Društvo urbanista Beograda 2011. BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA Uredništvo: Vesna Zlatanović Tomašević Ranka Gajić Faketa Kaić Sponzor Inženjerska komora Srbije
U saradnji sa Udruženjem Urbanista Srbije
IMPRESUM Naslov BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA Recenzenti Dr Vesna Zlatanović Tomašević Mr Ranka Gajić Izdavač Društvo urbanista Beograda Za izdavača Dr Vesna Zlatanović Tomašević Uredništvo Dr Vesna Zlatanović Tomašević Mr Ranka Gajić Faketa Kaić Dizajn korica Ana Radovanović Tehnička obrada Mr Ranka Gajić Štampa Zonix Beograd, Ruzveltova 6 Tiraž 100 Beograd, 2011. ISBN 978 86 907727 7 3 Sva prava zadržava izdavač, reprodukcija nije dozvoljena
50 GODINA OD OSNIVANJA DRUŠTVA URBANISTA BEOGRADA Pedeset godina je dug period u trajanju i radu Društva urbanista Beograda, ali je i relativno kratak period u poreñenju sa višemilenijumskom tradicijom planiranja i grañenja gradova. Za više generacija urbanista Beograda ovo je period vredan pažnje i poštovanja, u kome su oni veliki deo svoje stvaralačke energije ugradili u stručnu i društvenu afirmaciju delatnosti urbanizma, radeći na prostornim i urbanističkim planovima, ucestvujući u realizaciji planova kao i u izradi propisa iz oblasti prostornog i urbanističkog planiranja. Društvo urbanista Beograda je nastalo pod okriljem Udruženja urbanista Srbije, teritorijalno vezano za područje grada Beograda, instituisanog kroz organizovane aktivnosti urbanista i organizacija u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja. Formirano je kao prvo gradsko društvo 15. novembra 1961. godine kao Urbanističko društvo Beograda. Obnovljeno je 28. marta 1987. godine, sa istim nazivom, a od 24. avgusta 1992. godine nosi današnji naziv Društvo urbanista Beograda koje je nastavilo aktivnosti Urbanističkog društva Beograda Organi Društva, preko kojih se organizuje rad su: Predsednik Društva, Predsedništvo i Nadzorni odbor. U periodu do 1961. godine, prema nedostajućoj evidenciji, Predsednici Društva urbanista Beograda bili su: arh. Mile Glavički, arh. Gordana Tolmačev, ekon. Rade Glavički, arh. Milica Jovanović (Jakšić), arh. Kosta Karamata, arh. Ranko Radović, arh. Branislav Stojanović, arh. Branko Bojović, arh. Miša David, arh. Tihomir Obradović, arh. Miodrag Ferenčak, arh. Žaklina Gligorijević, arh. Dragana Bazik i arh. Ružica Bogdanović. Organe DUB a danas čine: arh. Vesna Zlatanović Tomašević, Predsednik, arh. Ranka Gajić, sekretar Predsedništva i članovi predsedništva: arh. Ružica Bogdanović, arh. Nataša Danilović, arh. Marina Nenković Riznić, arh. Faketa Kaić, arh. Emil Dimitrov i arh. Marina Božić.. Period rada Društva od 50 godina može grubo da se podeli na tri faze: od 1961. godine do 90 tih godina 20. veka, zatim 90 te godine 20. veka i treca faza od 2001. do 2011. godine.
Prvi period od 1961. godine do 90 tih godina 20. veka je vreme velike izgradnje Beograda, kada je godišnje počinjala izgradnja oko 15 000 stanova, a završavalo se oko 7 500 stanova. To je bio period velike angažovanosti stručnjaka urbanističke delatnosti u izradi urbanističkih planova. U ovom periodu su stručnjaci Urbanističkog zavoda, Direkcije za izgradnju grada i ostalih gradskih stručnih službi uz saradnju Društva urbanista Beograda, uradili "Prostorni plan Beograda", "GUP Beograda" 1972. godine, "Izmene i dopune GUP a" 1985. godine, "Programe razvoja grada Beograda do 2000. godine" i dr. Ovaj period je pratilo učešće Urbanističkog zavoda i Direkcije za izgradnju grada na mnogim savetovanima, simpozijumima, okruglim stolovima... u organizaciji grada, Društva urbanista Beograda i nadležnih institucija. Period poslednje decenije 20. veka je period burnih promena u oblasti planiranja i grañenja i vreme u kome je u jednom trenutku došlo do “zaustavljanja” planiranja, odnosno vreme kada su urbanistički planovi postali ''kišobran'', za donošenje problematičnih odluka o ureñenju prostoranju, uz podršku dva suprostavljena sektora: društvenog koji je imao političku podršku i individualnog koji je pokazao maksimalnu žilavost u bespravnoj gradnji. To je bilo i vreme koje nije prihvatalo mehanizme monetarne, fiskalne, kreditne, hipotekarne, zemljišne, urbane politike i kad je u toj situaciji urbanističko planiranje postalo ''čardak ni na nebu ni na zemlji''. Umesto investicionog i preduzetničkog planiranja prostora, prolazilo se kroz političke obračune, kroz pet ustavnih promena, deset reformi društveno ekonomskog sistema, dvadeset devalvacija valute, kao i više Zakona i propisa iz oblasti planiranja i grañenja. Treći period rada Društva urbanista Beograda odvija se u poslednjih 10 godina, od 2001. do 2011., kada je naša zemlja ušla u promene političkog i društvenog sistema, u period tranzicije sa najnižim dohotkom po stanovniku u Evropi i sa visokom stopom nezaposlenosti (oko 30 %), sa velikim brojem bespravno izgrañenih objekata većinom neevidentiranih, nesreñenim katastrom i neureñenim svojinskim odnosima, sa ''zaspalom'' imovinom i sa najnižim prirodnim priraštajem u Evropi. Urbanisti su u ovom periodu dobili težak zadatak da u vrlo kratkom vremenskom periodu urade planska dokumenta koja treba da budu usaglašena sa novim pristupom planiranju (a prema novom Zakonu o planiranju i izgradnji). Planovi, u ovom periodu se rade i donose pod velikim pritiskom investitora i politike na delu je tzv. “investitorski urbanizam”. Delovanje Društva u ovih 10 godina je skoncentrisane na obavezne aktivnosti u praćenju izrade planske regulative na teritoriji grada Beograda i na aktivnosti u okviru Udruženja urbanista Srbije. Aktivnosti Društva u Udruženu urbanista Srbije su se odvijale preko predstavnika Društva, koji je u Udruženju potpredsednik Udruženja i kroz aktivnosti u okviru aktivnosti Udruženja, Salona urbanizma, u izradi
propisa iz oblasti planiranja i gradjenja i u ostalim zajedničkim aktivnostima, kao što su savetovanja, simpozijumi, letnje škole urbanista i drugo. U okviru osnovne delatnosti, aktivnostima vezanim za teritoriju grada Beograda, Društvo je, sa manje ili više uspeha, ostvarilo osnovne ciljeve i zadatke; izmedju ostalog okupljanje i strukovno organizovanje urbanista, prostornih planera, stručnih institucija, članova Društva i Udruženja, na području Beograda, kroz organizovanje savetovanja, simpozijuma, okruglih stolova, izrade projekata, učešće u izradi studija, analiza i informisanje članova i šire stručne javnosti o svom radu. Neke od glavnih aktivnosti su: prisustvo predstavnika Društva na sednicama Gradske komisije za planove (bez prava glasa u odlučivanju pri donošenju planskih dokumenata, zbog čega je Društvo stalno pokretalo pitanje kod nadležnih institucija, ali ovo ni do danas nije regulisano); zatim učešće u radu Urbanističkog zavoda Beograda u raspravama, diskusijama o planiranju i razvoju grada Beograda, u izradi "Regionalnog prostornog plana Beograda" (2002.), "Generalnog plana Beograda" (2003.), u više desetina urbanističkih planova i planova generalne regulacije, na izradi "Studije o Savskom Amfiteatru" (2007.), na "Studiji visokih objekata" (2010.), "Studiji priobalnog područja" (2011.) i dr. Aktivnosti Društva su bile i u učestvovanje u izradi raznih projekata, na primer: u toku 2001. godine je prihvaćena inicijativa Društva da konkuriše za učešće u "Projektu Marketinga Lokalne Agende 21" kod REC a, zatim Društvo je učestvovalo u okviru "Dana urbanizma u Beogradu" (2001.), u Permanentnoj edukaciji Urbanističkog zavoda projekat (7+7) GUP Beograda i integracija GIS a i CAD a (programa za primenu u urbanističkom planiranju), zatim u projektu "Povratak rekama Pokretač života u gradu", uz podršku IKS a (2009. sa izložbom u okviru nedelje arhitekture), zatim na projektu "Napravi korak – unapredi okruženje" (2010.), na projektu „Gradovi u globalizaciji Alisa u zemlji čuda“ (u saradnji sa Ministarstvom za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, Saobraćajnim fakultetom Univerziteta u Beogradu Katedre za urbanizam, Evropskim centarom za kulturu i debatu, “Gradom Beograd”, International Society of City and Regional Planners, ISOCARP 2010). Pored navedenog Društvo je učestvovao u žiriranju na više urbanističko arhitektonskih konkursa, u periodu od 2001. do 2009. godine, a u toku 2011. godine na samo jednom konkursu; zatim na prezentaciji web sajta DUB a, na prezentaciji 100 dana gradskog arhitekte, na organizovanju tribine "GP Beograda godinu dana posle usvajanja", organizovanju okruglog stola sa temom "Odnosi i relacija institucija u toku izrade i sprovoñenja planova" (2010.), okruglog stola «Napravi korak unapredi okruženje» (2010.). Pored navedenog, Društvo je organizovalo simpozijume i savetovanja: "Urbani dizajn" (2005.); "Rekonstrukcija i revitalizacija grada" (2006.); "Nova urbanost, Globalizacija – Tranzicija"
(2007.); "Nova urbaniost integracija dezintegracija grada?" (2008.); "Kontinuitet, diskontinuitet u razvoju gradova" (2009.), zatim kao suorganizator sa UIB om u Naučno stručnoj Konferenciji “Saobraćaj i životna sredina u urbanim područjima” povodom 50 godina UIB a (2009.); zatim u organizovanju Simpozijuma „Budućnost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena” (2011.) i sa UIB om u pripremi IV Naučno stručne konferencije Životna sredina i energetska efikasnost (2011). Društvo je u toku ovog perioda učestvovalo i u donošenju "Zakona o planiranju i izgradnji" (2003. i 2009.), usvojen je "Pravilnik Društva urbanista Beograda o sprovoñenju konkursa u oblasti urbanističko arhitektonskog stvaralaštva" (2007.) Pored navedenih aktivnosti Društvo je, saglasno Zakonu o udruženjima, usaglasilo svoja akta (mart 2011. godine) i upisano je u registar društava kod Agencije za privredne registre, kao pravno lice, za samostalno obavljanje osnovne delatnosti za oblast ostvarivanja ciljeva za razvoj i unapreñenje prostorne i urbanističke delatnosti i oblast obrazovanja i zaštite životne sredine i upisano u registar za privrednu delatnost Arhitektonska delatnost, u okviru Udruženja kao pravnog lica. Na kraju treba reći da su generacije vrhunskih urbanista, inženjera, tehničara, stručnjaka svih profila u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja dali značajan doprinos u različitim etapama razvoja, ali su isto tako bili svesni činjenice da su prateće krize u planiranju i grañenju grada Beograda posledica njihove sopstvene slabosti, slabosti strukovnih udruženja, kao i slabosti celog društva. Danas se od stručnjaka, urbanista i planera, očekuje da pomognu da se u planiranju i razvoju grada izvrše odgovarajuće kvalitetne promene radi unapreñenja postojećeg stanja u planiranju i razvoju Beograda, što će ujedno biti i zadatak za buduće aktivnosti Društva urbanista Beograda. Predsednik Društva urbanista Beograda Vesna Zlatanović Tomašević
SADRŽAJ Predgovor 1 Planiranje i životna sredina UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI RAZVOJ NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA Mila Pucar, Marina Nenković Riznić ...... 17 ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE – ULOGA ZELENE INFRASTRUKTURE Jasminka Cvejić, Aleksandar Bobić, Andreja Tutundžić, Stojanka Radulović ...... 27 PODRŠKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA PREDLOG ZA UNAPREDJENJE PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA NA NOVOM BEOGRADU SA STANOVIŠTA URBANE MORFOLOGIJE Ranka Gajić ...... 45 BRAUNFILD KAO EKO PARK EDUKACIJE Ana Nikezić, Nataša Janković, ...... 65 2 Socio ekonomski aspekti IDEJA ODRŽIVOSTI U SAVREMENOM GRADU Vera Backović...... 103 RAZVOJ NASELJA U “MALIM” DRŽAVAMA USLED KLIMATSKIH PROMJENA UZROKOVANIH DJELOVANJEM EKONOMSKI RAZVIJENIH DRŽAVA Dragan F. Komatina ...... 113
ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJA METODOLOŠKI PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH Brankica Milojević ...... 123 (NE)ODRŽIVO „2D“ PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I PREDEONOG PEJZAŽA U USLOVIMA KLIMATSKIH PROMENA Velimir Lj. Ćerimović ...... 137 3 Edukacija i participacija ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE KURIKULUMA U VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI PROUČAVANJU ISTORIJE I TEORIJE MODERNE I SAVREMENE ARHITEKTURE Ljiljana Blagojević, Dragana Ćorović ...... 175 UČEŠĆE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I PARTICIPACIJA GRAðANA U RAZVOJU NASELJA Vesna Zlatanović Tomašević ...... 189 UČEŠĆE JAVNOSTI NA PRIMJERU „CVJETNOG PROLAZA“ U ZAGREBU Denis Ambruš, Vlatko Dusparić ...... 201 GRAðANI U PROCESU UNAPREðENJA KVALITETA PEŠAČKOG OKRUŽENJA NA VRAČARU Milena Vukmirović, Mira Milaković ...... 211 4 Primeri iz prakse ANALIZA PRILAGOðENOSTI OBRAZACA URBANE STRUKTURE KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA PLANA DETALNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA" Marija Maruna, Nada Lazarević Bajec, Vladimir Mihajlov ...... 227 KADA ĆEMO SE POČETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al’, stvarno! Faketa Kaić ...... 247 PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRŽIVIM MATERIJALIMA SA MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA MODELSKOM PRIMERU ETFE Dragana Vasilski, Svetlana Stevović ...... 265
SAVREMENI TEHNOLOŠKI POSTUPCI DETEKCIJE ENERGETSKIH GUBITAKA GRAðEVINSKIH OBJEKATA Toša Ninkov, Zoran Sušić, Vladimir Bulatović, Dejan Vasić ...... 277
PREDGOVOR Bilo da su indukovane delovanjem čoveka ili deo prirodnog ciklusa planete Zemlje, stručnjaci se u jednom slažu, KLIMATSKE PROMENE moraju biti shvaćene kao ozbiljna pretnja održivom razvoju čovečanstva sa očekivanim štetnim posledicama po životnu sredinu, zdravlje ljudi, dostupnost hrane i prirodnih resursa, ekonomiju i fizičku infrastrukturu. Neposredno su, i u većoj meri, ugroženi manje razvijeni ali posredno, razarajuće posledice klimatskih promena sasvim sigurno će uticati na sve. Ozbiljnost problema izmedju ostalog potvrñuje i činjenica da se njim bave svi značajni svetski forumi i stručne organizacije relevatnih profila. Očekivano je da URBANE SREDINE pretrpe najteže posledice klimatskih promena, sa najvećim stradanjima ljudi. Kada se zna da Zemlja postaje URBANA PLANETA, da sve više stanovništva živi u gradovima, jasna je potreba za multidisciplinarnom razradom problematike budućnosti razvoja naselja u svetlu klimatskih promena. Tematski okvir za razradu ove problematike je sistematizovan kroz sledeće oblasti: 1. PLANIRANJE I ŽIVOTNA SREDINA • Prostorni aspekti razvoja naselja i klimatske promene • Ekološki aspekti razvoja naselja i klimatske promene • Energetski aspekti razvoja naselja i klimatske promene • Infrastrukturni aspekti razvoja naselja i klimatske promene 2. SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI • Ekonomski aspekti razvoja naselja i klimatske promene • Društveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene • Zakonska regulativa, strategije, politike, podsticajni elementi • Upravljanje održivim razvojem 3. EDUKACIJA I PARTICIPACIJA • Obrazovanje, informacione tehnologije • Učešće javnosti, lokalne samouprave, NVO, participacija grañana 4. PRIMERI IZ PRAKSE • Zaštita životne sredine i održivi razvoj u planovima i implementaciji • Nove tehnologije i materijali • Primeri dobre prakse Naučni odbor simpozijuma se zahvaljuje svim autorima na doprinosu u radu skupa kao i autorskim prilozima koji su objavljeni u ovoj knjizi. Uredništvo
1 PLANIRANJE I ŽIVOTNA SREDINA
UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI RAZVOJ NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA 1 IMPACT OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN SPATIAL DEVELOPMENT OF SERBIAN SETTLEMENTS CLIMATE CHANGE CONTEXT Mila Pucar, Marina Nenković Riznić Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd APSTRAKT U strategijama i planovima koji se poslednjih godina donose u Srbiji, sve više je zastupljen koncept održivog razvoja, koji je preduslov za rešavanje problema koji imaju uticaj na stanje životne sredine i klimatske promene. Investiranje u obnovljive izvore energije (OIE) još uvek nije oblast koja je dobila značajnije mesto u prostornom, privrednom i energetskom razvoju Srbije. Razlozi za to su, pre svega, još uvek relativno jeftina električna energija, nedovoljna informisanost kako stručnjaka, tako i javnosti o prednostima korišćenja obnovljivih izvora energije, nepoznavanje tehnologija, nepostojanje ekonomskih i ekoloških pokazatelja o faktorima koji bi uticali na njihovu širu primenu itd. Srbija je veliki uvoznik energije, tako da će u budućnosti morati da pokloni više pažnje racionalnom korišćenju energije i primeni OIE. Takoñe, Srbija ima dobar potencijal za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Današnja pozicija OIE može se sagledati prema mestu koji ima u strateškim, zakonskim, bilansnim dokumentima, kao i prostornim i urbanistiškim planovima. U Prostornom planu Republike Srbije, OIE su dobili znacajno mesto. Obrañeni su prostorni aspekti pojedinih izvora energije kao i njihovi potencijali na celoj drzavnoj teritoriji. U planovima nižeg reda dati su uslovi koji omogućavaju primenu OIE. Ključne reči: obnovljilji izvori energije, strategije i planovi, Srbija 1 Ovaj rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru naučnog projekta: “Prostorni, ekološki, energetski i društveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene – medjusobni uticaji”, koji je u okviru programa Tehnološki razvoj finansiran od strane Ministarsva za prosvetu i nauku Republike Srbije u periodu od 2011. do kraja 2014. godine.
