Rundbogend“ stilom, koji oblikovanom atikom u duhu nema~ke renesanse. je naj~e{}e zasnovan na spoju elemenata sred- Mada je oblikovawe u celini bilo podre|eno wovekovnog i ranorenesansnog oblikovawa. On neorenesansnoj kompoziciji, kod Ministarstva se prepoznaje po rusti~noj obradi fasada pri- vojnog se uo~ava ve}i uticaj eklekti~kog metoda, zemqa i sprata, u vidu kamenih kvadera veoma jer, u obradi pojedinih elemenata su kombinova- plasti~no modelovanih u malteru i u kontinualni elementi razli~itog porekla. Bogatstvo arhi- nom nizu ranorenesansnih bifora kod prizem- tektonskog izraza postignuto je upotrebom razno- qa. U duhu akademske kompozicije primeweno je i rodnih stilskih elemenata i wihovim plasti~nim vertikalno ra{~lawavawe uli~nih pro~eqa, na modelovawem, ~ime je Ilki} delimi~no odstupio kojima su izba~eni sredi{wih delova u vidu od uobi~ajne uravnoteène akademske obrade. rizalita ve}e visine. Za razliku od klasi~ne neorenesansne arhi- Kubi~nim masama bo~nih krila suprostavqe- tekture Ministarstva vojnog, na istovremeno na je kru`na forma ugaonog vestibila s lu~no gra|enoj zgradi Oficirskog doma, koju je zasvedenim ulazom, ranorenesansnim biforama Ilki} projektovao sa mladim arhitektom Milo- na spratu, skulpturama ratnika u sredwovekovn- radom Ruvidi}em {kolovanim u Berlinu, uo~a- im oklopima, veoma dekorativnim zavr{nim vaju se neoromanti~arski elementi.23 Zgradu su vencem i visokim kupastim krovom, neobarokno ~inila dva sna`na kubi~na bloka povezana oblikovanim prozorima s lu~nim timpanonima i kru`nom ugaonom kulom s kupastim krovom, koja volutama.

Sl. 22 Kroz primewene arhitektonske oblike jasno Oficirski dom - prvobitni izgled (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) je izraèn vojni karakter zgrade, namewene The Officers House – the original appearance okupqawu i zabavi kraqevih oficira. U celini (postcard from the collection of M. Jurisic) gledano, po dominantnim elementima ranere- Sl. 23 nesanse oblikovawe doma je najbliè nema~kom Oficirski dom - ugaona kula „Rundbogend“ stilu, ali su u obradi pojedinih (snomak autora teksta) elemenata i detaqa, pod uticajem sna`nog The Officers House - the corner tower (photograph by the author of the text) eklekti~nog duha kraja 19. veka, kori{}eni i storija arhitekture I klasi~ni renesansni i barokni oblici. Sama Sl. 24 85 Oficirski dom - prozor na spratu obrada arhitektonskih elemenata i detaqa (snomak autora teksta) izuzetno je precizna, {to je odraz obrazovawa The Officers House - the first floor window autora koji su ostali dosledni akademskim (photograph by the author of the text) principima, ali su posegli i za neoromanti~- nim elementima kako bi oblikovali slikovito re{ewe, koje }e spojiti kvalitete sredwovekovne i klasi~ne arhitekure i izraziti specifi~nu vojnu namenu zgrade. Krajem posledwe decenije 19. veka daqe je ja~ao slobodniji eklekti~ki pristup. To potvr|uje slede}a zna~ajna gra|evina Palata Klasne lutrije, koju je projektovao Milan Kapetano- vi}. Mada je u osnovi wegovih graditaqskih dela bio akademizam, zasnovan na renesansnim principima, u obradi pojedinih elemenata nekih gra|evina, uo~ava se slobodnije tretirawe motiva i dekorativne plastike, koje nosi izraziti li~ni pe~at.24 Tako|e, u evropskoj arhitekturi istorijskih stilova 19. veka bilo je uobi~a- jeno da banke i nov~ani zavodi imaju veoma bogatu dekorativnu obradu, {to je sledio i Kapetanovi}. Zgradu lociranu na uglu dve ulice, ~ine dva duga krila povezana zase~enim delom. Vertikalno ra{~lawavawe fasada postignuto je nagla{avawem ugaonog del s visokim kubetom u duhu francuske arhitekture „Drugog carstva“, i centralnih neznatno izba~enih delova s trougaonim timpanonima. Primewena je i uobi~ajena akademska neorenesansna podela na horizontalne zone prizemqa i sprata, a povr{ina prizemqa je u vidu sna`nog bazisa nagla{e- na horizontalnim spojnicama, duboko use~enim u malter. Svi otvori u prizemqu su lu~no zasvedeni, dok otvori na spratu imaju bogate neorenesansne okvire. Arhitektonski elementi i dekorativni ukrasi veoma su plasti~no modelovani u duhu arhitekture visoke renesanse, uz iskazivawe izuzetnog poznavawa klasi~nog stilskog oblikovawa. I pored bogate obrade uli~ne fasade deluju nenametqivo i pruàju neutralan okvir ugaonom motivu koji dominira ekspre- sivnom maniristi~kom obradom. On ima tro~lanu kompoziciju koju ~ine centralno poqe na zase~enom uglu i po dva ivi~na poqa bo~- nih uli~nih pro~eqa, punih masa, sa slepim zasvedenim ni{ama. Prizemnim delom zase~enog ugla dominira portal od granita u ~ijoj je obradi do izraàja do{ao maniristi~ki duh koji teì traèwu vlastitog izraza u okviru klasi~nih renesansnih oblika. Zato su jonski polustubovi koji flankiraju ulaz, naizmeni~no od kubi~nih blokova i kru`nih torusa, a arhivolta ulaza sa lavqom glavom zalazi u prostor timpanona. Bogatu profilaciju, kod koje do izraàja dolazi kontrast svetlih i tamnih povr{ina, ima i ugaoni prozor na spratu nadvi{en arhivoltom koja prodire u prostor zavr{nog krovnog venca. Mada se u literaturi obi~no navodi da je arhitektura palate Klasne lutrije me{avina motiva neorenesanse i neobaroka,25 ona se pre moè definisati kao izraz bogate akademske interpretacije arhitekture visoke renesanse kakva je bila uobi~ajena u evropskoj arhitekturi druge polovine 19. veka, ali sa izrazitom te`wom autora ka oslobo|ewu od krutih akademskih pravila, te su uobi~ajeni klasi~ni oblici preoblikovani u maniristi~kom duhu.

storija arhitekture Sli~ne tendencije se uo~avaju i kod Vojne akademije I Dimitrija T. Leka izgra|ene na samom kraju veka. Kao i Kapeta- 86 novi}, on je u ustaqenu akademsku neorenesansnu kompoziciju uneo elemente koji odraàvaju wegovo vi|ewe akademskog oblikovawa. Pro~eqe na prvobitno izgra|enom krilu (du` dan. Bir~aninove) vertikalno je ra{~laweno na sredi{wi deo i dva ivi~na rizalita. Ono je komponovano u veoma mirnoj i uravnoteènoj akademskoj neorenesansnoj arhitekturi, kod koje dominiraju dugi ritmi~ki nizovi prozora u prizemqu i na spratu i horizontale venaca. Uobi~ajena je i obrada prizemqa u obliku sna`nog bazisa sa dubokim horizontalnim spojnicama i lu~no zasvedenim prozorima, kao i glatka malterisana povr{ina sprata na kojoj su se isticali jednostavni pravougaoni prozori sa lu~nim timpanonima na kon- zolicama. Odstupawe od klasi~ne simetri~nosti i uravnoteènosti kompozicije postignuto je isticawem desnog ugaonog dela (na uglu Resavske) koji je dominantni motiv zgrade, a visinski je nagla{en ati~kim spratom kvadratne osnove, koji asocira na ugaonu kulu. Spratni deo fasada na uglu ima bogatiju dekorativnu obradu s udvojenim korintskim pilastrima, profilisanim krovnim vencem i lu~no zasvedenim prozorima s balustrama u parapetu i arhivoltama povezanim horizontalnim vencem u jedinstveni motiv. Ugaoni rizaliti se zavr{avaju trougaonim timpanonima, ~iji su kosi venci prekinuti u temenu i povijeni u obliku voluta. U timpanone su uba~eni krovni prozori sa lu~nim otvorima, uokvireni kaneliran- im korintskim pilastrima i lu~nim timpanonom. Iza wih, u drugom planu, je niz uskih lu~nih krovnih prozora, a ugaoni delovi su oblikovani kao mali rizaliti sa trougaonim timpanonima. Pobrojani arhitektonski elementi iz repertoara visoke renesanse i manirizma, oslikavaju veoma sloènu kompoziciju ugaonog

Sl. 25 dela zgrade kojom je Leko znatno odstupio od uobi~ajene akademske Vojna akademija – prvobitni izgled (razglednica iz kolekcije M.Juri{}a) kompozicije, formiraju}i neuobi~ajeni ugaoni motiv koji je gra- The New Military Academy – the origi- |evini dao osobeni izgled. nal appearance (postcard from the collection of M. Jurisic) Zakqu~ak Arhitektura srpske prestonice je posledwih decenija 19. veka doìvela koreniti preobraàj koji je sledio ukupan politi~ki, ekonomski i kulturni napredak dràve. Tokom sedme decenije 19. veka postepeno je promewena nacionalna struktura zaposlenih u

dràvnoj slu`bi, tako da su u Ministarstvu gra|evina preovla- storija arhitekture I davali stru~waci srpskog porekla, ro|eni u Srbiji i Austro- Ugarskoj, a {kolovani u sredwoevropskim centrima - Pe{ti, Be~u 87 i Minhenu. Posle osnivawa Tehni~kog fakulteta na Velikoj {koli, znatno je unapre|en nivo tehni~kog obrazovawa. U srpskoj umetnosti postepeno je oslabio romanti~arski duh, a preovladao je racionalni duh realizma. U arhitekturi se on ispoqio u ugledawu na klasi~ne forme renesanse i baroka. Nove stilske promene doneli su graditeqi {kolovani na evropskim umetni~kim akademijama i visokim tehni~kim {kolama, gde su usvojili reprezentativno i bogato interpretirawe pojedinih istorijskih Pored negovawa klasi~nih stilova - neklasi- stilova, od klasi~nih do sredwovekovnih. Oni cizma, neorenesanse i neobaroka, pojedini su se ugledali na tada{we evropske graditeqe autori su se, podstaknuti istraìvawima srp- koji su posledwih decenija veka, uglavnom, raz- skih sredwovekovnih spomenika i idejama prof. vijali sloèno i bogato akademsko oblikovawe Hanzena o obnovi vizantijske arhitekture, zala- zasnovano na elementima klasi~ne anti~ke, re- gali i za primenu elemenata nacionalnog na- nesansne i barokne arhitekture. Kod pojedinih sle|a. Ove te`we su bile najizraènije kod stu- vrsta gra|evina, naj~e{}e sakralne, obrazovne denata Be~ke akademije, koji su ih interpreti- i vojne namene primewivano je i neoromansko i rali na mnogim crkvenim zdawima, a u okviru neogotsko oblikovawe. uobi~ajene neorenesansne kompozicije arh. Iz politi~kih i ekonomskih razloga, krajem Ilki} ih je oìveo na Domu „Svetog Save“. {ezdesetih i tokom sedamdesetih godina u srp- Visoki kvalitet interpretacije arhitekture skoj sredini nije bilo uslova da se na dràvnim istorijskih stilova nastavqen je i posledwe de- gra|evinama ostvare bogatiji primeri akadem- cenije 19. veka, uz ve}e kori{}ewe eklekti~kog ske arhitekture, tako da su one, uglavnom, imale metoda i ne{to jasnije izraène tendencije ka skromno, ali veoma skladno neorenesansno ostvarivawu ve}e individualnosti, slobode kom- oblikovawe. Karakteristi~an primer je zgrada binovawa razli~itih stilskih elemenata i deko- Pozori{ta arh. Bugarskog. Kod pojedinih gra|e- rativnih motiva. U srpskoj arhitekturi se zapaà vina se jo{ uvek uo~avao uticaj epohe romantiz- ve}i uticaj nema~kih arhitektonskih {kola u ma, kao na primer na novom hotelu „Kod Srpske Ahenu, Berlinu i Karlsrueu, kao i Vinterturu kod krune“. Ciriha, gde su se {kolovali pripadnici mla|e Tek po~etkom osamdesetih godina Bugarski je u generacije graditeqa - Milan Kapetanovi}, obradi Kraqevog dvora mogao da izrazi svo Milan Antonovi} i Dimitrije T. Leko. Oni su ra- bogatstvo akademske interpretacije klasi~nih dili uporedo sa starijom generacijom graditeqa, oblika, anti~kih, renesansnih i baroknih. I tako da su istovremeno bile zastupqene vremen- druga javna zdawa izgra|ena u toj deceniji ski, prostorno i idejno razli~ite {kole akade- (Ministarstvo pravde, @elezni~ka stanica, mizma. Me|utim, i pored izvesnih promena u Dràvni savet i Narodna banka) imala su pro- okviru interpretacije arhitekture istorijskih u~ene i ~iste klasi~ne oblike, koji su svedo~ili stilova i pojave te`we za obnovom nacionalnog da wihovi autori suvereno vladaju principima i graditeqskog nasle|a, javne gra|evine podignute oblicima arhitekture istorijskih stilova. Oni u Beogradu u posledwoj deceniji veka su, uglav- su se na umetni~kim akademijama i tehni~kim vi- nom, imale uravnoteènu i ~istu neorenesansnu sokim {kolama u Be~u (Jovan Ilki}, Svetozar arhitekturu, {to je naro~ito bilo izraèno u Iva~kovi} i Du{an @ivanovi}), Berlinu, oblikovawu {kolskih zgrada. Kod pojedinih zda- Minhenu, Karlsrueu (Dragutin Milutinovi}) i wa se uo~avala èqa za postizawem ve}e slobo- Cirihu (Konstantin Jovanovi}) neposredno upoz- de i li~nog vi|ewa autora, ali je ona i daqe nali sa idejama i delima zna~ajnijih evropskih bila u okvirima akademizma - kao na primer kod graditaqa toga doba - Teofila Hanzena, Klasne lutrije arh.Kapetanovi}a i Vojne akade- Gotfrida Sempera i drugih. Po dolasku u Srbiju mije arh. Leka. Kod pojedinih gra|evina speci- ovi mladi graditeqi su, izraàvaju}i svojim fi~ne namene pojavquju se elementi sredwove- delima aktualna evropska dostignu}a u oblasti kovnog nasle|a, u ciqu dobijawa slikovitije arhitekture istorijskih stilova, prilago|ena strukture i kompozicije, kako bi se naglasili uslovima sredine u kojoj su gradili, doprineli karakter i namena zgrade. Kod wih su se istovre- kona~nom prevazilaèwu razlika izme|u srpske meno, u okviru eklekti~kog metoda, koristili ele-

storija arhitekture arhitekture i arhitekture razvijenih evropskih menti karakteristi~ni za akademsko neorenesan- I centara. Wihov izuzetan doprinos razvoju novi- sno oblikovawe i motivi nema~kog „Rundbogen 88 je srpske arhitekture bio je u preno{ewu i u~vr- stil“-a, {to je bio slu~aj kod Oficirskog doma {}ivawu veoma prou~ene i precizne inter- arh. Ilki}a i Ruvidi}a. Oblici inspirisani pretacije akademske arhitekture istorijskih sti- sredwovekovnim nasle|em bili su izraz èqe da lova visokih oblikovnih kvaliteta. Najrepre- se naglasi vojna namena zgrade. Sli~ne te`we su zentativniji primeri srpske stilske arhitekture vidne i kod Meteorolo{ke opservatorije arh. ostvareni su osamdesetih godina i predstavqali Leka na kojoj su tako|e na eklekti~ki na~in sjedi- su osnovu na kojoj je ona daqe razvijana tokom weni oblici karakteristi~ni za nema~ku sred- posledwe decenije 19. i po~etkom 20. veka. wovekovnu arhitekturu i manirizam. Op{ti napredak u srpskoj sredini posledwih decenija veka i uspostavqawe neposrednih veza sa evropskim okruèwem, imali su izuzetan zna- ~aj za prihvatawe i razvijawe evropske akademske arhitekture istorijskih stilova, uglavnom pod uticajem be~ke {kole, i za wihovu primenu na raznovrsnim gra|evinama javne namene. Krajem veka pojavquje se te`wa ka eklekti~nijem i slo- bodnijem postupku pod uticajem razli~itih nema~kih {kola. Tako|e je prisutna i èqa za izra- àvawem nacionalnog nasle|a. Sve ove promene i uticaji stvorili su uslove za daqi razvoj srpske arhitekture u prvim decenijama 20. veka, weno uslo`wavawe i jednovremenu primenu raznorodnih ideja, klasi~nih i modernih.

NAPOMENE

1 Nestorovi} B, Arhitektura Srbije u XIX veku (rukopis), Arhiv vawe gra|e (od 1890), Osnove gra|evinarstva sa projekto- SANU, Istorijska zbirka br.14410, str.166. \uri}-Zamolo vawem (od 1897) i Vizantijski stil (od 1897). Bio je redovni D. (1981), Graditeqi Beograda 1815-1914, Beograd, Muzej ~lan Srpskog u~enog dru{tva (od 1870), i dopisni ~lan Srpske grada Beograda, str.12. Jovanovi} M. (1988-89), Istorizam u kraqevske akademije (od 1893). Pisao je i ~lanke u Glasniku umetnosti XIX veka, Saop{tewa XX-XXI, Republi~ki zavod za srpskog u~enog dru{tva i drugim ~asopisima. Videti: Nesto- za{titu spomenika kulture Srbije, str.278. rovi} N. (1972), Gra|evine i arhitekti u Beeogradu pro{log 2 Prof.B.Nestorovi} defini{e period 1875-1900. godine kao stole}a (ponovqeno izdawe iz 1937), Beograd, Institut za prvu fazu akademizma, a Z.Manevi} smatra da akademizam arhitekturu i urbanizam Srbije, str.62-65. (1966), Visoko- zapo~iwe od kraja sedamdesetih godina. Videti: Nestorovi} B, {kolska nastava arhitekture u Srbiji, neobjavqeni rukopis Arhitektura Srbije (rukopis), str.305. Manevi} Z. (1969), Beograd, Arhitektonski fakultet, str.128-129. (1966), Gra- Promewivi ideali srpskih arhitekata u 19. veku, Saop{tewa |evinski fakultet Univerziteta u Beogradu – Bibliografije, 2, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, str.61. Beograd, Gra|evinski fakultet, str. 2. Roter-Blagojevi} M. 3 Svetozar Iva~kovi} (1844-1924) je ro|en u Deliblatu. Pre (1997), Nastava arhitekture na vi{im i visoko{kolskim upisa na Akademiju likovne umenosti u Be~u (okt.1869) ustanovama u Beogradu tokom 19. i po~etkom 20. veka, uticaj zavr{io je gra|evinsku-zanatsku {kolu. Videti: Ambrozi} K. - stranih i doma}ih graditeqa, Godi{wak grada Beograda XLIV, Risti} V. (1958/59), Prilog biografijama srpskih umetnika str.146-147. XVIII i XIX veka, Iz arhive Akademije likovnih umetnosti u Be~u, 6 Jovan Ilki} (1857-1917) je ro|en u Zemunu. Zavr{io je Realku Beograd, Zbornik Narodnog muzeja II, str.412. Studirao je na i Arhitektonski odsek Umetni~ke akademije u Be~u (upisan Be~koj akademiji do 1874. godine. Videti: Jovanovi} M. 1881). Tokom studija radio je na razradi projekata be~kog (1985), Teofil Hanzen, Hanzenatika i hanzenovi srpski Parlamenta kod prof. Hanzena. Data mu je ispisnica 1882. u~enici, Zbornik za likovne umetnosti 21, Novi Sad, Matica godine, sa preporukom: „Ilki}, J.G. pokazao je za celo vreme srpska, str.235. D.\uri}-Zamolo navodi da je pre toga studi- {kolovawa vrlo veliku vredno}u i nadobudna stremqewa u rao na Tehni~koj visokoj {koli u Be~u. U Arhitektonskom ode- studijama, kojima je moja {kola namewena. Iz {kole je iza{ao qewu Ministarstva gra|evina zaposlio se 1881. godine. da bi izu~io gra|evinarstvo. Mogu sa najve}im zadovoqstvom Najzna~ajnija ostvarewa - zgrada Ministarstva pravde u da potvrdim najboqi uspeh u wegovom zalagawu, prof. Hanzen“. Beogradu i Preobra`enska crkva u Pan~evu. Videti: \uri}- Videti: Ambrozi} K. - Risti} V. (1958/59), Prilog biografi- Zamolo D. (1981), Graditeqi Beograda, str.44-45. jama, str.413. Mo`e se pretpostaviti da je Ilki} napustio 4 Du{an @ivanovi} (1853-1937) je ro|en u Senti. Studirao je Akademiju da bi upisao Tehni~ku visoku {kolu. Po dolasku u na Umetni~koj akademiji u Be~u, kod prof.Hanzena (od oktobra Srbiju zaposlio se u Ministarstvu gra|evina, a bio je i 1871). Videti: Ambrozi} K. - Risti} V. (1958/59), Prilog dvorski arhitekta (radio je na razradi enterijera Starog biografijama, str.422. Oko 1878. godine zaposlio se u Arhi- dvora). Krajem 19.veka projektovao je zgradu Oficirskog doma

tektonskom odeqewu Ministarstva gra|evina. Najzna~ajnije i Ministarstva vojnog. Videti: \uri}-Zamolo D. (1981), storija arhitekture