17 ABSTRACT The strategies and plans adopted in recent years in Serbia, has increasingly represented the sustainable development concept, which is a prerequisite for solving problems that have influence on the environment and climate change. Investing in renewable energy sources (RES) is still not an area that has received a significant place in the spatial economic and energy development in Serbia. Main reasons for this are, first of all, still relatively cheap electricity, lack of information (both between professionals and the public) about the benefits of using renewable energy sources, lack of technical and technological knowledge, lack of economic and ecological indicators of factors that could affect their wider application etc. Serbia is a large energy importer, so that in the future it will have to give more attention to the rational use of energy and implementation of renewable energy sources. Also, Serbia has a good potential for producing energy from renewable sources. The current position of RES can be viewed from the place that has the strategic, legal, revenue documents and acts, as well as spatial and urban plans. In The Spatial Plan for the Republic of Serbia, as the most important Serbian document for spatial development, the RES received an important place. The study included spatial aspects of other energy sources and their potential in the whole national territory. Plans of lower order (urban, regional) are about to give the conditions that allow the application of renewable energy. Keywords: renewable energy sources, strategies and plans, Serbia UVOD Klimatske promene na Zemlji i ekološka kriza su nastale kao posledica nekontrolisanog industrijskog razvoja, neefikasnih tehnologija i prekomernog korišćenja fosilnih goriva. Zagañenje atmosfere gasovima koji prouzrokuju tzv. "efekat staklene bašte", uništavanje ozonskog omotača koji štiti živi svet na zemlji od prekomerne radijacije, globalno otopljavanje, su problemi koji ugrožavaju današnje generacije, a ako se ovakav trend nastavi, ugrožavaće i buduće. U naučnim izveštajima se naglašava, da će adaptacija na ove efekte zahtevati dobro poznavanje društveno ekonomskih i prirodnih sistema, njihove osetljivosti i ranjivosti na klimatske promene, kao i njihovog sopstvenog kapaciteta adaptacije. Jedan od većih globalnih problema jeste i energetska kriza, nastala 1970 tih godina, kao posledica poremećaja na tržištu nafte. Rezerve fosilnih goriva (otkrivene i pretpostavljene) su ograničene i prema prognozama, zavisno od vrste energenata i potrošnje, moguće je da će većina nestati do sredine ovoga veka, kada bi mogla da nastupi sledeća energetska kriza. Stepen iskorišćenja konvencionalnih prirodnih resursa, pre svega uglja i nafte, kao izvora energije ulazi u fazu kada se mora razmišljati o
18 njihovom proširenju i raznovrsnosti, kako bi se adekvatno odgovorilo na sve veće potrebe čovečanstva za energijom. To se jednako odnosi na problem porasta stanovništva, na potrebe za hranom i vodom, i civilizacijski napredak. Rešavanje ovih problema nije moguće bez energije, kao važnog činioca razvoja. Klasični izvori u budućnosti neće biti u stanju da sve te potrebe jednoznačno razreše. Zbog višestrukih problema izazvanih energetskom krizom, većina zemalja sveta su se obavezale različitim konvencijama i deklaracijama da će deo klasičnih energetskih izvora, zavisno od mogućnosti, zameniti obnovljivim. Upotreba OIE u svetu poprima značajne razmere. Osim što sprečava emisiju gasova, obnovljiva energija može da obezbedi energetsku nezavisnost. Jedan od važnih zadataka korišćenja obnovljive energije je da omogući lokalnim potrošačima veću energetsku samostalnost i nezavisnost, pre svega od uvoza, a zatim i od nacionalnog i regionalnog snabdevanja energijom putem velikih distribucionih sistema. Samim tim, na državnom nivou zemlje sveta su se obavezale da će, kroz strategije, planove i legislativu izmeniti postojeće načine korišćenja energetskih izvora u pravcu većeg korišćenja obnovljivih izvora. REPUBLIKA SRBIJA – POSTOJEĆE STANJE U KORIŠĆENJU OIE Srbija ima prirodne pogodnosti i dobar potencijal za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora, što bi moglo da doprinese smanjenju uvozne zavisnosti i umanji štetne efekte staklene bašte. U OIE čiji potencijal postoji u Srbiji se ubrajaju energija biomase, malih hidroelektrana, energija sunca, energija vetra i geotermalna energija. Svaki od navedenih izvora ima svoje specifičnosti i uslove pod kojima je njihovo korišćenje ekonomski opravdano. Osnovnu barijeru u Srbiji predstavlja činjenica da je stepen korišćenja OIE veoma nizak, ako se izuzme iskorišćenje velikih vodenih tokova (hidroenergetsko iskorišćenje i potencijal u Srbiji su izuzetno veliki). Glavni razlog je u tome što su troškovi korišćenja obnovljivih izvora energije znatno viši od troškova korišćenja konvencionalnih izvora energije. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji iznosi preko 3 miliona tona ekvivalentne nafte (M t.en) godišnje, (sa potencijalom malih hidroelektrana od oko 0,4 M t.en). Intenzivnije korišćenje OIE zavisiće prevashodno od društvenog podsticaja za zasnivanje i sprovoñenje nacionalnog Programa obnovljivih izvora energije. Dalji razvoj novih tehnologija, koje koriste lokalne izvore energije dao bi pozitivne rezultate koji se, pre svega, odnose na niskotemperaturne energetske potrebe. Potencijali obnovljivih energetskih izvora mogućih za korišćenje u svrhu proizvodnje električne energije u Srbiji su relativno veliki. U sledećem grafikonu 1. prikazana je
19 planirana proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji do 2012. Grafikon 1. Planirana proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji do 2012 . 10,800 BIOGAS 10,600 BIOMASA 10,400
SOLARNA ENERGIJA 10,200
GWh ENERGIJA VETRA 10,000 HIDROELEKTRANE 9,800 DO 10 MW 9,600 HI DROELEKTRANE PREKO 10 MW 2007 200 2009 2010 2011 2012 8 PROBLEMI U PROSTORNOJ DISTRIBUCIJI OIE U SRBIJI I STRATEŠKE PREPORUKE ZA NJIHOVO KORIŠĆENJE Osnovni problemi koji se odnose na prostorni aspekt OIE su: nedostatak pouzdanih podataka o potencijalima na celoj teritoriji Republike Srbije, promenljivost stanja i kapaciteta pojedinih obnovljivih izvora koji zavise od klimatskih uslova (sunce, vetar itd) kao i neravnomerna prostorna zastupljenost (biomasa, geotermalni izvori, mali vodotokovi), mogući negativan uticaj na druge privredne grane i životnu sredinu, često neregulisani vlasnički odnosi (zemljište i dr.). Medjutim, glavni problem u primeni obnovljivih izvora je svakako relativno niska trenutna cena električne energije koja direktno utiče na smanjeno investiranje u obnovljive izvore. Srbija, koja je uslovljena sa jedne strane svojim sopstvenim resursima i stanjem izgradjenosti i upotrebljivosti postojećih kapaciteta, a sa druge strane i sama je deo regiona Evrope i sveta, mora da odgovorno postavi svoj dugoročni strateški interes i nañe načina da ga ostvari. U tom smislu, neophodno je da se hitno koncipira strategija energetike Srbije do 2030. sa vizijom do 2050. zasnovana na realno sagledanim mogućnostima i perspektivi, uzimanjem u obzir dugoročnih nacionalnih ciljeva u kontekstu svetske proklamovane energetske politike i postavljenih ciljeva održivog razvoja. Da bi se stanje u Republici Srbiji pokrenulo od praktično nulte tačke u institucionalizovanoj primeni obnovljivih izvora energije (OIE), neophodna je harmonizacija lokalne
20 legislative (strategija, zakona i pravilnika) u oblasti energetike sa evropskim direktivama. PLANERSKI PRISTUP UPOTREBI OIE U NASELJIMA SRBIJE Na osnovu analize stanja, strateškog opredeljenja i važeće legislative, može se konstatovati da je cilj Republike Srbije povećano korišćenje energije iz domaćih izvora, smanjenje uvoza energenata i smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu. OIE zadovoljavaju sva tri cilja. Objekti koji se planiraju u svrhu proizvodnje energije iz OIE moraju se graditi u skladu sa uslovima zaštite prirodnih i kulturnih vrednosti, a naročito sa uslovima zaštite kvaliteta parametara životne sredine, kroz izradu odgovarajućih procena uticaja objekata na životnu sredinu. Autori ovog rada bili su članovi radnog tima za izradu Strategije prostornog razvoja Republike Srbije (SPPRS) i Prostornog plana Republike Srbije (PPRS) i predložili su metodologiju u oblasti OIE u ovim planskim dokumentima, kao i metodologiju koja bi se primenjivala za planove nižeg reda. U okviru SPPRS i PPRS identifikovani su problemi, urañena je SWOT analiza, predloženi su strateški prioriteti kao i osnovni i operativni ciljevi sa predlozima implementacije plana. Operativni ciljevi koji se odnose na promociju i podsticanje primene OIE radi očuvanja prirodnih resursa i zaštite životne sredine su: efikasnije korišćenje sopstvenih potencijala u proizvodnji energije; razvoj adekvatnog informacionog prostornog sistema i uvoñenje GIS tehnologije prilikom odreñivanja potencijala i lokacija za proizvodnju energije iz OIE; utvrñivanje baze podataka o svim obnovljivim izvorima sa njihovim potencijalima i aktivnostima u kojima bi mogli biti korišćeni (regionalna i lokalna rasprostranjenost, sirovine, proizvoñači, korisnici, institucije i dr.); utvrñivanje kriterijuma za izbor lokacija; izrada akcionog plana za održivo korišćenje OIE u Srbiji i realizacija demonstracionih projekata; smanjenje zavisnosti od uvoza fosilnih goriva; razvoj slabije razvijenih regiona i posebno ruralnih sredina otvaranjem postrojenja za proizvodnju energije iz OI i otvaranje novih radnih mesta; smanjenje emisija gasova staklene bašte itd. Neki od predloženih programa vezanih za implementaciju PPRS u su sledeći: izrada studije potencijala OIE sa ekonomskim pokazateljima kojima bi se utvrdila rentabilnost, rizici i tržišni uslovi za svaki pojedinačni izvor; unapreñenje postojeće i izgradnja nove infra i suprastrukture za potrebe distribucije i korišćenja OIE;definisanje sistema primene na odreñenim (povoljnim) lokacijama; jačanje svesti i znanja u pogledu korišćenja OIE; podsticanje novih istraživanja, finansiranih od strane državih institucija ili ino partnera, koja bi determinisala nove potencijalne lokacije za eksploataciju. Na nivou regionalnih planova potrebno je izvršiti identifikovanje i kvantifikovanje lokalnih OIE; izraditi bazu podataka sa
21 podacima o OIE u regionu; utvrditi energetske potrebe u vremenskom periodu za koji se plan radi; izvršiti mapiranje (kartiranje) OIE i moguće veze sa postojećom i planiranom infrastrukturom (energetska mreža); identifikacija energetskih potreba i potencijala; vrednovati potencijalne OIE pod datim tržišnim uslovima itd. Karakteristike postojećeg i rekonstruisanog fonda zgrada odreñuju optimalne tipove snabdevanja energijom. Na nivou naselja potrebno je izvršiti detaljna istraživanja i procenu različitih sistema grejanja u kontekstu kvantitativnih i ekoloških aspekata i izvršiti optimizaciju njihovih specifičnih karakteristika u odnosu na strukturu naselja i mogućnost korišćenja OIE. Dobar raspored i grupisanje objekata mogu znatno doprineti smanjenju gubitaka toplote, kao i omogućiti primenu OIE, posebno solarnu energiju Da bi mogli da se analiziraju različiti tipovi naselja, kao prvo je potrebno formirati bazu podataka za svaki tip naselja, što se vrši kroz studije modela. Ova baza podataka treba da sadrži podatke o lokaciji (mikro klima likacije, konfiguravija terena, osunčanost, izgradjenost lokacije i vrste objekata). Ovakvu bazu podataka trebalo bi raditi za par karakterističnih naselja (jedno individualno, jedno kolektivno, jedno mešovito, jedno staro gradsko jezgro itd). To bi omogućilo formiranje jedinstvene metodologije za energetsku analizu objekata i primenu OIE. Potrebno je obezbediti koordinaciju u procesu donošenja odluka na nivou lokalne uprave u oblastima urbanističkog planiranja, proizvodnje i potrošnje energije u sektoru zgradarstva, stambene izgradnje, očuvanja životne sredine, resursa itd. Tehnoekonomske performanse sistema za primenu OIE u velikoj meri zavise od lokacije. Tehnički parametri su često u koliziji sa ekonomskim ili tržišnim. Može se reći da su, ipak, najznačajniji socio ekonomski parametri, pored parametara zaštite životne sredine. ZAKLJUČCI I PREPORUKE Koncepcija planiranja seoskih i gradskih naselja na osnovu energetskih principa, a u skladu sa klimatskim promenama podrazumeva energetski racionalnija i efikasnija naselja od postojećih. Ova koncepcija ujedno sadrži humanu i ekološku dimenziju, koju malo naselja danas ima. Planiranje, bez obzira o kom nivou se radi (prostorni, regionalni, generalni planovi ili urbanistički projekti) mora da sadrži energetsku i ekološku komponentu. Koncepciju i pravce razvoja OIE moguće je obezbediti na sledeći način: 1. Ustanoviti čvrstu komunikaciju sa odgovarajućim vladinim i drugim organima i institucijama sa ciljem učestvovanja u razvoju energetske strategije. Zajedničke radne grupe ili odbore treba
22 uspostaviti na operativnom nivou radi lakše meñusektorske saradnje. 2. Omogućiti pristup informacijama i obrazovanje iz oblasti obnovljivih izvora energije energije, svim zainteresovanim stranama (različitim nivoima upravljanja i donosiocima odluka, stručnim institucijama, NVO, zainteresovanim grupama i organizacijama) kroz osnivanje Edukacionog centra za obnovljive energetske izvore. 3. Razvijati i realizovati projekte na lokalnom nivou u funkciji edukacije zainteresovanih u procesu planiranja i donošenja odluka, učešća lokalnog profitnog sektora i lokalnog zajednice, u najširem smislu. 4. Pokrenuti inicijativu za osnivanje Nacionalne mreže za upravljanje obnovljivim izvorima energije koja će raditi na promociji upotrebe obnovljivih izvora i na programima za štednju i efikasno korišćenje energije. Mreža bi takoñe trebalo da da podršku u obezbeñivanju pristupa finansijskim izvorima za male i srednje proizvožñče energije. 5. Uvesti ekološku/energetsku/ekonomsku tematiku, u najširem smislu, u školski sistem. 6. Mobilisati finansijske institucije kako bi podstakle investiranje u ovaj sektor. 7. Raditi na unapreñenju mera koje će dati podršku kroz fiskalnu i finansijsku politiku (niži porezi, niže kamatne stope, subvencije za cenu energije iz obnovljivih izvora). 8. Podržati istraživanja i razvoj tehnologije. Da bi se obnovljiva energija prihvatila na širem planu potrebno je sprovoditi brojne akcije koje obuhvataju rad sa javnošću kroz programe permanentne edukacije. Cilj je da se na širokom planu prihvati ideja o prednostima primene obnovljivih goriva u naseljima Srbije (ekonomske i ekološke prednosti). Za ove akcije potrebna je jaka vladina politika koja donosi propise o delimičnom oslobañanju poreza na proizvodnju i primenu proizvoda koji doprinose racionalnoj potrošnji energije. Jačanje fokusa prema organizacijama koje koordiniraju ove poduhvate, zatim privatnih i javnih preduzeća, kao i akcije vlasti npr. grupa organizacija koje podržavaju razvoj, finansiranje i koordinaciju izmeñu stakeholder a (razne vrste industrija, biznisa, Vlade, univerziteta i istraživačkih instituta i korisnika usluga). Osim toga neophodna je pomoć i konsultacije vladinih agencija investitorima prilikom izrade biznis planova i studija izvodljivosti, stvaranje jakog menadžerskog tima od strane investitora (biznis, finansije, eksperti, projekt menadžeri), razvijanje strategije u slučaju rizika proizvodnje itd. Nakon donošenja odluka o što većem korišćenju lokalnih izvora energije potrebno je definisati metodologiju rada i doneti akcioni plan.
23 Medjutim, na osnovu pregleda programa, dokumenata, odluka i obaveza koje su donete u Srbiji, može se zaključiti da bi njihova direktna primene doprinela racionalnijoj potrošnji energije u seoskim i gradskim naseljima kao i smanjenju emisija gasova staklene bašte. Vraćanjem odluka u ruke lokalnog stanovništva i zaštitnom politikom i praksom, koja obezbeñuje pravedan pristup raspodeli dobara (šume, vode i rude), učinio bi se važan korak na putu ka smanjenju siromaštva lokalnih zajednica i dao doprinos zaštiti resursa. Iako Republika Srbija u prethodnom periodu nije značajnije niti organizovanije koristila potencijale svojih obnovljivih izvora za proizvodnju električne energije, na osnovu prethodne analize moguće je uočiti da povoljna prostorna distribucija ovih izvora, kao i mogući kapaciteti iskorišćenja u značajnom procentu mogu zadovoljiti lokalne potrebe seoskih i gradskih naselja. Implementacija novog Prostornog plana Repbulike Srbije, kao i donošenje novih zakonskih i podzakonskih akata u oblasti energetike, ali i inkorporiranje pojedinih stavova o korišćenju obnovljivih energetskih izvora u zakonske akte o planiranju i izgradnji, može doprineti značajnijem povećanju korišćenja obnovljivih izvora energije i postizanju većeg stepena usaglašavanja strateških pravaca razvoja energetike u kontekstu novonastalih klimatskih promena. LITERATURA A "grant night out" for sustainable energy, Energy Globe Awards 2000, Renewable Energy World, (REW), James &James, Vol 3, No 3, p.24, 2000. Prostorni plan Republike Srbije, „Službeni glasnik RS“ 88/2010 Pucar, M.: Svetska i domaća iskustva u planiranju i primeni obnovljivih izvora energije (Internatonal and Domestic Experiences in Plnning and Application of Renewable Energy Sources), Poglavlje u monografiji:" Prilog unapreñenju teorije i prakse planiranja i implementacije", izdanje: IAUS, str.209 225, 2002. Pucar, M.: Održivo planiranje gradova i uticaj potrošnje energije u zgradama na promenu klime, Poglavlje u Monografiji IAUSa: Održivi prostorni razvoj grada 2005, str.71 94. Pucar, M.:, Keynote paper: Principles of Ecological and Energy Efficient Urban Planning and Application of Renewable Energy Sources – Present Conditions and Possibilities, International Scientific Conference: „Sustainable Spatial Development of Towns and Cities”, Thematic Conference Proceedings Volume 1, Institute of architecture and urban&spatial planning of Serbia, Beograd, pp. 247 278, 2007. Pucar, M., Nenković, M., Investiranje u obnovljive izvore energije u Srbiji put ka održivom razvoju strateški, legislativni i prostorni aspekti, Letnja škola urnbanizma: Investitori investicije mesto i značaj u izradi strategije prostornog i urbanog razvoja Srbije, Tara, pp. 223 241, 2007.
24 Pucar M., Nenković M.: Mogućnosti primene geotermalne i energije iz komunalnog čvrstog otpada u Srbiji, (Possibilities of solar, geothermal and solid waste energy application in Serbia) Časopis Energetika br. 1 2/god H/mart 2008.Savez energetičara ENERGETIKA, pp. 114 120, 2008. Pucar, M.; M. Nenković Riznić and B. Josimović: Keynote paper: "Environmental Protection in the Function of Regional Development in Serbia" International Scientific Conference", Thematic Conference Proceedings Vol.1 „Regional Development, Spatial Planning and Strategic Governance" Institute of Architecture and Urban&Spatial Planning of Serbia (IAUS), pp. 287 319, 2009. Pucar, M., Nenković Riznić, M., Strategija prostornog razvoja Republike Srbije, Studijsko analitička osnova, Tematska sveska: Prostorni i ekološki aspekti korišćenja obnovljvih izvora energije i energetska efikasnost, Republička Agencija za prostorno planiranje, Beograd, 2009. Pucar, M., Nenković Riznic, M., Prostorni raspored, mogućnosti i potencijali proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije u Srbiji, Konferencija o obnovljivim izvorima elektricne energije, SMEITS, Beograd, 2011. Petrović, S., Pucar, M., Energetika i prostorni razvoj Srbije, Budućnost energetike i prostorni razvoj Srbije, Republička Agencija za prostorno planiranje, Beograd, 2011.
25
26
ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE – ULOGA ZELENE INFRASTRUKTURE CITIES ADAPTATION TO CLIMATE CHANGES – THE ROLE OF GREEN INSFRASTURCTURE Jasminka Cvejić, Aleksandar Bobić, Andreja Tutundžić, Stojanka Radulović Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Odsek za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu, Kneza Višeslava br. 1, Beograd APSTRAKT Istraživanja i scenariji globalnih klimatskih promena ukazuju na verovatnoću učestalijih pojava olujnih nepogoda, ekstremnih vrućina, porasta rizika izumiranja vrsta i dr. (IPCC 2007). Takoñe je jasno da takve promene imaju značajne implikacije na urbane i suburbane predele i da zelena infrastruktura kao važan sastavni deo gradske sredine treba da da odgovor na neke od izazova koje će klimatske promene dovesti u životu kako humane populacije, tako flore i faune. Zelena infrastruktura je koncept koji se pojavio sredinom 1990 tih u Americi i koji osvetljava značaj uvažavanja prirodne sredine u donošenju odluka o namenama i načinima korišćenja zemljišta. Ona se može definisati kao strateški planirana i upravljana mreža zelenih i otvorenih gradskih prostora, koja čuva vrednosti i funkcije ekosistema i time obezbeñuje korist za humanu populaciju i urbanu prirodu. Rezultati dosadašnjih istraživanja nesumnjivo pokazuju da zelena infrastruktura obezbeñuje niz pozitivnih efekata, koji mogu da budu znatan doprinos u adaptaciji gradske sredine na klimatske promene, kao i ograničen, ali važan, doprinos ublažavanju ovih promena. Zaključci se odnose na potrebu prilagoñavanja metodologije planiranja u cilju adaptacije gradske sredine na globalne klimatske promena. Naime, postojeća politika planiranja favorizuje „pogušćavanje“ urbane sredine, što će redukovati sposobnost, pre svega rastućih gradova, za adaptaciju na klimatske promene. Stoga je očigledna potreba stavljanja naglaska na funkcionalni značaj „zelene infrastrukture“ u politici i praksi planiranja gradova. Ključne reči: zelena infrastruktura, urbani i suburbani predeo, globalne klimatske promene, funkcije ekosistema, urbanističko planiranje, urbana priroda
27 ABSTRACT Research and scenarios of global climate change indicate the likelihood of more frequent occurrence of storm disasters, extreme heat, species extinction increasing risk and others (IPCC 2007). It is also clear that such changes have significant implications for urban and suburban landscapes and that green infrastructure, as an important part of the urban environment, need to give answers on some challenges that climate change brings life to the human population, as well as to the flora and fauna. Green infrastructure is a concept that emerged in the mid nineties in America, which emphasize the importance of the environment in the decisions making process of land use. Green infrastructure can be defined as strategically planned and managed network of green and open urban spaces, which preserves the values of ecosystem functions and thus provides benefits to the human population and urban nature. The results of previous studies undoubtedly show that green infrastructure provides the number of positive effects, which makes significant contribution to the urban environment ability to the climate change adaptation, as well as limited, but an important contribution to mitigation of these changes. Conclusions indicate the need for adaptation of planning methodologies towards the adaptation of urban areas to climate change. Existing planning policies favour dense urban areas, which reduces capacity for the adaptation to climate change, especially in developing cities. Therefore, it is an obvious need to emphasize the functional importance of "green infrastructure" in policies and practice of town planning. Keywords: green infrastructure, urban and peri urban landscape, global climate change, ecosystem functions, urban planning, urban nature UVOD Klima je bazični prirodni resurs i stoga ima dominantan uticaj na ekosisteme kao i na stanje i razvoj društva i ljudske civilizacije uopšte. Prema projekciji uticaja globalnih klimatskih promena (Internacional Panel for Climate Change – IPCC, 2007 i EEA, 2008) područja Centralne i Istočne Evrope će karakterisati: više temperaturnih ekstrema, manje padavina u toku leta, više rečnih poplava tokom zime, više temperature voda, varijabilnost u prinosu žitarica, veća opasnost od šumskih požara i manja stabilnost šumskih ekosistema. Srbija je jedna od zemalja u zaleñu Mediteranskog Regiona za koji se smatra da će biti posebno teško pogoñen globalnim klimatskim
28 promenama (Nikolić, 2010). Procene u blažoj varijanti, prema scenariju SRES B2 za naše područje, do kraja ovog veka, daju povećanje godišnje temperature vazduha od čak 4 0C (IPCC, 2007). Postoji i verovatnoća da će procenjen “održivi” porast godišnje temperature od 2 0C za područja Evrope biti prevaziñen već sredinom veka (EEA, 2004). Prema procenama, neka područja Srbije će tokom leta imati za 20% manje padavina. Iznos smanjenja letnjih padavina, po najnepovoljnijoj opciji, premašuje 50% sadašnjih normala 2 (Popović et al., 2009). Predviñene klimatske promene bi mogle doneti mnoštvo dramatičnih posledica, uključujući česte suše, nedostatak pijaće vode, smanjenje poljoprivredne proizvodnje, pojavu endemske gladi meñu siromašnim slojevima stanovništva, pojava epidemija, migracije stanovništva u potrazi za vodom i hranom, konflikti oko ograničenih resursa, itd.(Nikolić, 2010). Promena klime je globalni problem, ali će se posledice osetiti biti predmet interesa kako na regionalnom tako i lokalnom nivou. Naime, procene su da će ove promene imati značajne implikacije na urbana područja. Sobzirom na to da preko 50% stanovništva sveta i 80% stanovništva Evrope danas živi u gradovima, ovakvi problemi postaju uzrok sve veće brige. U tom smislu, meñudržavni panel o klimatskim promenama (Internacional Panel for Climate Change IPCC ) planirao je za svoj sledeći izveštaj, posebnu studiju koja će razmatrati buduće projekcije problema urbanih područja, povezujući klimatske, infrastrukturne, demografske i energetske aspekte urbanizacije. Svetski fond za prirodu (WWF, 2005) je, na primer, ne tako davno, skrenuo pažnju na značajno zagrevanje prestoničkih gradova širom Evrope. Imajući ovo u vidu, u mnogim zemljama se pokreću strateški projekti, kao na primer projekat pod nazivom “Strategije adaptacije na klimatske promene u ubanoj sredini” ( Adaptation Strategies for Climate Change in the Urban Environment –ASCCUE). u Velikoj Britaniji, Ovi projekti obuhvataju pripremu za klimatske promene kroz strateško planirnje i urbani dizajn. Jedan važan aspekt ovog projekta, koji je i predmet ovog rada, je da istraži potencijal urbanih zelenih površina u adaptaciji na klimatske promene. Zelenа infrаstrukturа predstаvljа fizičko okruženje u grаdovimа i nаseljimа i izmeñu njih. U tom smislu, njom su obuhvaćene kаko zelenа strukturа, topogrаfijа i hidrologijа, tаko i fizičkа strukturа urbаne forme, u čijoj sinergiji odnosа je moguće kreirаti mrežu otvorenih prostorа zа društvene potrebe, аli i integrаlni sistem uprаvljаnjа ekološkim procesimа. Shvaćena na ovakav način, zelenа infrаstrukturа sveobuhvatno obuhvаtа sve resurse životne sredine i doprinosi održivom uprаvljаnju resursimа. U prаksi to znаči dа je postojeće trаdicionаlne 2 Period 1961 1990. je period poslednje standardne klimatološke normale
29 mreže zelenih strukturа potrebno renаturаlizovаti kаko bi se uspostаvili ili obnovili prirodni procesi kojim bi se izgrаdili sistemi zа ublažavanje klimatskih promena, uprаvljаnje poplаvаmа, аtmosferskim vodаmа, povećаo biodiverzitet i stvorili uslovi zа unаpreñenje kvaliteta života.