delo - zgrada Dràvnog saveta i glavne kontrole. Videti: Graditeqi Beograda, str.47-51. I \uri}-Zamolo D. (1981), Graditeqi Beograda, str.40-41. 7 Konstantin Jovanovi} (1849-1923), sin litografa Anastasa 5 Dragutin S. Milutinovi} (1840-1900) je posle {kolovawa na Jovanovi}a, ro|en je u Be~u. Diplomirao je na Politehnici u 89 Realci u Pe{ti i Be~u upisao Akademiju u Berlinu. Me|u Cirihu 1870.godine. Videti: Babi} Q. (1961), @ivot i rad dràvnim inèwerima, u Ministarstvu gra|evina, javqa se od Konastantina A. Jovanovi}a, posebni deo, Beograd, Zbornik 1867. godine, kao inèwer II klase. Radio je na razradi ide- Arhitktonskog fakullteta sv.7, str.7. \uri}-Zamolo D. (1981), jnog projekta (austrijskih arhitekata) zgrade @elezni~ke stan- Graditeqi Beograda, str.55-58. ice u Beogradu. Tako|e je bio autor brojnih projekata novih 8 Teofil Hanzen (Theophil v. Hansen, 1813-1891) je ro|en u crkava, èlezni~kih stanica i sl., kao i urbanisti~kih plano- Danskoj. Zna~ajan je wegov boravak u Atini 1836-46. godine, va. Bio je profesor Tehni~kog fakulteta (1882-1900), prvi gde se na samim izvorima upoznao sa klasi~nom anti~kom, ali stare{ina Arhitektonskog odseka, a od 1890. stare{ina Teh- i vizantijskom arhitekturom. Svoja dela je stvarao u svim ni~kog fakulteta. Predavao je predmete: Nauka o gra|evini na stilovima tada{weg romanti~nog istorizma. Prema wegovim tlu (suvu) ili Arhitektura (od 1882), Nauka o gra|i ili Pozna- projektima u Be~u su izgra|ene zgrade Akademije likovnih umetnosti, Berze i Parlamenta (sve 1871) u duhu klasi~ne 17 Milan Antonovi} (1868-1925) je ro|en u Beogradu, a arhitek- anti~ke i renesansne arhitekture, ali i Vojni muzej (1852-56) tonsko obrazovawe je stekao u Cirihu. Po povratku u Beograd i Gr~ka crkva (1858) u duhu neoromantizma sa elementima nije se zaposlio u dràvnoj slu`bi ve} je otvorio privatni vizantijske arhitekture. Videti: Jovanovi} M. (1985), Teofil biro. Kratko vreme je radio kao honorarni profesor Hanzen, str. 236-237, 239. (1990), Architecture in Vienna, Geodetsko-gra|evinske {kole. Osim ve}eg broja poslovno- Vienna, Prachner, str. 186-187. stambenih i stambenih zgrada, on je u Beogradu projektovao i 9 Analiza prostorne strukture i tipologija gra|evina javnih zgradu Palilulske osnovne {kole. Videti: Nestorovi} N. namena izgra|enih krajem 19. veka razmatrana je u radu (1972), Gra|evine i arhitekti, str. 89. \uri}-Zamolo D. Roter-Blagojevi} M. (1997), Osnovna tipologija gra|evina (1981), Graditeqi Beograda, str. 17-19. javnih namena izgra|enih u Beogradu od 1930. do 1900. godine, 18 Milan Kapetanovi} (1859-1934) je diplomirao na Tehni~kom Arhitektura i urbanizam 4, str. 62-68. fakultetu u Beogradu 1882/83. Na studijama u Minhenu je bio 10 Na osnovu istraìvawa prof. Q. Babi}. Videti: Babi} Q. godinu dana (1885), a ve} je od 1886. godine radio u Beogradu (1961), @ivot i rad Konastantina A. Jovanovi}a, posebni deo, kao privatni arhitekta. Predavao je na Tehni~kom fakultetu str. 7. Nacrtnu geometriju (1889-1906). Kada je izabran za odborni- 11 Prof. B.Nestorovi} smatra da je ovaj motiv preuzet od ka Beogradske op{tine napustio je Tehni~ki fakultet, a kasni- Zempera. Videti: Nestorovi} B, Arhitektura Srbije (rukopis), je je bio i narodni poslanik i ministar poqoprivrede. Pored str. 368. ve}eg broja stambenih zgrada, on je u Beogradu projektovao 12 Mihailo Valter, odnosno Valtrovi} (1839-1915) bio je Dor}olsku osnovnu {kolu i zgradu Klasne lutrije. Videti: arhitekta, arheolog i istori~ar umetnosti. Zavr{io je Nestorovi} N. (1972), Gra|evine i arhitekti, 86. Nestorovi} Gimnaziju i Licej u Beogradu, te je kratko vreme radio u B. (1954), Razvoj arhitekture, 172. \uri}-Zamolo D. (1981), Glavnoj upravi gra|evina. Po povratku sa studija u inos- Graditeqi Beograda, str. 64-65, 129-130. (1996) Gra|evinski transtvu 1866. godine bio je postavqen. za privremenog fakultet (bibliografije), str. 299. arhivara Ministarstva gra|evina, s tim da „vr{i du`nosti 19 Milorad Ruvidi} (1863-1914) je ro|en u Lipolistu, kod inèwera“ (Srpske novine, 7.9.1866.). Izabran je 1867. za [apca. Po zavr{etku Tehni~kog fakulteta (1890/91) zaposlio profesora Realke, na predmetu Gra|anska arhitektura, a pre- se u Arhitektonskom odeqewu Ministarstva gra|evina. Pored davao je i Gra|ewe puteva i mostova, Hidrotehniku sa projektovawa ve}eg broja gra|evina javnih namena i privatnih crtawem, Kalupovawe i Nema~ki jezik. Iste godine predloèn zgrada, u Beogradu i unutra{nosti Srbije, zna~ajna je wegova je za redovnog ~lana umetni~kog odseka Srpskog u~enog dru{tva saradwa sa J.Ilki}em na projektu i izgradwi Oficirskog (Srpske novine, 7.2.1870.). Bio je i „~uvar Narodnog muzeja“, doma u Beogradu. Videti: Nestorovi} N. (1972), Gra|evine i a 1884. godine osnovao je Srpsko arheolo{ko dru{tvo. arhitekti, str.88. \uri}-Zamolo D. (1981), Graditeqi Pokrenuo je ~asopis Starinar, ~iji je urednik bio do 1907. Beograda, str.88-90. Tako|e je bio ~lan i predsednik Srpskog u~enog dru{tva, a od 20 Prof. B.Nestorovi} smatra da je zgrada oblikovana „u slo- 1887. godine redovni ~lan Srpske kraqevske akademije. bodnoj romanti~arskoj arhitekturi sa me{avinom oblika ro- Videti: (1966), Visoko{kolska nastava arhitekture u Srbiji, manskih i renesansnih“. Videti: Nestorovi} B, Arhitektura str.127-128. Manevi} Z. (1988), Beogradska arhitektonska Srbije (rukopis), str. 399-400. D.\uri}-Zamolo navodi da u {kola, poseban otisam iz kwige Univerzitet u Beogradu 1838- arhitekturi zgrade ima dosta elemenata romanskog stila ro- 1988, Beograd, str.621-622. manti~arske epohe. Videti: \uri}-Zamolo D. (1981), Gradite- 13 Naro~ito posle 1862. godine i crkvenog sabora na kome je qi Beograda, str. 68. S.Nedi} smatra da je wena arhitektura odlu~eno da se crkve ubudu}e grade u tradiciji srpsko-vizan- „u duhu slobodno shva~enog istoricizma“. Videti: Nedi} S. tijskog stila. U ovom duhu su krajem veka u Srbiji izgra|ene (1990), Zgrada Meteorolo{ke opservatorije u Beogradu, brojne crkve ~iji su autori bili S. Iva~kovi}, J. Ilki} i D. Godi{wak grada Beograda XXXVII, str.123. @ivanovi}. Videti: Kolari} M. (1982), Osvit novog doba, XIX 21 Prof.B.Nestorovi} defini{e wenu arhitekturu kao „eklek- vek, ed. Umetnost na tlu Jugoslavije, Beograd-Zagreb-Mostar, ti~ni renesans jednostavnih elemenata“. Videti: Nestorovi} str. 55. Jovanovi} M. (1985), Teofil Hanzen, str. 235-260. B. (1974), Pregled spomenika kulture u Srbiji XIX veka, Saop- 14 Isto, 236. {tewa X, Beograd, Republi~ki zavod za za{titu spomenika kul- 15 Prof. M. Jovanovi} u oblikovawu fasade Doma uo~ava Han- ture Srbije, str.156. Prof. B. Vujovi} smatra da je wena zenov uticaj, kao i nema~kog „Rundbogen stila“. Videti: Isto, arhitektura „u duhu akademizma sa elementima retardiranog str.251. Isti uticaj uo~va i prof. B.Nestorovi}. Videti: Nes- neoklasicizma“. Videti: Vujovi} B. (1979), Dor}ol i crkva torovi} B, Arhitektura Srbije (rukopis), str. 363-364. Prof. sv.Aleksandra Nevskog, str. 134. B. Vujovi} smatra da je arhitektura zgrade akademska u duhu 22 Krsmanovi}eva ku}a - Terazije 34 (1885) i ku}a M.Pavlovi}a neorenesanse sa elementima romantizma. Videti: Vujovi} B. - Kraqa Petra 13 (1884. Videti: Nestorovi} B. (1969), No- (1979), Dor}ol i crkva Sv. Aleksandra Nevskog, Godi{wak sioci arhitektonske misli u Srbiji 19. veka, Saop{tewa II, grada Beograda XXVI, str.134. Beograd, Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture 16 Dimitrije T. Leko (1863-1914) se {kolovao na Vi{oj tehni~koj Srbije, str.51. Nestorovi} B. (1972), J.Ilki}, beogradski {koli u Vinterturu, kod Ciriha, a kasnije je svoje arhitekton- arhitekta, Godi{wak grada Beograda XIX, str. 253. \uri}- sko obrazovawe usavr{avao u Ahenu i Minhenu. Kao {kolova- Zamolo D. (1981), Graditeqi Beograda, str. 49-50. ni arhitekta, on je jedno vreme radio u Minhenu, ali se 1891. 23 Prof.B.Nestorovi} smatra da je to arhitektura zakasnelog godine vratio u Srbiju i zaposlio u Ministarstvu gra|evina. romantizma. Videti: Nestorovi} B. (1974), Pregled spomeni- Kasnije je bio u Beogradskoj op{tini, a od 1897. godine je ka, str. 157. Isti, Arhitektura Srbije (rukopis), str. 364. radio u Ministarstvu vojnom. Najzna~ajnija dela: Meteoro- 24 Motiv iznad ulaza Klasne lutrije sli~an je motivu oko cen- lo{ka opservatorija i zgrada Nove vojne akademije. Videti: tralnog prozora na pro~equ Doma Jevrema Gruji}a (Sveto-

storija arhitekture Nestorovi} N. (1972), Gra|evine i arhitekti, str.88. gorska 17). Videti: \uri}-Zamolo D. (1981), Graditeqi I Nestorovi} B. (1954), Razvoj arhitekture Beograda od kneza Beograda, str. 65. Milo{a do Prvog svetskog rata (1815-1914), Godi{wak muze- 25 Nestorovi} B. (1974), Pregled spomenika, str. 157. \uri}- 90 ja grada Beograda I, str.173. \uri}-Zamolo D. (1981), Zamolo D. (1981), Graditeqi Beograda, str. 65. Graditeqi Beograda, str. 67-68. Ivona Fregl DRAGIWA PETROVI] – PETKOVI] (1899 – 1995) Prilog prou~avawu dela `ena arhitekata u Srbiji

DRAGINJA PETROVI] – PETKOVI] (1899-1995) A CONTRIBUTION TO THE STUDY

Apstrakt Abstract kao i se}awa wihovih The article represents a review of Draginja Rad predstavqa prikaz do kolega i koleginica. Petrovi} – Petkovi}’s architectural work, danas malo poznatog projek- which was hardly known until today. U okviru tog tantskog i graditeqskog Draginja Petrovi} – Petkovi} used to work istoriografskog pregleda opusa Dragiwe Petrovi} – for almost all important architectural pomiwe se i ime Dragiwe Petkovi}, arhitekte koja je bureaus in the period between the two Petrovi}-Petkovi}3. radila u skoro svim World Wars. Following the chronology of Sposobnost da prihvati i zna~ajnijim beogradskim her professional and private life, one can primeni nove tokove u arhitektonskim biroima u realize in a completely new way difficult cul- srpskoj me|uratnoj periodu izme|u dva svetska tural and social circumstances under which arhitekturi ju je dovela u the women architects had to work back rata. Kroz hronolo{ko na{e vode}e biroe tog then, as well as the very importance of their pra}ewe razvoja wenog pro- choice to make a personal mark in the vremena. Ova sklonost ka fesionalnog i privatnog scope of a typical ’’men’s’’ profession in an novinama odslikava i wen ìvota, mogu se na jedan old - fashioned world of that period. gra|evinski karakter uz sasvim nov na~in sagledati Key words: Draginja Petrovi} – Petkovi}, priqe`nost i kako te{ke kulturolo{ko – Serbian women architects, architecture bet- sistemati~nost iskazanu u socijalne okolnosti u kojima ween the two Wars, academicism, folklorism, saradwi sa zna~ajnim su tada radile ène profane architecture, Matija Bleha, Branislav srpskim graditeqima arhitekte, tako i sam zna~aj Koji}, \or|e Lazarevi}, Josif Mihailovi} of me|uratnog razdobqa. Serbian women architects’ work wihovog izbora da u S obzirom da je o wenoj tada{wem patrijarhalnom svetu ostave svoj li~nosti izostao podrobniji prikaz, ovom pri- pe~at u okviru jedne tipi~no “mu{ke” profesije. likom upotpuwujemo osvrt na wen ìvot i rad. Kqu~ne re~i: Dragiwa Petrovi}-Petkovi}, Izvore za prou~avawe wene li~ne i stru~ne ène arhitekte u Srbiji, me|uratno graditeqst- biografije predstavwaju sa~uvani objekti, vo, akademizam, folklorizam, profana arhitek- tehni~ka dokumentacija (projekti, skice i crteì) tura, Matija Bleha, Branislav Koji}, \or|e i ostala gra|a iz privatne zaostav{tine. Lazarevi}, Josif Mihailovi} Dragiwa Petrovi}-Petkovi} (Sl.1) je bila jedna od dve hiqade èna u Jugoslaviji koje su U izgradwi Srbije i Jugoslavije u 20. veku 1931. godine imale univerzitetsku diplomu4. u~estvovao je i veliki broj èna arhitekata. Vreme u kome je ìvela obeleèno je ratovima, Iako wihova delatnost nije potpunije istraèna izbegli{tvom, selidbama porodica, promenama ni publikovana, neosporno je da su imale zapa- dràvnog ure|ewa, ali i modernizacijom dru{- storija arhitekture I ènu ulogu u razvoju srpske arhitekture1. tva pre i posle Drugog svetskog rata5. Intelektu- Do nedavno ovoj problematici nije posve}i- alni procvat odrazio se i na svest o ulozi èna 91 vana adekvatna pa`wa. Ipak, zahvaquju}i istra- u tada{wem dru{tvu, tako da je doveo do wihove ìvawu dr Divne \uri}-Zamolo i Nade Bogoje- emancipacije i ravnopravnosti u oblasti vi}, kao i doprinosu nekolicine istoriografa2, stru~nog rada, u~e{}a u javnom ìvotu, dobijawa 1996. godine je objavqena monografija o radu prava glasa, gra|anske jednakosti i prava na èna arhitekata sa Beogradskog Univerziteta, u nasle|ivawe6. Zbog svega ovoga, u periodu izme- kojoj su izloène wihove biografije, podaci o |u dva svetska rata dolazi do naglog pove}awa sa~uvanim projektima i izvedenim objektima, broja visokoobrazovanih èna. Ova pojava se UDK 72.071.1:929 Petrovi}-Petkovi} D. moè pratiti i kroz samu poro- Sl. 1 Arh. Dragiwa Petrovi} – Petkovi} dicu Dragiwe Petrovi}-Petkovi} u svojoj kancelariji u kojoj su dve starije sestre, sagla- Arch. Draginja Petrovi} – Petkovi} in sno tradiciji, zavr{ile „ènske her office {kole’’, dok su dve mla|e, koje su se {kolovale posle Prvog svetskog rata, bile fakultetski obrazo- vane. Dragiwa Petrovi} je ro|ena 4. 9. 1899. godine u Vaqevu kao osmo dete majora Sofronija Petrovi}a i majke Julijane (ro|ene Belotre- pi}) iz bogate kru{eva~ke trgova~ke porodice. Tri Dragiwina brata7 su tako|e autoritativni profesori: Dragutin \or|evi} stekli obrazovawe i ugled. @ivorad Petrovi} je (Javne gra|evine, Poznavawe gra|e, Izrada bio pukovnik avijacije, Du{an Petrovi} je predmera i predra~una), Branko Tanazevi} zavr{io prava i postao sudija, a Sava Petrovi} (Ornamentika, Dekoracija u boji, Modelisawe, je kao stipendista francuske vlade zavr{io Ure|ewe gradova), Nikola Nestorovi} (Privat- Ecole Polytechnique u Parizu. Mla|a sestra ne i privredne zgrade, Nauka o stilovima), Pe- Milica je zavr{ila francuski jezik i kwi- tar Bajalovi} (Nacrtna geometrija, Perspek- èvnost na Beogradskom Univerzitetu i boravi- tiva), Branko Popovi} (Istorija arhitekture i la godinu dana na usavr{avawu na pariskoj umetnosti), Petar Popovi} (Vizantijska arhitek- Sorboni, kao stipendista jugoslovenske vlade. tura), \or|e Mijovi} (Arhitektonske konstrukci- Budu}i da je Dragiwin otac bio vojno lice, poje) i dr.10 U tom trenutku se u Beogradu, kao pre- rodica se stalno selila. Dragiwa je osnovnu {ko- stonici Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, lu i niè razrede gimnazije zavr{ila u Ni{u, u javila velika potreba za {kolovanim arhitekta- kome se mogla upoznati sa gra|evinskim nasle|em ma11 koji }e obnoviti nestali fond, ali i posta- razli~itih epoha. Po izbijawu Prvog svetskog ra- viti temeqe graditeqske delatnosti u novona- ta, otac i bra}a odlaze na front, a ona sa majkom staloj dràvi. U tre}oj deceniji dominiraju dva i sestrama pe{ice prelazi Albaniju, povla~e}i pravca: nacionalni srpsko-vizantijski stil i se zajedno sa srpskom vojskom i odlazi u Francus- nadnacionalni akademizam, favorizovan od ku – prvo u Gap, gde 1916. godine poha|a {kolu oko strane unitaristi~kih snaga jer je doprinosio godinu dana, a zatim odlazi u Nicu gde je u srpskoj ja~awu nadnacionalnog autoriteta dràve12. gimnaziji u Bolijeu maturirala 1919. godine. U Ove suprotnosti su uticale i na formirawe bu- Bolijeu se upoznaje sa Danicom Koji} (tada Milo- du}ih arhitekata na Tehni~kom fakultetu, ~iji je vanovi}) koja joj postaje najboqa prijateqica8. Arhitektonski odsek tada bio, uz Ministarstvo Po zavr{etku Prvog svetskog rata, dru{tveno- gra|evina, jedno od najve}ih upori{ta konzerva- politi~ke i kulturne prilike u Srbiji su se zna- tivizma. Nastanak ovakvog stilskog dualizma ~ajno izmenile. Srbija se potpuno priklonila doveo je do izvesne konfuzije u doma}em gra- evropskom Zapadu9. diteqstvu, ~ija je posledica bila izuzetno ote- Po povratku u otaxbinu, Dragiwa Petrovi} se àno prihvatawe modernih arhitektonskih ideja, nastawuje u Beogradu, gde upisuje Arhitektonski tako da je tek pojava srpskog modernisti~kog odsek Tehni~kog fakulteta, na kome je diplomirala pokreta 1928. godine potisnula rivalitet 1924. godine. Na fakultetu su joj predavali izme|u ovih sukobqenih strana u drugi plan.

storija arhitekture U zaostav{tini Dragiwe Petrovi}-Petkovi} I sa~uvana je mapa sa ve}im brojem wenih stu- 92 dentskih radova, nastalih u periodu od 1923. do 1929. godine: SEOSKA [KOLA – jednostavna prizemna gra|evina simetri~no re{ene osnove sa nagla- {enim krovnim vencem i krovom na ~etiri vode.

Maturantkiwe srpske gimnazije u Bolijeu, 1919. god. The schoolgirls at the matriculation exam of the Serbian College in Beaulieu in 1919 Sl. 2 Seoski dom Village home

Sl. 3 Ku}a za ~uvara imawa The House for a property caretaker

Sl. 4 Projekat za op{tinski dom – presek The plan of a Community Hall – vertical section

SEOSKI DOM (Sl. 2 ) je projektovan u vidu ~eonoj strani formira zabat iznad prozora jednostavne prizemne gra|evine simetri~ne potkrovqa, dok se na ostalim stranama pomalo osnove. Levo od centralno postavqene sale su spu{ta du` zidova fasada. Ovaj drugi deo je sme{tene dve kancelarije, a desno magacin i u~vr{}en drvenim gredicama koje polaze od du}an. Fasadu ~ine rusti~no obra|eni kameni dowe ivice krova i zavr{avaju se iznad venca. sokl i ravna zidna platna vertikalno podeqena Ivice krova i zabata su oplemewene neobi~nim pravougaonim plitkim pilastrima koji su sme{- dekorativnim rezbarenim drvenim ukrasom koji teni na uglovima zdawa i oko ulaza. Ulaz je re- je najefektniji na samom vrhu zabata, tako da {en u vidu trema sa stubi}ima koji su povezani akcentuje ~itavu zgradu. Ispred ku}e se nalazi lukovima sa nagla{enim dekorativnim uskim dekorativna ograda koja tako|e nagla{ava ispustima. Trem je osmi{qen kao citat balka- piramidalnu kompoziciju pro~eqa kao glavni nske profane arhitekture sa reminiscencijama motiv celokupne arhitektonske kompozicije. na moravsku ku}u. Krov na ~etiri vode, koji na KOWARNIK (projekat zavr{en 27. 9. 1923. projektu nije do kraja razra|en, ima {iroki, godine) je zami{wqen kao vi{efunkcionalno niski, lu~no zavr{eni prozor iznad centralnog zdawe jasno definisane trodelne osnove. Fasa- ulaza i izba~eni piramidalni deo na vrhu koji da je oìvqena razli~ito obra|enim dekorativ- se ne vidi u dowem proseku. nim lukovima koji uokviruju vrata i prozorske storija arhitekture I KU]A ZA ÛVARA IMAWA (Sl. 3 ) – re~ je o otvore. Trodelni krov je zarubqen. prizemnoj ku}i sa jednostavnim slobodnim pros- PROJEKAT ZA VILU (zavr{en 27. 9. 1923. 93 tornim rasporedom. Iznad rusti~nog sokla od godine) obuhvata osnove suterena, prizemqa i kamenih tesanika, ravnu zidnu povr{inu sa pra- prvog sprata, kao i presek zdawa. Prostorni vougaonim, skromno uokvirenim, prozorima deli raspored je posledica modernih zahteva i shva- horizontalni venac, odvajaju}i tako i na fasadi tawa potrebe stanovawa. Sve ~etiri fasade su zonu prizemqa od tavana. Fasada je na uglovima razli~ito obra|ene: pro~eqem dominira glavni ukra{ena horizontalnim redovima kamena. ulaz nagla{en stepenicama i trostranim izbo- êtvorovodni zarubqeni kompozitni krov, na ~enim zidovima sobe sa desne strane, koji odgovara terasi na spratu; na desnoj fasadi nalazi ment. Rizalite koji se nalaze bo~no, na uglovima se sporedni ulaz; zadwa strana ima izbo~en lu~- doweg nivoa gra|evine, isti~u ni{e sa skulp- ni zid sa terasom iznad, dok je leva fasada turama pravougaonog oblika, dok su ni{e na akcentovana stilizovanim polukru`nim erke- spratu re{ene u vidu arkosolijuma. Iznad dowih rom, citatom iz graditeqstva na{ih konaka13. ni{a se nalazi ukras u obliku medaqona. U studentske radove Dragiwe Petrovi}- Stepeni{te ispred ulaza je flankirano skulp- Petkovi}, prona|ene u mapi u wenoj zaostav{ti- turama lavova i vodi do trema sa dorskom ni, spadaju i detaq tavanice (januar 1922), de- kolonadom. Oko samog ulaza se nalaze ~etiri taq zida (27. 9. 1923), presek op{tinskog doma pravougaona pilastra, simetri~no postavqena u (bez datuma) (Sl. 4 ), i projekat privredne zgrade. odnosu na stubove kolonade. U gorwoj zoni sa Po diplomirawu 1924. (Sl. 5 ) godine, Dragi- obe strane terase se nalaze po tri velika lu~no wa Petrovi} se, za razliku od ve}ine wenih zavr{ena otvora koje razdvajaju kanelovani kolega, nije zaposlila u dràvnoj slu`bi, ve} u stupci sa korintskim kapitelima na kojima leì beogradskoj filijali privatne ~e{ke firme „Matija Bleha’’, sa adresom u îka Qubinoj broj 19. Ta firma je u na{oj zem- Sl. 5 qi bila jedna od naj- Generacija diplomaca Tehni~kog fakulteta u zaslu`nijih za prime- Beogradu 1924. godine nu i {irewe kons- The graduating class of trukcija od armira- the Technical University in Belgrade–year 1924. nog betona14. Dragi- wa Petrovi} je u odeqewu za beton ove firme istureni krovni venac. Uglovi izme|u stubova, radila od 15. 5. 1924. do 5. 3. 1926. godine, lukova i krovnog venca su dekorisani girlan- u~estvuju}i u “izradi svih projekata koji su se u dama. Simetrija fasade je potpuna i, mada toj kancelariji radili”15. Zatim je pre{la na monotoniju pomalo ublaàva centralni, novo radno mesto u okviru nekog drugog odseka najizraèniji rizalit, celokupan utisak ne iste firme, na kome je ostala sve do kraja 1928. izlazi iz okvira {kolskih primera akademizma. godine16. Dràvni tehni~ki ispit polaè 1929. I ostale strane zgrade su izvedene u istom godine i sti~e zvawe samostalnog arhitekte pro- maniru, veoma precizno i detaqno. jektanta. Godine 1929. Dragiwa se udala za Branislava U okviru wene zaostav{tine je prona|en i Petkovi}a, vi{eg gra|evinskog tehni~ara Direk- PROJEKAT ZA ZGRADU MUZEJA (Sl. 6) iz januara cije èleznica. Po{to joj je suprug dobio preme{- 1929. godine, koji karakteri{e skoro kvadratna taj za Skopqe, zapo{qava se u Tehni~kom odeqe- osnova sa simetri~nim rasporedom prostorija wu op{tine Skopqe, gde ostaje do 1932. godine17. (Sl. 7, 8). U centralnom delu prizemqa je sme{- Krajem tre}e decenije se i u na{oj zemqi ose- tena najve}a sala, okruèna pomo}nim prosto- tio intenzivan uticaj tehni~kog razvoja i moder- rijama (kancelarije, toaleti itd.). Ka spoqa{- nizacije ìvota Evrope18. Posle 1928. godine, nim stranama se, opet simetri~no, pruàju kada je osnovana Grupa Arhitekata Modernog izlo`beni prostori. Osnova sprata (Sl. 9) obu- Pravca (GAMP)19, veliki broj arhitekata se hvata niz pomo}nih prostorija i radionica za postepeno opredelio za primenu racionalisti~- metal, keramiku, staklo, i dr. Obrada fasade kog na~ela projektovawa {to dovodi do pojave

storija arhitekture (Sl. 10) predstavqa jasno definisan, {kolski funkcionalnih, bezornamentalnih arhitekton- I primer akademskog pristupa. Horizontalna po- skih re{ewa i to prvo u prestonici, a zatim i u 94 dela zdawa je izvedena u vidu dve razli~ito ostalim gradovima Srbije20. Ovim putem je i obra|ene zone: dowa je rusti~na, artikulisana problem urbanizacije Skopqa dobio na zna~aju. lu~nim otvorima, dok je gorwa osmi{qena u vidu Skopqe je, kao jedan od regionalnih centara u ravne zidne povr{ine sa pravougaonim otvori- okviru nove organizacije dr`ave, imalo poseb- ma koji se zavr{avaju trougaonim zabatima. no mesto kao izra`eno vi{enacionalna sredina Zbog natkriqenosti ulaza terasom na gorwem u kojoj je post-orijentalni na~in gra|ewa i daqe spratu i tremom na nivou prizemqa, centralni imao velikog uticaja21. Sam projekat urbaniza- rizalit (Sl. 11) deluje kao najistureniji ele- cije je postao jo{ vi{e aktuelan dolaskom arhi- Sl. 6 Sl. 7 Projekat zgrade za muzej - perspektivni prikaz Projekat zgrade za muzej - osnova prizemqa The plans of the Museum building – perspective view The plans of the Museum building – ground floor horizontal plan

Sl. 8 Projekat zgrade za muzej - podu`ni presek The plans of the Museum Sl. 9 building - cross section Projekat zgrade za muzej - osnova sprata The plans of the Museum building – first floor horisontal plan

tekte Josifa Mihailovi}a na funkciju gradona~elnika Skopqa22. On je ujedno bio i predsednik op{tine, tako da je Dragiwa Petrovi}-Petkovi} tokom svog boravka u ovom gradu tesno sara|i- vala sa wim na izradi i izvo|ewu mnogih projekata. Prvi Mihailovi}ev projekat u okviru nove urbanizacije je bila izrada regulacionog plana grada, na osnovu kojeg je trebalo izvr{iti sve budu}e intervencije23. Projekti parcijalne regulacije Skopqa i civilnog dela Beograda su bili zajedni~ko delo Josifa Mihailovi}a i Dragiwe Petrovi}-Petkovi}, sa kojima su u~estvo- Sl. 10 Projekat zgrade za muzej - izgled vali na prvom salonu arhitekture u Beogradu koji je odr`an u glavne fasade organizaciji GAMP-a, juna 1929. godine24. Od ostalih arhitekata, Jasno definisan, {kolski primer akademizma. na salonu su u~estvovali i Matija Bleha, Jan Dubovi, Zlokovi} The plans of the Museum building – storija arhitekture I front façade view. This is a well - defined, classic 95 example of academicism.