CILJ I METOD RADA Rad istražuje fenomen uticaja globalnih klimatskih promena na gradove, njihovu ranjivost, kao i mogućnosti za adaptaciju u ublažavanje posledica ovog globalnog fenomena. U tom smislu, posebna pažnja posvećena je istraživanju uloge i značaja zelene infrastrukture u adaptaciji 3 na klimatske promene. Cilj ovog rada je da se, kroz pregled raspoloživih literarnih podataka, osvetle pozitivni efekti uticaja zelene infrastrukture u adaptaciji urbanog mikroklimata na klimatske varijacije izazvane infrastrukturom izgrañenog predela. Širi cilj rada je da sugeriše da planiranje zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim promena, što takoñe nudi alternativni pristup održivom urbanom planiranju. U prvom delu, rad se bavi odgovorom gradova na klimatske promene u pogledu proklamovanih i usvojenih gradskih politika. Zatim se daje objašnjenje pojma “zelena infrastruktura” i uloge koju ona može da ima u unapreñenju održivog upravljanja gradova. U tom smislu, prikazani su rezultati istraživanja jednog broja autora koja ukazuju na pozitivne efekate pojedinih elemenata zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim promenama. Rad polazi od procene kako integralni pristup planiranja zelene infrastrukture može unaprediti kvalitet urbane životne sredine. Sledeći deo rada daje pregled skorašnjih studija slučaja na teritoriji grada Beograda koje koriste holistički pristup u planiranju grada i daju polaznu osnovu za istraživanje u oblasti adaptacije gradske sredine u odnosu na projekcije uticaja klimatskih promena. Pregled dat u ovom radu je samo korak ka neophodnim detaljnim istraživanjima uticaja indukovanim klimatskim promenama, kao baze za prostorni razvoj i donošenje odluka na nivou rastućih gradova u pogledu adaptacije na klimatske promene. Metod rada je obuhvatio prikupljanje i analizu literarnih izvora danas aktuelnih istraživanja u oblasti efekata urbanog zelenila u redukciji temperaturnih i hidroloških promena urbane životne sredine. Sledeći korak je obuhvatio analizu iskoristivosti postojećih studija i projekata,
3 Adaptacija na klimatske promene može se definisati kao “prilagoñavanje kao odgovor na aktuelne ili očekivane klimatske stimulanse ili njihove posledice u prirodnim i humanim sistemima. Ona obuhvata ublažavnje štete ili iskorišćavanje delotvornih mogućnosti; razumevanje kako klima može da se menja, šta mogu da budu uticaji, kao i izgradnju kapaciteta i preduzimanje akcija u vezi tih uticaja (UK Climate Impacst Programme)
30 rañenih za grad Beograd, za dalja detaljna istraživanja u cilju uspostavljanja multifunkcionalne zelene infrastrukture grada.
URBANE POLITIKE VICE VERSA KLIMATSKE PROMENE Svest o tome da urbana sredina – dom za oko tri četvrtine grañana EU – drži jedan od ključeva borbe protiv klimatskih promena, bio je razlog što je Evropska Komisija pokrenula inicijativu 2009. za ustanovljavanje Saveza gradonačelnika (Covenant of Mayors), sa zadatkom da podrži i ubrza akcije lokalnih vlasti u rešavanju ovih problema. Aspekt urbanih otvorenih područja sa stanovišta unapreñenja životne sredine je takoñe naglašen u mnogim drugim evropskim politikama, kao na primer u Laipcigčkoj Povelji (Leipzig Charter ), Alborgčkoj Povelji (Aalborg Charter of European Cities and Towns Towards Sustainability ), tematskoj strategiji za urbanu životnu sredinu (Thematic Strategy on Urban Environment ), Šestom akcionom programu za zaštitu životne sredine (Sixth Environment Action Programme), Evropskoj konvenciji o predelu, . Ovaj aspekt je takoñe istražen kroz mnoge evropske projeke URGE, RUROS, BUGS (Hudekova, 2011). Urbana sredina poseduje karakteristična biofizička obeležja u poreñenju sa susednim ruralnim područjima. To su, pre svega, izmenjena razmena energije, što ima za rezultat stvaranje urbanih toplotnih ostrva i promenu hidrologije urbanih područja, što utiče na povećano površinsko oticanje kišnih voda. Takve biofizičke promene su delimično rezultat promene zastora urbanih područja (Whitford et al., 2001). Proces urbanizacije zamenjuje površine pod vegetacijom – koje obezbeñuju senku, evapotranspiraciono hlañenje, zadržavaju kišne voda, imaju funkciju skladištenja i infiltracije – sa nepropusnim izgrañenim površinama. Klimatske promene će pojačati nepovoljne efekte ovih procesa (Gill et al.2007). Stoga postoji urgentna potreba razvoja strategija adaptacije gradova na buduće klimatske promene. Planirane adaptacije imaju za cilj da se suprotstave očekivanim uticajima klimatskih promena i one su rezultat ciljanih odluke, na osnovu svesti o tome da su uslovi promenjeni ili da će se menjati i da je potrebna akcija da se uopšte uslovi vrate i održavaju. Kreativno korišćenje zelene infrastrukture je jedna od mogućnosti, od koje se, u pomenutim strategijama adaptacije, mnogo očekuje. Ona treba da bude prepoznata u procesu planiranja na svim nivoima od regionalnih prostornih strategija, kroz okvire lokalnog razvoja kao i kroz kontrolu razvoja unutar urbanih susedstva (Gill et al.2007; Bowler et al 2010). Ove usluge ekosistema 4 obezbeñene od 4 Usluge ekosistema su procesi pri kojima sredina produkuje resurse koje besplatno koristimo, kao što su na primer čista voda, drvo za grañu, staništa ihtiofaune ili polinacija divljih biljaka i useva. Bez obzira da li se nalaze u gradu ili u ruralnom području, ekosistemi
31 strane urbanih zelenih površina su često previñane i podcenjivane (Daily, 1997). Sa klimatskim promenama funkcionalnost koju obezbeñuju urbane zelene površine postaje sve značajnija (Gill et al.2007).
ZELENA INFRASTRUKTURA – DEFINICIJE I TRENDOVI Gotovo sve definicije zelene infrastrukture koriste koncept multifukcionalnosti prirodnih resursa; usvajaju holistički način razmišljanja; stavljaju fokus na fizičke interakcije izmeñu različitih tipova zelenih površina. Meñusobna povezanost i umrežavanje resursa je zajednička za sve definicije. Definicije obuhvataju prirodi bliska područja i objekte, usluge ekosistema, ekonomske i kulture dobiti i dobiti na kvalitetu životne sredine. Ključni princip, naglašen u ovim definicijama, je korišćenje postojećeg karaktera predela za unapreñenje vrednosti duha mesta. Tako definicija zelene infrastrukture glasi: Zelena infrastruktura je povezana mreža prirodi bliskih područja i objekata, koja štiti ili obnavlja ekološke funkcije i olakšava održavanje zdravog stanje usluga ekosistema, koji obezbeñuju ekonomske, kulturne i druge dobiti na kvalitetu života ljudi, biljka i životinja, obezbeñujući njihov razvoj u prirodnim uslovima (Hamin & Gurran 2009) Zadnjih godina pojam se, kod nekih autora, transformiše u pravcu više direktne paralele sa pojmom tradicionalne infrastrukture, i stoga ne uključuje samo povezanost, već i tretman i upravljanje kišnim vodama i ostale funkcije. Tako postavljana definicija glasi: „Zelena infrastruktura je zaštita, obnova ili formiranje objekata koji koriste prirodne procese za recikliranje kišnih voda, konzervaciju energije i prečišćavanje vazduha, na način koji podstiče povezivanje, podržava razvoj, koji je ekonomski održiv, i održiv sa stanovišta životne sredine“ (Hamin & Gurran, 2009) . Benedict & McMahon (2006) su, na primer, definisali zelenu infrastrukturu kao holistički pristup korišćenja prirodnih i humanih resursa, koja teži da zaštiti prirodne ekosisteme i funkcije, i koja dopunjuje razvoj u usaglašenom maniru. Prema istim autorima zelena infrastruktura koristi planiranje, dizajn i pristupe implementaciji, slične onima koji se koriste za puteve, sistem upravljanja vodama i drugim u kojima ljudi žive, pružaju dobra i usluge koje su nam veoma bliske, kao što su: ublažavanje vremenskih ekstrema i njihovih uticaja; rasejavanje semena; ublažavanje suša i poplava; zaštita od ultravioletnog zračenja; kruženje hranljivih materija; zaštita obala reka, kanala i mora od erozije; detoksikacija i razlaganje otpadaka; kontrola poljoprivrednih štetočina; održavanje biodiverziteta; formiranje i zaštita zemljišta i obnova plodnosti. Oni takoñe doprinose stabilnosti klime, prečišćavaju vazduh i vodu, kontrolišu organizme nosioce zaraza,; oprašuju useve i prirodnu vegetaciju itd. (prema Ecological Society of America)
32 komunalnim objktima, u različitim razmerama i preko administrativnih granica. Kao što je već naglašeno suštinski značaj, s obzirom na već prisutne klimatske promene, će imati ublažavanje i prilagoñavanje verovatnim budućim klimatskim uslovima. Značajan pravac postizanja tog cilja je obezbeñivanje snažne zelene infrastrukture u regionu i gradovima. Zelena infrastruktura je odlično sredstvo za ispunjavanje tih ciljeva iz više razloga, prema Hamin & Gurran, 2009: • Zelena infrastruktura se bazira na sistemskom razmišljanju i po svojoj prirodi je meñusobno povezana i jedno i drugo će biti neophodno u kontekstu klimatskih promena • Zelena infrastruktuta teži da dostigne, na posebnim lokacijama, višestruke ciljeve, što će takoñe, iz urbane perspektive, biti neophodno za klimatske promene, gde su neizgrañena područja prilično ograničena. • Zelena infrastruktura teži da bude regionalna, i regionalna rešenja će biti efikasnija za klimatske promene od lokalnih, pošto su voda, energija, hrana i emisija u najmanju ruku pitanja regionalne razmere. Već danas se urbana životna sredina razlikuje od okolnog predela u brojnim karakteristikama (temperature, vlažnost, kvalitet vazduha i dr). Zelena infrastruktura urbanih područja igra značajnu ulogu ublažavanja ovih karakteristika. Implementacija zelene infrastrukture obuhvata realizaciju tehničkih (inženjerskih) objekata, kao što su: ozelenjeni krovovi, bioretenzije, vegetacijoni drenažni kanali, permeabilni zastori, rezervari i retenzije kišnih voda, kao i podizanje novih zelenih površina. Brojna su istraživanja pozitivnog uticaja zelene infrastrukture u adaptaciji gradova na klimatske promene. U sledećem poglavlju su prikazani rezultati niza aktuelnih istraživanja u svetu, a odnose se na uticaj zelene infrastrukture na kvalitet klime u gradovima odnosno, na ublažavanje negativnih efekata klimatskih promena. PRIKAZ REZULTATA AKTUELNIH ISTRAŽIVANJA U SVETU Globalne klimatske promene će dodatno termalno opteretiti urbana područja naglašavajući uticaj urbanih toplotnih ostrva (Voogt, 2002). U tom smislu, urbana toplotna ostrva imaju značajne implikacije na konfor i zdravlje ljudi, zagañenje vazduha, korišćenje energije i urbano planiranje. Primarna površinska kontrola za većinu urbanih toplotnih ostrva su: geometrija urbanih površina i njihova termalna svojstva (Oke et al., 1991). Geometrija površina odnosi se na zaklanjanje neba zgradama i
33 drugim objektima, izražena terminom poznatim kao “faktor sagledavanja nebe” (sky view factor). Smanjivanje ovog faktora gotovo uvek vodi porastu intenziteta urbanog toplotnog ostrva, mada, ako su zgrade na veoma malom rastojanju, senka može da redukuje apsorpciju solarne radijacije tokom dana. Termalna svojstva površina, posebno absorpcija toplote, kontroliše unos i oslobañanje toplote podpovršinskog i površinskog sloja. Suvi i manje zbijeni materijali, sa dobrim svojstvima izolacije, kao drvo, pesak ili porozni (aerisani) beton imaju manje vrednosti termalne absorpcije. Povoljni uslovi za prostrana toplotna ostrva nastaju u onim tipovima urbane morfologije koje karakteriše veliki procenat izgrañenih i zaptivenih površina, te velika termalna absorpcija. Prema Voogt (2002), redukcija veličine urbanog toplotnog ostrva je moguća kroz različite strategije ublažavanja 5. Strategije koje su privukle najveću pažnju obuhvataju korišćenje zelene infrastrukture za zasenu površina, evapotranspiraciono hlañenje i uvećanje refleksije površina, kako bi se redukovala količina solarne radijacije (Rosenfeld et al., 1998). Kompozicija zelenila ima neospornu ulogu u odnosu na uticaj na temperature vazduha u zelenim prostorima. Tako Potchter et al. (2006), prema Bowler et al.(2010), na osnovu istraživanja parkova u Tel Avivu, pronalaze da je temperatura u parku niža ukoliko je sklop visokog zelenila gušći i preovlañujući u odnosu na otvorene travnjake. Isto tako, Chang et al., (2007), prema Bowler et al.(2010) su, na osnovu sličnih istraživanja parkova u Meksiko Sitiju i Tajpeju, dokazali da je veći procenat zastrtih površina u parku u pozitivnoj korelaciji sa temperaturnim razlikama vazduha. Do sličnih zaključaka u pogledu važne uloge faktora senke za efekat hlañenja došli su Shashua Bar & Hoffman (2000) u svom istraživanju ovog fenomena na području Tel Aviva. U pogledu dispozicije zelenih površina i njihove veličine pokazalo se da iste igraju važnu ulogu u minimiziranju efekta zagrevanja vazduha. Koristeći numerički model za procenu efekta rashlañivanje površina u susedstvu zelenih površina Tsuyoshi &Takakura (1990/1991) su došli do zaključka da mala, različito ozelenjenjena područja, na terenu ili na krovovima, sa dovoljnim razmacima, produžavaju termalni efekat, van fizičkih granica zelene površine, mnogo efektnije od velikog kontinualno ozelenjenog područja, slične veličine. Na osnovu modela razmene energije, prema Gill et al. (2007), maksimalna temperatura pri tlu veoma zavisi od procenata zastupljenog 5 Ublažavanje klimatskih promena može se definisati kao “akcije koje redukuju čovekov doprinos uzroku klimatskih promena”; ovo obuhvata i redukciju emisija gasova staklene bašte kao ugljen dioksida (na primer kroz povećanje energetske efikasnosti, korišćenjem alternativnih formi energije i transporta), i redukciju njihove koncentracije u atmosferi, na primer, podizanjem zelenih površina u cilju smanjenja ugljenika (UK Climate Impacst Programme)
34 zelenog pokrivača. Prema istraživanjima u Mančesteru, u Engleskoj, sadašnja maksimalna temperature pri tlu u šumi (najmanje izgrañenom tipu urbane morfologije) je za 12.8 0C niža od centra grada (najizgrañenijeg tipa urbane morfologije). Prema scenariju niže emisije gasova staklene bašte za 2080. (IPCC), očekivane maksimalne temperature pri tlu u šumi su 10.9 0C i centru grada 33.2 0C, dok su za scenarijo visoke emisije za 2080. (IPCC) prognozirane na 21,6 0C u šumi i 35,5 0C u centru grada. Prema istraživanjima Gill et al. (2007) dodavanjem 10% zelenih površina područjima sa malo zelenila, kao što su tipovi urbane morfologije centra grada i stanovanja velikih gustina, zadržaće se maksimalne temperature pri tlu na ili ispod vrednosti perioda poslednje standardne klimatološke normale, što ne uključuje i scenarijo visokih emisija 2080. Sa druge strane, ako se ukloni 10% zelenih površina, procenjuje se da će maksimalna temperature pri tlu do 2080., u poreñenju sa periodom poslednje standardne klimatološke normale, pri scenariju visoke emisije, u stanovanju velikih gustina, biti za 7 0C više, dok će u centru grada ona biti veća za 8,2 0C. Whitford et al. (2001) su stoga zaključili da je temperatura pri tlu efiksan indikator za razmenu energije urbane sredine. S’druge strane, uloga zelenila kao prekrivača tla u pogledu uticaja na smanjenje efekta toplote na asfaltiranim i betonskim površinama je znatna. Takebayashi & Moriyama (2009) su eksperimentalno procenjivali stepen ublažavanja efekta toplote kroz zamenu asfaltiranog zastora parkinga sa zastorom od trave. Na osnovu dobijenih rezultata u pogledu veličine solarne radijacije, infracrvene radijacije, temperature vazduha, relativne vlažnost i brzine i pravaca vetra, procenjena redukcija toka toplote sa asfaltnog parkinga u odnosu na parking pod travom bila je za 100 150 W/m 2 tokom dana i prosečno 50 W/m 2 tokom noći. Slično, Rosenzweig et al. (2006) su utvrdili da bi ozelenjavanje 50% krovova NewYork City redukovalo prosečnu temperaturu pri tlu za 0,1 do 0,8 0C. Banting et al. (2005) je utvrdio da bi ozelenjavanje 30 100% raspoloživih krovova u Torontu, moglo da redukuje prosečne temperature za 0,5 do 20C. Alexandri & Jones (2008) su procenjivali efekat zelenih krovova i ozelenjenih zidova u urbanim kanjonima. U dvodimenzionalni model mikro razmere, koji je procenjivao tri geometrije kanjona, dve orijentacije i dva pravca vetra, bile su unete klimatske karakteristike devet gradova. Istraživanje je pokazalo da vegetacija može da ublaži klimat izgrañene sredine. Razmera efekata zavisi od toga gde je ona implementirana (krov ili zid) i koji deo izgrañene sredine je istraživan (unutrašnjost kanjona ili neposredna okolina). Pri uporeñivanju ozelenjenih površina sa betonskim, izračunate su temperaturne razlike od 30 0C, u danu sa visokim nivoom zračenja. Generalno je utvrñeno da zeleni zidovi imaju jači efekat u
35 kanjonu od zelenih krovova, ali oni ne utiču na temperature vazdušne mase iznad kanjona. Zeleni krovovi, sa druge strane imaju jak efekat na vazdušni sloj iznad njih, do veličine od 10 0C na 4 m visine. Geometrija urbanih područja ima značajan uticaj na temperature pri površini i temperature vazduha, zbog uticaja na distribuciju brzine vetra i zasenu urbanih površina. Generalno, što je šira ulica, jači je efekat, specijalno sa ozelenjenih zidova, zbog zasene konstrukcionog materijala i zbog veće brzine vetra koja se javlja unutar kanjona. Na osnovu istraživanja došlo se do rezultata da je vegetacija generalno imala veći efekat na urbanu temperature u suvim i toplijim gradovima, nego u hladnijim, vlažnim gradovima, mada oni takoñe mogu da imaju koristi od ozelenjavanja, naročito kada su krovovi i zidovi pod vegetacijom (Alexandri & Jones, 2008). Jedan od efekata zelene infrastrukture prema Clark et al.(2010) je efekat ublažavanja temperature termalno obogaćenih kišnih voda urbanih područja. Mnoge zemlje regulišu temperature vode kao sastavni deo kvaliteta voda. Istraživači su zapazili da su područja izliva kišnih voda, unutar vodenog stuba, imala značajan uticaj na temperature vode nakon uliva. Efekti u redukciji i prevenciji termalnih opterećenja urbanih kišnih vode u praksi zelene infrastrukture postižu se uobičajnim merama, kao što su permeabilno popločavanje, ozelenjavanje, bioretenzije, ozelenjeni drenažni kanali, zeleni krovovi itd. Laboratorijska istraživanja zastora na Guelf univerzitetu u Ontariju, u Kanadi su pokazala da je temperature oticanja kišnih voda sa poroznog zastora bila izmeñu 2 do 4 oC hladnija u poreñenju sa površina pod asfaltom (Verspagen, 1995., prema Clark et al., 2010). Redukcija volumena oticanja postignuta na taj način je primarni faktor u redukciji termalnog opterećenja. Drugi faktor koji redukuje termalno opterećenje je zasena, dubina i tip medijuma, površina i konfiguracija ispusta (Jones & Hunt, 2009., prema Clark et al. 2010). Gill et al. (2007) su primenom modela površinskog oticanja za Mančester došli do generalnog podatka, da što je više izgrañen tip urbane morfologije, veće je oticanje površinskih kišnih voda. Tako, na primer, povećanje zelenih površina od 10% u stambenim tipovima urbane morfologije, redukuje oticanje u slučaju padavina od 28 mm (koliko se očekuje pri visokom scenariju emisija do 2080) za 4,9%, dok povećanje od 10% površina pod drvećem redukuje oticanje za 5,7%. Meñutim ovaj iznos povećanja zelenih površina ili površina pod drvećem ne može da zadrži buduće oticanje na vrednostima poslednje standardne klimatološke normale. Saglasno Lisle u (2010), efikasno planiranje biodiverziteta u urbanim otvorenim prostorima može da obezbedi bitno preuzimanje odgovornost za adaptaciju na klimatske promene u urbanoj sredini. Biodiverzitet urbanih područja suštinski ima sposobnosti da odgovori na buduće
36 projekcije klimata. Ta prilagodljivost obezbeñuje mogućnost urbanim otvorenim prostorima da doprinesu adaptaciji na klimatske promene. Jedan od načina istraživanja adaptacije na moguće klimatske promene je razmatranje zelene infrastrukture konurbacionih područja iz perspektive predeone ekologije (Gill, et al. 2007). Na taj način, zelena infrastruktura se može sagledati kao sklop koridora, parčadi i globalne matrice (Forman and Godron, 1986., prema Gill et al. 2007). Ove komponente imaju različite uloge u pojmu klimatske adaptacije. Na primer, zaštita od poplava je naročito značajna u koridorima, sa druge strane matrica i parčad su naročito značajni za infiltraciju kišnih voda, itd. Prikazani pregled istraživanja pokazuje veoma različite pristupe i interesovanja autora u nastojanjima pronalaženja dokaza o doprinosu zelene infrastrukture gradova u adaptaciji na klimatske promene. Od značaja za pomenuta istraživanja bilo je izdvajanje urbanih morfoloških jedinica, načina korišćenja površina, veličine zelenih površina, zatim utvrñivanje distanci izmeñu zelenih površina, poroznost zastrtih površina, vrste primenjenih materijala, procenat pod drvećem i travnjacima i dr. Rezultati istraživanja navedenih autora nesumnjivo pokazuju nezamenljiv doprinos zelene infrastrukuture u adaptaciji gradova na klimatske promene.