Sl. 11 Projekat zgrade za muzej - detaq fasade Centralni rizalit predstavqa najistureniji element fasade. The plans of the Museum building – façade detail Central façade projection is the most extended façade element. Milan, Branislav Koji} i drugi, a od èna arhitekata (osim Dragiwe Petrovi}-Petkovi}), u~estvovale su jo{ samo dve, i to Qubica Todorovi} sa dva projekta (vilom gospodina Selakovi}a, apotekara, na Top~iderskom brdu i vilom gospo|e M. Todorovi} u Beogradu) i Milica Krsti} sa projektom Druge ènske gimnazije u Beogradu25. Izlo`bu su otvorili gospodin S. Stankovi}, ministar gra|evine i arhitekta Milan Zlokovi}, ~lan GAMP-a, koji je tom prilikom istakao ~iwenicu da salon, iako primarno zami{qen kao promocija radova arhitekata modernisti~kog usmerewa, obuhvata i radove wihovih brojnih kolega bez obzira na stilsku opre- deqenost. Osim razmene ideja i ostvarivawa novih kontakata izme|u u~esnika, srpski modernisti su ovom manifestacijom, po Zlokovi}evim re~ima, èleli da „probude kod publike pravilnije shvatawe wihovog rada’’26. Saradwa Dragiwe Petrovi} - Petkovi} sa Josifom Mihailovi- }em se nastavila i posle ove izlo`be. U preporuci koju je dobila, navodi se da je radila „na pripremi projekata za dve ve}e osnovne {kole, na izradi projekta za zgrade Dezinfekcionog zavoda i Doma staraca i drugim radovima pri tehni~kom odseku, da je vodi- la nadzor nad izgradwom Dezinfekcionog zavoda i {kole „Car Du{an’’27. Ove „dve ve}e osnovne {kole’’ koje se navode se sa sigurno{}u mogu identifikovati kao {kole „Car Du{an’’ (posebno istaknuta u preporuci) i „\ura Jak{i}’’, obe realizovane u periodu izme|u 1931. i 1933. kroz saradwu Tehni~kog odeqewa op{tine Skopqe i jednog od vode}ih me|uratnih arhitekata Branislava Koji}a (muà Dragiwine prijateqice Danice Koji}). Za osnovnu {kolu “Car Du{an’’ (Sl. 12) postoje podaci da su

planove osnove (Sl. 13) izradili Josif Mihailovi} i Dragiwa Sl. 12 Petrovi} - Petkovi}, a da je fasadu projektovao Branislav Koji}, Osnovna {kola “Car Du{an” u Skopqu – perspektivni dok za drugu {kolu nema dovoqno podataka o doprinosu Dragiwe prikaz Petrovi}-Petkovi} u izradi planova, ali se weno u~e{}e sa si- The Primary School “Czar gurno{}u mo`e pretpostaviti po{to je objekat osmi{qen i izve- Dushan” in Skopje – perspective view den u isto vreme i u okviru istog tima (Op{tina-B.Koji})28 koji je realizovao i prvi projekat. Sl. 13 Projekat osnovne {kole “Car Dragiwa Petrovi}-Petkovi} se 1932. godine vra}a iz Skopqa u Du{an” u Skopqu – osnove Beograd, gde se ponovo zapo{qava u gra|evinskom preduze}u prizemqa i sprata

storija arhitekture Matija Bleha u periodu od 1. 4. 1932 do 31. 5. 1933. The Primary School “Czar I Dushan” in Skopje – ground Po~etkom 1933.godine je odobren projekat firme M. Bleha za floor and second floor 96 porodi~nu ku}u Dragiwe Petkovi} (Sl. 14, 15) koji je ona pot- horizontal plans pisala kao projektant, dok se u ime firme potpisao wen kolega Jaroslav Prhal29, sa kojim }e i kasnije, posle Drugog svetskog rata, sara|ivati u Srbijaprojektu. Ovaj objekat stambenog karaktera je sagra|en u novonastalom predgra|u Beograda, takozvanoj „@elezni~koj koloniji Ko{utwak’’, nasequ namewenom stanovawu qudi zaposlenih na èleznici, koje se nalazilo pored Top~idars- ke reke, izme|u poseda \or|a Kanara, rentijera iz Beograda (dana{weg Kanarevog Brda) i Dediwa. Ku}a (Sl. 16) je podignuta u ulici Matije Gupca broj 8 (danas broj 10). Vrednost gra|avinskih radova iznosila je 200.000 tada{wih dinara. U opisu zgrade priloènom uz tehni~ku dokumentaciju stoji da se zgrada sastoji iz visokog prizemqa i suterena. Suteren obuhvata podrume za ogrev i namirnice, letwu kuhiwu i sobu za mla|e. Prizemqe (Sl. 17) se Sl. 14 odlikuje slobodnim rasporedom prostorija i obuhvata veliko Projekat za porodi~nu ku}u predsobqe, dve sobe, hodnik, kuhiwu sa ostavom, kupatilo i veran- Dragiwe Petrovi} – Petkovi} - izgled iz dvori{ta du. Objekat ima dva ulaza –glavni ulaz je sme{ten sa desne strane The plans of Draginja Petrovi} – fasade okrenute ulici, dok je sporedni ulaz, na levoj strani Petkovi} s family house – view zdawa, postavqen tako da direktno izlazi na stepeni{te koje from the garden povezuje sva tri nivoa ku}e. Kao konstruktivni i gra|evinski Sl. 15 materijal kori{}eni su opeka za zidove i armirani beton za Projekat za porodi~nu ku}u me|uspratnu konstrukciju, dok je tavanica prizemqa od drvene Dragiwe Petrovi} – Petkovi} - presek gra|e. êtvorovodna krovna konstrukcija od drvene gra|e je The plans of Draginja Petrovi} – pokrivena duplim crepom. Stepenice su od ve{ta~kog kamena i – Petkovi} s family house vertical betona. section Tokom izgradwe ku}e od 29. 6. 1933. do 28. 8. 1933. godine Sl. 17 do{lo je do izvesnih izmena u okviru prvobitnog prostornog ras- Projekat za porodi~nu ku}u Dragiwe Petrovi} – Petkovi} - poreda, tako {to je na delu potkrovqa okrenutom prema ba{ti osnova prizemqa dogra|ena soba za poslugu, a u okviru suterena ve{ernica. The plans of Draginja Petrovi} – Izmene su izvr{ene i u okviru konstrukcije i izgleda fasade. Petkovi} s family house – ground floor horizontal plan Konstrukcija je znatno oja~ana re{etkasto postavqenim gvozdenim

Sl. 16 Dragiwa Petrovi} – Petkovi} sa suprugom, Danicom i Branislavom Koji}em i prijateqima u ba{ti svoje ku}e u izgradwi Draginja Petrovi} – Petkovi} in the garden of her house under {ipkama mnogo ve}eg preseka od uobi~ajenog u okviru armiranog storija arhitekture construction with her I husband, Danica and betona dowe zone, kao i prstenom od armiranog betona koji je Branislav Koji} and stezao zgradu. Sve tavawa~e su od tesane borovine tako|e znatno 97 friends ve}eg preseka. I nadstre{nica na koju se oslawa krovna kon-

Sl. 18 strukcija je, umesto od opeke, kako je bilo predvi|eno, izvedena od Porodi~na ku}a armiranog betona. Kroz sve pregradne zidove je provu~ena gvoz- Dragiwe Petrovi} – dena `ica velikog promera. Betonske grede iznad otvora su i{le Petkovi} Draginja Petrovi} – od ugla do ugla zidova. Izmene na fasadi su obuhvatale potpuno Petkovi} s family odbacivawe dekorativnih elemenata od opeke, kao i stubaca koji house su ra{~lawivali pravougaoni otvor verande. Umesto prvobitno Sl. 19 Robna ku}a “Ta-Ta” u Beogradu The Department Store “Ta – Ta” in Belgrade

predvi|ene ograde stepeni{ta glavnog ulaza, izvedena je modernisti~ka masivna zidana ograda koja je u nivoima pratila pad stepenica. Ku}a (Sl. 18) je izvedena u funkcionalnom maniru. Po svojim obimnim bezornamentalnim zidnim povr{inama horizontalno ras~lawenim samo jednim kordonskim vencem i neupadqivo uvu~enim delom zida koji obuhvata racionalno re{ene prozorske otvore i verandu, kao i po neobi~no re{enoj ba{ti u nivoima prilago|enim kosini terena, ku}a delimi~no odi{e modernisti~- kim duhom. Glavni motiv je veranda postavqena ka uli~noj, a ne ka dvori{noj strani, kako je to bilo uobi~ajno u folklornoj varijan- ti nacionalnog stila srpske arhitekture. Jedini ostatak ovog stila se mo`e videti u ~etvorovodnoj krovnoj konstrukciji. Ku}u karakteri{e i sna`na organska povezanost delova i celine.

storija arhitekture Po napu{tawu firme Matije Bleha 1933. godine, Dragiwa I Petrovi}-Petkovi} nastavqa saradwu sa B. Koji}em. Zapo{qava 98 se u wegovom birou u kome ostaje do 1934. godine rade}i na „izradi projekata i detaqa, predmera i predra~una, obra~una za arhitektonske objekte i sli~no’’30. U tom periodu u~estvuje na izradi projekta za ku}u dr \uri~i}a na uglu Prizrenske 7 i Reqine (planovi ovog zdawa su na|eni i u okviru wene zaostav{tine), a verovatno i na projektima ku}e Milana Mi~i}a, ulica Koste Jovanovi}a broj 48, i vile inèwera Mihajla Koji}a, u ulici @anke Stoki} broj 36 (oba projekta su izvedena 1933. godine)31. Profesionalni odnos B. Koji}a i wegovih saradnika do danas je ostao nedovoqno definisan. Jo{ je Zoran Manevi} u okviru svoje doktorske disertacije primetio da se karakter te „pomo}i’’ te{ko mogao svesti iskqu~ivo na crtawe perspektiva, ~ega se Koji} naj~e{}e i najìvqe se}a’’32. Narednih {est godina (od 1934. do po~etka Drugog svetskog rata 6. 4. 1941.) Dragiwa Petrovi}-Petkovi} provodi u projektantskom birou cewenog stru~waka za statiku i konstruktivne sisteme, inèwera \or|a Lazarevi}a, sa kojim je jo{ u periodu od 1927. do 1928. radila zajedno u birou Matije Bleha (\or|e Lazarevi} je diplomirao 1927. na Gra|evinskom odseku Tehni~kog fakulteta i odmah se zaposlio u birou M. Bleha gde je Dragiwa ve} radila)33. U preporuci koju joj je \or|e Lazarevi} dao stoji da je “kroz pomenutih sedam godina rada arhitekta Dragiwa Petrovi}- Petkovi} radila samostalno na izradi projekata i detaqa za arhitektonske objekte. Sem toga, radila je na projektovawu sani- tarnih ure|aja u gra|evinama. U saradwi sa ostalim inìwerima u birou sara|ivala je na izradi konstruktivnih detaqa konstrukcija arhitektonskih i industrijskih objekata”34. U wenoj zaostav{tini se nalazi i razglednica sa slikom robne ku}e „Ta- Ta’’ (dana{we Robne ku}e „Beograd’’) (Sl. 19), na kojoj je \. Lazarevi} ispisao tekst „…za uspomenu na saradwu’’, tako da se sa velikom sigurno{}u moè zakqu~iti da je u~estvovala i u projektovawu ovog zdawa, gde je „po prvi put primewen armirano- betonski skeletni sistem koji i danas deluje veoma impresivno’’35. U tom periodu, \. Lazarevi} je projektovao i zdawe na uglu Jeftanovi}eve i Cvetkove (vlasnica Todi} Anka), zdawe na uglu Ne- boj{ine i Haxi Milentijeve (vlasnici Gruji} Dragomir i Vojislav), zdawa u Haxi Milentijevoj broj 2 (vl. Gruji} Dragomir i Vojislav), Obili}evom Vencu broj 23 (vlasnik Velizar Mitrovi}), Pariskoj broj 1 (vlasnici Nikola i Stevan Oka) kao i skloni{te u ulici Kraqa Aleksandra broj 12 (vlasni{tvo Avrama Filipovi}a)36. Posle izbijawa Drugog svetskog rata, \. Lazarevi} je odveden u zarobqeni{tvo, u nema~ki logor Osnabrik, a kada se posle zavr{etka rata vratio u zemqu, postaje direktor Projektantskog zavoda Srbije (budu}eg Srbijaprojekta)37. Po odvo|ewu \. Lazarevi}a u zarobqeni{tvo, Dragiwa Petrovi}-Petkovi} odràva kancelariju otvorenom, da je, po wenim re~ima, ’’sa~uva da je Nemci ne bi rekvirirali’’ i odbija da radi za okupatore, na {ta su je navodili pozivi inèwera Novaka, biv{eg slu`benika biroa „Sekuli}’’ i wenog saradnika na izgradwi palate „Albanija’’, koji joj je nudio posao u nema~kom arhitektonskom birou. Tokom rata zavr{avala je zapo~ete planove izmena za fabriku Avrama Filipovi}a, a radila je i druge zapo~ete planove38. storija arhitekture I Posle rata, Dragiwa sa muèm prelazi u Kikindu gde se 1946. godine, ~im se ukazala potreba za wenim radom, ukqu~uje u izgrad- 99 wu kao arhitekta39. U Kikindi je radila na obnavqawu folksdoj~erskih ku}a radi useqavawa kolonizovanih qudi iz

Hercegovine40. Na poziv svog biv{eg {efa \or|a Lazarevi}a, 1949. godine prelazi iz Kikinde u Beograd, u Projektantski zavod Srbije ~iji je on tada bio direktor41. Tu do penzionisawa radi u kancelariji sa inèwerom Prhalom42. Umrla je 1995. godine u Beogradu, u 96. godini ìvota. U arhitektonskoj mapi prona|enoj u okviru pretka srpskog dru{tva i kulture u me|uratnom wene zaostav{tine se nalaze i fotografije periodu. Wen izraèn ose}aj du`nosti i odgo- sredwovekovnog grada @rnova, gra|ewa mosta vornosti nije ostao neprime}en, {to se vidi i na Savi ,vile Du{ana Lazi}a (autor D. iz ~iwenice da je uvek dobijala odli~ne pre- Bra{ovan, 1932), post-karte Sokolskog doma u poruke od svih svojih poslodavaca. Bijeqini (autor M. Korunovi}, 1929) i armira- îwenica da je bila èna, nije uticala na no-betonskog mosta u Skopqu (autor \. Lazare- wen profesionalni odnos prema poslovnim vi}), kao i idejno re{ewe nadgrobnog spomenika obavezama, niti na revnosno nadgledawe rado- za avijati~ara, delo Nikole Krasnova. va na gradili{tima. Godinama se u èlezni~koj Dragiwa Petrovi} – Petkovi} je bila jedna od koloniji “Ko{utwak” prepri~avalo kako “gospa retkih èna koja je u~estvovala u anketi koju je Seka”, kako su je zvali, u 5 ujutru zimi, sa svojih dr Divna \uri} - Zamolo sprovela sa Nadom 1,5 m visine, prva ide kroz sneg do èlezni~ke Bogojevi} 1976. godine, a podaci koje je ona stanice u Ko{utwaku kako bi na vreme stigla na iznela su u{li u mnoge zapise o srpskim ènama posao u Beograd, a vra}a se me|u posledwima. arhitektama tog doba. Dr Divna \uri} - Zamolo Wu ku}ni poslovi nisu mnogo zanimali –wen ì- je zakqu~ila da su ène arhitekte bile nezain- vot je protekao u jedinom poslu koji ju je ispuwa- teresovane za nau~no - istraìva~ki rad, kao i vao – arhitekturi. Na wenu profesionalnu da je od generacije 1896.-1940., koja ukupno delatnost su uticali veliki radni entuzijazam, broji 140 èna arhitekata, samo 10 - 15% bilo racionalizacija problema i izvo|ewa projeka- uspe{no, ~emu je u mnogome doprinela i wihova ta i izuzetna otvorenost prema primeni svega zauzetost ku}nim poslovima43. Ipak, pregled {to je novo i inventivno (i u okviru arhitektons- op{teg razvoja na{e me|uratne arhitekture ne bi bio realan ukoliko se u okviru prou- ~avawa ove teme ne bi obratila pa`wa na doprinos mawe plod- nih i mawe afirmisa- nih srpskih graditeq- ki44. Ve}ina wih bila Dragiwa Petrovi} - Petkovi} na gradili{tu je zaduèna za obav- svoje ku}e qawe sekundarnih D.P.P. at the building site of stru~nih poslova u her own house nadzornim i komisijskim telima, pomaù}i i kog oblikovawa i u okviru primene novih mate- sara|uju}i sa starijim kolegama, uglavnom rijala u konstruktivnoj funkciji). U svom projek- vode}im stru~wacima45. tantskom opusu, Dragiwa Petrovi} – Petkovi} je Ovakvom neravnopravnom poloàju èna arhi- pro{la kroz razli~ite arhitektonske biroe, od tekata je sigurno doprineo i ne mali zna~aj tra- M. Bleha do \. Lazarevi}a, koji su se bavili dicionalno istaknute ènske skromnosti, vrline potpuno razli~itim temama, imali druga~ije koja je predstavqala jednu od najcewenijih èns- pristupe problemima i potencirali razli~ita kih osobina koju je potencirao i tada{wi patri- re{ewa, ali ih je sve spajala èqa za modern- jarhalni na~in vaspitawa. Ovakvu tezu potkrep- izmom, upotrebom quje i ~iwenica da je arhitekta Bajalovi} – novih materijala u konstrukciji i pribliàva-

storija arhitekture Kangrga u okviru iste ankete u kojoj je dala wem Evropi. I mno{tvo podataka o svojim koleginicama, o sop- U okviru wenog skromnog samostalnog opusa 100 stvenom stru~nom radu dala neo~ekivano {tur uo~ava se tendencija ka novoj interpretaciji prikaz46, kao i da Dragiwa Petrovi} – Petkovi} standardnih eklekti~kih re{ewa i zanimawe za nije o sebi dala apsolutno nikakve podatke (iako jednostavne oblike. Tako|e, zna~ajnu karakte- wena se}awa sa~iwavaju veliki deo ve}ine ristiku wenog pristupa predstavqa i te`wa ka biografija èna arhitekata te generacije). konstruktivnom osigurawu gra|evine, ~ime se Dragiwa Petrovi} – Petkovi} je bila izuzet- obezbe|uje trajnost i solidnost objekta. Mo`da no predana svom poslu i svesna va`nosti rada i se moè postaviti pitawe za{to se Dragiwa arhitektonskog stvarawa u okviru op{teg na- Petrovi} – Petkovi} nije odlu~ila da krene putem samostalne projektantske delatnosti. Odgovor Petrovi} – Petkovi} je imala vi{e obrazovawe verovatno leì u wenoj odluci da permanentno od svog supruga, tako da su weno patrijarhalno u~i od onih sa kojima sara|uje. Osim toga, iz porodi~no vaspitawe i èqa da sa~uva stabilan zapisa dr. Divne \uri} – Zamolo objavqenih u brak najverovatnije doprineli odluci da poro- ~asopisu Pinus br. 5, 1996. uo~ava se da su di~ni ìvot pretpostavi samostalnoj arhitek- muèvi svih uspe{nih èna arhitekata bili tonskoj karijeri. fakultetski obrazovani i to uglavnom u okviru Uprkos ~iwenici da je wena uloga u okviru iste struke, a ve}ina wih je imala i vi{e zvawe razvojnih tokova srpske arhitekture bila skrom- u odnosu na svoje supruge. Znatan broj èna na i neupadqiva, moè se zakqu~iti da nije bila arhitekata je radio zajedno sa svojim muèvima, sasvim bezna~ajna. Wen stvartala~ki napor, a ostale uspe{nije ène arhitekte su bile neu- podre|en uspehu graditeqa koji su je angaòvali, date, ali iz veoma imu}nih i dru{tveno prizna- na posredan na~in utkan je u svetle stranice tih porodica. Za razliku od wih, Dragiwa srpske me|uratne arhitekture.

NAPOMENE

1 Z. Manevi}, Srpska arhitektura u dvadesetom veku, u: 19 B. Koji}, Dru{tveni uslovi razvoja arhitektonske struke u Arhitektura dvadesetog vijeka, Beograd – Zagreb – Mostar Beogradu 1920-1940 godine, Posebna izdawa SANU, Odeqewe 1986, 19 – 32; Leksikon srpskih arhitekata 19. i 20. veka, Dru{tvenih nauka, Beograd 1979, 169-198; Z. Manevi}, nave- Beograd 1999. deno delo, 178-182; A. Kadijevi}, navedeno delo,134; 2 Dr Divna \uri} - Zamolo, Gra|a za prou~avawe dela èna 20 Z. Manevi}, navedeno delo, 126. arhitekata sa Beogradskog univerziteta generacije 1896.- 21 Isto 1940. godine, Pinus broj 5, Beograd 1996., 2. (sa starijom 22 Isto literaturom). 23 Isto 3 Isto, 54, 77. 24 B. Koji}, navedeno delo, 185-191. 4 Srbija u modernizacijskim procesima dvadesetog veka (Zbornik 25 Isto radova), Beograd 1994. 26 Anonim, Ministar gra|evina g. St. Stankovi} otvorio je danas 5 O poloàju èna u Beogradu izme|u dva svetska rata videti jo{ izlo`bu arhitekture, Pravda, 10. 6. 1929; Z. Manevi}, nave- u: P. J. Markovi}, Beograd i Evropa 1918.-1941., Beograd deno delo, 102. 1992; S. To{eva, Danica Koji}, Godi{wak grada Beograda, 27 Podatak iz preporuke Josifa Mihailovi}a. kwiga XLIII, Beograd 1996,109. 28 Anonim, Jedna velika osnovna {kola u Skopqu, Vardar, 28. 8. 6 U okviru wene zaostav{tine se nalazi i veliki broj fotogra- 1932,4; Anonim, Osve}ewe nove osnovne {kole u Skopqu, fija iz ovog perioda. Vardar, 2.2.1933,4,5; S. To{eva, Branislav Koji}, Beograd 7 êtvrti brat je umro veoma mlad. 1998, 59; za podrobniji prikaz ovih objekata vidi: S. To{eva, 8 S. To{eva, nav. delo navedeno delo, 58, 59; 9 Z. Manevi}, n. d., str. 69. Isto: A. Kadijevi}, Jedan vek traè- 29 Planovi su sa~uvani u zbirci planova Uprave Grada Beograda wa nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX, XX u Istorijskom arhivu grada Beograda pod brojem FI-36-1933. veka), Beograd 1997., str. 114. 30 Podaci iz preporuke Branislava Koji}a. 10 Profesor Nikola Nestorovi} je bio jedan od prvih profesora 31 S. To{eva, navedeno delo, 162. Arhitektonskog odseka Tehni~kog fakulteta Velike {kole koji su 32 Z. Manevi}, n. d. stra 149. stvarali „nov duh razvoja arhitekture i wene nastave kod nas.“ 33 Spomenica Gra|evinskog fakulteta, Beograd. Bio je i autor kwige „Poqoprivredne zgrade“ (1901), prvog 34 Podaci iz preporuke \or|a Lazarevi}a uxbenika iz arhitektonskog projektovawa u kome je tretirao 35 Spomenica Gra|evinskog fakulteta, Beograd. probleme seoskih dvori{ta, sto~nih staja i na~in gra|ewa 36 Beogradske op{tinske novine, spisak odobrenih planova, poqoprivrednih zgrada. (Spomenica Arhitektonskog fakulteta, Beograd 1934-1941. Beograd, str. 131-132); o wemu i ostalim predava~ima videti 37 Spomenica Gra|evinskog fakulteta, Beograd. u Spomenici Arhitektonskog fakulteta, Beograd 1996. 38 Molba za priznavawe dela radnog staà Seke Petrovi} upu}e- 11 A. Kadijevi}, navedeno delo, 128. na srpskom Zavodu za socijalno osigurawe, 3. 5. 1961. godine. 12 Z. Manevi}, n.d. str. 11; A. Kadijevi}, Jedan vek traèwa… 39 Isto 13 B. Koji}, Spomenici stare arhitekture u Beogradu, SKZ, br. 40 Prema usmenim podacima Dragiwe Petkovi}. 41/6, Beograd, 1934, str. 441; S. To{eva, B. Koji}, Beograd 41 Molba za priznavawe dela radnog staà Dragiwe Petrovi} 1998, str. 36. upu}ena srpskom Zavodu za socijalno osigurawe, 3.5.1961.