STUDIJE SLUČAJA ZA GRAD BEOGRAD Istraživanja trendova temperature i padavina u Beogradu i indikatora promene ekstrema u Srbiji za period 1888 – 2006. nesumnjivo pokazuju da su klimatske promene već prisutne (ðorñević, 2008). Prema istraživanjima ovog autora srednje, maksimalne i minimalne godišnje i sezonske temperature vazduha su porasle, izuzev tokom leta, kada je maksimalna temperature imala tendenciju laganog opadanja. Najveći porast je zabeležen sa minimalnim temperaturama, naročito zimi. Na godišnjem nivou količine padavina se povećavaju, sa najvećim povećanjem tokom zime, dok u proleće one opadaju. Tokom godine, broj dana sa padavinama je u opadanju, izuzev tokom leta, gde je zabeležen porast broja takvih dana. Pojava učestalosti veoma niskih temperatura opada. Povećanje učestalosti veoma visoke maksimalne temperature je dobijeno na svim mernim stanicama, dok se pojava učestalosti toplih talasa i tropskih dana povećala. Na mernoj stanici Beograd zabeležen je porast pojava učestalosti visokog kvantiteta padavina. Prema navodima istog autora, slični rezultati za temperature i padavine dobijeni su za sedam stanica (Sarajevo, Podgorica, Ulcinj, Tirana, Prilep, Atina, Krf) sa područja Jugoistočne Evrope za period 1955 2000.
37 Navedeni dokazi klimatskih promena i pretnje socijalnoj dobrobiti i ekonomskoj budućnosti stanovništva, biće razlog da grad Beograd, slično drugim gradovima Evrope, donese svoju strategiju adaptacije i ublažavanja negativnih efekata klimatskih promena. Kao neizbežna mera u borbi sa klimatskim promenama u ovoj strategiji treba da bude planiranje i implementacija zelene infrastrukture grada. Ono što nam je potrebno, kada je u pitanju intervenisanje zelenom infrastrukturom u borbi sa klimatskim promenama, su nove vrste istraživačkih projekata koji grade interdisciplinarne veze izmeñu prirodnjaka (npr. ekologa, biologa, hidrologa) i specijalista za izgrañenu sredinu (npr. planera, inženjera, arhitekata, sociologa i geografa).
a)
b) Slika 1. Karta biotopa Beograda; Izvedeni podaci a) Linijski elementi sistema; b) Ugari i zaprložena zemljišta; Izvor: Projekat Zelena regulative grada Beograda, Urbanistički zavod Beograda, 2007. Kao prvi veći pomak ka predeono ekološkom planiranju grada Beograda je izarda GIS a biotopa i vrednovanje biotopa Beograda izrañena u okviru projekta "Zelena regulativa Beograda" (Slika 1.) Rezultati kartiranja i vrednovanja su pokazali da na teritoriji grada postoji veliki diverziet biotopa (izdvojeno je 52 tipa i 181 podtipa biotopa na površini od 77.460 ha, u okviru ukupno 163.800 geometrijski izdvojenih biotopa) kao i diverzitet vrsta, (evidentirano je 161 vrsta ornitofaune koje se nalaze na nacionalnoj crvenoj listi, 9 relikta i 16 vrsta flore sa nacionalne crvene liste i dr.). Evidentirani su takoñe vredni biotopi šuma, vlažnih terena i linijskih koridora značajnih za umrežavanje buduće zelene infrastrukture grada. Projekat kartiranja i vrednovanja biotopa Beograda predstavlja značajnu osnovu za multifunkcionalni pristup planiranju novog koncepta zelene infrastrukture grada Beograda (Teofilović, Cvejić et al. 2007).
38 Kartiranje biotopa daje osnov i preporuku za dalja detaljna istraživanja kao i niz podataka za neophodna istraživanja zelene infrastrukture u funkciji adaptacije i ublažavanja klimatskih promene. Izmeñu ostalog, osnovu za izdvajanja urbanih morfoloških jedinica, procenat neporoznih/poroznih površina, procenat evapotranspiracionih površina, procenat površina pod drvećem, povezanost zelenih površina, zapreminu (volumen zelenila), raznovrsnost biotopa, vegetacionu strukturu biotopa, biodiverzitet, izdvajanje predeono ekoloških strukturnih elemenata (koridora, parčadi, matrice) i dr. Drugi izvor podataka je “Program za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda“ izrañen u okviru Projekata "Zelena regulativa Beograda" (IV faza) (Teofilović, Cvejić et al 2009; Cvejić & Teofilović 2010). Gradivne elemente planiranog sistema čine: dominante, tačke i linije. „Dominante“ su velike, uočljive u prostoru, zelene površine, od gradskog i regionalnog značaja, i predstavljaju noseće elemente sistema zelenila. „Tačke“ su manje zelene površine lokalnog značaja, dok „linije“ predstavljaju tipove zelenih površina sa karakterom veza. Prostorna realizacija konceptualnih opredeljenja planirana je uspostavljanjem sistema meñusobno povezanih zelenih površina. Predloženi koncept sistema zelenih površina (zelene infrastrukture) grada (Slika 2) karakteriše: • „Jezgo“ sistema predstavlja dominantu celokupnog rešenja i obuhvata ušće reke Save u Dunav. Planirano je unapreñenje multifunkcionalnosti postojećih zelenih površina kao i formiranje nove rekreacione zone grada. • „Unutrašnji prsten“ sistema čini pretežno područje srednje zone grada sa zelenim površinama na minimalnom meñusobnom rastojanju od 400 m. Dominante čine postojeći parkovi, šume i park šume, kao i zelene površine otvorenih stambenih blokova. Podizanje novih zelenih površina planira se na površinama ugara, prevashodno unutar ili u neposrednoj blizini područja označenih kao deficitarna sa zelenim površinama, kao i u delovima prstena gde je konstatovan prekid u sistemu zelenih površina. • „Spoljašnji prsten“ sistema obuhvata uglavnom rubne zone grada. Dominantne su šume, prirodno regulisane zelene površine, većim delom na poljoprivrednim površinama. Kao linijski elementi značajnu ulogu igraju šibljaci i živice na poljoprivrednom zemljištu. Nove zelene površine planirane su u cilju dostizanje predloženog standarda unapreñenja uslova života od 225 m 2/stanovnika, kao i standarda 6 m 2 po stanovniku unutar ili u neposrednoj blizini područja ocenjenih kao deficitarna sa zelenim površinama za rekreaciju.
39 • „Zelene veze“ sistema čini teritorija grada u vodnom zemljištu reka Save i Dunava kao i duž malih gradskih vodotoka i duž primarne saobraćajne mreže. Osnovna funkcija ove komponente sistema jeste povezivanje ostalih komponenti sistema. • „Kontinualno izgrañeno gradsko tkivo“ čini teritorija centralne i srednje zone grada. Uspostavljanje sistema je planirano slobodno stojećim zelenim površinama tačkaste forme i drvoredima kao vezivnim elementima. • „Diskontinualno izgrañeno područje“ čini teritorija spoljne i rubne zone grada. Na teritoriji gde dominiraju poljoprivredne strukture i prigradska naselja, uspostavljanje sistema je planirano zelenim površinama linijskih formi, kao što su ostaci šuma, šibljaci i živice na poljoprivrednom zemljištu i duž malih gradskih vodotokova i melioracionih kanala. Koncept sistema zelenih površina Beograda je formiran uvažavajući sledeće principe povezanosti, multifunkcionalnosti, pristupačnosti, zaštite karaktera predela, zaštite biodiverziteta i unapreñenja stanja životne sredine. Principi na kojima je uspostavljen sistem poklapaju se sa osnovnim principom ublažavanje i prilogoñavanje verovatnim budućim klimatskim uslovima, a to je zaštita – unapreñenje – regeneracija (Moroz, S., WWF; Hudekova, 2007): • Zaštita postojećih odlika životne sredine i ekosistema • Unapreñenje postojećih resursa u kreativnom održivom maniru • Regeneracija izgubljenih ili oštećenih usluga ekosistema • Zaštita heterogenosti staništa i biodiverziteta • Povezanost staništa • Obnova degradiranih prostora i aktivne intervencije kao odgovor na pretnje indukovane klimatskim promena.
40 Slika 2: Osnovni elementi sistema zelenih površina (zelene infrastrukture) Beograda; Izvor: Projekat Zelena regulative grada Beograda, Urbanistički zavod Beograda, 2007. ZAKLJUČAK U domenu sаvremenih politikа i strаteških dokumenаtа o kvаlitetu grаdovа, kvаlitet se posmаtrа kroz kvаlitet mestа, kvаlitet životne sredine i kvаlitet životа, pri čemu je zelenа infrаstrukturа od ključne vаžnosti zа ostvаrenje svа tri nаvedenа kvаlitetа. U sаvremenoj plаnerskoj prаksi zelenu infrаstrukturu je moguće plаnirаti kroz sve prostorne nivoe od regionа (strаteškа prirodnа i kulturnа dobrа) do susedstva, pri čemu se nаjveći rezultаti u odnosu nа kvаlitet postižu nа nižim nivoimа: nivo opštine ili nаseljа sа težištem nа prostorimа zа rekreаciju i koherentno povezаnim zelenim i zeleno sivim infrаstrukturаmа (grаdski pаrkovi, rečnа priobаljа, neformаlni zeleni prostori, biciklističke i pešаčke stаze, vodoizvorištа, močvаre i dr.), odnosno nivo susedstvа, koji nije obаvezujući, аli je često veomа vаžаn jer se bаzirа nа lokаlnim inicijаtivаmа grаñаnа i njihovom direktnom učešću u procesu plаnirаnjа i implementаcije plаnа (izgled ulice i lokаlnih otvorenih grаdskih prostorа, zаjedničkа i privаtnа dvorištа, pаrking prostori i dr.). S druge strane, istraživanja trendova temperature i padavina u Beogradu i indikatora promene ekstrema u Srbiji nesumnjivo pokazuju da su
41 klimatske promene već prisutne. Zbog toga veliki značaj za adaptaciju i ublažavanja negativnih uticaja klimatskih promena u Beogradu svakako ima zelena infrastruktura. Istraživanja efekata zelene infrastrukture su brojna. Na osnovu u radu prikazanih rezultata istraživanja jednog broja autora, može se zaključiti da su koristi od zelene infrastrukture i njenih elemenata u borbi sa klimatskim promenama nesumnjive. Dve studije rañene za teritoriju grada Beograda predstavljaju dobar osnov sa dalja detaljnija istraživanja, kao i za potrebe donošenja strateških planova i odluka. Dalja empirijska istraživanja o obimu, lokaciji, distanci, tipu i strukturi elemenata zelene infrastrukture su neophodna da bi se izvršilo njeno kvalitativno i kvantitativno vrednovanje, u funkciji unapreñenja i održivog razvoja i upravljanja kvalitetom gradskog života. LITERATURA Alexandri, E., Jones, F. (2004). The Thermal Effects of Green Roofs and Green Façades on an Urban Canyon Plea2004 The 21th Conference on Passive and Low Energy Architecture. Eindhoven, The Netherlands, 19 – 22 September 2004, Page 1 of 6 Adaptation Strategies for Climate Change in the Urban Environment (ASCCUE), http://www.sed.manchester.ac.uk/research/cure/research/asccue/ Benedict, M. A., Edward T., McMahon, J.D. (2006). Green Infrastructure: Smart Conservation for the 21st Century, The Conservation Fund, Sprawl Watch Clearing House, Monograph Series Banting, D., Li, J., Missios, P. (2005): Report on the Environmental Benefits and Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto City of Toronto and Ontario Centres of Excellence – Earth and Environmental Technologies (OCE ETech) Bowler, E. D., Buyung Ali, L.,Knight T. M., Pullin A. S. (2010). Urban greening to cool towns and cities: A systematic review of the empirical evidence, Landscape and Urban Planning 97 (2010), 147–155 Clark, C., Busiek, B., Adriaens, P.(2010). Quantifying Thermal Impacts of Green Infrastructure: Review and Gaps, Conference Cities of the Future/Urban River Restoration 2010, Boston Cvejić, J., Teofilović, A. (2010). Concept of the green spaces system – Belgrade case study., Proceedings of Fabos Conference on Landscape and Greenway Planning 2010, Budapest , pp171 178, Hungary Daily., G. C., Alexander, S., Ehrlich P. R. et al. (1997). Ecosystem Services: Benefits Supplied to Human Societies by Natural Ecosystems. Issues in Ecology, Number 2. ðorñević, S. V.(2008) Temperature and Precipitation Trends in Belgrade and Indicators of Changing Extremes for Serbia, GEOGRAPHICA PANNONICA,Volume 12, Issue 2, 62 68 (2008) Egenhofer, C., Alessi, M., and Nunez F. J.(2010). Greening EU Cities: The Emerging EU Strategy to Address Climate Change. CEPS Task Force Report; http://aei.pitt.edu/15185/C
42 Gill, S., Handley J., Ennos, R., Pauleit S. (2007). Adapting cities for climate change: the role of the green infrastructure, Built Environment vol. 33 no.1, Climate Change and Cities, pp. 115 132 Hamin, E. M., Gurran, N. (2009). Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in the U.S. and Australia, Habitat International 33, 238–245 Hudekova Z. (2011). Assessing vulnerability to climate change and adapting through green infrastructure, GRaBS Expert Paper 7; http://www.grabs eu.org/downloads/EP7%20FINAL.pdf IPCC, Meñunarodni panel za klimatske promene, Četvrti izveštaj o procenama, Klimatske promene 2007IPCC, 2007. Climate Change 2007: Synthesis Report. IPCC, Geneva. Lisle, J., (2010): Climate Change Adaptation: The Role Of Biodiversity In Urban Open Space, Australian Planner, 47:2, 113 114. Moroz, S., WWF: TOWARDS A GREEN INFRASTRUCTURE FOR EUROPE: Adaptation to climate change; http://green infrastructure europe.org/download/23%20Sergiy %20Moroz%20WWF% 20Green%20Infrastructure%20and%20Climate%20change.pdf Nikolić, M. (2010). Srbija pred izazovom globalnih klimatskih promena i njihovih posledica, Klimatske promene – studije i analize; http://www.emins.org/sr/publikacije/knjige/10 klimatske promene.pdf Oke, T. R., Johnson G. T., Steyn D. G. i Watson I. D. (1991). "Simulation of nocturnal surface urban heat islands under `ideal' conditions: Part 2. Diagnosis of causation," Boundary Layer Meteorology, 56, 339 358. Popović, T., Radulović, E., Jovanović, M. (2009). Koliko nam se menja klima, kakva će biti naša buduća klima?, Životna sredina ka Evropi. Rosenfeld A., Akbari H, Romm J., Pomerantz M., (1998): Cool communities: strategies for heat island mitigation and smog reduction, Energy and Buildings, Volume: 28, Issue: 1, Pages: 51 62 Shashua Bar, L. Hoffman M.E. (2000). Vegetation as a climatic component in the design of an urban street, An empirical model for predicting the cooling effect of urban green areas with trees, Energy and Buildings 31, 2000, 221– 235 Takebayashi H., Moriyama M. (2009). Study on the urban heat island mitigation effect achieved by converting to grass covered parking, Solar Energy, Volume 83, Issue 8, August 2009, Pages 1211 1223. Tsuyoshi, H., Takakura,T. (1990 1991). Simulation of thermal effects of urban green areas on their surrounding areas .Energy and Buildings, Volume 15, Issues 3 4, Pages 443 446 Teofilović A., Cvejić J., et al. (2007). Kartiranje i vrednovanje gradskih biotopa Beograda, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (III faza), Urbanistički zavod Beograda, Beograd Teofilović A., Cvejić J., et al. (2009). Program za urbanistički plan sistema zelenih površina Beograda“, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (IV faza), Urbanistički zavod Beograda, Beograd, (2007). Voogt, Ј. A. (2002). Urban Heat Island, Encyclopedia of Global Environmental Change, Volume 3, Causes and consequences of global environmental change, pp 660–666, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, 2002
43 Whitford V., Ennos A.R., Handley J.F. (2001). „City form and natural process“ – indicators for the ecological performance of urban areas and their applications to Mersyside, UK; Landscape and urban planning 57, pp. 91 103 World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, Pop. Division, Department of Economic and Social Affairs, UN, www.un.org/esa/population/publications/WUP2005/2005WUP_FS1.pdf http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2008_4, Impacts of Europe's changing climate 2008 indicator based assessment, EEA Report No 4/2008 http://www.eea.europa.eu/publications/climate_report_2_2004/impacts_of_europ es_changing_climate.pdf, EEA Report No 2/2004, Impacts of Europe's changing climate, An indicator based assessment *** Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007) koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za period 2011 2014. godine.