14 O firmi videti: Arhitektonske spone Beograd – Prag, Beograd godine storija arhitekture

1997, 2, 5, 8. 42 Prema usmenim podacima Dragiwe Petkovi}. I 15 Podatak iz preporuke Matije Bleha 43 Dr Divna \uri} Zamolo, Gra|a za prou~avawe dela `ena arhi- 16 Molba za priznavawe dela radnog sta`a Dragiwe Petrovi} tekata sa Beogradskog univerziteta generacije 1896-1940 101 upu}ena srpskom Zavodu za socijalno osigurawe, 3. 5. 1961. godine, Pinus broj 5, Beograd godine. 44 Dr A. Kadijevi}, O gra|i…, Pinus broj 5, Beograd 1996, 84. 17 Podatak iz preporuke Josifa Mihailovi}a 45 Isto. 18 O modernizaciji Beograda izme|u dva svetska rata vidi: P. J. 46 Isto, 77 Markovi}, Beograd i Evropa 1918-1941, Beograd 1992; A. Kadijevi}, navedeno delo, 134. 23. B. Koji}, Dru{tveni uslovi razvoja arhitektonske struke u Beogradu 1920-1940 godine, Posebna izdawa SANU, Odeqewe Dru{tvenih nauka, Beograd 1979, 169-198; Z. Manevi}, navedeno delo, 178-182; A. Kadijevi},navedeno delo,134; E DUKACIJA

@eqka Medi}, Fakultet primewenih umetnosti Gordana Sekulovi} PRINCIPI U^EWA I NASTAVE STRANOG JEZIKA NA ARHITEKTONSKOM FAKULTETU

PRINCIPLES OF LEARNING AND TEACHING A FOREIGN LANGUAGE AT AN ARCHITECTURAL SCHOOL

Apstrakt Abstract UVOD Somewhat unusual parallel is drawn in this U ovom radu povla~i se Arhitektura i nastava paper between architecture and donekle neuobi~ajena teaching/learning a foreign language. It is stranog jezika se mogu pored- paralela izme|u arhitekture thought that both activities cover similar iti u jednom {irokom smislu - i u~ewa/nastave processes - design and building, but in dif- obe delatnosti ti~u se projek- (learning/teaching) stranog ferent worlds... one of the material culture, tovawa i gra|ewa. U arhitek- jezika. Smatra se da obe the other - in the space of ideational con- turi se projektuju i grade delatnosti podrazumevaju structs of some foreign culture whose mate- strukture, gra|evine, objekti sli~ne procese - rial and spiritual objects should be segment- realnog sveta s razli~itom projektovawe i gra|ewe, ali ed, classified, named and their names namenom. U nastavi stranog learnt...The whole process is being executed u razli~itim svetovima. jezika projektuju se ideje o in a different way from the one which stu- Jednom -materijalne kulture. dent encounters in his native language. By jednom nepoznatom svetu koji Drugom - u sferi idejnih investigating the principles of teaching and se nastavom i u~ewem otkriva konstrukcija neke strane learning the author methodologically starts – poku{ava se izgraditi svet kulture ~ije materijalne i from the architectural principles expressed ideja o objektima jedne strane duhovne objekte treba in Confessions, a book by a Czech architect kulture, s wenim imenima koje segmentovati, Jan Caplicky the founder of Future systems treba nau~iti. Gradi se jedna klasifikovati, imenovati i (an architectural group located in London), druga realnost, donekle wihova imena nau~iti...ceo and tries to explore how these principles razli~ita od one u kojoj je which Caplicky suggests as relevant for the taj proces odvija se na drugi student nau~io da ìvi, a ~ije design process in architecture can be na~in od onog s kojim s applied in one apparently very distant space razli~itosti postepeno student susreo u svom of human activity - learning and teaching a postaje svestan, u~e}i imena materwem jeziku. U foreign language at an architectural school. objekata i odnosa izme|u wih. istraìvawu principa Key words: freedom, creativity, vision and Polazi{te ovog rada je da nastave i u~ewa colour, plasticity, beauty, poetry, elegance, je materwi jezik okvir na{eg metodolo{ki se polazi od sensuality, sexuality, people gledawa na svet. Taj okvir principa arhitekture izraènih u kwizi ispo- mogu}e je pro{iriti i na{e vi|ewe realnosti vesti “Confessions” savremenog ~e{kog arhitekte “osloboditi” procesom u~ewa stranih jezika. Jana Kaplickog osniva~a studijske grupe Future Materwi jezik nije “okov” na{eg pogleda na svet, systems sa sedi{tem u Londonu. Poku{ava se on je samo polazi{te za upoznavawe drugih kul- prona}i koliko principi koje ovaj arhitekta tura i naroda. Dakle, saglasni smo s mi{qewem

opaà kao relevantne za arhitektonski proces da na{u vizuelnu percepciju odre|uje na{ dukacija E mogu biti primeweni i u jednoj na izgled udaqe- materwi jezik. âk i oni objekti za koje je neko noj sferi qudske delatnosti – u~ewu i nastavi potpuno siguran, na osnovu svog materweg jezika, 103 stranog jezika na arhitektonskom fakultetu. da su samo takvi kakvim ih on vidi, po~iwu da se Kqu~ne re~i: sloboda, kreativnost, doìvqavaju na razli~it na~in prilikom u~ewa vizuelizacija i boja, plasti~nost, lepota, poez- stranog jezika. Druga~ija je naprimer, seg- ija, elegancija, senzualnost, polnost, qudi mentacija realnosti kada su u pitawu tako 371.3::811.111

obi~ne re~i kao {to su englesko arm i hand i UDK 811.111’276.6:72 Mr Gordana Sekulovi} je vi{i predava~ za engleski srpsko ruka i {aka. Tako }e Daj mi ruku...ili jezik na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu Pruì mi ruku biti potpuno van konteksta ako se jezik, pored toga {to u sebi obuhvata sve pojmove prevede sa Give me your arm. koje neki wegov subjekt (nacija) razvije i pored O jeziku kao pogledu na svet, o jeziku kao ema- toga {to u sebi obuhvata celinu wegova mi{qe- naciji duha jednog naroda, govorio je ~uveni ne- wa“, ...tvori celinu pogleda na svet, u kojem je ma~ki filozof, prosvetiteq, prijateq Geteov i sadràn izraz za sve predstave koje nacija ima o [ilerov, Wilhelm von Humbolt. Za wega i mnoge koji svetu i za sva ose}awa koja svijet u woj izaziva”3. su ga sledili, mi{qewe i jezik predstavqaju jed- Dakle, nije svejedno da li odre|eni strani no neraskidivo jedinstvo. “Mi{qewe ne ovisi jezik u~e srpski, engleski ili nema~ki studenti. samo o jeziku uop{te, nego je do odre|enog stup- Svaka od tih nacija }e druga~ije doìvqavati wa odre|eno svakim pojedinim jezikom”2. On raz- ono {to im se predaje u okviru nastave istog vija mi{qewe da su filozofija i filologija, stranog jezika. O jeziku kao pogledu na svet gov- spoznavawe i govorewe jedinstven proces. Je- ori i vi|ewe jednog arhitekte. Poznati japanski dinstvo mi{qewa i jezika, tu svojevrsnu odre|e- arhitekta Toyo Ito u jednom neformalnom razgov- nost mi{qewa jezikom, Humbolt obuhvata u jed- oru je rekao da nije mogu}e razumeti wegovu nom pojmu - pogled na svet (Weltansicht). Svaki arhitekturu bez poznavawa japanskog jezika. O PARALELI PRINCIPA ARHITEKTURE I PRINCIPA NASTAVE/UÊWA STRANOG JEZIKA U ovom radu traìmo neke od principa u~ewa i nastave stranog jezika (bez odre|ewa koji je to jezik) na arhitektonskom fakultetu (bez odre|e- wa koji je materwi jezik studenata koji poku{a- vaju da nau~e ispitivani strani jezik). Pri tome polazimo od kwige "Ispovesti" (Confessions), savremenog ~e{kog arhitekte Jana Kaplickog, osniva~a arhitektonske grupe sa sedi{tem u Londonu Future systems4, poku{avaju}i da povu~emo para- lelu izme|u arhitekture i u~ewa/nastave stranog jezika. Jan Kaplicki je izdvojio slede}e principe kao relevantne za arhitektonski proces: sloboda kreativnost vizuelizacija i boja plasti~nost lepota poezija elegancija senzualnost polnost qudi

SLOBODA

dukacija Citiraju}i re~i (“demokratija

E F.L.Wrighta stvara”), Kaplicki se zalaè za slobodu govo- 104 ra, izraza, oblika, odlu~ivawa, informacija- svega onoga ~ega su arhitekte li{avane godinama - u fa{izmu, komunizmu i mnogim drugim ...izmima. Se}a se godina stvarawa bez kwiga, paso{a, doba ometawa radija i zatvorenosti televizije, zatvarawa qudi zbog izgovorene re~i, odlu~nog NE obrazovawu, NE skoro svemu smislenom u ìvotu. Kaplicki je ube|en da arhitektura ne moè da napreduje u diktaturi bilo koje vrste. Da bi se stvaralo mora postojati demokratija i sloboda, to je po~etak i kraj svakog procesa stvarawa. Uzbu|en je kada vidi dana{we studente koji mogu slobodno da putuju Evropom, ali i o~ajan kada vidi arhitekte koje ne interesuju kwige, ~asopisi, nove informacije...sve ono bez ~ega je on godinama bio prinu|en da ìvi5. U nastavi i u~ewu stranog jezika sloboda je tako|e osnovni princip. U “u~ioni~koj diktaturi” se ne pamti, samo se “majmuns- ki” imitira i vrlo brzo zaboravqa. Nadamo se da je iza nas period “drilovawa” u nastavi i u~ewu stranog jezika. Ovaj period je vezan za tzv. audiolingvalni metod, inspirisan bihejvioriz- mom kao teorijom u~ewa i deskriptivnom i strukturalnom lingvistikom. Ne moè se strani jezik u~iti samo memorisawem dijaloga i u~ewem napamet jezi~kih obrazaca. Jezi~ki automati- zam jeste ciq nastave, ali se do wega ne stiè bez razumevawa zna~ewa onoga {to se u~i. Na{e zalagawe za kognitivni pristup nastavi6 i komunikativnu metodologiju7, ne zna~i da smo protiv ponavqawa u nastavi jezika. Ali zalaèmo se za ponavqawe stalno u drugom obliku, koji }e provocirati studentove kognitivne sposobnosti, dovoditi do tzv kognitivnog konflikta, ali ne nasumi~no i anarhi~no, ve} po “paternu” - matrici koja je nastavniku jasna. Iste misli uobli~i}e se jednom prevodom sa stranog jezika na materwi, drugi put - sa materweg na strani, tre}i put pitawima koja “provociraju”, pokre}u studenta da raspravqa, brani sopstveno mi{qewe. Nastavnik je moderator nastave, on usmerava maticu jezi~kog materijala na ~asu, pokre}e raspravu, ni jednog trenutka ne gube}i kontrolu nad doga|ajima u u~ionici.

KREATIVNOST Citiraju}i E.Greya (“da bi se stvaralo sve se mora dovesti u pitawe”), Kaplicki kaè da neki arhitekte negiraju kreativnost u arhitekturi, smatraju}i da je ona rezervisana samo za mawinu “boànski nadarenih”. Negiraju kreativnost mo`da zato {to sami nisu kreativni. Ali Kaplicki kreativnost vidi svuda - u gra|evini od lego kockica koju je napravilo trogodi{we dete i u najsloèni- joj strukturi, mostu, avionu, muzi~koj kompoziciji, medi- cinskoj dijagnozi ili kompjuterskom disku. Kreativnost je bila tu i pre hiqade godina i sada je svuda oko nas. Kaplicki smatra da da je ona prirodni i neophodni deo arhitektonskog procesa u projektovawu bilo koje zgrade, velike ili male. On se zalaè za kreaciju ne~eg tako poetskog i sveproìmaju}eg kao {to je plavo nebo - svima }e se to svideti. On se zalaè za stvarawe lepih zgrada,

mesta, vrtova, gradova, svega onoga {to proìma svojom dukacija E lepotom, svega {to je jednostavno, fleksibilno i ìvopis- no. Me|utim, Kaplicki isti~e da je kreativnost 105 usamqeni~ki proces. Za razliku od drugih oblasti, u arhitekturi ona vi{e qudi, prvo dvoje, zatim ceo tim, pa onda stotine koji u~estvuju u sporom stvarawu sloènih objekata dana{wice. Svi qudi su stvaraoci, qudi koje ne}e iznenaditi rezultati, qudi s jakim ose}awem za budu}nost, qudi s znawem i jakom voqom. Kaplicki drhti pred sve{}u da je on sam deo kreativnog procesa koji traje generacijama. Za wega bez kreativnosti nema ni~ega, ba{ ni~ega.8 I u nastavnom procesu bez kreativnosti nema u~ewa. Mada je nastava jednim delom ograni~ena nastavnim planom i programom, u~ewe i nastava se te{ko mogu odvijati sa uspe{nim rezultatom bez kreativnosti nastavnika i u~enika. Nastava i u~ewe su interaktivni procesi. Podu~avaju}i studente, nastavnik tako|e u~i. Zato su za interakciju potrebne “otvorene” teme, koje takav dvosmerni proces mogu da omogu}e. Ukoliko nastavnik pomisli da je on “kr~ag znawa” koje treba presuti u glave u~enika, sa procesom u~ewa je gotovo. Samo interaktivnost budi kreativnost i stvarawe “neograni~enog broja re~enica od ograni~enog broja re~i i ograni~enog broja gramati~kih konstrukcija”....{to je su{tina nastave i u~ewa stranog jezika.

VIZUALIZACIJA I BOJA Podse}aju}i na re~i Le Corbusiera da postoje “o~i koje ne vide”, Kaplicki govori o pro{irewu na{e percepcije do koga je do{lo razvojem moderne tehnike. Od crno bele fotografije, pojavila se boja, kao jedna nova dimenzija. Skoro sve je od{tam- pano u boji. Crno belo je ostalo samo kao modni detaq. Sada moèmo i da vidimo stvari kakve su one unutar objekata, kroz skenirawe, magnetnu rezonancu, Doppler ehoangiografiju i druge sloène tehnike. Na{a percepcija je postala dubqa...uskoro sve }e biti mogu}e videti i u 3-D tehnikama. Mo`da }emo mo}i da osetimo i miris preko kompjutera. Moèmo da vidimo zvezde i planete o kojima nismo ni sawali...mese~evu pra{inu. Ova nova vizura }e promeniti na{u percepciju, unaprediti ahitekturu i urbanizam. To je ~etvrta dimenzija o kojoj je govorio Le Corbusier. Kaplicki kaè da mnogi arhitekte nisu svesni ovih ~udesnih promena koje se de{avaju u modernim tehnologijama. Neki i ne otvaraju kwige i ~asopise, za wih su stvari iste kao {to su bile stotinama godina unazad. Ali postavqa se pitawe - kako se sve ovo moè upotrebiti u korist ~oveka, a ne na wegovu {tetu?9 Jo{ je teoreti~ar nastave Komenski istakao i razradio princip o~iglednosti kao bitno upori{te efikasne nastave. On je nastojao da i u teorijskim radovima, uxbenicima i nastavnoj praksi kroz sliku, crte` ili predmet prikaè na o~igledan na~in i najapstraktnije pojmove10. Tako|e, novi svet digitalnih tehnologija je izvr{io promenu u nastavi i u~ewu stranih jezika. Elektronski uxbenici, on-line edukacija.... u~enici i profesori razdvojeni hiqadama kilometara, ~itav jedan virtuelni svet obrazovawa. Video bim da osvetli najsitniji detaq anti~kog

dukacija hrama ...programirani video zapis koji E te~e uporedo sa nastavnikovim pre- 106 davawem, Internet u nastavi.... 11. Pitawe je, me|utim, kako izbe}i da se ove neverovatne mogu}nosti ne okrenu protiv studenata i profesora. Kako spre~iti gubqewe kontakta, qudskost i emocije koji su neophodni deo procesa u~ewa stranog jezika? Kako spre~iti {irewe sveta onih koji nisu ukqu~eni u informati~ke tehnologije (“digital divide”) i da li taj proces treba uop{te spre~avati?

PLASTI^NOST Citiraju}i O. Niemeyera (“danas uìvamo u potpunoj slobodi plasti~nosti) i F.Kieslera (“plasti~nost je prili~no senzualna, vi{e kao ènsko telo nasuprot mu{koj ahitekturi o{trih uglova“), Kaplicki kaè da je plasti~nost sastavni deo prirode, da je ona tu od stvarawa sveta. Plasti~nost pe{~anih dina, oblika krajoli- ka, morskih talasa, qudskih i ìvotiwskih tela. Plasti~nost prirode ima svoje razloge‚ ekonomi~nost, efikasnost, izbor materijala i struktura. Svaka kultura ima svoj izbor plasti~nih formi. Me|utim, nije uvek najekonomi~nije i najefikasnije birati plasti~ne, zakrivqene forme. Prava linija i „arhitektura o{trih uglova“ za mnoge je najefikasniji na~in projektovawa i gra|ewa. Pravu liniju je izmislio ~ovek i ona }e verovatno ostati i u tre}em milenijumu, ali plasti~ne forme se bore za svoje mesto pod suncem. Kaplicki se zalaè za novi pogled na sloènost prirodnih oblika, za prou~avawe oblika drugih kultura, za otvarawe novih horizonata, za jedinstvo unutra{weg i spoqa{weg, stremqewe ka “gradu slobodnih oblika” Ali da li je tako nesto apsolutno mogu}e? Verovatno je sredwi put najboqi u ovom trenutku - sredina izme|u apsolutno slobodnih oblika i onih “pravih ivica”. Mo`da je put ka “sredwem re{ewu” projekat banke u Berlinu F.Gerry-ja koji dovodi u sklad spoqa{wi oblik pravih linija sa unutra{wom plasti~no{}u forme.12 U nastavi i u~ewu stranog jezika, tako|e, imamo izbor izme|u “slobodne nastave” i one “pravih linija”. Jezik se sastoji od “otvorenih” i “ zatvorenih” klasa re~i. Potencijalno beskona~no ima imenica, nekih glagola, prideva i priloga, dok su ograni~eni setovi, npr. pomo}ni glagoli, zamenice, predlozi, uzvici. Za nastavu i u~ewe prvih ne vaè isti principi kao za nastavu drugih. Za prvu vrstu leksi~kog materijala prema mi{qewu ovog autora najpogodnije metode u~ewa, npr. putem aso- cijacija dok zatvorene setove re~i studenti moraju memorisati stalnom repeticijom. Tako se moraju u~iti i gramati~ki obrasci, tj. wihova nastava za svaki pojedini jezik je prili~no “pravolin- ijska”. Smatramo da nije dobro praktikovati samo „asocijativnu“ nastavu, ne osvr}u}i se na gramati~ke obrasce i utvr|ene serije “zatvorenih” klasa re~i, odnosno primewivati ono {to se obi~no naziva direktnim metodom u teoriji nastave. Niti smatramo da je suprotan pristup dobar, primena onog {to se u pedago{koj praksi naziva “gramati~ko-prevodnim

metodom”. Smatramo da je sredwi put dukacija E i ovde najboqi, odnosno kombinacija gore navedenih pristupa. 107 Nastavnici i studenti po svojim mentalnim sposobnostima, tako|e, ne spadaju samo u jednu grupu . Postoje u~enici i nastavnici sa “slobodnom formom mozga” , “prostornim” pogledom na svet, oni vizuelno orijenti- sani kao kod kompjutera ~iju memoriju nazivaju “ memorija sa nasumi~nim pristupom - im vrstama slu{alaca. Potrebno je kombino- RAM”. Neki drugi umovi su vi{e linearni, “ vati asocijacije sekvencijalnog tipa (vezane za pravih linija”, wihova memorija je sekvencijal- “zatvorene” serije re~i, idiome, kolokacije, na, vi{e kao kod kompjutera koji imaju drugi tip uobi~ajene kombinacije re~i u stereotipnim memorisawa podataka - onaj sekvencijalnog izrazima, uobi~ajene gramati~ke strukture za tipa. Kako nije mogu}e uticati na to kojom jedan jezik) i asocijacije “nasumi~nog” tipa, vrstom uma }emo biti obdareni ({to ne zna~i koje su vi{e vezane za arhetipove na{ih etnosa da se um ne mo`e razvijati u jednom ili drugom i za na{e emocije. Dakle, potrebno je smeru i u raznim pravcima), smatramo da je i u ravnote`u na}i izme|u gore navedenih pristupa nastavi najboqi sredwi put – prilago|en razn- i slediti “sredwi put” (koliko je to mogu}e).

LEPOTA Mo`da je ovaj princip trebalo ista}i odmah na po~etku. Citiraju}i Le Corbusiera da “lepota upravqa svetom” ili A.Raymonda da je “lepota apsolutna” ili O.Niemeyera da “lepota nema svrhu sem u samoj sebi” Kaplicki kaè da lepotu ~esto ne prime}ujemo jer ima toliko ru`nog oko nas. Ru`no}a i vizuelna impotencija pravilo je za mnoge koji nisu u stawu da vide...koji nikada ne pokazuju svoja lica publici...koji provode vreme za dobrim ru~kom. Kaplicki ih saàqeva. Ali smatra da treba krenuti u potragu za lepim stvarima...ìvotom, cve}em, drve}em, vodom, suncem, nebom, zvezdama, ti{inom. Plaà sa ruì~astim peskom. Divimo se afri~kom drvetu kao visokoj zgradi...strukturi drveta...strukturi svakog pojedina~nog lista. Pogledajmo figuricu Vin~anske Venere i ènsko telo. Oba imaju jednostavnu skoro abstraktnu formu. Magi~no je videti sli~nost tih formi. Beskrajnu lepotu qudskog tela. Moderno telo, telo od pre nekoliko vekova...telo u pokretu. Nema ni~eg lo{eg biti sentimenta- lan u vezi s emocijama koje budi se}awe na prvi sastanak, prvo qubavno pismo. Stvarala~ki poduhvati ~oveka mogu biti beskra- jno lepi. Barem delom odgovaraju onima koje je stvorila priroda. Zajedni~ko im je jedno - zbog obe kreacije zastaje nam dah. Iza dela su ose}awa – pro{lost i poreklo kreatora. Rezultat moè biti utilitarna forma - ali i to je umetnost. Ali malo qudi u arhitekturi pomiwe lepotu. Uredni{tva arhitektonskih ~asopisa su uàsnuta kada neko upotrebi tu re~. Lepota se nikada ne navodi kao ciq arhitektonskog procesa. Ona se podrazumeva. Za{to su u arhitekturi zaboravili na tu re~?13 U nastavi i u~ewu stranog jezika lepota se, tako|e, ne pomiwe. Ali, {ta je s lepotom uxbenika iz koga treba da se u~i nastavna jedinica? Ako je lekcija vizuelno “lepa” i “skladna”, da li }e se lak{e upamtiti i lak{e u~iti? Jo{ su zastupnici tzv. senzualisti~ke didaktike (kao sto je Komenski) verovali da je delovawe na u~enikov “ose}aj za lepo” vaàn faktor nastave14 Za{to ne

dukacija ukqu~iti lepe crteè i slike, iako se radi o odraslim qudima E koji u~e? Smatra se ~esto da su “sli~ice” samo za nastavu jezika 108 na najnièm uzrastu. [ta je sa lepotom ambijenta u kome treba ve`bati nove re~enice? [ta je sa izgledom nastavnika, pogledom kroz prozor u~ionice? [ta je s emocijama u nastavi i u~ewu stranog jezika? Jo{ je Platon isticao i predlagao re{ewa za kori{}ewe emocija mladih u ciqu wihovog vaspitawa.15. Predstavnici “vrednosne” i “esteti~ke” pedagogije smatrali su da je esteti~ko-emocionalna aktivnost u~enika temeq svekolikog rada u~enika jer su znali dubinu i snagu emocija koje nastaju posredstvom esteti~ke realnosti. POEZIJA Kaplicki citira O.Niemeyera (“mislim o snovima i poeziji”) i kaè da arhitektura mora biti poeti~na i spoqa i unutra. U pravoj poeziji koristimo re~i - u arhitekturi poezija je cela zgrada i ceo pejza`, materijali, boje, tekstura, svetlo ili senka. Malo je arhitekata koji koriste zelenilo kao poetski element. Korisnici treba da budu suptilna i poetska bi}a, ane fudbalska ruqa. Sna`na proza moè biti poetska. Isto je s arhitekturom. Da bi bila sna`na mora sadràti poetske gra|evinske elemente.16 Rasprave o stvarala{tvu u nastavi javqaju se jo{ u drugoj polovini pro{log veka. One su vezane za gledi{ta o u~eniku kao umetniku, pesniku, stvaraocu. Tolstojevi umetni~ki i prakti~ni prilozi o pesni~kom stvarala{tvu u~enika osnovno {kolskog uzrasta, Ri~ijeva istraìvawa spe~ifi~nosti i originalnosti de~ijih likovnih radova bili su snaàn i vidan izraz uverewa o umetni~ko-stvarala~koj i kwièvno-stvarala~koj “prirodi” u~enika. Ukupna istorija pedagogije i nastave svedo~i o proìmawu stvarala{tva i “rutine”, te`wi da se otkrije novo i “ambiciji novog da ostane ve~ito”17. Bez romantike u nastavi, studenti klonu, postaje dosadno na ~asu. Treba stalno buditi wihovu unutra{wost koja je u su{tini poetska, ~ak i kod onih koji vole samo da gledaju fudbalske utakmice.

ELEGANCIJA Kaplicki citira M.Heideggera ( “razum je neprijateq imagi- nacije”) i kaè da se o eleganciji u arhitekturi, tako|e, nikada ne razgovara. Ona je kriti~ni element dobrog projektovawa ili arhitekture. Me|utim, o~iglednija je u paru cipela ili lepoj haqini. Mo`da ne tako o~ita u dizajnu stolice, elegantnih kola ili elegantnog mosta. Elegantna zgrada? Neki qudi nikada ne misle o tome, ne poku{avaju da shvate {ta je to. Nekima to dolazi bez razmi{qawa, nekada ~ak i posredstvom qudi koji nisu studirali arhitekturu ili i{li u umetni~ku {kolu. [ta je elegancija? Verovatno kombinacija oblika, boje, lepote, suptil- nosti, izraza i funkcije. Ono {to je bilo elegantno u pro{losti sigurno je elegantno i sada. Kreirajmo objekte koji }e biti ele- 18 gantni u budu}nosti. Takvih }e sigurno biti. dukacija E Eleganciju treba o~ekivati i od ~asa stranog jezika koji mora imati jedinstven tok od po~etka do kraja. Delovi ne smeju da 109 “{tr~e”, da se ne “uklapaju”, moraju biti “aerodinami~ni”. Student ne sme postaviti pitawe “ za{to je ovo re~eno... ~emu ovo sluì?” Ciq je da student zna {ta ga o~ekuje u svakoj odre|enoj sekvenci ~asa, a ne da rasipa svoju mentalnu energiju u susretu sa nepredvidqivim obrtima u nastavi. Kao u moru kad plivate, Nemate zacrtanu mar{rutu, ali to ne zna~i da vas je strah od nepoznatog. SENZUALNOST Kaplicki citira A.Bretona iz 1924. (“umetnost se svodi na svoju najjednostavniju ekspresiju a to je qubav”) i kaè da je senzualnost tropska biqka, svetlost, koà, parfem, klasi~na muzi- ka, xez, umetnost...Nekada nismo svesni bogatstva oko nas. Kako sve ovo integrisati u projektovawe, kako obogatiti unutra{wost i spoqa{nost, kako koristiti prirodnu i ve{ta~ku svetlost...Kako umetnost totalno inkorporisati u prostor, ne dodati je samo kao dekoraciju. Miris nekada moè biti divan...Kako da dodirnemo ove ne`ne, tvrde i miri{qive zidove? Kako da iskusimo potpuno nove ukuse u takvom prostoru? Kako da na{a koà reaguje? Kako da ìvimo u ovakvom prostoru? Ovo je po~etak procesa projektovawa. Mo`da je senzualnost ta neistraèna peta dimenzija. Kako se qudi kre}u kroz prostor? Kako se qudi kre}u kroz zgrade? Treba uneti takva senzualna zadovoqstva, ~initi qude sre~nim. To je po~etak senzualnosti pete dimenzije.19 Jan Amos Komenski (1592-1671), ~uveni teoreti~ar nastave stranog jezika zasnovao je svoju “senzualisti~ku didaktiku” na uverewu da su ~ula deteta i ~oveka presudan posrednik spoznaje i razvoja znawa i sposobnosti li~nosti. Smatrao je da je nastavnika i wegovoj qubavi prema deci i svom “pozivu” u pedago{kom taktu delotvorna osnova celog nastavnog procesa. V.J.Bondareskij, ruski teoreti~ar nastave iz XX veka, isticao je da je “qubav prema nastavnom predmetu i nastavniku toliko zna~ajna da zna~i polovinu uspeha”. 20 Da li studenti sa rado{}u u~e strani jezik? Da li se vidi odblesak ozarenosti na wihovim licima dok im nastavnik pri~a o neistraènom hramu u ju`noj Italiji. Ose}a li se magija re~i dok se pri~a o tajnama mitova sa Krita? Naravno, previ{e je o~ekivati potpunu ispuwenost ~asova takvim raspoloèwima s jedne i druge strane katedre. Ali ako toga nikada nema na ~asovima, nastavnik ne treba da postavqa pitawe za{to su lica wegovih studenata tako spavqiva dok on “drì ~as”, za{to im pogledi lutaju dok on pri~a, za{to nema komunikacije o~ima izme|u nastavnika i studenata.

POLNOST Kaplicki citira A.Loosa (“svekolika umetnost je erotska”) i ka`e da magi~ni finalni dodir athitekte jeste polnost – ne{to {to je jako te{ko opisati re~ima. To je vi{e ose}awe, skoro miris. To je ose}awe prvog sas- tanka. Ko uspeva da doda ovu dimeniziju projektu? Qudi to poku{avaju da urade generacijama.

dukacija Nekada je to suptilno, nekada eksplicitno. E Spava}a soba Eileen Grey ima takav kolorit. Karlo 110 Molino je bio otvoreno zainteresovan za eksplo- raciju ove dimenzije. Niemeyer crta mlade dame pored svojih projekata - oblici wegovih zgrada govore sami za sebe. Le Corbusier je, naravno, bio zainteresovan {to se vidi po wegovim crteìma. Da li je wegova arhitektura postala vi{e plasti~na - “krivih linija”, jer je sreo odre|enu mladu damu? Nikada ne}emo saznati. Za{to je polnost u arhitekturi takav tabu? Za{to se misli da je pogre{no govoriti o woj kao elementu projekta? Kaplicki misli da je to sasvim pogre{no. Nema je dovoqno prema wegovom mi{qewu. To se vidi po hiqadama zgrada koje su “za~eli” arhitekte koji nikada nisu imali qubavni sastanak ili voleli nekoga. Kaplicki kaè da mu je jednom klijent rekao za wegov projekat “ Vrlo je seksi”. Ovaj je smatrao da mu je uputio najve}i kompliment.21 [ta je sa ovim elementom u nastavi stranog jezika? Tu postoji jo{ ve}i tabu nego u arhitekturi. Podaci govore da su mu{karci druga~iji od èna kada je u pitawu u~ewe stranog jezika. Ve}ina ih je vi{e “vizuelnog tipa”. Zato ène ~e{}e studiraju filologi- ju, a mu{karci tehniku. Da li onda ène lak{e u~e strane jezike nego mu{karci?. Kako ovo primeniti u nastavi? Da li druga~ije predavati na elektrotehni~kom, pravnom ili filolo{kom fakultetu? Kako ovaj princip primeniti na arhitektonskom fakultetu gde tradicionalno ima pola/pola devojaka i mladi}a? Kako uskladiti razli~ita o~ekivawa i razli~ite mentalne predispozi- cije studenata? Kako princip polnosti primeniti u jezi~kim ve`bama, npr. u dijalo{kim razmenama u korist studenata?

QUDI Posledwi princip koji navodimo je mo`da fundamentalniji od svih. Kaplicki citira R.B.Fullera (“ preoblikuj sredinu, nemoj oblikovati qude”) i F.Kieslera (“ Da ! Qudsko telo je najneobi~niji univerzum”) i kaè da su qudi prvi element koji se razmatra u procesu projektovawa. Kako se me|usobno razlikuju? Kako su se promenili u toku posledwe godine, posledwih stotinu godina ili u posledwem milenijumu? ...Oblici wihovih tela. Postali su ~ak fizi~ki krupni- ji i vi{i. [ta razmi{qaju? Kako se obla~e? O ~emu sawaju? Nemogu}e je zamisliti u ~emu se sve razlikuje dana{wi ~ovek od onog mo`da i samo pre generaciju ili dve. S druge strane da li su dana{wi qudi zaista toliko razi~iti od qudi sa fotografija prvih modernih zgrada. U tre}em milenijumu neki qudi na ovoj planeti jo{ uvek ìve potpuno na isti na~in kao i wihovi preci pre 10 000 godina. Kaplicki èli da projektuje za modernog ~oveka ali svestan je da mora da projektuje i za budu}nost, da vizualizuje i razmi{qa o tipu qudi koji }e koristiti zgrade i strukture koje se danas grade. Mada }e verovatno imati sli~an izgled, ima}e razli~ite potrebe. Potrebe “obi~nog” ~oveka. Ne “univerzalnog” ~oveka kakav se ~esto prikazuje u kwigama arhitekture. Arhitekte ne mogu diktirati ìvotu kako da se on uklapa u wihove crteè. Moraju istraìvati nove oblike ìvota

i rada. Moderni pokret u arhitekturi je prvi doprinos ovome. dukacija E Zdraviji ìvot za qude. Nova uloga kuhiwe, kupatila bioskopa, stanice, muzeja, spoqa{wih zelenih prostora. Arhitekte treba 111 da slu{aju i projektuju za qude - ne da ih ignori{u. Fotografije wihovih zgrada su uvek bez qudi. Glavni element projekta nedostaje - tu ne{to nije u redu.22 U nastavi i u~ewu stranog jezika tako|e nema “univerzalnog studenta”. Uvek je to nastava u kontekstu - kulturnom i prirodnom (vremensko-prostornom). Nastava se odvija sa ìvim studentima, onakvim kakvi jesu u odre|enom momentu nastavnikovog i studen- tovog ìvota, u jednoj odre|enoj zemqi s wenim kulturnim nasledwem, na jednom odre|enom arhitektonskom fakultetu sa odre|enim obi~ajima i o~ekivawima u nastavi. Kontekst je odre|uju}i faktor svake nastave i u~ewa stranog jezika. Etnografski pristup nastavi dobija sve vi{e pristalica23. Ciq je da se studenti obu~avaju da ulaze}i u novi obrazovni miqe stranog jezika, budu “etnografi komunikacije”24, da prepoznavaju odre|ene kontekste, a ne da se obu~avaju unapred pretpostavqenom diskursu s kojim }e se susresti, tj. da savladavaju gotove obrasce i formule na odre|enu temu, poku{ajem da ih “majmunskim” opona{awem upamte i ubace u svoju memoriju. To bi bio neki vid “otvorenog” pristupa nastavnom procesu za koji se zalaèmo u ovom radu.

Zakqu~ak Razmatraju}i pitawe prirode u~ewa i nastave stranog jezika na arhitektonskom fakultetu (ne uzimaju}i u obzir odre|eni jezik niti sme{taju- }i predavawe/u~ewe jezika u neki odre|eni fizi~ki ili institucionalno odre|eni okvir) mo- `emo povu}i nekoliko paralela izme|u arhitekture i u~ewa /nastave u jednom {irokom smislu. Svih devet principa relevantnih za arhitektonski proces koje isti~e J. Kaplicki u svojoj kwizi Confessions - sloboda, kreativnost, vizuelizacija i boja, plasti~nost, lepota, poezija, elegancija, senzualnost, polnost, qudi, autor ovog rada prepoznaje u razli~itim segmentima nastavnog procesa stranog jezika. Ovakva vizura sugeri{e mogu}nost jednog sasvim druga~ijeg pristupa ovom nastavnom predmetu od onog koji je uobi~ajen u ovom trenutku na arhitektonskim {kolama gde se u~i strani jezik – pristupa nastavi koji }e uva- `iti principe koji se navode u ovom radu. dukacija E

112 BIBLIOGRAFIJA Donath, Reinhard (2001) Deutsch als Fremdsprache - Projekte im Internet, Ernst Klett Verlag. Filipovi} Nikola (1988) Mogu}nosti i dometi stvarala{tva u~enika i nastavnika, Svetlost, Sarajevo. Hymes, D.: (1972): On Communicative Competence. U Pride, J.B. Holmes (eds) Sociolingvistics, Hamond- sworth, Penguin. Hymes, Dell (1974) Foundations in sociolinguistics. An ethnographic approach. Philadelphia University of Pennsylvania Press. Kaplicky, Jan (2002) Confessions, Wiley Academy. Milanovi}-Nahod, Slobodanka (1988) Kognitivne teorije i nastava, Prosveta, Beograd. Neuner, Gerhard, Hans Hunfeld (1993) Methoden des fremdsprachlichen Deutschunterrichts, Universitat Gesaamthochschule Kassel (GhK). Ostoji}, Branko (1980) Psiholo{ki i dru{tveni faktori i nastava stranih jezika, Nastavna biliote- ka, Svjetlost, Sarajevo. Skehan, Peter (1998) A Cognitive Approach to Language Learning, Oxford University Press. W.von Humbolt (1988) Uvod u deo o Kavi jeziku i drugi ogledi, predgovor Milorada Pupovca, biblioteka Theoria, Kwi`evna zajednica Novog Sada, Dnevnik. NAPOMENE

1 Mr Gordana Sekulovi} je predava~ za engleski jezik na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 2 W.von Humbolt, Uvod u deo o Kavi jeziku, str.17 3 op. cit. str.17 4 Jan Kaplicky (2000) Confessions (Principles, Architecture, Process, Life), Wiley-Academy. 5 Op. cit. str.14 6 O kognitivnim metodama npr. Slobodanka Milanovi}-Nahod (1988) Kognitivne teorije i nastava, Prosveta, Beograd 7 Obrazac pravqewa komunikativnog silabusa u nastavi stranog jezika daje John Munby (1989) Communicative Syllabus Design, Cambridge University Press. 8 Op. cit. str. 18 9 Op. cit. str. 20, str. 22, str. 46 10 O Komenskom postoji op{iran osvrt kod N.Vu~enova, Koraci ka savremenoj nastavi, u~ewu i uxbeniku, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, str. 115. 11 O upotrebi npr. Interneta u nastavi jezika videti u ..Reinhard Donath (2001) Deutsch als Fremdsprache - Projekte im Internet, Ernst Klett Verlag 12 Op. cit. 24 13 Op. cit. 28 14 O ovome govori N. Filipovi} (1988) Mogu}nosti i dometi stvarala{tva u~enika i nastavnika, Svjetlost, Sarajevo. 15 N. Filipovi}... str. 164 16 Op. cit. 34 dukacija

17 O stvarala{tvu u~enika osnovno-{kolskog uzrasta i pojmu E stvarala~ke nastave govori N. Filipovi} u Mogu}nosti i dometi stvarala{tva u~enika i nastavnika, Svetlost, 113 Sarajevo, str. 15. 18 Op. cit. 36 19 Op. cit. 38 20 Filipovi}, op. cit., str. 164 21 Op. cit. 40 22 Op. cit. 42, 44 23 Pristalice pravca koji se zove “etnografija komunikacije” zala`u se za ovakav pristup nastavi. 24 Etnografija komunikacije se naj~e{}e vezuje za D. Hajmza, ameri~kog sociolingvistu. H AGRA\ENI DIPLOMSKI RADOVI

Kosara Kujunxi}, Arhitektonski fakultet Ivan Nikoli}, Fakultet primewenih umetnosti NAGRA\ENI DIPLOMSKI RADOVI

Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije je i u godini svog jubileja dodelio nagrade za najboqe diplomske radova studentima Arhitektonskog fakulteta i Geografskog fakultata, smer Prostorno planirawe. U skladu sa svojom koncepcijom da u ovaj ~asopis ukqu~i mlade stvaraoce, redakcija ~asopisa prikazuje nagra|ene radove.

Arhitektonski fakultet u Beogradu Diplomski rad: CENTAR ZA MITOLO[KE STUDIJE Neboj{ina ul. , Neimar, Beograd

diplomac: ALEKSANDAR SUXUKOVI] mentor: PROF. SPASOJE KRUNI] jul, 2004.

“ ôvek nije si}u{ni deo sveta, TEMA u wemu je sadràna celovita Tema diplomskog projekta je centar za zagonetka i odgonetka sveta. “ istraìvawe mita, wegovog smisla, porekla i sopstvenog razvoja kao elementa formirawa qudske svesti i modela dru{tvenog pona{awa Nikolaj Ber|ajev unutar civilizacija i kultura. Ako krenemo u definisawe i opravdavawe teme centra za mitolo{ke studije, od Ni~eove ideje da svaka velika kultura ima “ horizont okruèn mitom ” i to stavimo uporedo sa kulturno- istorijskim zbivawima, do dana{weg doba, pod kojima je na{ narod oblikovao i razvijao svest o sebi i svom okruèwu, moèmo da tvrdimo da se problemi sa kojima se kroz vreme susre}e, vrlo ~esto ponavqaju u sli~nim obrascima {to pokazuje da mitolo{ki krug kojem pripadamo kao narod jo{ nije formiran. Na{ mitolo{ki sistem pripada indo-evropskom sistemu, ali na{e nedovoqno poznavawe i razumevawe agra|eni diplomski radovi N

115 mitskih predawa unutar na{e istorije i kulture ~ini da danas veoma te{ko uspostavqamo zdrave odnose sa svojim okruèwem, i kao narod i kao pojedinci. Svaka kultura u sebi nosi svoje mitolo{ke sisteme, odnosno predawa o upisanosti ~oveka u univerzum, koji oblikuju modele pona{awa unutar kulture kojoj pripadaju. Jungova {kola razvila je hipotezu o kolektivnom nesvesnom kao o univerzalnom bezli~nom nasle|u svih qudi koje se sadrì u arhetipskim mitovima i oblicima koji sekundarno mogu postati deo individualne svesti. ali mit kao pojam nije stati~an ve} je u stalnom stawu promene. svaki ôvek ro|ewem i odrastawem, odnosno razvojem svoje svesti prolaze kroz mitske odnosa ~oveka i univerzuma, koji se taloè i razvijaju unutar wegove svesti i nesvesno prenose daqe. A to zna~i da bi se istraìvawem i razumevawem mitova koji danas ìve unutar na{e podsvesti, mogli preduprediti i usmeriti doga|aji kao posledice nerazumevawa odnosa unutar na{ih mitskih krugova i sistema. i ujedno sa sve ja~om i sna`nijom globalizacijom tj. interkulturalnim preplitawem, name}e nam se potreba za poz- navawem drugih mitolo{kih sistema radi jasnije i celokupnije komunikacije izme|u kultura i civilizacija.

LOKACIJA nasle|e i fizi~ku strukturu , i pretvori ih u Izabrana lokacija na Neimaru, pored arhitekturu centra. Svetosavskog platoa, sa Hramom Svetog Save i Tok projektovawa ispuwen je preplitawem spomenikom Kara|or|u, nosi u sebi neke od dva principa toni~nog i soni~nog, odnosno osnovnih mitskih tema i arhetipskih likova. zemqe i sunca, i sama arhitektura objekta Prisustvo Svetog Save i Kara|or|a daje ovom rezultat je te ambivalentnosti. prostoru posebnu energiju i atmosferu i Transparentno visoko i nisko prizemqe, opravdava postojawe centra u kome bi se delimi~no ukopani i upisani unutar vodenog

agra|eni diplomski radovi istra`ivala srpska i svetska mitologija. toka po obodu parcele na nivou niskog N Prisustvo narodne biblioteke kao palimpsesta prizemqa, sa izlo`benim prostorom sagledi- 116 nacionalne kulture, dodatno potvr|uje izbor vim sa visokog prizemqa iznutra i Neboj{ine ove lokacije. ulice spoqa, simboli{u toni~ni, odnosno zemqani princip. KONCEPT Sprat, vizuelno odvojen od prizemqa, svojom Proces projektovawa trebalo je da uspostavi formom, materijalizacijom i funkcijom pred- veze izme|u op{tih arhetipova i praslika, s stavqa solarni princip, odnosno simboli{e jedne, i forme i materijala sa druge strane, na polo`aj ~oveka u svetu ~ardaka sazdanog ni na lokaciji koja u sebi nosi svoje mitolo{ko nebu ni na zemqi. Geografski fakultet u Beogradu Studijska grupa Prostorno planirawe Diplomski rad: MRE@A NASEQA U FUNKCIJI IZRADE PROSTORNOG PLANA OP[TINE U@ICE

Diplomac: OLIVERA OBU]INA Mentor: dr DRAGUTIN TO[I]

OBRAZLO@EWE Diplomski rad pod naslovom ''Mreà naseqa u funkciji izrade prostornog plana op{`tine Uìce'' obra|uje sloènu problematiku planirawa mreà naseqa u op{tinskim prostornim planovima na primeru Uìca. Rad se sastoji iz vi{e poglavqa: Uvod; Faktori koji uti~u na razvoj naseqa; Sada{we stawe u mreì naseqa i Zakqu~ak. Autor mreù naseqa op{tine Uìce posmatra kao sloèn i dinami~an sistem od 39 seoskih i dva gradska naseqa, u kome se vr{i neprekidan proces demografske, morfolo{ke i funkcionalne transformacije. Kroz analizu kontinuiteta razvitka naseqa i naseqenosti teritorioje op{tine, autor istorijsko-genetskim metodama determini{e vi{e razvojnih faza (inicijalnu, fazu intenzivnog naseqavawa, faze primarne, industrijske i metropolitanske urbanizacuije). Poseban naglasak stavqa na veze i odnose u naseqskoj mreì koji su posledica razvoja op{tinskog centra Uìca i subcentra Sevojna. Na osnovu brojnih i temeqnih analiza pri kojima su kori{}eni relevantni fizi~kogeografski, demografski, ekonomski i socijalni indikatori identifikovani su dosad{wi problemi u razvoju mreè naseqa tj. date su analiti~ka osnova i ocena stawa za izradu strategije daqeg razvoja. Zatim, definisani su strate{ki agra|eni diplomski radovi

ciqevi i na koncu je dato plansko re{ewe prostorno- N funkcionalne organizacije naseqske mreè. Polaze}i od 117 principa odrìvosti, zakqu~eno je da se naseqska mreà op{tine mora kvalitativno transformisati (funkcionalno diverzifikovati) u uslovima demografskog slabqewa sela i ja~awa gradskih centara. U celini posmatrano, diplomski rad ima orginalnu teorijsko- metodolo{ku postavku i ~ini dobro koncipiranu i konzistenu studiju ~iji se rezultati mogu primeniti pri izradi prostornog plana op{tine Uìce. C VEDOÊWA

Qubica Rapai}, Fakultet primewenih umetnosti D. St. Pavlovi} UNI@ENI PROJEKTANT MOMIR KORUNOVI]

Povodom sto dvadeset godina od ro|ewa arhitekte Momira Korunovi}a, “Politika” je nedavno objavila zanimqiv ~lanak Slobodana @iki}a, pod naslovom: “Zatirawe izvornog nei- marstva”. U tom dopisu @iki} osu|uje Jagodince {to su “nadzidali sprat na zgradi Trgova~kog doma i uni{tili prvobitni projekat”. Po re~ima Aleksandra Kadijevi}a, pisca zapaène monografije o nekada uvaàvanom a potom nepravedno uniàvanom projektantu koji je, ina~e, svojim ro|ewem bio jako vezan za Jagodinu, izvr{ena je “nasilna modernizacija (pomenutog) objekta prvobitno izvedenog u nacionalnom stilu, koja je podrazumevala i uklawawe ukrasa i utisnula druga~iji, isprazan i bezli~an lik ovoj upadqivoj gradskoj palati”. Sre}om, Momir Korunovi} nije doìveo da vidi svoje obezvre|eno delo, jer je preminuo godinu dana ranije (1969). Me|utim, ovaj ina~e svojevrsni graditeq, doìveo je da mu se znatan broj wegovih najuspelijih projekata vi{om silom u potpunosti uni{ti usled ratnih i neprijateqskih dejstava ili, {to smatramo jo{ gorim i nemoralnijim, da se, mimo wegovog znawa i bez wegove saglasnosti, ti objekti uklone sa lica zemqe, na osnovu “stru~nih” mi{qewa i”odluka” wegovih kolega i drugih “mero- davnih” eksperata intelektualnog kova. O po{tovawu autora, o uvaàvawu autorskih prava- ne moè se, naravno, ni govoriti! Podse}amo samo na najuo~qivije primere: Monumentalno zdawe osobene arhitekture - Po{tu Beograd 2, kod èlezni~ke stanice u Beogradu, o{te}enu bombardovawem 1944. godine, “modernizovao” je arhitekt Pavle Krat, ve} 1947. godine1. Prostorna i savremeno shva}ena Sokolska ve`baonica pri Drugoj mu{koj gimnaziji, tako|e u Beogradu, izgorela jo{ 1941., potpuno je sravwena sa zemqom po~etkom osme decenije pro{log stole}a, zajedno sa preostalim pro~eqem i ostalim delovima Gimnazije, nastradalim u ratu. Po~etkom Drugog svetskog rata sru{eni su do temeqa i pravoslavni hramovi u Mariboru i Cequ, u Trwanima kod Slavonskog Broda. Wegovo najmonumentalnije spomen obele`je na Zebrwaku, podignu- to u slavu ~uvene Kumanovske bitke, visine skoro pedeset metara, minama je razneto skoro do temeqa. I ne samo u ratu - od strane neprijateqa, ve} i u posleratnom “mirnom” razdobqu, nastavqeno je sa uni{tavawem Korunovi}evih ostvarewa. Sru{ena je spomen

kapela u Ku~kovu, kod Skopqa. Godine 1953., uklowena je lu~na vedo~ewa S zgrada izme|u dva Svora u Beogradu, dok je impozantan Pirg u Svetom Naumu, kraj obala Ohridskog jezera, dignut u vazduh 1956. 119 godine. Korunovi}eva arhitektura nije po{tovana ni posle wegove smrti. Zgradu Trgova~kog doma u Jagodini ve} smo pomenuli. Po~etkom sedamdesetih godina poru{en je veliki Sokolski dom u U`icu, jer je “smetao” izgradwi `elezni~kih postorojewa na tek uspostav- 1 Slu~aj je hteo da se projektovawe takvog qenoj pruzi Beograd - Bar, a ostrvo Visu “smetala” je Korunovi- “modernizovawa” iscrtava za mojim su- }eva pravoslavna crkva. Bila je “na smetwi” ~ak i Tr`nica u sednim crta}im stolom u projektanskom zavodu Srbije. Prizrenu (sru{ena 1985) - i tako daqe! nim radovima na na{oj najveli~anstvenijoj sredwovekovnoj zadu`bini - na Visokim De~anima, zamolio sam ve} ostarelog nei- mara koji je neposredno pred Drugi svetski rat bio ve} uveliko zapo~eo zna~ajne, veoma stu~ne i visoko