44
PODRŠKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA predlog za unapredjenje pešačke dostupnosti sadržaja na Novom Beogradu sa stanovišta urbane morfologije SUPPORT FOR CO2 EMISSION'S REDUCTION IN CITIES a proposal for improving pedestrian access to facilities in New Belgrade from the standpoint of urban morphology Ranka Gajić Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojvode Stepe 305 APSTRAKT Razrada teme održivog urbanog razvoja evoluirala je tokom devedesetih godina dvadesetog veka od idejnog ka praktičnom diskursu da bi se danas u velikoj meri fokusirala na posledice uticaja klimatskih promena i to sa dva stanovišta: 1. promišljanjem koji su načini da se delovanjem u gradovima doprinese ublažavanju (usporavanju , čak zaustavljanju ) registrovanih procesa klimatskih promena u svetu; i 2. kroz utvrdjivanje načina da se gradovi prilagode izvesnim (nepovoljnijim) klimatskim uticajima. Oba pristupa su važna za dalji razvoj i rast urbanih naselja i nužno je da se stručnjaci uključuju u razmatranje na oba plana. Ovaj rad predstavlja doprinos raspravama unutar prvog pristupa. Naime, kao ključni uzrok globalnih klimatskih promena naučnici ukazuju na ekstremno povećanu emisiju ugljen dikosida, započetu (uslovno) blagim rastom u drugoj polovini devetnaestog veka i u istoriji čovečanstva nezapamćenim rastom tokom dvadesetog veka sve do danas, dok se integrativna tema odnosa namena površina i dostupnosti ("land use and accesibility") izdvaja kao jedna od značajnih unutar rasprava o smanjenju emisije ugljen dioksida u urbanim sredinama. U uvodnom delu rada je, uz obrazloženje stava da je pojava klimatskih promena globalni fenomen na koji je važno da reagujemo što pre i u svim sredinama, dat pregled radova koji se bave ovom problematikom za evropske gradove, sa posebnim osvrtom na preporuke Sajma u Hanoveru (april 2010.) iz domena inovacija za urbane infrastrukture. U razradi je detaljnije objašnjeno stanovište morfološkog aspekta, odnosno klasifikovani su morfološki tipovi gradske strukture koji se javljaju kao posledica u vezi sa dostupnošću (monocentrično,
45 policentrično, disperzivno...), obrazložena je problematika pešačke dostupnosti (distance, atraktivnost, afirmacija...) i sprovedena je analiza odnosa namene površina i pešačke dostupnosti na prostoru Novog Beograda sa stanovišta morfološkog aspekta, kako bi se u zaključku fomulisali predlozi za unapredjenje. Ključne reči: smanjenje emisije CO2, održivo korišćenje gradskog zemljišta, odnos namena površina i dostupnosti, urbana morfologija ABSTRACT Elaboration of the topic of sustainable urban development has evolved during the twentieth century, from the conceptual to the practical discourse, and now it is largely focused on the consequences of climate variability on the two aspects: 1. thinking of ways to contribute to the action in the cities of mitigation (slowing, even stopping ) registered process of climate change in the world, and 2. in determining ways to adapt cities to certain (less favorable) climatic influences. Both approaches are important for further development and growth of urban settlements and it is essential that professionals are involved in the review of both plans. This paper contributes to discussions within first approach. Namely, as a key cause of global climate change scientists points to the extremely increased carbon dioxide emissions, start with the (tentatively) a slight increase in the second half of the nineteenth century, and, in the history of humanity an unprecedented growth during the twentieth century, until today, while the integrative theme of the land use and accessibility stands out as one of the most important in the debate on reducing emissions of carbon dioxide in urban areas. In the introductory section of this paper along with explanation of the viewpoint that the phenomenon of climate change is a global phenomenon that is important to respond as quickly as possible in all areas, an overview of papers dealing with this issue for European cities is present, with special reference to the recommendations of the Hanover Fair (April 2010.) on the innovations in the field of urban infrastructure. In further working out, the morphological point of view is explained in detail, morphological types of urban structure that occur as a result regarding the accessibility are classified (mono centric, polycentric, dispersed ...), issue of pedestrian access is explained (distance and attractiveness, the affirmation ... ) and an analysis of relations between land use and pedestrian access to facilities in New Belgrade from the standpoint of urban morphology is conducted, to the conclusion with suggestions for improvement. Keywords: CO2 emissions reduction, sustainable urban land use, land use and accessibility, urban morphology
46 UTICAJ KLIMATSKIH PROMENA NA GRADOVE Od negiranja do potvrde Klimatske promene se smatraju jednom od najozbiljnijih pretnji održivom razvoju sa očekivanim štetnim posledicama po životnu sredinu, zdravlje ljudi, dostupnost hrane, ekonomiju, prirodne resurse i fizičku infrastrukturu.(4) Odgovor na štetne posledice koje izazivaju klimatske promene, kao ključna tema urbanističkih rasprava nameće se od poslednje dekade dvadesetog veka, od kada se na Zemlji registruje zapažen porast prosečne temperature, smanjenje površine polarnih ledenih kapa i porast nivoa mora i okeana, a procena je da je trend započet krajem '50ih godina 20.veka.(12) Skeptici tvrde da je promena klime na Zemlji proces koji se prirodno dešava daleko duže nego što čovek na njoj postoji i da merenja prosečne temperature koja se obavljaju (odgovarajućim alatom) i dokumentuju u trajanju od tek 150 godina ne mogu da daju pravu sliku trenda.(18) Sa druge strane je korpus naučnika koji dokazuju: 1.osobinu ugljen dioksida (CO2) i metana da asporbuju infracrvenu sunčevu radijaciju i time zagrevaju atmosferu (pa se povećanjem količine ovih gasova proces zagrevanja ubrzava) (13); 2.da je povećan rast emisije CO2 u atmosferu uočen upravo u periodu industrijskog rasta zapadne civilizacije a da je tokom ubrzanog razvoja u dvadesetom veku ovaj rast višestruk i dostiže vrednosti koje nisu zabeležene u istoriji planete Zemlje (za 50 godina, tokom druge polovine 19.veka, ukupna emisija CO2 je od oko nula porasla na 1000 miliona MT godišnje a tokom dvadesetog veka sve do danas, emisija CO2 se uvećala još 7 puta i iznosi oko 7000 miliona MT godišnje i dalje raste).(13) Na osnovu ovakvih naučnih dokaza veza klimatskih promena i uticaja čoveka se nameće kao sasvim realna, iako je tačno da se merenja srazmerno kratko sprovode u odnosu na trajanje Zemlje. Ova dva stava se odslikavaju i u definisanju pojma interesantno je sagledati kako dve organizacije definišu klimatske promene: Razvojni program Ujedinjenih Nacija ( United Nation Development Program / UNDP ): "klimatske promene podrazumevaju svaku promenu klime tokom vremena, bilo izazvanu prirodnim procesima ili kao rezultat ljudskih aktivnosti", Okvirna Konvencija Ujedinjenih Nacija za Klimatske Promene ( United Nations Framework Convention on Climate Change /UNFCCC ): "promene klime, direktno ili indirektno izazvane ljudskim aktivnostima, koje menjaju sastav globalne atmosfere i koje su dodatno uočene u odnosu na prirodne varijacije u klimi u toku uporedivog vremenskog perioda."(6)
47 Tako, sa jedne strane postoji korpus istraživanja sa ključnim ciljem da se promenama u načinu života ljudi na Zemlji ublaže registrovane klimatske promene (pre svega, kroz smanjenje emisije tzv. "gasova staklene bašte", pre svega CO2), ali i sve češći pristup razmatranja načina prilagoñavanja efektima klimatskih promena (pre svega, kroz specifična prostorna rešenja), s obzirom da se pokazuje kao izvesno da odreñen stepen loših efekata klimatskih promena čovečanstvo ne može da spreči, bilo da su izazvane prirodnim procesima ili delovanjem ljudi (istraživanje na Institutu u Kembridžu pokazalo je da bi i uz projektovano smanjenje emisije štetnih gasova, od danas, i dalje tokom još oko 30 godina drastično rastao stepen zastupljenosti CO2 u atmosferi zato što je sistem već izbačen iz ravnoteže i toliko bi bilo potrebno da se stabilizuje).(13) Konačno, ozbiljnost teme potvrñuje i činjenica da se njom bave svi značajni svetski forumi i stručne organizacije relevatnih profila. Možda najznačajnije je bavljenje Ujedinjenih Nacija, preko godišnjih formalnih i neformalnih sastanaka/seminara na kojima su preko svojih predstavnika uključene skoro sve države sveta. Meñuvladin panel o klimatskim promenama (IPCC) osnovale su 1988. godine Svetska meteorološka organizacija (SMO) i Program Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (UNEP). Od 1990, IPCC je proizvela seriju specijalnih izveštaja, stručnih radova, prikaza različitih metodologija... koji su postali referentna dela, u širokoj upotrebi od strane političara, naučnika i drugih stručnjaka.(12) Meñunarodni politički odgovor na klimatske promene počeo je sa usvajanjem Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) 1992. godine, koji je postavio okvir za akciju sa ciljem stabilizacije atmosferske koncentracije gasova staklene bašte da bi se izbegle "opasne antropogene interferencije" na klimu. UNFCCC je stupila na snagu 1994. godine, a sada ima 193 članice. U decembru 1997. u Kjotu, Japan, ustanovljen je Protokol UNFCCC koji obavezuje industrijalizovane zemlje i zemlje u tranziciji ka tržišnoj ekonomiji (grupa zemalja Aneks 1.), na smanjenje emisije štetnih gasova (u pitanju je šest gasova staklene bašte, smanjenje je u proseku za 5,2% ispod nivoa iz 1990. a obaveza da se ostvari je period izmeñu 2008 2012).(7) Srbija je potpisnica Kjoto protokola od 2007. godine (Sl.glasnik RS 88/07) i nalazi se u grupi država koje potpisom ne preuzimaju obavezu u pogledu smanjenja emisija (Aneks 2.) ali mogu da doprinesu putem realizacije projekta kroz Mehanizam čistog razvoja (Clean Development Mechanism, CDM); ipak, Srbija je postavila nacionalni cilj da do 2020. godine smanji emisiju štetnih gasova za 20% u odnosu na 1990.godinu.
48 Na redovnom zasedanju UNFCCC, u Bangkoku aprila 2011. godine predstavnici zemalja potpisnica (Ankes 1.) su potvrdili napore ka smanjenju emisije štetnih gasova do 2020. godine a u odnosu na količine iz 1990: Amerika za 8,7% ali u odnosu na nivo od 2005. (iako još uvek beleži emisiju štetnih gasova veću za 5,7% u odnosu na 1990.), Rusija se obavezala na smanjenje od 14 28%, Švajcarska 20 30%, Nemačka je smanjila emisiju štetnih gasova za 26,5% sa ciljem od 40% smanjenja do 2020, Francuska je premašila cilj u okviru Kjoto protokola i skoro u potpunosti je anulirana emisija CO2 za potrebe električne energije (korišćenjem nuklearne energije, hidroelektrana i drugih tehnologija) dok je Švedska najavila cilj od 40% smanjenja do 2020. i "nula emisije" štetnih gasova do 2050. godine. UNDP ( United Nation Development Program Razvojni program Ujedinjenih Nacija) je u 2011. godini izdao "Praktični priručnik o uključivanju teme prilagodjavanja klimatskim promenama u razvojne planove" ( Mainstreaming Climate Change Adaptation into Development Planning: A Guide for Practitioners) i navode da je kontinuirani proces prihvatanja potrebe za prilagodjavanjem klimatskim promenama u 1.integrisanju njegovih pretpostavki u zakonodavstvo i izvore finansiranja, 2.implementaciji i 3.monitoringu na nacionalnom kao i sektorskom i regionalnim nivoima.(6) U junu 2011. godine gradonačelnici 35 gradova iz 30 država sa svih kontinenata sveta na skupu u Bonu koji su zajedno sazvali "Svetski Savet Gradonačelnika za Klimatske Promene" i organizatori "Svetskog Kongresa o Gradovima i Adaptaciji na Klimatske Promene, 2011." potpisali su Deklaraciju kojom su se obavezali na set akcija u cilju prilagodjavanja gradova klimatskim promenama.(1) Može se zaključiti da, u vezi sa temom klimatskih promena svetski naučni i stručni domen ima podršku politike, odnosno da postoji jedinstvo i dominantni korpus za delovanje u svetu sa ciljem da se doprinese kako smanjenju štetnih posledica tako i zaustavljanju uočenog trenda, za čovečanstvo veoma uznemiravajućih promena klime. Reakcije odgovor na klimatske promene u gradovima Evrope Globalno gledano, očekuje se da će promena klime dovesti do povećanja nivoa mora, kao i promena u učestalosti, intenzitetu i u prostornim obrascima temperature, padavina i drugih meteoroloških pojava (vetar i oblačnost). Tip uticaja, pravci delovanja i jačina će se razlikovati za svaki grad, ipak, neke ključne posledice su identifikovane:
49 Rast nivoa mora će povećati rizik od poplavnih talasa i stope priobalnih erozija. Podizanje nivoa mora može dovesti do mešanja slane vode sa slatkim vodoizvorištima i ometati drenažu. Za većinu gradova povećaće se intenzitet padavina, što će značiti dodatni rizik od poplava /izlivanja reka/ Izvesno je da će zgrade i infrastruktura trpeti veće štete od čestih oluja, intenzivnih vetrova i ostalih ekstremnih vremenskih uticaja; očekivana je češća pojava klizišta i sleganja terena; saobraćajna infrastruktura će biti ugrožena i smanjena udobnost putnika; očekivana je povećana potrošnja energije za hladjenje u vrelim danima. Očekivani su sušni periodi, sa lošim posledicama po kvalitet života (smanjena dostupnost vode i hrane). Uticaj na zdravlje će se odraziti kroz povećan broj smrtnih slučajeva od toplotnih udara; zbog većeg izlaganja UV zracima povećaće se broj obolelih od teških kožnih oboljenja. Urbana ekonomija /poslovanje biće pogodjeno promenom načina života stanovnika; industrija će morati da menja operativne procedure. Biodiverzitet i urbani eko sitemi će biti pod uticajem promena u temepraturi; fenologija (periodi cvetanja, obrasci migracija) biljaka i životinja će se promeniti. Prostori van granica gradova će sve više biti pogodjeni nestašicom vode, požarima, smanjenjem prinosa u poljoprivredi kao i smanjenjem ribljeg fonda u okeanima.(5) Na sajmu u Hanoveru održanom aprila 2010. godine, koji se bavio inovacijama za urbanu infrastrukturu, ukazano je da su novi izazovi za gradove pored pojačane urbanizacije, svakako globalizacija i klimatske promene a da je modernizacija infrastrukture ključ za bavljenje ovim izazovima. Kao oblasti koje zahtevaju posebnu pažnju izdvajaju se energija, voda/kanalizacioni sistemi, saobraćajna infrastruktura i zaštita od klimatskih uticaja .(9) U okviru istraživačkog projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" 2009. godine, radjena je Procena uticaja na životnu sredinu 30 velikih gradova u Evropi.(23) Obradjivane su sledeće oblasti: emisija CO2, energija (resursi, energetska efikasnost), zgrade (bonitet, održivost), transport (dostupnost, bezbednost, kvalitet), voda, upravljanje otpadom i korišćenje zemljišta, kvalitet vazduha, uprava iz domena životne sredine. Prateći dokument Sajma u Hanoveru kao i dokument koji opisuje rezultate projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", daju pregled pozitivnih primera aktivnosti koje se u cilju modernizacije infrastrukture (kako bi se pripremili i na efekte klimatskih promena) i u cilju smanjenja emisjie CO2, sprovode u evropskim gradovima:
50 Berlin početkom 1990 ih godina grad je sklopio partnerstvo za uštedu energije sa ciljem smanjenja emisije CO2, fokus je na solarnoj energiji; Helsniki najveća toplotna pumpa na svetu koja koristi toplotu otpadnih voda i morske vode i obezbedjuje daljinsko grejanje i hladjenje Lajpcig izgradjen tehnološki park sa primerima održive, energetski efikasne izgradnje i modernizacije porodičnog i kolektivnog stanovanja i obnovljive energije; London očekuje se da će uz primenu odredjenih manjih promena ponašanja i uz tehnološke inovacije, u narednih 15 godina emisija štetnih gasova biti umanjena za 60%; ključni faktori za dostizanje ovoga biće u vezi sa realizacijom koncepta integrisane mobilnosti i prelaženjem na druge izvore energije, uključujući obalske elektrane na vetar. London /Hitrou aerodrom formiran je "Hitrou integracioni centar" sa ciljem bolje komunikacije izmedju grada i aerodroma, što je značajno smanjilo obim saobraćaja i emisiju CO2 u okruženju aerodroma. Madrid projekat revitalizacije više devastiranih naselja uz termoleketrane koje će koristiti biogas od otpada i korišćenje solarne enegrije. Moskva ambiciozan projekat nove komercijalne zone koja će energiju dobijati od modernog gasnog postrojenja. Oslo ima najmanju zabeleženu emisiju CO2, što je rezultat korišćenja obnovljivih i alternativnih vidova energije za javni trasnport kao i smanjenja emisija od deponija; od 2009. godine Oslo preradjuje jednu polovinu CO2 koji se izdvaja iz kanalizacije u biometan na koji se pokreće 80 gradskih autobusa. Pariz aerodrom Pariz je pokrenuo mrežu zajedničkog korišćenja automobila unutar kompanije, uz stav da, ako samo 5% zaposlenih redovno bude koristilo mrežu, očekivana ušteda emisije izduvnih gasova je oko 4.000 tona CO2. Štokholm je posvećen povećanju količine energije dobijene od obnovljivih izvora i posebna pažnja se pridaje projektima koji nude ovakva rešenja Zuid /Holandija projekat sofisticirane automatske kontrole mostova i brana u slučaju poplava na jugu Holandije.(9) i (23) Ministarstvo Saobraćaja, Izgradnje i Urbanog Razvoja Nemačke finansiralo je projekat adaptacije gradova na klimatske promene. Na primeru grada Esena razvijena je metodologija za formiranje preporuka.(22) Uočene su posledice klimatskih promena u gradu: povećan broj vrelih letnjih dana, smanjen broj ledenih, povećan broj dana sa jakim kišama, povećan broj pojave ekstremnih prirodnih nepogoda, a kao konkretni efekti u prostoru formiranje "toplotnih ostrva" u centralnoj zoni i povećanje temperature na obodu grada.
51 Preporuke za urbano planiranje u cilju adaptiranja na klimatske promene za grad Esen razradjene su za mikro (centar grada) i makro nivo. Za mikro nivo (centralna zona grada Esena) preporuke su: bez zatvorenih gradskih blokova (čime se izbegava akumulacija toplote i obezbedjuje ventilacija) orijentacija zgrada dužim stranama treba da bude istok zapad (čime se smanjuje uticaj hladnog vetra) sugeriše se zasenčenje (i ozelenjavanje) južnih fasada zgrada kako bi se sprečilo zagrevanje izbegavanje potpunog pokrivanja terena izgradnjom i materijalizacijom podloge dostupnost zelenila i otvorenih prostora i sadnja drveća u cilju zasenčenja na ravnim krovovima formirati ozelenjene terase ili ih snabdeti solarnim panelima veća zastupljenost užih i kratkih ulica i vodenih površina Za makro nivo (grad Esen), preporuke su: A. mere u domenu urbane forme i strukture: integracija zelenila i otvorenih prostora sa gradjevinama B. mere u domenu potrošnje energije: smanjenje korišćenja klima uredjaja i smanjenje emisije CO2 C. ukupni očekivani kvaliteti: manje problema u javnom prostoru izazvanih vremenskim nepogodama, veća mogućnost pešačenja, veća prilagodjenost korisnicima svih generacija, zdrav grad.