Po{ta 2, kvalitetne radove na manastirskoj crkvi, pa i bo~na fasada na pojedinim drugim objektima u sklopu ove man- astirske celine, da svojim savetima i iskustvom Po{ta 2, pro~eqe potpomogne daqi tok konzervatorskih poduhvata, on se tada odjednom bio ozario, jer je shvatio da ga nismo bili zaboravili. înilo mi se toga trenutka kao da se bio i podmladio! Na {irom stru~nom sastanku odrànom u Akademiji nauka, Po{ta 2, sa podiuma je Korunovi} uzeo re~, poletno i izgled nakon ponosno, kao svojevremeno mladi i ko~operno rekonstrukcije sokolac {to je bio, Prihvatio je saradwu, pod- Takva ponièwa doìveo je Momir Korunovi} vla~e}i kako je, na poziv Kraqa Aleksandra, u “oslobo|enoj” i “savremeno shva}enoj” zemqi - tada to uìnio “kao Srbin, kao Pravoslavac, dostojanstveno ali veoma bolno. Nije mi, me|u- kao Arhitekta!” u to vreme, mislimo na posle- tim, poznato da je i jedan, ne samo na{ arhitek- ratno doba, bilo je zaista smelo tako ne{to po- ta, ve} i projektant sa bilo kog drugog geograf- noviti! A kada je trebalo sa nama da krene u skog podru~ja, doìveo takvu tragediju. O toj we- De~ane, na put skop~an prili~nim te{ko}ama, govoj sudbini smatramo da ni danas nije suvi{no pogotovu za osobe wegovih godina, toga jutra govoriti, ni pored dragocene monografije Alek- sam, dolaze}i na posao u Zavod za za{titu spo- sandra Kadijevi}a, koju je ovaj stru~wak tako sa- menika kulture, pred kapijom Konaka kwegiwe vesno i iscrpno podario budu}im pokolewima Qubice, zatekao Momira Korunovi}a. Do{ao je Korunovi}eve struke. Ono {to je Kadijevi} s da blagovremeno vrati kupqenu èqezni~ku pravom podvukao i {to najlep{e tuma~i pleme- kartu Beograd - Pe}, kako uplata ne bi propala. niti lik ovog ~oveka, saèto je u nekoliko re~e- Prethodne no}i bila mu je umrla k}i... Saop{- nica. Ponavqamo ih ovom prilikom: “Stradale u tio mi je to ucveqeni roditeq.... U De~ane vi{e nesre}nim vremenima mr`we, sukoba i civili- nije oti{ao! zacijskog udaqavawa balkanskih naroda, neke Odgovor na pitawe zbog ~ega su wegova zdawa Korunovi}eve gra|evine su postale svojevrsni nemilosrdno uni{tavana, leì mo`da u ~iweni- simboli tragi~nog bezumqa na{eg vremena. Ako ci koju je sam Korunovi} bio izgovorio u su ikad postojali ukleti pesnici, kompozitori i Akademiji nauka, da je bio Srbin - Pravoslavac slikari, onda je Momir Korunovi} zaista wihov - napokon i Arhitekta. Neka svako od nas razmi- graditeqski sabrat. Paradoksalno je da jedan sli i razvrsta nestalu Korunovi}evu zaostav- tako smeran ~ovek dobije oreol ukletog stvarao- {tinu u jednu od tri tako smelo navedenih kate- ca, zbog destruktivne agresivnosti koju su prema gorija. Nezavisno od istine {to wegovo delo wegovom delu ispoqili drugi qudi. Te{ko je pre- nije bilo u dovoqnoj meri prihva}eno, moèmo

vedo~ewa ìveti Korunovi}eve gra|evine poru{ene u ra- slobodno re}i da ono nije ni bilo shva}eno od S tu, ali je jo{ teè preìveti one koje su sru{ene generacija koje su posle wega nastupale i preuz- 120 u miru. Kao da su se sve zavojeva~ke sile koje su imale novo kormilo u arhitekturi na{e zemqe. harale balkanskim prostorom u ovom veku (HH U tom novom stremqewu ka savremenijim stavo- vek) prosto urotile da ru{e Korunovi}eve vima u arhitekturi, ne bi smeli da se zanemare gra|evine”. Priznajem, lep{e i ta~nije nije se i omalovaè pojedini raniji pravci u razvoju moglo napisati! ove na{e grane umetnosti, nezavisno od stepena I na kraju, jedan moj li~ni doìvqaj sa Momi- kojim je takvo stvarala{tvo bivalo prihva}eno rom Korunovi}em. Kada se {ezdesetih godina ili osporavano. pro{log stole}a pristupilo zama{nijim za{tit- U Beogradu, februara 2003. godine Branko Bojovi} Boìdar - Boà Petrovi}, arhitekt srpski - marginalije -

Kao student druge godine tada reformisanog fakulteta, Slobodan - Dane Ma{i}, pozvao me Arhitektonskog fakulteta morao samda u~im sta- je u posetu. Oti{ao sam. Predloìo mi je da tiku i otpornost materijala. Profesor nam je uradim monografiju o Boì Petrovi}u i wegov- bio Boìdar Tomi} a asistent Boìdar - Boà om delu. Odbio sam - ja se ipak bavim urbaniz- Petrovi}, Predrag Jovanovi}, Oskar Hrabovski. mom, iako sam obrazovan kao arhitekt. Nije ni Tada sam upoznao Boù Petrovi}a i s wim }u se dobro ni korisno da budem ono {to nisam i susretati celo vreme mojih studija, a i kasnije. radim ono {to ne znam. Odbio sam a bilo mi je Pored fakulteta, Boù Petrovi}a i Predraga ào - Ma{i} je Boì predloìo mene i Boà je Jovanovi}a sretao sam i na radnim akcijama, prihvatio. Ma{i} kaè i da se obradovao. gde su pomagali pripadnicima brigade Arhi- Dve godine kasnije, monografija je sasvim pri tektonskog fakulteta “Vera Blagojevi}” da spre- kraju, uradila ju je Sneàna To{eva. Nedavno, maju ispite iz stati~kih predmeta. Za razliku od objavqeno je ~etvrto po redu izdawe kwige o Bo- drugih profesora i asistenata koji bi brigadu ìnim ku}ama koje su pravi biseri na slamovima mo`da ispratili iz Beograda, a skoro je nikada na{ih novih naseqa, koja odlikuje najniì mogu}i ne bi pose}ivali, Boà Petrovi} i Predrag nivo kako arhitekture tako urbanizma. Boà je Jovanovi} su odra|ivali svoju dobrovoqno pri- zamolio da se u Izgradwi objavi tekst Milana hva}enu obavezu svim srcem, i bili su korisni. Lojanice sa promocije wegove kwige. U ovom tre- Tokom studija vi{e puta sam odlazio u kabinet nutku imam, jednostavno, potrebu da se pridru- Boè Petrovi}a, povodima kojih se danas ne ìm Milanu Lojanici i napi{em nekoliko re~i se}am ali se se}am da sam, jednom, neko vreme u kao moj prilog osvetqavawu dela moga neka- kabinetu bio sam i da sam tom prilikom detaqo da{weg profesora i to ovom prilikom i ~inim. razgledao Boìne akvarele na zidovima kabineta a naro~ito jedan od wih koji je bio pod ste- ∗ peni{tem za gorwi nivo kabineta. Kasnije sam ih gledano uzgred, kad god sam u kabinet dolazio. U vreme moga studentovawa Boà Petrovi} je Posledwi susret sa Boòm Petrovi}em na bio ~ovek vitak kao husar kako bi rekao Nikola studijama bio je 12.07.1963. godine - tada sam Dobrovi}, svetlo sme|, grubog, izbrazdanog lica, diplomirao pred komisijom u kojoj su bili hrapavog glasa, brkova ù}kastih i oprqenih cig- Mihajlo Radovanovi} - îka Mi{a, Uro{ Mar- aretama. U pona{awu bio je miran, staloèn - ne tinovi}, Borko Novakovi}, Bogdan Bogdanovi} i pamtim da sam ga ikada video iznerviranog i Boà Petrovi}. uzbu|enog. Prema studentima bio je qubazan,

Boù Petrovi}a sretao sam i kasnije, spora- vaspitan, prema svima jednak, dobronameran. vedo~ewa S di~no. Uvek smo se pozdravqali i me|usobno od- Bilo je potrebno da proìvim veliki deo nosili s po{tovawem, ali me|u nama nije bilo ìvota pa da shvatim o ~emu se ustvari radi - 121 nikakve posebne bliskosti - svako je i{ao svo- mnogo posle diplomirawa shvatio sam da je jim putem kroz ìvot. Boà Petrovi} tipi~an srpski seqak - fizionomijom, karakterom, odnosom prema radu, odno- ∗ som prema qudima, svemu. Upornost i radinost, uqudnost, po{tovawe i obzir prema drugima, Aprila dvehiqadite godine moj generacijski umerenost i skromnost, qubaznost, tiho uro|eno drug iz Petnaeste Beogradske gimnazije i sa gostoprimstvo, realno shvatawe ìvota i qudi, odsustvo nerealnih egzaltacija jesu osobine koje imawu tu|ih rezultata i jurwavom za replikama krase Boù Petrovi}a. Ali mu i {tete, decenija- dela velikih majstora arhitekture Zapada. U go- ma. Mislim da Boà Petrovi} vredi mnogo vi{e dinama posle Drugog svetskog rata iz na{e arhi- nego {to to qudi oko wega shvataju. Pritom, on tektonske prakse nestali su me|unarodni kon- sam nema dovoqno razvijenu samosvest o onome kursi, pa je i to pomodarstvo bilo neke vrste {to je radio i uredio, nema onu vrstu “~asne ostvarewa prema svetu, ali je sveukupan rezul- drskosti” koju je preporu~ivao Rajt i koja podra- tat ipak dosta skroman. Iako smo imali vi{e- zumeva bitku za sebe i svoje stavove, samopre- decenijski period, upravo eufori~nog gra|ewa, zentaciju, izvestan narcizam. broj vrednih, antologijskih objekata objektivno Pa ipak, Boà Petrovi} je uspeo. Rade}i dugo je mali - malo je toga {to imamo ~ime bismo i uporno, bez podr{ke i ozbiqne prezentacije mogli da se predstavimo svetu. koja je do{la srazmerno nedavno, tj. tek u kasni- U toj Graditeqskoj euforiji samo je mali broj jim godinama wegovog ìvota. qudi bio u stawu da se izdvoji iz masovnog pomodarstva i imitirawa drugih i da se posveti ∗ sebi i svom delu, svojoj arhitekturi. Jedan od tih arhitekata bio je Boà Petrovi}. Savremenu arhitekturu mojoj generaciji pre- Skloniv{i se u stranu od svih teku}ih i pomo- davao je Nikola Dobrovi}, ikona moje i neko- dnih trendova, on se posvetio arhitekturi na liko prethodnih geenracija. Onemogu}en da na~in kako je on to znao i razumeo. Kroz vi{e gradi i planira, Dobrovi} je napisao bar pola decenija nakupilo se na desetine ku}a, uglavnom metra kwiga o savremenoj arhitekturi, a tokom malih ali ku}a koje ~ine ~ast srpskoj arhitekturi leta drào nam je predavawa koja su obuhvatala na{eg vremena. materiju van nastavnog programa - bila je to tzv. letwa {kola koju je Dobrovi} prihvatio s veli- ∗ kim zadovoqstvom i s velikom odgovorno{}u se odnosio prema toj svojoj vannastavnoj obavezi. Imam jednu asocijaciju koju mislim da treba Tamo negde 1961-2 godine Dobrovi} nam je da kaèm ovde, tj. ba{ ovom prilikom. Wu mnoge odrào predavawe o Gaudiju a odmah iz toga i kolege arhitekti ne}e prihvatiti misle}i seriju predavawa o regionalnim {kolama arhi- arhitekturu kao skupove i nizove fizi~kih tekture u okviru moderne - o arhitekturi Brazi- formi tj. kao formalnu arhitekturu. Arhitek- la, Japana, Skandinavije, s posebnim osvrtom na tura, me|utim, ima svoj dru{tvenu su{tinu, ona dela Altta i Jakobsena.... Svojim epskim zama- je i posledica i uzrok jednog stalno novog, evo- hom Dobrovi} nas je stalno dizao u nebo, dizao lutivnog stawa koje proizvodi sve nove i novije nam tonus, uvla~io u svet arhitekture u kome je potrebe ~oveka za izgra|enim prostorom. on bio neprikosnoveni `rec, {to se za javnost Osniva~ antropogeografije Jovan Cviji}, potvrdilo tek izgradeom zgrade DSNO, na uglu veoma je precizno shvatio i opisao odnos ~oveka Nemawine i Kneza Milo{a ulice, za koji ansam- i prirode u prosotru, pre svega Balkana ali i bal verujem da je najve}e ostvarewe srpske uop{te. Dometi Cviji}evog dela jo{ uvek nisu arhitekture u dva veka istorije moderne Srbije. shva}eni do kraja i u potpunosti. Autor ovoga Ali - tada smo svi mi koji smo slu{ali Dobrovi- malog teksta misli da je u Cviji}evoj antropo- }a bili u nesvesnoj zabludi - svi smo mi taj regi- geografiji koren same su{tine geopolitike koaj onalizam zami{qali kao arhitekturu interna- je tako stra{no i surovo odre|ivala sudbinu cionalnog stila. Niko od nas tada nije imao ovoga naroda kroz svo vreme wegovoga trajawa svest o tradicionalnoj narodnoj arhitekturi kao na ovim prostorima.

vedo~ewa o arhitekturi podnebqa, niko nije bio ni blizu Cviji} je, po sre}i, formirao svoju geografsku S ideje da se lokalni, na{ (balkanski) izraz u {kolu i prakti~no }e vam svaki geograf znati da 122 arhitekturi traì u tradiciji. Utoliko pre {to kaè wegove sledbenike, izuzev jednog. Arhitekti je romanti~arski poku{aj s srpsko-vizantijskom ne}e znati da vam navedu nijednog, a trebalo bi arhitekturom doìveo neuspeh. da znaju bar jednog velikog Cviji}evog sledbeni- Rezultat takvog odnosa prema tradiciji bio je ka, trebalo bi da znaju da je u osnovi kolosalnog masovna pojava epigonstva, bio je nekriti~ko dela Branislava Koji}a Cviji}eva nauka antro- prihvatawe inostranih iskustava preko stranih pogeografije i da u svetlu te nauke delo Koji}evo arhitektonskih ~asopisa. Veliki talenti su pro- veoma dobija na zna~aju svake vrste, a pre svega tra}eni i tra}e se i danas u nekriti~kom preuz- u tome {to tu nauku Koji} svojim delom pretvara u neku vrstu primewene geografije, ali kroz Koji} kao profesor izuzetnog formata je, ta- arhitekturu. Razume se ne kroz arhitekturu for- ko|e, imao naslednike. Kao arhitektu, wega nas- me ve} kroz arhitekturu kao princip gra|ewa, tavqa Zoran Petrovi} a kao ruristu wega nas- kao princip odnosa ~oveka prema prirodi kao tavqa \or|e Simonovi} upravo zato zvani \oka najbitnijem faktoru koji opredequje sudbinu Seqak. ~oveka i naroda. Smatram da je arhitektura Zna~ajan deo arhitektonskih objekata Zorana jedan od najzna~ajnijih izraza odnosa ~oveka pre- Petrovi}a inspirisan je narodnom arhitektur- ma prirodi, razume se - tradicionalna arhitek- om, kako to svedo~e wegove kwige. tura naroda odnosno arhitektura podnebqa. Iz Na Arhitektonskom fakultetu koji, verovatno, te ta~ke gledi{ta, Koji}evo delo tek treba val- od osnivawa ima studente jako otmene da ne orizovati i tu }e, ube|en sam, biti velikih izne- kaèm ne{to ru`nije iz perioda mog klasnog na|ewa. vaspitawa, ~estiti \or|e Simonovi} dobio je Politiku ne volim i nikada nisam imao name- nadimak po predmetu koji je predavao a koji je ru da se wome bavim. Ipak veoma se trudim, i to morao da bude ispod interesa tako otmenih stu- od uvek, da politiku razumem jer mi ona, i bez denata kakvih je bilo na tom fakultetu. Ipak, mog pristanka, odre|uju sudbinu tj. sve ìvotne Simonovi} je stvarno bio hodaju}i Srpski etno- alternative. Zato sam se osposobqavao da shva- grafski zbornik koga je osnovao Cviji} - Simo- tam politiku i u wenom teoretskom i u wenom novi} je za ogroman broj sela u Srbiji, a wih prakti~nom, tj. pragmatskom delu, bez èqe da se ima samo oko {est hiqada, znao sve najbitnije politikom, bavim. Ovde }u navesti se}awe na porodice, znao wihove slave i odakle su stari- jedan davni, vi{e~asovni razgovor obavqen u nom tj. pre nego {to su se naselili u selima u prvoj polovini osme decenije pro{log veka tj. u kojima ih mi danas nalazimo. Po tome, vreme kada je ustavom iz 1974 godine Srbija Simonovi} je tako|e veliki Cviji}evac. razbijana i poniàvana. Razgovor je vo|en sa Pa ipak, kada se radi o arhitekturi, tj. onom ~lanom CK Srbije i CK Jugoslavije i, ba{ ne delu arhitekture koji se odnosi na arhitekturu slu~ajno, u zgradi tehni~kog fakulteta kod Vuko- podnebqa i gra|ewe u skladu sa tradicionalnim vog spomenika. Konstatacija tog partijskog ruko- narodnim graditeqstvom, mislim da se to danas vodioca tada bila je da su s komunistima i s nedvosmisleno, vidi, najve}i rezultat ostvario levim pokretom uop{te pre Drugog svetskog rata je Boà Petrovi}. bili skoro svi kwièvnici, glumci, veliki deo nau~ne elite, lekari, tehni~ka inteligencija... ∗ Trideset godina posle revolucije sa Savezom komunista Srbije nije vi{e niko - ni kwièvni- Nalazim da su u ostvarenom delu Boè ci, ni umetnici, ni inteligencija... a bilansi Petrovi}a najbitnije dve ~iwenice koje se ti~u komunisti~ke vlasti su, pored ostalog, uni{tena funkcije i forme wegovih dela tj. objekata. matemati~ka {kola Mihajlo Petrovi} - Mike Kada se radi o problemu funkcije mislim da Alasa, filozofska {kola Brane Petronijevi}, je Boà Petrovi} pokazo i dokazo da ceo savre- antro-geografska {kola Jovana Cviji}a i mnogo meni program ku}e za individualno stanovawe toga jo{. Cviji} kao bard srpske nauke pretvo- na gradski na~in, bez ostataka moè da bude ren je u sumwivo lice prema sistemu vrednosti sme{ten u objekat inspirisan tradicionalnom raznih partijskih komesara (setite se Vi}e iz narodnom arhitekturom. Ku}a Boè Petrovi}a je Nu{i}evog “Sumwivog lica”) i wihovih dou{ni- integralna stambena jedinica koja ima sve - ka i trabanata. Zato smo decenijama ~ekali na moderan funkcionalan stan u uèm zna~ewu re~i Cviji}eva Sabrana dela. Verovatno zato Brani- sa svim potrebnim funkcijama i prostorima, a slav Koji} u komunikaciji sa studentima nikada osim toga sadrì podrume, garaè, sobe za hobi, vedo~ewa S Cviji}a nije spomenuo a u svojim delima ga spo- tremove, terase i dr. - jednom re~i sadràj koji miwe nekako kao uzgred {to nikako ne moè da je vi{e nego dovoqan za komforno i savremeno 123 bude slu~ajno - Koji} nije ignorisao Cviji}evo stanovawe, na na~in primeren dana{wem teh- delo ali mu je bilo veoma potrebno da ne bude ni~om odnosno civilizacijskom nivou u najbo- predmet lin~a moralno i nacionalno nedo- qem zna~ewu re~i. raslih koji su kroz ìvot i{li iza svojih parti- Najve}i broj izgra|enih i isprojektovanih jskih kwiìca, jer je za wih mislila partija. objekata Boè Petrovi}a su objekti za individualno stanovawe, po pravilu slobodnostoje}i ∗ objekti i izgra|eni u malim naseqima. Ipak, ima i primera da su i mnogo ve}i programi nes- ture. I to su radili na isti na~in kao {to su tambenih namena uspe{no sagledani kako u generacije srpskih arhitekata, ranije, gradile u funkcionalnom, tako i u oblikovnom smislu. raznim “stilovima” - mogli ste da naru~ite ku}u Mislim da je Boà Petrovi} prvi me|u srp- u renesansnom, baroknom, venecijanskom ili skim arhitektima izvan svakog dokrinarnog, da nekom drugom “stilu”. Arhitekt, kao profesion- ne kaèm ideolo{kog odnosa prema arhitekturi, alac i poznavalac stilova, napravi to {to dakle izvan bilo kakvog apriornog teorijskog ho}ete i na na~in na koji ho}ete. Srpski eklek- stava, tj. ube|ewa ili predube|ewa. Sasvim jed- ticizam ima i gra|ewe u maniru tradicionalne nostavno i prakti~no, primerom je pokazao da se narodne arhitekture kao svojevrsnom “stilu” tj. savremeni zahtevi prema izgra|enom prostoru maniru. Razume se da je taj objektivno zanatski mogu zadovoqiti objektima inspirisanim tradi- posao samo ponavqawe mrtvih i ve} iìvqenih cionalnom arhitekturom podnebqa tj. naroda. arhitektonskih formi. Tako npr. stambene ku}e Drugo va`no pitawe ti~e se forme, tj. oblika, Dragi{e Bra{ovana izgra|ene u Jagodini pede- formalne arhitekture objekata Boè Petrovi}a. setih godina a inspirisane arhitekturom tradi- Tokom 20-og veka imali smo nekoliko poku{a- cionalne moravske ku}e ne prelaze nivo zanata ja va}awa tradicionalnoj arhitekturi. i arhitektonske konfekcije, iako se radi o Na samom po~etku 20-og veka pa sve do tride- velikoj kreativnoj li~nosti srpske arhitekture. setih godina, u okviru romanti~arskog pokreta, Jednostavno, Bra{ovan je kao velemajstor, uglavnom eklekti~ke provenijencije, pored arhi- pokazao da i to moè kada se to od wega traì. tekture internacionalnog romantizma (uglavnom Nalazim da je slu~aj Boè Petrovi}a u Momir Korunovi}) imali smo i poku{aje nacio- su{tini druga~iji, i to bitno. A su{tinska raz- nalnog romantizma (Momir Korunovi}, Petar i lika, po mom shvatawu stvari jeste u tome on ne Branislav Krsti}, Milica Krsti} i dr.), koji su ponavqa forme tradicionalne arhitekture ve} poku{avali da se oslone na iskustvo Vizantijske ih koristi asocijativno. Ne radi se dakle o pon- arhitekture ali i na tradicionalnu narodnu avqawu pro{log, ne radi se o citatu kome se arhitekturu. prilago|ava funkcija ve} obratno - radi se o Posle Drugog svetskog rata, u okviru ideolo- bezuslovnom po{tovawu funkcije i “obla~ewu” gije socijalisti~kog realizma javqa se koncep- te funkcije u arhitektonske forme koje asocira- cija arhitekture “nacionalne po formi i klasno ju na oblike tradicionalne narodne arhitek- po funkciji”, pa se javqaju poku{aji (Dragi{a ture. Oblici tradicionalne narodne arhitek- Bra{ovan i dr.) da se novi objekti stanovawa, ture na taj na~in produàvaju svoj ìvot u drugom zadru`ni domovi i drugi objekti grade “s pozi- vremenu, na drugi na~in i na objektima druga- vom” na iskustvo tradicionalnog graditeqstva. ~ijih funkcija i strukture, ali i u drugom okru- Oba navedena poku{aja propala su iako je èwu, tj. prostornom kontekstu. Naime svaka nekakvih rezultata bilo. poznata forma iz repertoara tradicionlane Krajem dvadesetog veka vra}awe tradicional- arhitekture moè sekoristiti direktno, tj. moè noj arhitekturi ima dva osnovna toka. se reprodukovati prema okolnostima tj. prema Najpre, u vezi s osloba|awem Srpske pravo- potrebi. U takvom postupku nema razvoja, forme slavne crkve strahovitog ideolo{kog i politi~- se mogu ponavqati do u beskona~nost ali }e sve kog pritiska, najnovije crkveno graditeqstvo u to biti varijeteti istog. I obratno - svakoj od srpskim zemqama ponovo traì inspiraciju u poznatih formi iz tog istog repertoara tradi- iskustvima vizantijskog kulturnog kruga, {to se cionalen arhitekture moè miti predmet arhi- moè i razumeti s obzirom na dugogodi{we tektonske analize sa èqom da se razvije sistem potiskivawe Srpske pravoslavne crkve kao asocijativnih formi ~ime se oboga}uje izra-