UPRAVLJANJE SAOBRAĆAJEM U GRADOVIMA U CILJU SMANJENJU EMISIJE CO2 Gradovi proizvode većinu gasova staklene bašte koji ugrožavaju ekosistem. Neki autori ukazuju da se 70 80% ukupne emisije ovih gasova u svetu upravo generiše u urbanizovanim sredinama.(11) i (24) Fokus na transport sa ciljem da se utiče na navike stanovnika može da ima dobre efekte u domenu upravljanja osetljivošću gradova na klimatske promene s obzirom da zagadjenje od javnog i privatnog saobraćaja u gradovima čini jednu polovinu emisije CO2.(23) Otkriveni su interesantni trendovi koji povezuju urbanu strukturu i upravljanje saobraćajem: manje emisije zagadjivača po glavi stanovnika uobičajeno se sreću u gušće izgradjenom urbanom tkivu sa kvalitetnim javnim prevozom i u toplijim klimatskim zonama. Gušće naseljeni gradovi imaju veliki potencijal za ograničavanje upotrebe motornih vozila (i sa tim u vezi za smanjenje upotrebe fosilnih goriva, pa i smanjenu emisiju
52 štetnih gasova). Gušće naseljeni gradovi omogućavaju da se više putovanja odvija pešačenjem ili biciklima uz povećano korišćenje javnog prevoza. Mnogi napredni gradovi Evrope sa najkvalitetnijim uslovima za život koriste jednu petinu od količine benzina godišnje koju iskoriste američki, manje kompaktni i auto zavisni gradovi. Većina evropskih gradova ima gusto naseljene centre u kojima većina stanovnika preferira pešačenje i vožnju bicikla, posebno kada je sistem organizovan tako da postoji podrška za ove vidove kretanja (uključujući dobar javni transport u koji može da se udje sa biciklom). U evropskim gradovima je takodje uočen trend da se umanjuje broj privatnog posedovanja automobila i uvode sistemi "deljenog vlasništva". U gusto naseljenim urbanim celinama u kojima postoje kvalitetni uslovi za pešačenje, vožnju bicikla i javni prevoz, posedovanje i korišćenje automobila može da se umanji čak i u slučaju ekstremno bogatih gradova i od strane bogatih domaćinstava.(21) U okviru projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" navedene su akcije koje u oblasti transporta sprovode gradovi Evrope (23): Budimpešta uključuje javne ličnosti u trku/takmičenje "Pametno se krećem u gradu", gde se pokazuje da se javnim prevozom brže stiže od prigradskih naselja do centra; Brisel podržava specifičnu akciju auto stopiranja po gradu ("Vozite se sa saputnikom") Dablin podržava akciju "Biciklom do posla", ukidanjem poreza privatnicima na deo sredstava za zaposlene za kupovinu bicikla (čime se i do 47% umanjuje cena bicikla); Talin je opremio autobuse elektronskom opremom koja je u vezi sa semaforskom signalizacijom i tako se obezbedjuje brži prolaz kroz raskrsnice. Štokholm objedinjene su tri važne komponente kreiranja gradskog saobraćaja povoljnog po životnu sredinu: 1.dostupnost javnih ili privatnih alternativnih vidova saobraćaja koji su bezbedni, kvalitetni i udobni; 2.politika uprave grada koja ohrabruje korišćenje ovih alternativa; i 3.primena tehnoloških rešenja za vozila i infrastrukturu grada koja su u skladu sa prirodom ("zelena tehnologija"). Rezultat je da u Štokholmu 68% stanovnika vozi bicikl ili pešači u putu do posla a samo 7% koristi sopstveni automobil iako je u pitanju grad sa veoma niskim prosečnim temperaturama. Može se zaključiti da je saobraćaj jedan od značajnih elemenata ukupne ekološke slike grada. U gradovima koji su orijentisani na automobil, 30% urbanog okruženja je pod ulicama (zemljište, koje bi alternativno moglo da se koristi i za proizvodnju hrane). Ipak, jasno je da energija iskorišćena za transport predstavlja najveći negativni udeo u opštoj
53 ekološkoj slici. U tom smislu treba razmisliti o novim konceptima kretanja u gradovima, možda i kroz ideju eko gradova orijentisanih isključivo na pešake, bicikliste i dostupnost sadržaja, sa ciljem kvalitetnog života bez oslonca na motorizovan transport.(16)
URBO MORFOLOŠKI PRISTUP TEMI ODNOSA NAMENA POVRŠINA I DOSTUPNOSTI U studiji o ponašanju prilikom kretanja u gradovima u funkciji dostupnosti, ravnoteže i izmešanosti sadržaja, koju je 1997. radio stručni tim na primeru San Franciska u Americi zaključeno je da povećana dostupnost radnih mesta lokacijama stanovanja i globalna izmešanost sadržaja smanjuju broj korišćenja i posedovanja privatnih automobila. Takoñe je zaključeno da su u zonama sa izmešanim sadržajima putovanja kraća. Izmešanost sadržaja i dostupnost su se pokazali kao najznačajniji meñu faktorima korišćenja zemljišta.(14) Dokazano je da u odsustvu drugih zakonskih mera, četiri urbane varijable mogu da doprinesu održavanju mobilnosti: gustina izgradnje, izmešanost namena, izbalansiran odnos poslovanja i stanovanja u prostoru i dizajn prostora podsticajan/prijatan za pešačenje.(3) Problematika odnosa namena površina i dostupnosti svakako zahteva interdisciplinarno bavljenje. ali je ona u suštini, posebno u slučaju razmatranja globalnih razmera generalnog planiranja, više orijentisana na saobraćajnu profesiju dok stanovište arhitekte u ovom odnosu (dostupnosti i namena površina) jača sa smanjenjem razmere (kako se ide ka detaljnijem nivou planiranja). Izvod radova koji su Frank, Engelke i Hourigan priredili u okviru studije uticaja odnosa namene zemljišta i saobraćaja na zdravlje ljudi, sa preko sto različitih projekata i naučnih radova na ovu temu, pokazuje da se teme koje obrañuju arhitekte urbanisti u najvećem broju slučajeva baziraju na pitanjima atraktivnosti, komfora, pogodnosti, bezbednosti, koherentnosti i kontinuiranosti sistema, i to najčešće za nivo ne motorizovanih vidova kretanja (vožnju bicikla i pešačenje).(8) Opredeljenje za urbo morfološki pristup sa stanovišta arhitekte urbaniste tako pozicionira ovaj rad u oblast odnosa namena površina i pešačke dostupnosti. Preporučene pešačke distance i tipologija Planska komisija za državu Virdžinija u USA objavila je, 2007.godine brojna istraživanja koja su američki i kanadski stručnjaci sprovodili u cilju utvrñivanja pešačkih distanci, uz komentar da je prosečna brzina pešaka
54 4 km/h (335m za 5 min).(25) Druga studija na koju se pozivaju usvaja 450m kao maksimalnu distancu koju su ljudi voljni da preñu peške u cilju kupovine ili tranzita izmeñu stanica i sugeriše da blokovi sa kraćim stranama povećavaju atraktivnost pešačkog kretanja.(25) Interesantna je studija kojom se ispituje tolerancija ljudi za pešačenje u odnosu na uslove okruženja: maksimalno predjena kvalitet okruženja pešačenje distanca (minuti) (m) Veoma atraktivno, u potpunosti zaštićeno od vemenskih uslova, veštački 20 1500 klimatizovano Veoma atraktivno, sa zaštićenim 10 750 trotorarima od sunca i kiše Atraktivno, nezaštićeno od negativnih 5 380 vremenskih uslova Neatraktivno (parkinzi, garaže, ulice sa 2 180 puno saobraćaja) (25, cit. Gruen, Victor, The Heart of Our Cities. The Urban Crisis: Diagnosis and Cure. Simon and Schuster 1964, New York, st.250.) Tim Komsije za Arhitekturu i Izgrañeno Okruženje Velike Britanije je u studiji "Better places to live: By Design" usvojio radijus od 400m za koji se u standardnim uslovima ostvaruje pešačka dostupnost od 5 min (odnosno 800m i 10 min pešačke dostupnosti).(15) Sa stanovišta arhitekte urbaniste uslovi okruženja koji će učiniti pešačenje prijatnim /poželjnim ili ne, su svakako značajni i cilj je da se postignu oni koji će inicirati pešačka kretanja. U tom smislu važno je izbegavati opasne raskrsnice/prelaze, izolovane ili nebezbedne zone, ulice sa velikim protokom saobraćaja, uske trotoare, loše ulično osvetljenje... Pretpostavka je da će pešak u slučaju prijatnog okruženja bez prepreka, najverovatnije poduzimati i duža pešačenja do odredišta. Kada je izabrani kriterijum za morfološku analizu urbane strukture dostupnost odreñenih sadržaja, osnovni tipovi koji se ostvaruju u prostoru su: monocentričan (jedan jak centar koji pruža zadovoljenje sveobuhvatnih gradskih potreba) policentričan (više jakih centara koji pružaju zadovoljenje sveobuhvatnih gradskih potreba)
55 U osnovi ideje dobre dostupnosti različitih sadržaja u urbanoj sredini je favorizovanje policentričnog tipa, ali u vidu disperzije odnosno takve pokrivenosti sadržajima da se "jaki gradski centri" suštinski gube, tako da skoro svaka prostorna celina ima u okruženju na pešačkoj distanci od max.10.min. što veću ponudu sadržaja. Problem monotonije u arhitektonskojm /oblikovnom smislu ovde može da se javi ali je i predvidiv, pa tako i moguće da se predupredi uslovljavanjem oblikovne različitosti.(18) i (20) i (26) Osnove o ljudskim potrebama u urbanoj sredini Habermas opisuje tri glavna polja potreba ljudi u savremenom društvu: tehnički domen koji reflektuje potrebu da se ostvari kontrola nad okruženjem/prirodom, hermeneutički domen koji reflektuje potrebu da se komunicira, interpretira i bude shvaćen i prihvaćen; i domen emancipacije koji reflektuje potrebu za slobodom. Uopšteno, potrebe društva /zajednice zajednice mogu se identifikovati kao: 1)fizičke, 2)ekonomske, 3)upravljačke i 4)socijalne.(10) Za potrebe ovog rada, fokus je prevashodno na fizičkim i ekonomskim potrebama /koje se u najvećoj meri tiču svakodnevne egzistencije u savremenom civilizovanom društvu/. Specijalizovani sadržaji koji se tiču fukcionisanja zajednice iz upravljačke i socijalne sfere zdravstveni centri, sudovi, opštine.. nisu predmet ovog rada.
NOVI BEOGRAD SAGLEDAN U SVETLU PROBLEMATIKE PRILAGODJAVANJA KLIMATSKIM PROMENAMA Novi Beograd, kao urbana struktura idejno zasnovana na principima moderne(2), grañen je u periodu posle drugog svetskog rata na oko 4074ha nekada plavnog i močvarnog neizgradjenog tla bežanijskog polja na ušću Save u Dunav, izmeñu istorijski nezavisno formiranih gradova Zemuna i Beograda. Ideje da se na ovom prostoru gradi datiraju još od pre IIsv.rata ali velika organizovana izgradnja počinje 1948. godine, izvoñenjem komunalnih radova na terenu, a ubrzo potom i prvih objekata. Kroz realizaciju je, do početka sedamdesetih godina, ovaj prostor grañen samo elementarnim sadržajima u okviru superblokova stanovanje, osnova svakodnevna nabavka, vrtići i škole, zelenilo i rekreacija (unutar bloka i/ili uz škole). Jedan centar Fontana (izgrañen 1967.), nije bio dovoljan za zadovoljenje sveobuhvatnih gradskih potreba. Tržni centar Merkator, koji je imao nešto sadržajniju ponudu izgrañen je 1972 73.godine, a sredinom sedamdesetih grade se dva Centra Mesne Zajedince sa nešto obuhvatnijom ponudom (u bl.70 i 21). Ipak i tokom
56 osamdesetih, Novi Beograd je opravdano nosio epitet "spavaonice" mesta koje prevashodno služi namenama u funkciji stanovanja. Kao odraz promena u toku društveno političke tranzicije devedesetih godina dvadesetog veka, neplanirano na generalnom/globalnom nivou, Novi Beograd dobija veliki broj novih tržnih i poslovnih centara, što i sa pozicije dostupnosti čini ovaj prostor drugačijim nego do tada. Danas je Novi Beograd napredna opština Beograda u kojoj živi oko 236.000 stanovnika, sa zapaženim razvojnim potencijalom koji se za sada sagledava samo u ekonomskoj sferi kroz porast cena nekretnina i zemljišta i velika ulaganja u izgradnju prevashodno poslovnih, stambeno poslovnih i sadržaja trgovine. Kada govorimo o klimatskim promenama i mogućim lošim posledicama po stanovnike Novog Beograda oblasti na koje posebno treba obratiti pažnju su: rizik od izlivanja reka (Dunav i Sava) pojačan rizik od podzemnih voda, posebno u zgradama u priobalju moguća pojava klizišta i sleganja terena nepovoljan uticaj jugoistočnog (košava) i severnog vetra ekstremna izloženost suncu u zapadno i jugozapadno orijentisanim stanovima ekstremna izloženost suncu na sabraćajnicama (bulevarima koji nisu ozelenjeni) ekstremna izloženost suncu u delovima unutrašnjosti superblokova bez adekvatnog zasenčenja
NOVI BEOGRAD ANALIZA PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA Zajednički polazni stavovi za analizu: Za potrebe rada usvaja se distanca od 400m (približno 5 minuta pešačenja) /s obzirom na strukturu superblokova i širokih bulevara saobraćajnica, koji ne nude posebnu atraktivnost prilikom pešačenja što u znatnoj meri inicira stanovnike da koriste automobil u slučaju kada je procena da pešačenje može duže da traje/; Autoput koji prolazi kroz strukturu Novog Beograda je prepoznat kao uzrok "segregacije" za nivo pešačke dostupnosti /krug dostupnosti je označen samo sa strane autoputa na kojoj je lociran sadržaj/ Napomena 1: Sadržaji koji se podrazumevaju kao prateći uz stanovanje i koji su u manjoj ili većoj meri zastupljeni u svakom superbloku Novog Beograda od samog početka njegove izgradnje (svakodnevna nabavka, vrtići, osnovne škole, igrališta uz škole i zelenilo, prostori za odmor stanovnika i igru dece), nisu bili predmet analize, već sadržaji nadgradnje: sveobuhvatna ponuda robe široke potrošnje, specijalizovani sportsko rekreativni centri i sadržaji kulture i zabave
57 Napomena 2: "Makro plan" odnos sa celinom grada Beograda, pozicija i odnos prema Zemunu, tradicionalnom centru Beograda... je tema koja ostaje van domena ovog rada, ali je važno napomenuti da i na ovom planu postoje problemi i potencijali u prostoru i da je interdicsciplinarni pristup takoñe od značaja za njegovo rešavanje. Problem dostupnosti Novog Beograda u odnosu na celinu grada je već dugo vremena prepoznata "tekuća problematika" generalnog planiranja Beograda i suvišno je pominjati da je razrada ove problematike sugestija za dalja istraživanja. Analiza dostupnosti sadržaji sveobuhvatne gradske ponude (veliki tržni centri) Veliki tržni centri, koji stanovnicima Novog Beograda (ali i celog grada), obezbeñuju sveobuhvatnu gradsku ponudu sadržaja, disperzivno su locirani u prostoru što sa stanovišta pešačke dostupnosti predstavlja stečen kvalitet.
sl.1. dostupnost sadržaji sveobuhvatne gradske ponude (veliki tržni centri) PREPORUKA: Činjenica da na nivou generalnog planiranja nije postojala strategija za ovakvu realizaciju ne umanjuje postignut kvalitet, ali upućuje na obavezu da se ovaj postignuti kvalitet neguje i dalje potencira kroz buduće planske smernice za Novi Beograd. Moguće lokacije za nove sadržaje ovog tipa su još samo u zoni granice Novog Beograda sa Bežanijom i na severu, sa Zemunom. Veoma je važno promisliti o
58 sadržajima koji će biti locirani u zoni prvobitno planiranog centra Novog Beograda (bl.25) koja je u toku realizacije, kako se ova stečena prednost disperzije sadržaja u policentričnu strukturu ne bi izgubila, eventualnom izgradnjom previše jakog "centra". Analiza dostupnosti kultura i zabava Sadržaji kulture i zabave na teritoriji Novog Beograda su nesrazmerno zastupljeni samo istočna zona, bliža tradicionalnom centru, ima dobru pokrivenost ovim sadržajima.
sl.2. dostupnost kultura /žuto, zabava /narandžasto PREPORUKA: Svi ostali delovi Novog Beograda (sever, zapad, jug), a posebno zona superblokova uz Savski deo, mogu i treba da budu predmet analize i planiranja novih sadržaja kulture i zabave. Ova analiza podrazumeva pre svega stručnu ekspertizu o tipu sadržaja kulture i zabave koji treba da bude zastupljen (da li su to manje galerije, restorani i kafići sa specijalizovanom ponudom... ili veći centri kulture i zabave).
59 Analiza dostupnosti sportsko rekrativni centri, biciklističke staze, park, reka Prisustvo zatvorenih specijalizovanih sportsko rekreativnih centara nije na zadovoljavajućem nivou, ali treba imati u vidu da su u okviru "elementarne ponude", uz osnovne škole (kojih ima devetnaest na teritoriji Novog Beograda), prisutni i otvoreni sportski tereni a moguće je i korišćenje fiskulturnih sala u večernjim časovima. Obeležene biciklističke staze u velikoj meri doprinose kvalitetu "alternativne" dostupnosti Novog Beograda, ali je primedba da se ove staze još uvek ne koriste u zadovoljavajućem obimu, izmeñu ostalog i zbog nedostatka potrebnih "pratećih sadržaja" označenih i obezbeñenih mesta za parkiranje bicikala posebno u zoni javnih sadržaja.
sl.3. dostupnost sportsko rekrativni centri, biciklističke staze, park, reka PREPORUKA: Potrebno je razmotriti mogućnost za izgradnju bar još jednog zatvorenog specijalizovanog sportskog centra na teritoriji Novog Beograda, posebno u jugozapadnoj zoni superblokova (deo Novog Beograda uz reku Savu). Postojanje velikog gradskog parka i keja uz reke je potencijal koji i dalje treba što je bolje koristiti i maksimalno aktivirati, uz obavezu da korišćenje ostane održivo (pre svega, bez velike izgradnje unutar parka).
60 PREDLOG ZA UNAPREDJENJE PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA NA NOVOM BEOGRADU SA STANOVIŠTA URBANE MORFOLOGIJE: Razmatranje rešenja za autoput koji je danas uzročnik prostorne segregacije (moguće pokrivanje zelenim koridorom) Ne graditi dominantan trgovinski centar za nivo celog Novog Beograda (odustati od prvobitne ideje centralne zone u osi SIV železnička stanica) U kontaktnoj zoni sa Bežanijom i Zemunom poželjna je izgradnja lokalnog trgovinskog centra U zoni superblokova uz Savu planirati dodatne sadržaje kulture i zabave, kao i sportski centar Negovati parkovske prostore unutar superblokova; zabraniti pogušćavanje novom izgradnjom Dalja favorizacija biciklističkog kretanja kroz Novi Beograd kao podrška pešačenju (sa ciljem da stanovnici što je manje moguće koriste motorizovana vozila za transport unutar Novog Beograda) Povećana dostupnost komfornog i bezbednog javnog prevoza; uvodjenje kraćih mini bus linija za povezovanje sa aktraktivnim zonama za šetnju (Parkom Prijateljstva i kejom duž obale reka). Ozelenjavanje (formiranje drvoreda) bulevara /saobraćajnica koje povezuju superblokove (u cilju zasenčenja ovih tokova kako bi bili atraktivniji za pešačenje) Aktivacija koridora/saobraćajne mreže koja povezuje superblokove duž bulevara postavljanje: skulptura, interaktivnih panoa, tipskih kioska /kafea, manjih restorana.../, fontana, česmi, izložbi na otvorenom prostoru....
ZAKLJUČAK Održivi grad mora da dozvoli pojedincima da biraju način transporta kao i da omogući lako prilagodjavanje različitih vidova transporta potrebama stanovnika uz davanje prioriteta onim koji ne zagañuju okruženje (koji doprinose zdravlju, pristupačni su svima i nezavisni od nedovoljno istraženih i skupih tehnoloških sistema za smanjenje emisije gasova iz motorizovanih vozila).(19) Kvalitet Novog Beograda u kontekstu teme adaptiranja na klimatske promene i doprinosa smanjenju emisije CO2 leži u njegovim potencijalima za održivi razvoj; izmedju ostalog u potencijalu aktiviranja pešačenja kao jednog od osnovnih izbora njegovih stanovnika (za svakodnevne potrebe) ali i stanovnika celog grada (za potrebe rekreacije). U najširem, može se zaključiti da o Novom Beogradu treba misliti kao o policentričnoj strukturi i svakako negovati i dalje planirati disperziju različitih sadržaja.
61 R.Dawson navodi da su gradovi u suštini glavni pokretači globalnih klimatskih promena a istovremeno i žarišta potencijalno najvećih katastrofa koje mogu da budu izazvane nepovoljnim vremenskim uticajima. Prema Dawsonu više nije održivo tumačiti gradove kao statične artefakte u stabilnom prirodnom okruženju. „Sredina u kojoj su gradovi nastajali sada se menja iz različitih razloga, uključujući dugoročne klimatske i društveno ekonomske promene. Zato upravljanje gradovima danas postaje proces dinamične kontrole u uslovima neizvesnosti.“ Parafrazirajuči Čarlsa Darvina Dawson navodi: „Neće opstati najjači gradovi već oni koji će se najbolje prilagoditi promenama.“(5) Koliko je Beograd sposoban da se prilagodi mogućim negativnim posledicama klimatskih promena možda pokazuju i rezultati istraživačkog projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", koji je radjen za 30 gradova.(23) Prema kvalitetu transporta Beograd je na pretposlednjem mestu, ispred Dablina. U odnosu na emisiju CO2 kao i na kvalitet vazduha , takodje je veoma loše pozicioniran na 28. mestu; u odnosu na kvalitet uprave koja se bavi pitanjima životne sredine , zauzima 25. mesto a najbolje je pozicioniran u kategoriji ukupne energetske potrošnje nalazi se na 17.mestu. Prema svim istraživanim parametrima zbirno , Beograd je na 27.mestu, ispred Bukurešta, Sofije i Kijeva (prva tri zauzimaju nordijski gradovi Kopenhagen, Stokholm i Oslo; Pariz je na desetom mestu, slede London i Madrid).(23) Izvesno je, da na kom god polju od navedenih oblasti delujemo u cilju poboljšanja, možemo doprineti i boljoj prilagodjenosti Beograda uticajima klimatskih promena.
LITERATURA 1. 2011 Bonn Declaration of Mayors , Adopted unanimously on 5 June 2011, in Bonn, Germany, declared by Jürgen Nimptsch, Mayor of Bonn and Vice Chair of the World Mayors Council on Climate Change, (2011) 2. Blagojević, Lj., “Strategije modernizma u planiranju i projektovanju urbane strukture i arhitekture Novog Beograda: period konceptualne faze od 1922. do 1962. god”, doktorska disertacija, AF, Bgd, (2004) 3. Cervero, R.: "Congestion Relief: The Land Use Alternative", Journal of Planning Education and Research 10 , (1997) st.119 29. 4. Community Based Adaptation to Climate Change Bulletin , “Summary of the fifth international conference on community based adaptation March 2011”, Volume 135. Number 4. (2011) 5. Dawson, R.: “Re engineering cities: a framework for adaptation to global change”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2007) 365, 3085–3098. 6. De Coninck, S. (Research, writing and project coordination): “Mainstreaming Climate Change Adaptation into Development Planning: A Guide for
62 Practitioner”, UNDP UNEP Poverty Environment Facility, (2011) st.3, 80. www.unpei.org. (pristup avgust 2011.) 7. Earth Negotiations Bulletin, A Reporting Service for Environment and Development Negotiations , “Summary of the Bangkok Climate Talks April 2011.”, Volume 12, Number 499. (2011) 8. Frank, D.L., Engelke, P., Hourigan, D.: "How Land Use and Transportation Systems Impact Public Health: An Annotated Bibliography" City and Regional Planning Program College of Architecture Georgia Institute of Technology ACES: Active Community Environments Initiative, Working Paper # 2, (1998) 9. Fritsch, W. (Chairman of the Managing Board, Deutsche Messe): “Metropolitan Solutions: the place to experience innovations for urban infrastructures”, 4–8 April 2011, Hannover Messe (2011) http://wwwhannovermesse.de/en/metropolitansolutions (pristup avg 2011.) 10. Hallsmith, G.: "The key to sustainable cities: meeting human needs, transforming community", New Sociey Publishers, Canada (2003) st.33, 34. 11. Hoornweg, D., Sugar, L., Trejos Gómez, C.L.,: “Cities and greenhouse gas. emissions: moving forward”, Environment and Urbanization 2011, (2011) st.1, 23, 207 227. http://eau.sagepub.com/cgi/content/abstract/23/1/207 (pristup avgust 2011.) 12. Houghton, J.T. et al: “Climate Change 2001: Working Group /The Scientific Basis” Intergovernmental Panel on Climate Change, Foreword (2011) http://www.grida.no/publications/other/ipcc%5Ftar/?src=/climate/ipcc_tar/ (pristup septembar 2011.) 13. King, A.D.: “Introduction: energy for a sustainable future”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2007) st.365, 883–895. 14. Kockelman, K.: "Travel Behavior as a Function of Accessibility, Land Use Mixing, and Land Use Balance: Evidence from the San Francisco Bay Area", 76th Annual Meeting of the Transportation Research Board (1997) 15. Lewelyn Davies & Baxter, A.: "Better Places to Live: By Design"(2001) British Commission for Architecture & the Built Environment /www.dtrl.gov/ 16. Moore, J.: “Ecocity Insights” newsletter: Ecocities Emerging , Ecocity Builders, August 2011. (pristup jun 2011) http://archive.constantcontact.com/fs072/1100594362471/archive 17. National Research Council, Board on Atmospheric Sciences and Climate Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years, “Committee on Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years”, The National Academies Press, Washington, D.C. (2006) 18. Rapoport, A.: "Pedestrian Street Use: Culture and Perception", in A. Moudon (Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand Reinhold Co., Inc. (1987) st.1 19. Salat, S.: “The Art of Medieval Sustainable Urban Design /The Case of Toledo”, SB10Mad, Sustainable Building Conference, CSTB, Urban Morphology Laborathory (2005) st.7. 20. Sarkar, S.: "Determination of Service Levels for Pedestrians with European Examples", Transportation Research Record 1405 (1994) st.35 42. 21. Satterthwaite, D.: “How urban societies can adapt to resource shortage and climate change”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2011) 369, 1762–1783.