vedo~ewa investitora. Drugi tok je povratak tradicional- àjni re~nik arhitekture a ìvot tih formi nas- S noj narodnoj arhitekturi kao inspiraciji - taj tavqa u vremenu i prostoru. 124 tok je osim Srbije zahvatio i Makedoniju i Bosnu Da bih jasnije prikazao razliku u postupku ko- i Hercegovinu. Mislim da je u toj grupi autora ju mislim da vidim, navodim primer. Zamislite jedini pravi rezultat ostvario Boà Petrovi}. autora koji svoj objekat re{ava kopirawe for- U ~emu je su{tina wegovog uspeha? me tradicionalne moravske ku}e (oblik, propor- Ubedqivo najve}i broj autora koji je projekto- cije i sl.), {to je pristup direktnog kopirawa vao i gradio u maniru tradicionalne narodne forme u koju se ubacuje nekakva funkcija i to arhitekture koristio je nau~ne arhitektonske uporedite sa zgradom Narodne biblioteke forme, forme iz jedne faze razvoja te arhitek- Srbije Ive Kurtovi}a koju ja vidim ako izrazitu i jasnu asocijaciju na istu vrstu na{e tradi- na{li kao slu~ajni i nepotrebni qudi itd. cionalne ku}e - na moravsku ku}u. Razmi{qam, razume se, i o tome da li bi Boà Zbog druga~ijeg pristupa Boà Petrovi} kori- Petrovi} bio stvarno dobar profesor projekto- sti forme iz repertoara tradicionalne naro- vawa, ili bi studente uveo u manir a kod wih dne arhitekture sa slobodom koju drugi arhitek- izazvao otpor u~e}i ih ne~emu {to je ispod ti nemaju - wihovo delo karakteri{e ugalvnom wihovog ideala tj. ispod wihove otmenosti i korektnost u kori{}ewu formi ali i akademska urbanosti. Razmi{qam znaju}i iz iskustva da je uzdrànost da ne kaèm neka stisnutost, nemawe ìvot pun paradoksa i principijalnih i neprin- zamaha. I obrtno - Boà Petrovi} s lako}om cipijelnih obrta. tretira svoje objekte i to u svemu - od na~ina kako se osloba|aterenado tretmana potkrovqa ∗ i krova. Ta razlika u tretmanu nalazim da ima uzrok u Danas je svima koji se ozbiqno bave arhitek- tome {to je Boà Petrovi} graditeq po svom turom jasno da je Boà Petrovi} svojim delom genetskom sklopu a ne graditeq koji je (samo) uspostavio jedan sistem vrednosti u odnosu na u~en i nau~en. Boà Petrovi}, imam utisak, na objekte za individualno stanovawe, a to je bar zadati problem reaguje spontano i instinktivno 80% sveg stanovawa u Srbiji. Da li je to dovo- bar isto toliko koliko i racionalno, deluje sa qno za reafirmaciju tradicionalnog narodnog lako}om i prirodnim zamahom genetski pre- graditeqstva i kori{}ewa wegovih rezultata na dore|enog graditeqa. I to je, mislim, glavni savremen na~in metodom Boè Petrovi}a ili razlog zbog ~ega postiè druga~iji, ve}i rezultat druga~ije, podrazumevaju}i pod tim boqe od nego drugi iz kluba graditeqa inspirisanih onoga kako radi Boà Petrovi}? Da li to moè tradicionalnim narodnim graditeqstvom. biti osnova za formirawe jedne na{e (balka- nske) {kole regionalne arhitekture pokaza}e ∗ vreme tj. sledbenici. Za Boù Petrovi}a ima jo{ malo - on je ~asno obavio svoj posao po Kwige Boè Petrovi}a nose naslov koji odgo- najboqoj savesti i najboqem znawu, sklopqen od vara samoj su{tini stvari - wegovi objekti su mo}nih investitora i wihovih hirova. nastali na podsticaj ima iskustva tradicionalnog graditeqstva, a sve ostalo - to je on sam, ∗ tj. wegovo shvatawe tradicije i savremenosti, wegovo shvatawe su{tine i forme, lepog i nele- Ovih nekoliko marginalija nastalo je zato pog, arhitekture i antiarhitekture. {to sam imao potrebu da se odredim prema delu arhitekte Boè Petrovi}a jer je to delo bitna ∗ pojava u srpskoj arhitekturi na{ega vremena. Moj odnos prema tom delu nu`no i neizbe`no je Razmi{qaju}i danas, skoro ~etrdeset godina ograni~en mojim znawem - ja sam opredeqen da posle diplomirawa, o qudima i okolnostima se bavim urbanizmom od studentskih dana. Ne vremena u to doba, mislim kako bi za sve one bavim se dakle projektovawem i gra|ewem pa je generacije kojima je predavao Branislav Koji} otuda, verovatno, i moj pogled malo iskosa i sa bilo mnogo boqe da im je malo mawe predavao strane na delo Boè Petrovi}a ne{to {to }e industrijske objekte, iako je on to tada najboqe mo`da izazvati reakcije kolega projektanata. znao, a malo vi{e svoje poimawe Cviji}eve Razume se, wima se izviwavam sasvim iskreno antropogeografije, kako bi bilo boqe da je ali im i poru~ujem da ove marginalije shvate i

Dobrovi} osim savremene arhitekture predavao kao moju reakciju na wihovo }utawe oko dela vedo~ewa S i urbanizam, pa i o tome ostavi bar isto toliko Bo`e Petrovi}a koje traje mo`da previ{e dugo. kwiga koliko ih je ostavio o savremenoj arhitek- 125 turi, da je Bo`a Petrovi} predavao mawe statiku a vi{e projektovawe stambenih zgrada, ili mo`da kako se prave onako dobri i ne`ni akvareli kakve je on pravio, kako bi bilo mnogo boqe da su na Arhitektonski fakultet bili pri- pu{teni mnogi koji su po mnogo ~emu bili elitni ili bar izuzetni, umesto onih koji su se tamo K WIGE

Ida Stojanovi}, Arhitektonski fakultet Danijela Rankovi}, Arhitektonski fakultet Marina Kne`evi}, Fakultet primewenih umetnosti Ljiljana Blagojevi} MODERNISM IN SERBIA THE ELUSIVE MARGINS OF BELGRADE ARCHITECTURE (1919-1941.) The Massachusetts Institute of Technology Press and Harvard University Gradute School of Design, Cambridge, Massachusetts, 2003. Photographic preparation by Dejan Vla{kali}

Qiqana Blagojevi} je ve} svojom prvom kwigom “Moderna ku}a u Beogradu (1920-1941.)”, u izdawu Zadu`bine Andrejevi} 2000., pokazala svoju naklonost ka istraìvawu i istoriografskoj obradi na{ih arhitektonskih zbivawa u periodu izme|u dva svetska rata. Bilo je, stoga, prirodno da svoj spisateqski rad nastavi i pro{iri na {iru temu iz ovog razdobqa, pa u tom svetlu vidimo i nastanak wene nove kwige “MODERNIZAM U SRBIJI”. Posebno obele`je ~ini ovu kwigu izuzetnom, jer ju je na engleskom jeziku napisao na{ autor, koji ìvi i radi u na{oj sredini, a objavile ugledne inostrane ustanove. U svom uvodniku Q. Blagojevi} daje obja{wewe podnaslova kwige “The elusive margins of Belgrade architecture 1919-1941.” (u pribli`nom prevodu “Nejasne margine beogradske arhitekture 1919- 1941.”), iznose}i okolnosti koje su na{u arhitekturu dràli izvan glavnih tokova evropskog modernizma. Kao jedan od va`nih razloga {to su do nas doprli samo odblesci nove svetlosti ona vidi u ~iwenici da na{i stvaraoci nisu bili ni u~enici ni prijateqi sa nosiocima pokreta, pri ~emu ne zaobilazi ni uticaj geografskih, socijalnih, ekonomskih i kulturnih uslova na stvarala~ku klimu u na{oj zemqi. U daqem tekstu pratimo kako posleratna razvojna zaostalost Beograda i wegov status jedne od bezna~ajnih evropskih prestonica polako nestaju i on vremenom ulazi u rang zapaènih kontinentalnih gradova. To pogoduje i pove}anoj graditeqskoj aktivnosti, i u paralelnom hodu akademizma, secesije i nacionalnog stila, pa preko usputne

»papirne arhitekture«, na{e neimarstvo stiè do 1928. i wige formirawa Grupe arhitekata modernog pravca 1928. Ovim K zna~ajnim doga|ajem zapravo i po~iwe istorija na{e Moderne. Q. 127 Blagojevi} u svom uvodniku zakqu~uje da su osniva~i Grupe Milan Zlokovi}, Branislav Koji}, Jan Dubovi i Du{an Babi}, uz nekoliko drugih saboraca, u petnaestak godina pre drugog svetskog rata, postigli svoj primarni ciq i utemeqili ideolo{ko zdawe na{e moderne arhitekture. Glavni kwi`ni sadràj podeqen je na pet poglavqa: Shift (Pomak), Construct (Gra|ewe), Exposure (Izloènost), Byt mode (Vid svakod- nevice), Departure (Odlazak) i na zakqu~ak Vision na{e sredine i okruèwa, pa preko niza (Vizija, gledawe). raznovrsnih pojava i doga|aja sve do pravih Na po~etku prvog poglavqa pisac pruà monografskih prikaza li~nosti i dela ~itaocima ìvopisnu sliku doìvqaja i utisaka najzna~ajnijih nosilaca pokreta – Milana mladog Korbizjea prilikom posete Srbiji tokom Zlokovi}a, Dragi{e Bra{ovana i Nikole 1911. godine. Ovim lepim preludijem ìvahnih Dobrovi}a. Grupa arhitekata modernog pravca, tonova ~italac se prikladno uvodi u kao okosnica pokreta, prikazana je svestrano istraìva~ki i analiti~ki miqe ove sve od wenog osnivawa do laganog nestajawa. U istoriografske studije. nizu stvaralaca koji su pri{li Grupi ili je Zenitizmu, kao vaqda jedinom na{em umetni~kom pratili, zapaèno, rekli bismo i pokretu sa me|unarodnim ugledom i, ~ak, revalorizovano, mesto dobio je Mom~ilo izvesnim uticajem, posve}ena je du`na pa`wa. Belobrk. Iako bez neposredne veze sa na{im prvim Na zavr{nim stranicama, pod naslovom VISION modernistima, oko wega je formirana (vi{e kao akt gledawa, a ne predvi|awe), u stvarala~ka atmosfera koja je posredno konerkstu delimi~no pro{irenom na neke druge pogodovala pojavi na{e Moderne. U tom smislu nau~ne oblasti, nalazimo i kratko obra}awe Blagojevi} je na{la slikovitu sponu izme|u razmi{qawima o arhitekturi Koji}a, »papirne arhitekture« Jo(sifa) Kleka i prve Zlokovo}a, Korbizjea i Dobrovi}a okon~ano moderne zgrade kod nas – Zlokovi}eve sopstvene pitawem (u slobodnom prevodu): Ne bi li smo ku}e. Jedna stara fotografija ove znamenite tako mogli da ponudimo stav da su okasnelost i ku}e propra}ena je zanimqivim komentarom nezaokruènost bili u samoj osnovi moderne napisanim ve{tim literarnim perom. arhitekture u Srbiji? Nama se ~ini da je Qiqana Blagojevi}, potom, suverenim vladawem Qiqana Blagojevi} svojom kjnigom upravo dala materijom i visokom jezi~kom ve{tinom vodi potvrdan odgovor na ovo pitawe. ~itaoce prostorima na{eg graditeqskog i Kwiga “MODERNIZAM U SRBIJI” svakako teoretskog stvarala{tva tokom jedne i po zasluùje i {iri prikaz, ali okvir ~asopisnog decenije do po~etka drugog svetskog rata. Poput osvrta nam nalaè da ovaj napis svedemo na sna`nog zuma ona svoje izlagawe usmerava na zavr{ni rezime: panoramsku {irinu da bi suàvawem ugla do{la Svojim istraìva~kim, analiti~kim, kriti~kim i do najsitnijih ali nezaobilaznih detaqa. Tekst sinteti~kim pristupom, Qiqana Blagojevi} je prati obiqe ilustrativnih priloga sastavqenih ostvarila delo visoke vrednosti sa dosad od crteà i fotografija od kojih se mnoge po najboqom istoriografskom obradom na{e prvi put pojavquju u javnosti, pri ~emu ovde Moderne u razdobqu od 1919. do 1941. godine. podrazumevamo na{u javnost, jer za onu Prevedena na na{ jezik ova kwiga bi morala da inostranu one su sve novost. Umereni broj se na|e u obaveznoj literaturi za fakultetski dobro odabranih citata drugih autora je ume{no predmet Istorija moderne arhitekture. wige

K plasiran i povremeno lepo oìvqava tok Kada na kraju, posle detaqnog upoznavawa sa pi{~evog govora, a ne optere}uje ga pre~estom 128 sadrìnom, ~italac zatvori kwigu i na pole|ini upotrebom, kako to neretko biva u ovakvim omota na|e pohvale poznatih svetskih imena (K. studijama. Ovde bismo mogli da primetimo da Frampton, L. Woods, P. Kaufman, A. Moravanszky), su, u ina~e grafi~ki veoma dobro realizovanoj shvati da one nipo{to nisu kurtoazne prirode i kwizi, citati prenagla{eni {tamparskim da ova kwiga uistinu (i najzad!) pruà priliku slogomi i da su tako, bar vizuelno, dobili ve}i inostranoj, prevashodno stru~noj javnosti da se zna~aj od potrebnog. na pravi na~in upozna za jednim va`nim U svojoj sadràjnoj strukturi kwiga ima nekoliko periodom na{e kulturne istorije. slojeva od, kako smo ve} rekli, op{te predstave Milorad H. Jevti} Marta Vukoti}-Lazar BEOGRADSKO RAZDOBQE ARHITEKTE NIKOLE DOBROVI]A Izdava~: PLATO

"U domu nauke, starao se o odbrani istine, a ne o slavi svoga imena"

Promocija kwige "Beogradsko razdobqe arhitekte Nikole Dobrovi}a (1945-1967)" odr`ana je u Kolar~evoj zadu`bini novembra 2002. godine. O kwizi su govorili prof. dr Ru`ica Bogdanovi}, akademik Vojislav Kora}, prof. dr Ranko Radovi} i autor mr Marta Vukoti}- Lazar.

Prof. dr Ruìca Bogdanovi}: Pozvana da govorim o kwizi pitala sam se {ta se mo- è re}i za 15 min. o autoru kakav je Nikola Dobrovi}. [ta se moè re}i o wegovim projektima, o realizaciji zgrada, o nau~nim radovima, o istraìvawu, stru~nom delovawu i {ta se moè re}i o wegovoj edukativnoj aktivnosti, o obrazovawu studenata. îni mi se da bi samo ~itawe biografije, kao i navo|ewe svih priznawa, svih nagrada koje je dobio za svoj angaòvani rad, tra- jalo 15 min. Pitala sam se {ta moè ~ovek re}i o kwizi autora Marte Vukoti} koja je, da bi predstavila to delovawe, okruèwe i kontekst delovawa, obradila vi{e od 1300 dokumenata, da bi samo osvetlila to vreme. Tako da sam zakqu~ila da ne}u govoriti niti o biografiji autora Nikole Dobrovi}a, niti o wegovom doprinosu i zna~aju srpskoj Moderni. Ostavqam ~itaocima da se sami s tim upoznaju. Govori}u o nekim od poruka koje je kwiga u domenu urbanizma prenela ili ostavila utisak na mene. Velika va`nost i zna~aj kwige je pre svega u izboru same teme. Kako sam autor u uvodnom delu kaè, jedan od ciqeva kwige, ako ne i pre- vashodni ciq, je da se da op{ti pregled na vreme srpske moderne,

a to je, naravno, nemogu}e bez osvrta na svakog od graditeqa wige srpske moderne ponaosob. Slaèm se potpuno s tim i ovo je zapra- K vo po~etak rada na ozbiqnoj istorijskoj, faktografskoj gra|i koja 129 postaje jedan temeq u tome. (…) Rekla sam da }u govoriti o porukama koje kwiga prenosi meni. Po~e}u od ne~eg {to mi se ~ini najzna~ajnijim za sve one koji se bave urbanisti~kom praksom danas. Na to me podsti~u upravo projekti iz perioda wegovog bavqewa praksom tokom 46 godina. Re~ je o desetak projekata makrocelina Beograda ure|enih u jednom trenutku. To je op{te uverewe protagonista urbanizma i pro- gresisti~ki orijentisanog stava, kojem pripadaju {iroj javnosti za upoznavawe sa sopstvenom kul- i protagonisti moderne, da se grad i da se ìvot turnom ba{tinom. grada moè mewati kroz mewawe jedne sveop{te forme. Ono {to do mene stiè kroz te projekte Akademik Vojislav Kora}: jeste ideja o nerazlu~ivom delovawu arhitekture (…) Podse}am slu{aoce da na{e kazivawe o i urbanizma odnosno urbanog okruèwa. To je kwizi ima dvosmerno zna~ewe: u sredi{tu pa`- ne{to {to smo mi u na{oj praksi zaboravili i we je Nikola Dobrovi}, ali, istovremeno, pred {to je, pogotovu ako se osvrnemo na realizaciju nama je tekst o Dobrovi}u. U ovoj monografiji, posledwih 10 godina, poruka koja dopire do nas mnogobrojni podaci o Dobrovi}u bri`qivo su iz onog vremena, podse}aju}i nas da je samo tako sabrani i protuma~eni, {to omogu}ava da se we- mogu}e delovati, ostvarivati dobre planove i govo delo sagleda na pravi na~in. Teì{te, u dobre gradove. Naravno, podse}am da je to ne- skladu sa naslovom, je na beogradskom raz- {to {to se sada, u aktuelnom trendu urbanisti~- dobqu, ali izloèna materija sa komentarima ke prakse, ponovo fokusira i favorizuje kao pruà dovoqno podataka za Dobrovi}evo delo u dobra praksa. Re}i }u koju re~enicu i o samim celini. Celina kwige napravqena je smi{qeno, projektima. Wegovo razumevawe urbanizma kao uz pouzdano usmerewe na glavno razdobqe ì- integralne discipline, gde se ne zaboravqa vota i rada Nikole Dobrovi}a, kao zaseban deo nijedna od funkcija, posebno stavqaju}i akcenat celine. Impresivno deluje obim Dobrovi}evog na funkciju saobra}aja, razumevaju}i da je to rada u celini, posebno u beogradskom razdobqu. funkcija koja je dominantno uticala na moderni Mnogobrojne su zamisli Dobrovi}eve, bilo u grad, na grad 20 veka, zna~i wegovo formirawe. vidu projekata, bilo u skicama u kojima je jasno Poseban zna~aj Dobrovi} daje funkciji zeleni- saop{tena osnovna ideja u oblasti urbanizma. la, kulturno-istorijskom nasle|u i, naravno, Dobrovi} je bio izuzetno temperamentan radnik, ponovo podse}am da su to sve oni postulati koji moè se re}i da je ostao dosledan u {iroko se ponovo reafirmi{u sada kada je to pozitiv- shva}enom smislu Moderne. Funkcija i racio- na urbanisti~ka praksa. To pokazuje da je on nalna konstrukcija su bile osnove projekta. Iz delovao ne samo u svom vremenu, nego je ostavio prostora proizlaze oblici kao jasno defin- traga i jo{ uvek moèmo govoriti o nekom konti- isani volumeni koji se raspore|uju u celini, a nuitetu pozitivne urbanisti~ke prakse. Vra}aju- prate ih zatvorene povr{ine, otvori, elementi }i se na projekte, smatram da ova kwiga nudi strukture. Posebno je vredan pa`we urban- materijal za istraìvawe i valorizuje va`nost isti~ki projekat novih celina i novih re{ewa u i zna~aj tih projekata. Projekti za mapu o celi- postoje}im celinama, izrazit u Dobrovi}evom ni Beograda su slede}i: Dvorska ba{ta, kom- radu, smisao za simetriju celine. pleks Ta{majdanskog parka, Terazijska terasa, (…) Iako u arhitekturi u uèm smislu Dobro- Kalemegdan, Slavija, Pozori{ni trg, leva obala vi} deluje protiv svih nosilaca Moderne, on Save koja je po~etak ideje o Novom Beogradu, prekida sa vekovnom tradicijom akademskog na- savska padina, dva stambena naseqa jedno za ~ela komponovawa forme. Wegova dela sadrè Pionir drugo za Prokop, prototip fiskulturnih bitne odrednice klasi~ne tradicije. Ve} sam terena koji bi trebalo svuda po gradu da budu rekao da wegov rad, na izvestan na~in, pred- razme{teni, kao odgovor na zadovoqewe potre- stavqa klasicizam, iako na oko to deluje, u ba rekreacije. Nijedan projekat nije realizo- pore|ewu sa ranijom akademskom arhitekturom, van. Naravno da se prepoznaje da su u pitawu kao namerni haos. Zakqu~i}u: Marta Vukoti} kqu~ne makroceline Beograda. Smatram da je Lazar zasluùje pohvalu za delo izgra|eno na va`no da se napravi analiza zbog ~ega to nije osnovama istorijsko-umetni~kog obrazovawa,

wige realizovano. stru~nog iskustva, predanog rada, posve}eno na- K (…) îtaju}i kwigu, napravila sam jednu para- {em uglednom arhitekti i graditeqskim i umet- 130 lelu izme|u pionirskog rada Nikole Dobrovi}a ni~kim prilikama u vreme wegovog delovawa. u vreme moderene u na{oj sredini i, ~ini mi se, pionirskog rada autora Marte Vukoti} Lazar, Prof. dr Ranko Radovi}: na formirawu temeqne istorijske gra|e za pro- (…) Sudbina mi je dodelila da sedamdesete u~avawe jednog vremena. Usudila bih se da kaèm godine vodim predmet koji je Nikola Dobrovi} da autor kakav je bio Nikola Dobrovi} zaslu- utemeqio. Moète misliti {ta je za mla|anog ju- ùje jednu ovakvu kwigu. Kwigu preporu~ujem, pre no{u bilo da do|e na mesto Nikole Dobrovi}a, svega, studentima arhitekture, stru~noj javnosti, tog xina, tog mo}nika maloga rasta, ogromne energije, velike strasti, neslu}ene qubavi, isti~kim, onda nema ni struke, ni nauke, tada ni drskosti, lepote, duhovnosti, jedne li~nosti koja svi veliki titulari, ni sve profesorske i druge je zaista to bila. Do{ao je iz prakse direktno, akademske titule, nemaju vi{e nikakvog smisla. kao {to se kaè, sa crta}eg stola Zavoda za urbanizam Srbije. U{ao je u {kolu na velika autor kwige: vrata, dao bog kod nas su u {koli vrata. Wegov (…) Ja }u se potruditi prosto da sumiram neka predmet, Savremena arhitektura, bio je fakul- svoja iskustva tokom rada na ovoj kwizi. Na tativan. Brzo je, pod pritiskom studenata, sle- samom po~etku, naravno, susrela sam se sa razn- de}e godine ve} postao obavezan i tako je bilo im otporima. Ipak od svega je bila ja~a moja od 1951. do nesre}ne 1967. godine kada je umro èqa da svoja sazawa o prof. Dobrovi}u pode- u 70-toj godini ìvota. Tih 15-tak godina svi smo lim sa budu}im ~itaocima. mi bili zaista op~iweni Nikolom Dobrovi}em. Na to me je povuklo jedno pismo. Na{la sam Meni se ~ini da je Marta Vukoti} - Lazar isto pismo koje su on i wegov brat Petar Dobrovi}, tako op~iwena Nikolom Dobrovi}em, s tim {to zajedno sa Miroslavom Krleòm i Kostom je ona kao istori~ar umetnosti mirna, trezvena, Strajni}em, uputili svojoj majci. Oni su vodili ona je istoriograf ona se drì faktografije. ra~una o svojoj majci do smrti, i pisali su joj iz (…) Dobrovi} je bio jedna slojevita li~nost. svih krajeva sveta. Bavili su se politikom i ba- To je bio ~ovek koji je pisao svojom rukom i svo- vili su se kulturom u svetskim razmerama, ali jom ma{inom i sa svojom ogromnom erudicijom nikada nisu zaboravili na wu. To mi je bilo ostavio pisani trag kakvog nije bilo. Drugo {to interesantno, a potom i veliko prijateqstvo se pamti to su predavawa Nikole Dobrovi}a. izme|u Strajni}a, Krleè, Petra i Nikole Dobrovi}a je ~ovek koji izlazi pred vas, koji Dobrovi}a. ima strast, ima energiju, ima znawe, ima voqu, Nikola Dobrovi} je, po mom mi{qewu, sebe sre|enu glavu i ~vrsta uverewa. Moè se to "prepoznavao" u Beogradu. Ta wegova èqa da vama svi|ati ili ne, ali to je Nikola Dobrovi}. do|e u Jugoslaviju, da do|e u Beograd, mo`da je Tre}e, to je arhitekta, graditeq. Kakve su mu proistekla iz ideje jugoslovenstva, koja je za ku}e, ja sam o tome dosta pisao, to se zna, ali on mene fascinantna. Mo`da i nije trenutak, ali je ku}e pravio, to je majstor izvo|a~, da li na prosto mislim da je to jedna ideja koja je te Lopudu, da li u dubrava~kom prostoru, da li u vrhunske umove uspela da objedini. Oni su govo- Herceg Novom. êtvrto, on je urbanista. Danas rili prosto istim jezikom. Tada{wa Evropa je vi ne smete biti arhitekta i urbanista. Oprede- govorila istim jezikom, arhitektonski objekti su li se {ta si. Mi smo isparcelisali gra|ewe u korespondirali. ku}e, u urbanisti~ke planove, jedino {to smo (…) Potrudila sam se da prikupim, a, evo, zaboravili to je qudska egzistencija u gradovi- izdava~ je i objavio svu tu dokumentaciju, koja ma, u ku}ama, jedna velika sinteza, jedna velika }e, nadam se, biti korisna.To je kwiga o ~oveku duhovna integracija, jedan veliki senzibilitet koji je pripadao iskqu~ivo struci, sve drugo je koji je Dobrovi} imao. bilo mawe va`no. Ba{ iz tog razloga sam sma- (…) Dobrovi} je bio i pedagog. On ima onu trala da je ovu gra|u o Dobrovi}u svrsishodno u harizmu, snagu da u~i druge, ali ne tako da ih celosti objaviti, jer nas kriti~ar nad prilago|ava sebi, nego da im ostavqa vreme i kriti~arima- VREME, neprestano podse}a da prostor da se sami razviju. Ima sada puno pro- treba ìveti po uzoru na ovakve qude. fesora u Beogradu koji su bili wegovj |aci. Kwiga Narte Vukoti} Lazar je jedna ozbiqna istoriografska kwiga, puna podataka puna na-

nosa i slojeva o ovom neobi~nom, fantasti~nom wige graditequ, arhitekti, urbanisti, pisacu, K istraìva~u, ~oveku kulture i ~oveku ìvota. 131 (…) Dakle, ho}u da zavr{im s tom qudskom stranom kolege Dobrovi}a, nemojte to potcewi- vati. Ja znam da to sada deluje pateti~no, ali onog momenta kada u arhitekti, u urbanisti, u profesoru, u nau~niku, u istraìva~u nema vi{e te ìvotne energije, te qubavi za lepim, za uzvi- {enim, za smislenim, za stvarala~kim, za human- Slobodan N. Nenadovi} ILUSTROVANI RE^NIK IZRAZA U NARODNOJ ARHITEKTURI Izava~: Prosveta, Beograd

Svakodnevno nestajawe raznovrsnih objekata narodnog graditeqstva usled nedovoqno razvijene svesti o wihovoj vrednosti i slabo izraèna potreba za ~uvawem i obnovom zna~i i neminovno izumirawe tradicionalnih zanata, alata i izraza koji obja{wavaju odre|ene pojmove vezane za wih. Nedostatak leksikona, priru~nika odnosno prikladnog re~nika iz oblasti narodnog graditeqstva ozbiqno oteàva rad istraìva~ima raznih struka, ali i savremenim graditeqima, qubiteqima tradicije, kao i studentima raznorodnih fakulteta koji izu~avaju ovu materiju. Uvi|aju}i ove pojave, profesor arhitekta dr Slobodan M. Nenadovi} je, posle dugodogi{weg strpqivog, predanog i sistemati~nog rada stvorio Ilustrovani re~nik izraza i pojmova u narodnoj arhitekturi, koji po koncepciji, obimu i sadràju predstavqa zna~ajan doprinos izu~avawu na{e tradicije i wene materijalne kulture. Publikacija ima sloènu strukturu, sastavqenu iz vi{e celina i poglavqa, obima 428 strana, sa ve}im brojem crno - belih ilustracija (crteà i fotografija). Posle predgovora, u kome autor obja{wava koncepciju re~nika i primeweni metod, sledi najobimnije poglavqe u kwizi, koje ujedno predstavqa i prvu celinu, pod nazivom Narodni izrazi u folklornoj arhitekturei svrstani po azbu~nom redu. U wemu su sabrani pojmovi i wihovi sinonimi koji se kasnije, u drugom delu re~nika, pojavquju u razli~itim poglavqima sa svojim ilustrativnim prilogom. Druga celina je sastavqena od dvadeset poglavqa razli~ite sadrìne i obima koji zajedo predstavqaju jedinstven ilustrovani re~nik iz slede}ih tematskih oblasti: Primarna stani{ta qudi i stoke; Seoske ku}e u Srbiji; Seoska ku}a u wige

K Crnoj Gori, Bosni, Makedoniji i Hrvatskoj; Prenosnice i povoznice; Seoska ku}a u Sloveniji; Seoska kamena ku}a u 132 primorju, Crnoj Gori i Hrvatskoj; Stanovawe na Kosovu, Metohiji i u Crnoj Gori; Seoska ku}a Vojvodine; Vodenice i suva~e; "Ku}a"; Gradska ku}a orijentalnog stila; Hanovi, Mezulane, Pandurice, Magaze; Islamske verske i javne gra|evine; Pravoslavne verske i profane gra|evine; Manastirski i drugi konaci; Javne zgrade; Utvr|ewa, konstrukcije; Proizvodwa Materijala - cigle, }eramide, kre~a i maltera; Majstori, prenos materijala na gradili{te, alati, protomajstori i paliri De~anski protomajstor FRA VITA i protomajstor \or|e sa U poglavqima posve}enim pravoslavnim bra}om Dobroslavom i Nikolom, Studeni~ki hramovima i monumentalnoj arhitekturi ukazuje protomajstor, srednovekovni primeri gra|ewa na elemente graditeqskog ume}a koji su srodni sa fresaka, Zidarski alat, Kamenoreza~ki sa narodnim graditeqstvom. alat, Kontrola gra|ewa (havajice i terazije). To saznawa posebno je uo~qivo u delovima Kwiga donosi fotografije i crteè uglednih kwige gde su prikazane konstrukcije, arhitekata i profesora, akademika Aleksandra materijali, alati zastupqeni kako u narodnoj, Deroka, Slobodana M. Nenadovi}a, Zorana B. tako i u profanoj i monumentalnoj arhitekturi Petrovi}a, Ranka Findrika, \or|a Petrovi}a, ovog podnebqa, u meri u kojoj su to okolnosti Nikole Dudi}a i dr. vode}ih stru~waka iz omogu}avale. oblasti za{tite i revitalizacije graditeqske Posebno poglavqe u svom radu posvetio je ba{tine kod nas. arhitekturi Hilandara kao najzna~ajnijem Re~nik je nastao na osnovu prou~avawa spomeniku srpske kulturne ba{tine, kao odabrane literature koju su napisali na{i i ishodi{tu narodne prosve}enosti i neimarskog strani antropogeografi, sociolozi, ume}a brojnih graditeqa kroz razne epohe. istori~ari, etnolozi i arhitekte, kao i bogatog [iroj stru~noj javnosti profesor Nenadovi} je terenskog istraìvawa samog autora. poznat kao ugledni stru~wak koji je niz godina Svaka re~ ili pojam ima svoje tuma~ewe rukovodio radovima na za{titi i potkrepqeno izvorom, tako da publikacija revitalizaciji ve}eg broja najzna~ajnijih odi{e dokumentarno{}u koja ~itaoca svestrano sakralnih gra|evina i kompleksa /Hilrndar, upu}uje u tajne narodnog graditeqstva kao Sveti Arhan|eli i dr./ neodvojivog dela narodne kulture odnosno Svoje bogato nau~no i stru~no iskustvo tradicije na ovim prostorima. preto~io je u ve}i broj studija, uxbenika i Istraìvawa prostora nekada{we Jugoslavije monografija, a ovim delom je zaokruìo svoj omogu}ilo je celovito sagledavawe sli~nosti i stvarala~ki opus, zatvaraju}i celovit krug kao razlika u nastanku seoskih naseqa, ku}i{ta i svestrani istraìva~ graditeqske ba{tine i pojedina~nih objekata razli~itih namena koje su tradicionalne kulture na ovim prostorima. posledica uticaja prirode odosno podnebqa i Ako se moè ne{to zameriti ovoj publikaciji je upliva raznih kultura (ku}a u Primorju i krasu, skroman kvalitet ilustracija (neujedna~ena planinska ku}a itd). zastupqenost likovnih priloga, slab kvalitet Pored ukazivawa na zna~ajan fond re~i iz {tampe pojedinih crteà, nepotrebno uve}awe oblasti narodnog graditeqstva, prof pojedinih priloga) {to spada vi{e u domen wige

Nenadovi} nas, koncepcijom re~nika, podse}a tehni~kog urednika, nego autora re~nika. K da narodno neimarstvo nije izolovana oblast Me|utim, to ne umawuje zna~aj i 133 arhitekture ve} integralni deo graditeqske doprinos ove publikacije razvijawu ba{tine. interesa za prou~avawe materijalne kulture Poseban uticaj narodno neimarstvo je imalo na ovih prostora posebno kod mladih stvarawe profane arhitekture u gradovima, istra`iva~a koji ve} danas retko mogu da varo{ima i varo{icama Balkana, gde sa~uvani sretnu izvorne oblike na{e graditeqske kwa`evski dvorovi, kao i ku}e vi|enijih ba{tine u ruralnoj sredini. doma}ina, predstavqaju najboqa dokumenta toga vremena. arh. Goran M. Babi} M A I R O M

E ARHITEKTA M

N I URO[ MARTINOVI]

Oti{ao je bard jugoslovenske i srpske arhitekture Uro{ Martinovi} je ro|en 1918. godine na Cetiwu. Uro{ Martinovi}. Oti{ao je ceweni profesor arhi- Osnovnu {kolu zavr{io je u Bajicama, a niù gimnaziju na tekture. Od wega smo svi u~ili, saznavali, pratili ga. Cetiwu. Sredwu tehni~ku {kolu arhitektonskog smera Wegovim neprisustvom, neizbe`no je ostala praz- zavr{io je 1939. godine u Beogradu. Arhitektonski fakul- nina, sugestivne, sna`ne neophodne re~i o arhitek- tet u Beogradu upisao 1947., a diplomirao 1951. godine. turi, samo wemu svojstvene. Ona je nama bila ~esto, Zaposlio se 1951.godine na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu kao asistent, a 1983. godine penzionisao se kao ne samo nauk, ve} i pomo} u iznalaèwu puta ka ciqu redovni profesor. i odagnavawu dilema. Na fakultetu se bavio prakti~nom (ateqe) i teoretskom Na katedri za projektovawe Arhitektonskog fakulte- nastavom (osnovao predmet: Teorija arhitekture). ta u Beogradu ostalo je zauvek upra`weno mesto vo|e. U dva mandata bio je dekan Arhitektonskog fakulteta, a u Na na{im stru~nim skupovima, odigravalo se savi{e navrata {ef Katedre za projektovawe. vetovawe, bu|ewe, “progledavawe”, uz radost prisut- Direktor Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije nih, kada je govorio Uro{ Martinovi}. Videlo se bio je od 1980.-1983. godine. tada, da su ga svi voleli. Voli se, ko ~ini dobra na- Aktivno se bavio radom u dru{tvenim i stru~nim organi- {oj svesti, savesti i pomaè spoznaji, teìne i lepo- zacijama. Izme|u ostalog bio je i predsednik Saveza arhitekata Srbije i Saveza arhitekata Jugoslavije. te posla - ìvota arhitekata. U~estvuju}i na urbanisti~ko-arhitektonskim konkursima On je to umeo. Govorio je “sa arhitekturom se ne osvojio je preko 25 nagrada i otkupa (od toga 7 prvih nagrada). moè flertovati”. Govorio je, gradio, pisao, u~io Iz oblasti arhitekture i urbanizma napisao je pet kwiga nas. Ugradio se u na{e ìvote. i objavio vi{e desetina napisa u dnevnoj, periodi~noj Nema arhitekte, na ovim na{im prostorima, koji {tampi i stru~nim publikacijama. nije ispo{tovao ugledno mesto Uro{a Martinovi}a u svetu arhitekture. ZNAÂJNIJI PROJEKTI I REALIZACIJE Imao sam tu sre}u, da budem student i da diplomi- Od velikog broja arhitektonskih i urbanisti~kih pro- ram u ateqeu profesora Uro{a Martinovi}a, a jekata (50), izvedenih objekata (25) i konkursnih radova (42), najzna~ajniji su: Centralna zona Novog Beograda, zatim provedem godine pored wega, kao wegov asis- Centar mesne zajednice Fontana na Novom Beogradu, Blok tent, docent ... 30 na Novom Beogradu, Centar op{tine Palilula sa prof. arh. Predrag Cagi} upravnom zgradom Skup{tine grada, po{tanskom {tedioni- com i objektom preduze}a ″Ineks″, Institut za izotope u Beogradu, Biolo{ki institut u Beogradu, stambene zgrade na Sewaku, Zemunu, i Novom sadu, Gimnazija u Para}inu, Akademija nauka u Podgorici, urbanisti~ki planovi Budve, Be~i}a, Petrovca na moru, hale Pionir u Beogradu, bloka 21 u Novom Beogradu.

„Fontana“ na Novom Beogradu KWIGE Svet arhitekture (1971.); Moderna Beograda, Arhitektura Srbije izme|u dva rata (1972.); Beograd 1945-1975, Urbanizam i arhitektura (1978.); Cetiwe, Spomenici arhitekture (1980.); Fragmenti jednog vi|ewa arhitekture (1983.). 134

ZNA^AJNE NAGRADE I PRIZNAWA Oktobarska nagrada grada Beograda (1968.), Borbina nagrada za arhitekturu (1967.), Sedmojulska nagrada za `ivotno delo (1987.), Velika nagrada Saveza arhitekata Srbije za celokupan opus (1983.). M A I R O M E M

N I DR RADOMIR MALOBABI]

Radomira Malobabi}a upoznao sam negde na no re}i da je bio jedan od najboqih poznavalaca pro- po~etku 1980-tih, u Tuheqskim Toplicama u Sloveniji, blematike sela. Posebno isti~em rad "Urbanisti~ko na va`nom seminaru iz oblasti ruralnog razvoja. Jo{ - morfolo{ke promene u selima Srbije" i rad tada, na po~etku wegove karijere, zapazio sam osobu "Lokalna putna mreà u funkciji odrìvog razvoja i koju krase osobine izvanrednog uo~avawa problema. sela i cele op{tinske teritorije". Nisam ni slutio da }emo jednoga dana raditi u istoj Ne mawi zna~aj ima angaòvawe dr Malobabi}a instituciji, po{to je prethodno uspeo da stekne, prvo na istraìva~kim projektima. Bio je rukovodilac magistarski stepen, a zatim i zvawe doktora nauka iz istraìva~kog projekta "Odrìvi razvoj planinskih gra|evinskog domena. Kao i mnogi od nas, imao je podru~ja Srbije" i "Razvoj, prostorno ure|ewe i kote{ku sudbinu, po~ev od detiwstva koje se razvijalo, ri{}ewe magistralnih infrastrukturnih koridora u kako on kaè u svojoj kwizi "Vje~iti progon", "pod vid- Srbiji". nom paskom nacionalizma koji je nekad bio stimulans za uspje{ne rezultate, a nekad velika depresija i Na osnovu svih tih rezultata i dokazane kompe- destabilizacija moje li~nosti". Ipak, posle diplomi- tentnosti promovisan je u nau~no zvawe VI[I rawa u Sarajevu, imao je sre}u da svoj ìvotni put NAU^NI SARADNIK. "nastavi u slobodi", za koji kaè da "nije usamqen, ali Ipak, ovo se}awe na na{eg dragog kolegu ima specifi~nu vrednost". Posle kra}eg staà u CIP- Malobabi}a, koji nas je napustio iznenada, ne bi u, slede}a Radomirova "stanica" je IAUS u kome je bilo kompletno a da se ne kaè ne{to i o wegovoj stekao svu svoju stru~nu i nau~nu zrelost. li~nosti koja je ugra|ena u sva pomenuta dela. Jer, U tom, za wega novom ambijentu, ogledao se kolega urbani i ruralni razvoj, kojima je posvetio svoj Malobabi}, uglavnom, u dva domena rada: urbanom i ìvot, integralan je sa procesom promena i uti~e na ruralnom i to, kako u stru~nom tako i u nau~nom wih. Ali, efikasni qudi su va`ni u tom procesu, isto okviru. Sudbina je htela da, i sam izbeglica, za prve kao i dobro zami{qen i pogodno operacionalizovan svoje zadatke dobije "Organizovawe trajnog zbri- razvoj. On je bio jedan od onih koji pokre}u proces wavawa izbeglica izgradwom novih seoskih naseqa" kroz ideje i jake predloge, koji }e lokalnim organima na Kosmetu. Od stru~nih radova isti~u se posebno dati neki vid sveè perspektive. U tom smislu, kole- "Prostorno ure|ewe infrastrukturnog koridora X" i ga Malobabi} spada u red li~nosti koje su dale "Prostorno - urbanisti~ki uslovi za izbor lokacija doprinos nastojawima da se fenomenologija i prate}ih sadràja autoputa" i dr. su{tina, kako infrastrukture tako i sela {to argu- mentovanije objasne. Radomir je, naro~ito, bio poz- Uz to, dr Malobabi} osta}e upam}en kao jedan od nat po sposobnosti da probleme otkrije i urakqi najplodnijih nau~nih radnika IAUS-a. U tom kontek- vi{estrukim pravcima logisti~kog promi{qawa, stu, objavio je svoja poglavqa u kwigama, monografi- uvaàvaju}i genetski aspekt sastojaka i spregu tokova jama i zbornicima u nekih 11 radova iz oblasti sao- na liniji DRU[TVO - GRADITEQSTVO. bra}ajne i ruralne problematike, 55 radova od 135 nacionalnog zna~aja u zbornicima, ~asopisima i sl. Dr Radomir Malobabi} osta}e upam}en kao vrsan Tu su i tri rada od me|unarodnog zna~aja. Vredi ista- stru~wak i nau~ni radnik, pun entuzijazma za promene }i i wegovo angaòvawe na unapre|ewu razvoja sela, na boqe, druèqubiv, vedrog duha, komunikativan u {to je ostvario svojom aktivno{}u u okviru inicirawu brojnih nau~nih skupova, ponekad o{tar Udruèwa urbanista Srbije, kako kroz li~ne inici- ali pravi~an u istupawima u sredini gde se kretao i jative, tako i kroz konkretno organizovawe vi{e radio, ukratko, dobar ~ovek koji }e nam nedostajati simpozijuma, savetovawa i seminara iz ove obalsti. po~ev od jutarwih susreta uz kafu pa do dinami~nih Kao recenzent wegovih brojnih radova, mogu slobod- diskusija o raznim problemima. Dobrivoje To{kovi} UPUTSTVO AUTORIMA O NAÎNU PRIPREME PRILOGA ZA ÂSOPIS

Radovi se predaju na na~in i u formatu koji je dole propisan. Zahvalnica: Duìna teksta je pola autorskog tabaka ili 8 strana sa proredom Ukoliko autor ima potrebu da se pojedincu ili ustanovi zahvali 1,5 i marginama 2,5 cm sa svake strane (ili oko 14 500 znakova - za doprinos u radu, taj tekst se stavqa u kurzivu, mawim slovima u Characters with sapces), ukqu~uju}i podatke o kori{}ewu literature odnosu na osnovni tekst, posle osnovnog teksta, a pre literature. i napomene. Literatura: Radovi se {aqu na adresu redakcije IAUS - "Arhitektura i Literaturu treba dati po azbu~nom redu: Prezime i inicijali urbanizam" Bul. kraqa Aleksandra 75/II, ili na e-mail imena autora; inicijali imena i prezime ostalih autora; godinu [email protected] publikovawa (u zagradi); naslov rada, naziv ~asopisa (tip slova – Radovi podleù anonimnoj recenziji. Nakon obavqene recenzi- italic), broj ~asopisa (bold), broj strana (od - do). (Za kwigu: mesto je, autorima se {aqe mi{qewe recenzenata, po kome treba da pos- publikovawa i ime izdava~a), broj strana (od - do). tupe, ukoliko ima primedbi. Rad potom vra}aju redakciji. Ukoliko Primeri: autori ne prihvate sve sugestije recenzenata, potrebno je da po{a- za ~asopis: Radosavqevi} R. (1995.), Osnovi za{tite graditequ obrazloèwa koja }e razmotriti (po mogu}stvu) isti recenzen- qskog nasle|a jezgra Novog Sada, Arhitektura i urbanizam 2, ti i redakcija. str.23 - 32; Uz rad treba dati dopis u kome autor navodi da rad u ovom obli- za kwige: Brki} A. (1992.), Znakovi u kamenu, Beograd, Savez ku nije bio ranije publikovan u nekom doma}em ili inostranom arhitekata Srbije, 242 - 243; ~asopisu ili monografiji. napomena u okviru teksta, poziv na literaturu: (Brki}, 1992). Na~in pisawa i format: Prilozi: Jezik: srpski Ukoliko postoji potreba za prilozima koji dodatno obja{wava- Pismo: }irilica za sve priloge koji sadrè tekst, (font Cir Futura ju osnovni tekst, oni sadrè sporedne, ali va`ne podatke kao napr. 12 pt). metode analize, kompjuterske ispise, listu simbola kao i dodatne Dati apstrakt rada i kqu~ne re~i na srpskom (font Cir Futura 12 ilustracije ili tabele. Prilozi se stavqaju posle literature i pt). treba da se ozna~e slovima, brojevima ili zaglavqem i na taj Naslov rada, pro{ireni rezime rada sa kqu~nim re~ima i na- na~in se na wih poziva u osnovnom tekstu. slove ispod slika dati i na engleskom. (font: Futura). Nakon recenzije i prihvatawa rada za {tampu, sve gore Ukoliko autori nemaju potrebne fontove redakcija }e ih dosta- navedene napomene vaè. Tekst i ilustracije predati u jednom od viti putem e-maila ili na disketi. slede}ih formata: Rad se {aqe u dve kopije. Jedna kopija treba da sadrì: naslov, tekstualni prilog: Microsoft Word (*.doc); ime i prezime imena autora i instituciju gde je autor(i) zaposlen tabele i grafikoni: Excel, Origin; (ukoliko je zaposlen). Uz instituciju treba dati kompletnu adresu, dijagrami, {eme i sl.: CorelDraw (*.cdr), AutoCAD (*.dwg), telefon, faks, e-mail adresu. Kada ima vi{e autora i vi{e insti- Designer; * ** *** tucija koristiti superskript , i . Druga kopija ide recenzen- fotografije, crteì i sl.: TIFF (u rezuluciji min 300x300) ili tu i ne trba da sadrì ime autora. ih dati za skenirawe. Apstrakt na srpskom: Napomene: Apstrakt dolazi odmah posle glavnog naslova i imena autora i kona~na verzija teksta podleè lektorisawu (srpski i engleski); treba da sadrì maksimalno 200 re~i teksta i kqu~ne re~i. objavqivawe radova se ne pla}a; Apstrakt treba da bude kratak rezime rada, koji obja{wava saètu radovi se ne vra}aju autorima; ideju i metode koje su kori{}ene u radu. U apstraktu se ne daju autori ~iji radovi budu objavqeni dobijaju dva primerka citati i reference. Apstrakt ne treba da sadrì delove iz uvoda. ~asopisa. Pro{ireni rezime na engleskom: ukoliko autor èli da, u skladu sa dosada{wim formatom Naslov rada, apstrakt i kqu~ne re~i treba dati i na engleskom. ~asopisa, da neke sugestije vezane za prelom teksta (raspored, Rezime ne treba da bude ve}i od 1,5 strane (sa proredom). Pored veli~ina slika itd), moè dati predlog koji }e biti razmotren. rezimea dati naslov rada na engleskom, potpise ispod slika (koji Va`na napomene: idu dvojezi~no) orginalna strana imena i sl. Da bi ~asopis bio kategorisan kao vode}i nacionalni potreb- Tekst: no je da autori {to vi{e citiraju radove autora koji su objavqeni Tekst treba da sledi logi~an i jasan plan. Treba izloìti raz- u drugim vode}im nacionalnim i me|unarodnim ~asopisima. log za rad i wegov odnos prema sli~nim prethodnim radovima. Me- tode i tehnike opisati na jasan na~in. Ukoliko u radu postoje rezultati i diskusija rezultata, kao i preporuke, poèqno je odvo- CIP – Katalogizacija u publikaciji jeno ih prikazati. Narodna biblioteka Srbije, Beograd Tekst treba da je podeqen u poglavqa i svaki deo treba da ima naslov. Prvi nivo naslova pi{e se velikim slovima, bold. Za drugi nivo naslova koristi se ista veli~ina slova s tim {to je prvo 71/72 slovo veliko, ostala mala, bold. Za tre}i nivo naslova koristiti italik. Arhitektura i urbanizam: ~asopis za Potrebni simboli i tekst markeri koje nije bilo mogu}e upisati prostorno planirawe, urbanizam i arhitekturu / u bazi~nom tipu slova (npr ∑, π, β, α, ″ potraìti u meniju .: ...), Insert glavni i odgovorni urednik Mila Pucar. – God. 1, - Symbol (Word) ili napisati i podvu}i olovkom na od{tampanoj kopiji. br. 1 (1. decembar 1994) - . – Beograd (Bulevar Kada se strana imena prevode na srpski jezik, kod prve pojave u 136 kraqa Aleksandra 73/II) : Institut za arhitekturu tekstu, treba (u zagradi) da budu napisana u orginalu. i urbanizam Srbije, 1994 – (Beograd : AMD Fusnote: Fusnote ili napomene koristiti za citirawe ili pozivawe na Grafik). – 30cm izvore. Ilustracije i tabele: Povremeno Ilustracije i tabele treba da budu numerisane i snabdevene 0354 – 6055 = Arhitektura i urbanizam odgovaraju}im naslovom. Sve ilustracije i tabele treba da imaju ISSN uputnice u tekstu. Poziv na slike ili tabele u tekstu se ozna~ava: (Sl. 1) ili (Tab. 1). U prvom koraku, kada se radovi {aqu za recen- COBISS.SR-ID 8014860 ziju, slike i tabele dati na odvojenim listovima sa ozna~enim brojevima i naslovima.