63 22. Schmidt, J. A.: “Adapting Cities to Climate Change – Scenarios for the City of Essen”, ExWoSt Research funded by the German Federal Ministry of Transport, Building and Urban Development (2011) 23. Shields, K., Langer, H. (research); Stelzner, K. (project coordination): “Assessing the environmental impact of Europe’s major cities”, A research project, Siemens AG Corporate Communications and Government Affairs, Munich, Germanu (2009) st.10 11, 22 27. (pristup septembar 2011.) http://www.siemens.com/greencityindex European Green City Index 24. Spivak, J.: “Top 10 Least Polluting U.S. Metros”, Urban Land magazine, (2011) August 23, st.2. (pristup jul 2011) http://urbanland.uli.org/Articles/2011/August/SpivakPolluters 25. Transit Oriented Development (TOD) Commision, Virginia (2007) /cit. Ritter, Paul, Planning for Man and Motor, Pergamon Press, New York, 1964, st.14/ http://www.fairfaxcounty.gov/planning/tod_docs/walking_distance_abstracts 26. Untermann, R.: "Changing Design Standards for Streets and Roads", in A. Moudon (Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand Reinhold Co., Inc., (1987)
64
BRAUNFILD KAO EKO PARK EDUKACIJE BROWNFIELD AS ECO PARK OF EDUCATION Doc. dr Ana Nikezić, dia, Nataša Janković, dia Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd Student doktorskih studija, Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd, Stipendista Ministarstva za nauku i prosvetu
APSTRAKT Industrijski kompleksi predstavljaju jedne od glavnih uzročnika klimatskih promena. U okviru aktuelnog procesa razvoja naselja, oni kao napušteni prostori, transformisani u eko parkove nude novi potencijal delovanja na klimatske promene, i to kako na polju prevencije, tako i na polju adaptacije, što bi za efekat imalo podizanje opšte svesti o ovom problemu i edukaciju na svim nivoima. Jedan od metoda delovanja u arhitektonskom domenu jeste posmatranje transformacije braunfilda u svojevrsni eko park edukacije (braunfild polje delovanja, park mogućnost, metod delovanja, edukacije opomena). Očekivani rezultat bio bi definisanje principa na kojima se bazira transformacija napuštenih industrijskih kompleksa u eko park, kao i definisanje osnovnih elemenata njegovog sadržaja. Ovakvo istraživanje doprinosi ne samo rešavanju problema napuštenog industrijskog nasleña, već i u širem smislu doprinosi se širenju svesti o očuvanju životne sredine i umanjenju uticaja nastalih klimatskih promena. Cilj istraživanja je ispitivanje potencijala napuštenih industrijskih kompleksa transformisanih u eko parkove edukacije, a kao potencijal za urbanu reciklažu beogradske centralne gradske zone i priobalja, pri čemu će se eko park edukacije posmatrati kao poligon za delovanje na štetne uticaje klimatskih promena. Posmatramo ga sa tri aspekta, kroz potencijal za prevenciju klimatskih promena u domenu formiranja ambijenata pogodne mikro klime, zatim kroz potencijal adaptacije u domenu formiranja resursa u slučaju neočekivane klimatske nepogode, i na kraju kroz edukaciju o problemu klimatskih promena i napuštenih prostora grada, kao benefita za zajednicu i ekonomiju, i mogućnost učešća pojedinaca, javnosti, institucija, ostvarivanja komunikacija, kao i
65 osvešćivanje o ova dva aktuelna i veoma akutna problema u procesu razvoja naselja. Koristeći u potpunosti prednosti postojeće infrastrukture industrijskih kompleksa, odstranjivanjem štetnih uticaja, grinfilds ostaje netaknut, i ujedno se postiže optimalan odnos izmeñu kompaktizacije i gustine izgrañene strukture u gradu. Tako, braunfild može predstavljati jedan od alata u procesu edukacije o strateškom planiranju održivog razvoja naselja u svetlu klimatskih promena. Ključne reči: braunfild, ekološki park, edukacija, klimatske promene, urbana reciklaža
ABSTRACT Industrial complexes represent one of the main causes of climate change. In the actual process of city development, taking climate change into consideration, industrial complexes as abandoned spaces, transformed into eco parks offer new perspective, both in the field of mitigation, as well as in the field of adaptation, which would have the effect of raising general awareness of this problem and education on all levels. One of the methods of action in the architectural field is transformation of brownfield into a kind of eco park of education (brounfield as a field of action, park – possibility and method of action, education warning). The expected result would be to define principles upon which transformation of abandoned industrial complex in the eco park is based on, as well as to define its content basic elements. This kind of research contributes not only to solving the problem of abandoned industrial heritage, but also more broadly contributes to spreading awareness of environmental protection and mitigation of climate change. The aim of the study is examination of the potential of abandoned industrial complex transformed into eco parks of education as potential for recycling of urban Belgrade’s central city and costal zones, where the eco park is seen as a training ground for action on the harmful effects of climate change. Three aspects are considered: potential for the prevention of climate change in the domain of forming environments of suitable micro climate, then potential for adaptation in the domain of formating resources in case of unexpected weather disasters, and finally through education on the problem of climate change and abandoned areas of the city. Moreover, we are looking for benefits for the community and economy, and the possibility of participation of individuals, public institutions, establishing communication, and
66 awareness of these two very topical and acute problems in the process of settlement development. By using the full advantage of existing infrastructure of industrial complexes, greenfilds remains intact, and optimal ratio of compactness and density of built structures in the city is achived, thus becoming one of the tools in the educational process of strategic planning for sustainable development of settlements in the light of climate change. Key words: brownfield, ecological park, education , climate change, urban recycling Sadržaj BRAUNFILD I URBANA RECIKLAŽA U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA Pozicija braunfilda u procesu urbane reciklaže centralne gradske zone Mapiranje Beograda u centralnoj gradskoj zoni i priobalju Potencijal reciklaže braunfilda u procesu klimatskih promena BRAUNFILD KAO EKO PARK EDUKACIJE Urbana bašta i park praznine Eko braunfild park (osnovni principi i elementi sadržaja) Edukacija i eko braunfild park Eko braunfild park edukacije (osnovne odlike i benefiti) EKO BRAUNFILD PARK EDUKACIJE U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA Eko braunfild park u procesu usklañivanja zahteva prevencije i adaptacije Dobri primeri prakse kao podsticaj primene eko braunfild parka edukacije Održivost eko braunfild parka edukacije
67 BRAUNFILD I URBANA RECIKLAŽA U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA Braunfild (brownfield) lokacije su površine i objekti u urbanizovanim područjima koji su izgubili svoj prvobitni način korišćenja ili se vrlo malo koriste. 6 Braunfild lokacije, zbog svoje uloge u istoriji i razvoju grada, zauzimaju centralne pozicije u visoko urbanizovanim centrima. Često imaju ekološka ili druga pravno imovinska opterećenja, jer se na njima nalaze ruinirani proizvodni i drugi objekti, a kako u kulturno istorijskom smislu predstavljaju mesta sa odreñenim stepenom zaštite, to je njihova reciklaža otežana, a oni često ostavljeni kao napušteni prostori grada. Definicija koja bi danas u Srbiji mogla da posluži za bolje razumevanje pojma braunfilda mogla bi da bude sledeća: braunfildi su one lokacije u okviru grañevinskog zemljišta koje su fizički, pravno i imovinski podobne za recikliranje. 7 Samim tim, braunfild lokacije negativno utiču na svoje uže i šire okruženje, ne samo u urbanom i ekonomskom, već i u estetskom, psihološkom, socijalnom, i ekološkom smislu. Danas, u trenutku kada se problemi klimatskih promena na globalnom nivou sve više prelamaju kroz svakodnevni urbani život, na lokalnom nivou, čini se da braunfild predstavlja kako dodatno opterećenje kao jedan od primarnih zagañivača u centrima gradova, tako i, kroz urbanu reciklažu, potencijal, kao prostor osloboñen prekomernih uticaja urbanosti savremenog grada. Urbana reciklaža predstavlja strategiju revitalizacije urbanog nasleña gradova devedesetih godina u Srbiji. Urbo reciklaža je tada definisana kao jedna strategija u korišćenju i rehabilitaciji fizičkog fonda gradova. 8
6 Braunfild znači, pre svega, zemljište koje je ranije izgrañeno i korišćeno da bi u meñuvremenu, usled ekonomsko finansijskih ili normativno političkih razloga, bilo napušteno. Napuštanje može da bude: (a) funkcionalno, bez aktivnosti ranije funkcije, ali sa titularom vlasnika ili korisnika; (b) pravno, bez prava korišćenja ili u fazi stečaja ili likvidacije; (c) imovinsko, sa spornim ili neraščišćenim imovinskim odnosima i (d) fizičko, kada je bivši vlasnik ili korisnik napustio lokaciju i ostavio je u nadležnosti opštinske (gradske) uprave. Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda,“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević i Dušan Damjanović (Beograd: Palgo centar, 2008), 54. 7 Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 58. 8 “Urbo reciklaža predlaže se kao racionalni način upravljanja gradskim resursima, ekonomičan način obnove zapuštenih delova gradova, jer kroz manje intervencije obezbeñuje pozitivne promene sadržaja, izgleda, karaktera i prihoda. …Tako se
68 Njenom primenom se čuvaju, održavaju i aktiviraju devastirani, zapušteni ili neadekvatno korišćeni prostori gradova koji su pasivni nosioci urbanih potencijala. Reciklaža braunfilda smatra se jednim od osnovnih alata za postizanje održivog razvoja 9, a kroz podršku urbane renesanse i održavanje visokog kvalteta urbanog života i u procesu urbane regeneracije gradskog centra. U današnjem trenutku osnovnim principima urbane održivosti (atraktivnost, dostupnost, pristupačnost, usklañenost) 10 i ekološke održivosti (biodiverzitet, mikroklima, autohtone vrste...) 11 mora se dodati i održivost u procesu klimatskih promena koje neminovno postaju deo urbane svakodnevice u kojima osnovnu ulogu igra ponašanje pojedinca i lokalne zajednice. Ponovna upotreba (recikliranje ili revitalizacija) braunfild lokacija („smeñe” lokacije) smatra se da može da pomogne u stvaranju održivog urbanog ambijenta, pomogne kod sprečavanja širenja gradova i da spreči emigraciju iz urbanog područja. Reaktiviranjem braunfild lokacija postiže se veća ostvarljivost principa kompaktnog grada i znatno veća efikasnost upotrebe gradske infrastrukture, posebno saobraćajne. 12 Braunfild, kao slabo iskorišćena površina, u procesu urbane regeneracije predstavlja za mnoge gradove značajnu „rezervu prostora” koja omogućava da se otklone nedostaci postojeće urbane strukture, kao i preterana kompaktnost strukture i gustina sadržaja, nedostatak zelenih površina, nedovoljno atraktivna i monotona struktura aktivnosti i dogañaja, te niska kulturna vibrantnost sredine. Prema različitim
urbanistički i komunalni problemi grada mogu transformisati u svoju suprotnost atraktivne, kvalitetne zone koje privlače stanovnike, investitore i sadržaje.“ Žaklina Gligorijević, „Beogradski braunfildi: od urbane reciklaže do plana detaljne regulacije“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84. 9 Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and Reclamation 9 (1) , 2001. , pp.143 148, EPP publication 10 http://www.urbandesigncompendium.co.uk/public/documents/UDC2FULL.pdf 11 Parkinson Michael. “The Urban White Paper. Halfway to paradise?” , http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P aradise.pdf, posećeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace; www.english nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.) 12 Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda,“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević i Dušan Damjanović (Beograd: Palgo centar, 2008), 54. K. Williams, C. Dair. “A Framework for Assessing the Sustainability at Brownfield Development” in Managing Urban Land . Urednik (Berlin: Federal Enviroment Agency Germany, 2007)
69 dokumentima 13 savremeni razvoj grada mora sadržati zelene prostore pristupačne lokalnoj zajednici alternativnim vidovima saobraćaja koji su dostupni u krugu od maksimalno 300m od mesta stanovanja. 14 Prema istoj studiji, svaka urbana podcelina treba da se istakne svojim identitetom kroz isticanje specifičnog karaktera javnih prostora. Ovako pozicioniran braunfild, kao eko park edukacije, te kao otvoreni javni prostor, omogućava lokalnoj zajednici da atraktivnim i raznorodnim pristupima uvede obrazac održivosti kao integralni deo postupka definisanja postulata urbane reciklaže.
Sl. 1: SESC Leisure and Culture Centre, Sl. 2: Zolleverein Mining Complex, Museum San Paolo, Brasil , Lina Bo Bardi, 1977. and Visitors Center, Essen, Germany, Rem Koolhaas, OMA, 2010.
13 Parkinson Michael. “The Urban White Paper. Halfway to paradise?” , http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P aradise.pdf, posećeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace; www.english nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.) 14 DETR, 2000. Our Towns and Cities: The Future. http://www.communities.gov.uk/documents/regeneration/pdf/154869.pdf , (posećeno avgusta 2011); and English Nature, 2006. Greenspace; available at www.english nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.)
70 POZICIJA BRAUNFILDA U PROCESU URBANE RECIKLAŽE CENTRALNE GRADSKE ZONE Važna grupa objekata podobnih za urbo reciklažu su kulturno istorijski spomenici sa nižim stepenom propisane zaštite. Pošto je konstatovano da su razlozi neefikasnosti standardnih teorijskih i praktičnih metoda zaštite spomenika kulture različiti (nepostojanje instrumenata kojima se predložene intervencije sprovode u delo, nepoznat titular ili vlasnik, zatim javne namene i sl.), ovo je jedan od načina za efikasniju zaštitu i ponovno aktiviranje ovog specifičnog dela nasleña. Drugu grupu čine kompleksi različitih namena, uglavnom industrijski, nekad vojni, skladišni ili saobraćajni terminali, koji su ostali zarobljeni u centralnim delovima gradova a izgubili svoj raniji značaj, namenu, a ponekad i vlasnika. 15 Braunfildi imaju snažne prostorne, ekonomske, socijalne i ekološke posledice, te njihovo rešavanje treba da bude multiinstitucionalno, multisektorsko i multiprofesionalno 16 , što upućuje na brigu na svim nivoima. Ukoliko prihvatimo formulaciju da su braunfildi „lokacije pogoñene ranijim korišćenjem... zapuštene i podkorišćene sa mogućim stvarnim ili očekivanim problemima kontaminacije...te da zahtevaju intervenciju i privoñenje korisnoj nameni” 17 , onda se nameće pitanje višeslojnih efekata. 18
15 Žaklina Gligorijević, „Beogradski braunfildi: od urbane reciklaže do plana detaljne regulacije“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84. 16 Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. J. Jackson, Brownfield Basic, prezentacija, 2006 17 Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. Sustainable Brownfield Regeneration, CABERNET Network Project, University of Nottingham, 2006 REVIT Project, “Working Towards More Effective and Sustainable Browfiled Revitalization Polices”, INTEREG IIIb, 2006. 18 Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56.
71 U tom smislu braunfild poseduje četiri aspekta koja je potrebno u procesu regeneracije reciklirati i unaprediti. To su svojstvo napuštenosti i odbačenosti u funkcionalnom i društvenom smislu, svojstvo degradirajućeg prostora u kulturno istorijskom smilu, zagañenog prostora u ekološkom i ekonomskom smislu i svojstvo praznog prostora sa vlasničkim opterećenjem u urbanom smislu. U poslednjih nekoliko godina, dodatno se govori o poziciji braunfilda kao prostornog potencijala gradova da se uključe u globalni proces mitigacije i adaptacije u nadolazećim klimatskim promenama, kao mesta koja obezbeñuju uravnotežen odnos kompaktnosti i gustine, rezervoari vode i drugih prirodnih resursa, kao npr. zdravog zemljišta pogodnog za sadnju, štite mikroklimu neposrednog okruženja, smanjuju potrebu za saobraćajem u smislu veze čoveka i grinfilda, te pozitivno utiču na ukupno stanje sredine. Pre svega treba istaći da sve braunfild lokacije nisu iste, tako da svaka od njih zahteva različit pristup. Za ovo istraživanje nisu od presudnog značaja ni veličina i vrsta 19 , ni karakter braunfilda, niti stepen njegove zagañenosti 20 , već mogućnost da se njihova raznolikost sagleda kao potencijal u postupku reciklaže braunfilda u eko park edukacije. Može se reći da je naglasak na onim nekomercijalnim lokacijama kod kojih 19 Braunfild lokacije se najčešće klasifikuju u tri grupe: Prvu grupu čine one koje se nalaze u centralnim delovima grada (visoke vrednosti zemljišta), u kojima dominiraju centralne aktivnosti. Drugu grupu čine lokacije u bivšim napuštenim industrijskim zonama, dok treću grupu čine lokacije vangradskih i seoskih područja. (R. Kettler, K. Schenk, 2007). U istom slučaju, Džejkson (J.Jckson) razlikuje četiri vrste braunfil lokacija: (1) one koje su prepuštene isključivo tržištu; (2) tržište nastupa nakon identifikacije i uklanjanja ekološke štete; (3) lokacija koja je istakla socijalne i ekološke vrednosti iznad realne tržišne vrednosti; i (4) lokacija koja ima aktivan zdravstveno/ekološki hazard bez ekonomske opravdanosti (J. Jackson, Brownfield basics, 2006). Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. 20 Braunfildi su najčešće: _ napušteni ili polunapušteni prostori, zaključani, ruinirani i sa potencijalno rizičnom strukturom industrijskih objekata u čijem se okruženju nalaze slomljeni asfalt i betonske ploče, _ tone toksičnog i netoksičnog otpada, lagune, bazeni i kanali sa stajaćom vodom na čijem su dnu sediment i mulj, _ podzemna i nadzemna skadišta otpada _podzemna i nadzemna infrastruktura, uključujući transformatore, kanalizacioni i sanitarne komore, cevovodi, komunalni hodnici, nadzemni cevovodi, industrijska oprema, kao i otpad proizveden u procesu rada industrije ili donet i odložen na braunfild.
72 dugoročno neće postojati nada za obnavljanje bilo kakve funkcije, prvenstveno iz razloga veće ponude od potražnje. Njihovo rešavanje će iziskivati poseban plan koji će najverovatnije podrazumevati pretvaranje površina u neizgrañeno zemljište, odnosno slobodne, zelene površine. 21 MAPIRANJE BEOGRADA U CENTRALNOJ GRADSKOJ ZONI I PRIOBALJU Beograd je potentan grad, prestonica na rubu Evropske unije i u intenzivnoj fazi političke, ekonomske i društvene tranzicije. Slično drugim velikim gradovima, ranije je bio industrijski grad, a danas sve više oslonjen na tercijarni sektor, koji se promoviše i kroz činjenicu da je lociran na dva evropska koridora i tradicionalno na granici različitih kultura. Posledica privatizacije u doba tranzicija učinila je da su braunfildi i ostali napušteni prostori gradskog centra u nejasnom vlasničko imovinskom statusu, sa nejasno definisanim stepenom i smernicama zaštite, u fazi slabog održavanja i nejasne slike njihove uključenosti u proces regeneracije gradskog centra. Po nekim zvaničnim procenama, površina braunfilda zauzima preko 18% ukupne površine gradske sredine, od čeka više od 70% su braunfildi u centralnoj gradskoj zoni i zoni priobalja. „Beko”, Beton hala, Termoelektrana „Snaga i svetlost”,„Staklopan”, BIGZ, Objekat u Braće Krsmanović 2, Objekat u Braće Krsmanović 4 6 (KC Grad), Objekat u Braće Krsmanović 8, Industrijska zona kod Pančevačkog Mosta, Beogradski pamučni kombinat, Tramvajski depo, Naučno tehnolški park Instituta „Mihajlo Pupin”, Prva srpska fabrika šećera „Dimitrije Tucović 1898”, samo su neki od „najpopularnijih” braunfilda za čije rešavanje još ne postoji jasan konzenzus regionalnog, gradskog i opštinskog nivoa, kako po pitanju prioritetnosti, tako ni po pitanju interesa ili pak strategije i pozicije u ukupnoj regeneraciji grada. Naredni prikaz treba da pokaže prisustvo i koncentraciju braunfilda u Beogradskoj centralnoj zoni i u priobalju, te njihove konkretne lokacije, ukazujući na atraktivnost njihove pozicije, odnos prema susednim sadržajima gradskog centra i pre svega potrebu da se njihova transformacija bazira na reciklaži braunfilda u javne otvorene prostora, a ne poslovne i stambene centre.
21 „Prostorna problematika braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 25.
73 Sl. 3: prostorna distribucija nekih od napuštenih prostora u centralnoj gradskoj zoni i priobalju Beograda Napušteni prostori na posmatranom prostornom poligonu centralne gradske zone i priobalja Beograda na osnovu veličine i stepena kompaktnosti prostorne celine na kojoj se nalaze, radi jednostavnije operacionalizacije prilikom davanja daljih smernica za intervencije na ovim prostorima, mogu se razvrstati u dve osnovne tipološke kategorije: kategoriju većih objekata poteza i kategoriju manjih, pojedinačnih objekata. Kao neki od primera iz kategorije većih objekata poteza mogu se navesti: brodogradilište, marina Dorćol, fabrika kotrljajućih ležajeva IKL, stari mlin, „Beko”, „Snaga i svetlost”, BIGZ, Beogradski pamučni kombinat, naučno tehnološki park „Mihajlo Pupin”, prva srpska fabrika šećera „Dimitrije Tucović”, Luka Beograd (skladište, Jugošped, Žitomlin) i drugi, dok neki od primera napuštenih prostora iz kategorije manjih pojedinačnih objekata mogu biti: napuštena kuća u Krunskoj 66, stara carinarnica (Braće Krsmanović 2), bioskopi Odeon, Kosmaj, Jadran i drugi napušteni prostori. Raznolikost braunfild lokacija može obezbediti širok spektar novih sadržaja i mogućnosti, uključujući stambene i komercijalne usluge, ali i otvorene i zelene prostore. Njegova reciklaža i prenamena u urbanim područjima gradskih centara odlična je prilika da se sadržajima i planiranim aktivnostima doprinese kvalitetu životne sredine, kroz formiranje zdravijeg i društveno vibrantnog prostora. Na području užeg gradskog jezgra, gde se i posmatrane braunfild lokacije nalaze, zeleni prostori često su bili uništavani razvojem poslovnog i industrijskog prostora. Prirodno okruženje može se vratiti u urbano gradsko jezgro
74 projektima poput eko parkova. Kako su braunfildi u gradskim centrima većinom smešteni duž obala reka, a kako su klimatske promene ovde najosetljivije to se ovakva veza uspostavlja samostalno, reke su osnovni pokretači urbane regeneracije. Braunfild lokacije mogu imati velikog udela u stvaranju ovakvog prostora, te na taj način mogu doprineti kvalitativnim i kvantitativnim aspektima koji doprinose razvoju gradskog jezgra, kako na lokalnom nivou, tako i gradskom i regionalnom nivou. POTENCIJAL RECIKLAŽE BRAUNFILDA U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA Prateći zaključke konferencije „Prevazilaženje prepreka u recikliranju grañevinskog zemljišta revitalizacija braunfild lokacija u Srbiji” možemo govoriti o benefitima urbane reciklaže braunfilda i to: _Na urbanom planu , kontrola odnosa kompaktnosti i gustine, povećanje atraktivnosti okruženja na ekonomskom nivou, kontrola preteranog širenja gradova, povećanje efikasnosti gradske infrastrukture, te omogućavanje ukupnog razvoja šireg područja u okruženju braunfilda. _Na ekonomskom planu , korist u dodatnoj vrednosti zemljišta, smanjenje ekonomskih gubitaka usled preteranog širenja gradova, smanjenje saobraćaja, uvećana moć investiranja, saradnja lokalne zajednice i gradske uprave. _Na kulturno istorijskom planu , očuvanje kulturne baštine, odnosno objekata industrijske, vojne i komunalne arhitekture iz ranijih kulturnih perioda, te ukupan kontinuitet života grada. _Na društvenom planu , eliminacija gradske bede, aktivnije zapošljavanja u tradicionalnim industrijskim zonama, mogućnost ostvarivanja vitalnijih kulturnih projekata koji po pravilu traže mogućnost u gradskom tkivu, promovisanje društvene jednakosti u braunfild zonama (osetljive društvene grupe koje često naseljavaju napuštene objekte), povećanje stepena bezbednosti grañana, obezbeñivanje zdravije životne i radne sredine, apsolutno poboljšanje slike i identiteta grada. _Na ekološkom planu , eliminacija zdravstvenih rizika (zagañenost), uklonjen „divlji” čvrsti otpad, uklonjena opasnost od zagañenja podzemnih i površinskih voda, eliminisano zagañivanje zemljišta, smanjena opasnost od hazarda, povećana količina kvalitetnog zelenila,
75 očuvanje biodiverziteta sredine, njegove mikroklime i prirodnih resursa vode i zemljišta. 22 Prateći zaključke teksta Harmina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.) 23 možemo takoñe govoriti i o benefitima transformacije braunfilda u eko park edukacije: _Na planu klimatskih promena , kontrola urbane kompaktnosti, kontrola mikroklime i provetrenosti neposrednog okruženja, kapital ozdravljenog i neizgrañenog prostora podzemnih i nadzemnih voda i zemljišta, velika površina ozelenjenog prostora koja smanjuje efekat staklene bašte, smanjena emisija zračenja nastala pregrevanjem i emisijom toplote urbane strukture. Na svakom od prethodnih planova neophodna je edukacija kao integrativni deo procesa i kao jedini proces koji ima moć da uspostavi meñusobnu vezu prethodnih aspekata razvoja gradske sredine kroz uspešnu reciklažu braunfilda. Braunfild lokacije svojom strukturom sadržaja i prostora nude mogućnost da se kroz postupak reciklaže u otvorene javne prostore eko parka iskoriste kao pozitivni i kvalitetni prostori u procesu klimatskih promena, i to: _iskorišćavanjem postojeće infrastrukture, _čišćenjem i ozdravljenjem zemljišta, vazduha i uopšte prostora u procesu prevencije, _korišćenje potencijalnog resursa vode, zemljišta u procesu adaptacije, _velike površine potencijalno spremne za ozelenjavanje, _prazan prostor koji nudi mogućnost provetravanja neposrednog okruženja, _nasleñena industrija može se iskoristiti kao prečišćivač smeća, vode, i kao podrška za ekološke sisteme stvaranja energije struje i bio goriva, _formiranje zona mikroklimatskog komfora. 22 Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 57. 23 E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International , vol. 33, issue 3, (2009), 239.
76 BRAUNFILD KAO EKO PARK EDUKACIJE Većina evropskih zemalja naglašava integrativni pristup planiranju u kome posebno mesto zauzima regeneracija braunfilda, a posebno njihovo pozicioniranje kao javnih otvorenih ozelenjenih prostora. Engleska čak smatra da reciklaža i oživljavanje braunfilda može biti jedna od osnovnih alatki koja na lokalnom nivou osnažuje obnovu susedstva, na regionalnom ekonomsku regeneraciju, a na internacionalnom nivou podržava procese očuvanja biodiverziteta. 24 Dakle, formiranje ozbiljnije legislative koja usmerava regeneraciju ka poštovanju envajronmentalnih aspekata sredine, povećala je potrebu za recikliranjem napuštenih prostora u zelene otvorene javne prostore grada. 25 Prirodni pejzaž u urbanom prostoru omogućio bi oživljavanje prirodnih procesa i funkcija, regenerisao čitave kvartove i gradske zone, stvorio multifunkcionalne otvorene prostore dostupne i pristupačne i promovisao održivi razvoj grada. Mnogi pejzažni arhitekti su već dokazali kroz svoje projekte da je moguće ostvariti kulturno stimulativni pejzaž recikliran iz neiskorišćenih ostataka napuštene industrije. 26 Razvoj braunfild lokacija za unapreñenje alternativnih vrsta zelenih površina u centralnim gradskim jezgrima takoñe se može posmatrati kao važni deo ukupne strategije ozelenjavanja grada i poboljšanja kvaliteta životne sredine, smanjenja štetnih uticaja klimatskih promena, kao i njihova prevencija, kako u pogledu broja takvih mesta, tako i u pogledu njihovog broja, distribucije i pristupačnosti. Još jedna značajna prednost ovakvih intervencija je brz efekat „eksperimenta” koji mogu poslužiti kao model i smernica za dalje ozelenjavanje grada, poboljšanje gradskih zajednica i rešavanja problema braunfilda.
24 Doick,K.J., Sellers, G., Castan Broto,V., Silverthorne,T., “Understanding success in the context of brownfiled greening projects: The requirement for outcome evaluation in urban greenspace success assessment,” Urban Forestry & Urban Greening , volume 8, issue 3 (2009), 163 178. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1618866709000338 25 Loures, L., Horta D., Santos A., Panagopoulos T. “Strategies to Reclaim Derelict Industrial Areas”, Wseas Transaction on Environment and Development , issue 5, vol.2, 2006. http://w3.ualg.pt/~tpanago/public/industrial.pdf 26 Na primer projekti za Duisburg Nord, Latz + Partner; Fresh Kills Park, Downsview Park, Gasworks Park
77 Sl. 4: Living Barge Project, Sarah Kavage, Sl. 5: 60 minute man_Venice Biennale, 2000. Nicole Kistler, Seattle, 2006. Casagrande&Rintala, Finska. Braunfild kao zeleni javni otvoreni prostor u gradskom središtu obezbeñuje pristupačnost, atraktivnost, dostupnost i uključenje u savremene tokove života lokalne zajednice, doprinoseći ekonomskom, društvenom, kulturnom i envajronmentalnom razvoju grada (NAO, 2006). 27 Braunfild kao eko park postaje šansa gde samo promena načina korišćenja zemljišta može podstaći privatni i javni sektor i doneti nove prihode i nova radna mesta. Mnogi primeri iz inostranstva pokazuju da je, na primer, uklanjanje proizvodnog kompleksa i njegova prenamena u parkovsko zelenilo dovelo ne samo do konkretnog načina rešavanja problema braunfilda, već i do povećanog interesovanja investitora, istovremeno, kao i povećanja cena nekretnina u neposrednom okruženju novog parka. 28 Potrebno je prepoznati na koji način je potrebno interpretirati istorisjki i kulturni značaj lokacije i razumeti načine na koje ekologija i dizajn zajedno mogu da oblikuju alternativne odnose ljudi, mesta, prirode i nasleñene strukture, a kako bi rezultat bio invencija, a ne restauracija, oživljavanje, a ne očuvanje, životnost, a ne scenario . 27 NAO: National Audit Office. Report by the Comtroler and Auditor General, session 2005 2006. “Enhancing Urban Green Space.” (London: The Stationery Office, 2006) , 66. www.nao.org.uk 28 “Prostorna problematika braunfilda” u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 25.
78 URBANA BAŠTA I PARK PRAZNINE Postavlja se pitanje šta je to eko park kao javni otvoreni zeleni prostor u okviru braunfilda. U zavisnosti od načina korišćenja mogu biti zelena oaza ili javni trg, ekološka stanica ili rekreativni centar, a u zavisnosti od veličine mogu predstavljati nove gradske centre, koji imaju značaja za šire okruženje, zatim zajedničke prostore susedstva ili pak manje individualne bašte. Čini se da, bez obzira na veličinu, značaj ili način korišćenja, ovakvi prostori moraju u svojoj definiciji sadržati dva, na prvi pogled, oprečna entiteta: svojstvo prirodnosti i svojstvo urbanosti. Svojstvo urbanosti determiniše se kroz fenomen i tipološke odrednice Urbane bašte, a svojstvo prirodnosti kroz fenomen i osnovne principe Teren vaga ( terrain vague 29 ), odnosno Parka praznine ( vague park 30 ). Urbana bašta Urbana bašta predstavlja mesta rekreacije (aktivne i pasivne), mesta odmora i dokolice, ali takoñe i prostorni poligon za različite kulturne i edukativne dogañaje. Na prostoru braunfilda, urbana bašta se najčešće javlja u obliku otvorenih prostora sa elementima parkovskih i rekreativnih površina, a vrlo često i specifičnim prostorima sa odvijanje javnih sadržaja kao koncerata i bazara. Prostor urbane bašte, u nekim slučajevima se tretira kao vrsta oaze u gradu, sa travom, drvećem i cevećem koji deluju kao antiteza izgrañenom okruženju. U drugim slučajevima suprotna je situacija, kad čvrste površine nadjačavaju one meke, te ovaj prostor više liči na ozelenjeni trg nego na park. Urbana bašta je proizvod urbanog dizajna, atraktivna, privlačna, dinamična pauza uključena u život neposrednog okruženja.
Sl. 6: MFO Park, Cirih, Švajcarska, Raderschall, 1991. 29 Ignasio De sola Morales, „Terrain Vague” u Anyplace , ur. Cynthia Davidson (Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118 123. 30 termin prvi put upotreblje u K. Kamvasinou, “Vague parks: the politics of late twentieth century urban landscapes”, Arq . vol 10 . no 3/4 . (2006): 255 262
79 Mfo park u Cirihu postavlja jedinstven presedan za urbani park, objedinjujući navedene situacije, uključujući i nešto nepogrešivo urbano: vertikalnost. Interdisciplinarni tim uspeo je da kreira seriju impresivno „živih” volumena, koristeći se strukturalno ekspresivnim rešenjem parkovskih elemenata postavljenim na elementima industrijske prošlosti koji čine armaturu za vertikalno postavljanje biljaka. Postojeća struktura, elementi industrijskog nasleña, omogućili su vertikalni razvoj urbanog parka. Svrha urbanog parka ne može se dramatično promeniti, ali ovakav park pokazuje kako parkovi mogu biti formirani u urbanom kontekstu, i to istovremeni kao vertikalni i prostorni, arhitektonski i prirodni. Park praznine „Vague park” Prazan prostor („ Terrain vague ”) je termin koji je prvi put upotrebio Ignasi de Sola Morales 31 i odnosi se na mesto u gradu koje je prazno i koje nije zauzeto od ljudi, nejasno i neizvesno, neprecizno i neograničeno. Ova mesta su neiskorišćena, ali i slobodna da budu spontano okupirana. Najčešće su to braunfildi, napuštena industrijska imanja, železničke pruge i stanice, napuštene luke i parcele u ruševinama, neproduktivne oblasti u okviru privredne strukture grada. Ovakve urbane praznine mogu se uočiti na potezima velikih razmera, kao pukotine koje svedoče o nelagodnom procesu promena u naizgled stabilnom urbanom kontekstu. Kao bogato polje nevidljivih društvenih i prirodnih procesa (deca se igraju, beskućnici žive, spontano se razvija biljni i životinjski svet...) terrain vague može poslužiti za uočavanje odreñenih odlika na osnovu kojih se mogu formirati principi dizajna javnih prostora u gradu. Tri principa čine osnovne karakteristike terrain vague a: praznina, neodreñenost i spontano zaposedanje. 32 Ovo se može koristiti kao početni parametar u nastajanju otvorenih javnih prostora, samoodrživih i samoorganizovanih. Park praznine („ Vague Park ”) je pristupačan i otvoren sistem, spontano nastao, raznolik i integrativan, „prazan” komad zemljišta u gradu, deo prirode komplementarne fenomenu urbanog iz suštine svoje suprotnosti. 31 Ignasio De sola Morales, “Terrain Vague” u Anyplace , ur. Cynthia Davidson (Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118 123. 32 „Principles of the terrain vague include emptiness,indeterminacy, and uncontrolled occupation, both by people and by nature. The power of the terrain vague lies in its freedom and openness in contrast to other public spaces in the city which tend to be heavily monitored and commercialised. It is a space where people can still access a strange slowness away from the pace of the contemporary city. In terms of urban politics then, the terrain vague includes in it freedom and critique.“, u K. Kamvasinou, “Vague parks: the politics of late twentieth century urban landscapes”, Arq . vol 10 . no 3/4 . (2006): 255 262
80 To je prostor koji počiva na principima očuvanja nasleñenog karaktera pejsaža, nastalog u koliziji prirodnih i urbanih, a vrlo često i procesa napuštenosti, te podrazumeva očuvanje prostora sa svim njegovim karakteristikama, a promoviše proces ekološke održivosti, reciklaže i agrikulture kroz različite art projekte i edukaciju, a pre svega kroz oblikovanje prostora kao generatora urbanih transformacije, a ne proizvoda. To je mesto koje krase nedovršenost, manje striktni uslovi kontrole korišćenja, lejeri memorije i atmosfera koja nikada ne zaboravlja napuštenost kao sastavni deo istorije prostora.
Sl. 7: High Line, Njujork, SAD, Diller Scofidio + Renfro, 1999. High Line u Njujorku postavlja jedinstven presedan za urbani park, smeštajući urbano aktivnu svakodnevicu u kontekst napuštenosti kroz nešto nepogrešivo prirodno: sećanje. Interdisciplinarni tim uspeo je da kreira seriju impresivno „živih” prostora nastalih takozvanim principom Agri Tekture gde priroda postaje deo arhitekture, a prostor postaje istovremeno i prirodan i urban. Izbor vegetacije, pod uticajem kolonizovanih biljaka, nastalih u fazi napuštenosti prostora, učinio je da se granice arhitekture i prirode zamagle, stvarajući atmosferu jednostavnosti, mekoće, nedovršenosti, tišine i spontanosti. U interpolaciji ova dva, čini se, napramapostavljena fenomena Urbane bašte kao gotovog proizvoda i Parka praznine kao generatora prirodnih procesa leži suština Eko braunfild parka. To je park u kome je rekreacija omogućena ali ne i strogo regulisana, u kome je park namenjen šetnji i relaksaciji, ali i očuvanju biodiverziteta, u kome je nasleñena struktura revitalizovana kroz proces reciklaže i u službi ispunjenja ekoloških potencijala sredine. EKO BRAUNFILD PARK (OSNOVNI PRINCIPI I ELEMENTI SADRŽAJA) Eko braunfild park je otvoreni javni prostor koji sa jedne strane zadovoljava potrebe urbanog načina života, a sa druge štiti nasleñeni karakter pejsaža. On nastaje u interpolaciji elemenata sadržaja i
81 arhitektonskog jezika urbane bašte i principa koncipiranja parka praznine oblikujući svojstveni kulturni pejsaž, kao alternativni pristup oblikovanju javnog gradskog otvorenog prostora. To je otvoreni javni prostor koji u sučeljavanju prirode i grada, nasleñene strukture i prirodnih resursa, nudi održivo rešenje koje može i treba da se menja zajedno sa potrebama i željama svojih korisnika.
Sl. 8: Jardin des Fonderies (Bašte Fonderi), Nantes, France, ADH Doazan+Hirschberger, 2009. Bašte Fonderi su atraktivan prostor u kome su elementi urbane bašte i nasleña na inovativan i edukativan način povezani. Formirana je „bašte pod krovom”, odnosno nadkrivenog javnog prostora za svakodnevnu upotrebu, dečiju igru i društvene dogañaje susedstva (večere, izložbe...). Imati zaštićenu baštu od velikog je značaja za sve ove javne upotrebe. Sa druge strane, izlaganje ranije industrijske aktivnosti, ali ne kao muzejskog eksponata, već i kao mesto nasleña u kome je dosta lokalnog stanovništva bilo zaposleno, gde je očuvanje mesta od emocionalnog značaja kako za gradsku industrijsku prošlost tako i u odnosu na njihov radni vek. Zasañeno rastinje odgovara principima ekološke održivosti obzirom da je sañeno dominantno autohtono rastinje koje se tokom perioda napuštenosti samostalno razvijalo.
82 Osnovni principi eko braunfild parka Svaki pokušaj definisanja osnovnih principa na kojima počiva dobar eko braunfild park mora u sebi uključiti principe održivog razvoja (dostupnost, pristupačnost, atraktivnost, uključenost), ekološkog razvoja (biodiverzitet, mikrolokacija, reciklaža, izvori energije), održavanje prirodnih elemenata (voda, zemlja, vazduh) i klimatskih uslova. Eko braunfild park počiva na principima očuvanja napuštenosti, bilo da je reč o nasleñenoj strukturi industrije ili prirodnim svojstvima prostora, neodreñenosti u smislu oslobañanja prostora preterane dovršenosti i kontrolisanosti i spontanosti, kada je reč o društvenoj otvorenosti, pristupačnosti i potencijalu uključivanja lokalne zajednice u život nekada napuštenog prostora braunfilda. Snaga ovakvog prostora leži u slobodi i otvorenosti, nedovršenosti procesa (sadejstvo prirodnog i nasleñene izgrañene infrastrukture), kao i u stalnosti promene (nekontrolisani rast prirode, proces rasta umesto završene forme). Osnovni programski elementi eko braunfild parka Infrastrukturu eko parka čine: pre svega nasleñena struktura industrije i prirodnog pejsaža, zatim mreža prirodnih resursa, odnosno vodene i zelene površine, strukture koje neguju biodiverzitet, kao i druge strukture potrebne za produktivan eko sistem, kao i niz struktura prepoznatih kroz urbane potrebe i aktivnosti konkretnog konteksta. Eko braunfild park kao antipod svojoj ranijoj funkciji industrije, danas je ekološki rezervat, prostor namenjen očuvanju i oporavku prirode i mikroklime, koji kroz vidljive postupke reciklaže, prečišćavanja i isticanje prirodnosti naglašava svoj novi genius loci. Eko braunfild park je odreñen kroz složeni sistem sadržaja i aktivnosti otvorenog javnog prostora koji pleni atraktivnošću i dostupnošću, oblikujući park visokog nivoa urbaniteta sa specifično naglašenim karakterom minulih vremena. _rekreacija i spektakl, _habitat i biodiveritet, _zaštita i očuvanje nasleña_industrijska infrastruktura, _zaštita i očuvanje pejsaža_zelena infrastruktura_agrikultura i vegetacija, _energetski efikasna i pristupačna sredina, _nezagañivač sa pozitivnim delovanjem u oblasti mitigacije i adaptacije na klimatske promene.
83 Osnovni zadaci eko braunfild parka : _složenost namenske strukture parka, _integracija nasleñene strukture i prirodnog pejsaža u jedinstven sistem kulturnog pejsaža, _ održiv i adaptabilan za nove upotrebe (nedovršenost i spontanost), _alternativnost kao lokalna prepoznatljivost , nova duhovnost mesta, _očuvanje i naglašavanje duha mesta kroz istoriju i njegovu poziciju u životu grada, _vizuelna celovitost, prepoznatljivost i atraktivnost ... EDUKACIJA I EKO BRAUNFILD PARK Po mišljenju stručnjaka 33 glavne prepreke za rešavanje braunfild problematike, na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou predstavlja nedovoljna edukacija, odnosno informisanost i iskustva o problematici braunfilda, kao i nedostatak multidisciplinarnog iskustva u procesu regeneracije braunfilda na svim nivoima. To, pre svega, podrazumeva problem „znati kako” („ know how ”), u smislu koordinacije i motivisanosti o pitanjima razumevanja razmera i suštine problema braunfilda i njegovih urbanih, ekonomskih, ekoloških i socijalnih benefita, niskog nivoa političkog zalaganja za ponovno korišćenje zemljišta braunfilda, kao i u smislu nedostatka sveobuhvatne strategije za ponovno korišćenje braunfilda, te nepostojanja neophodnih nivoa edukacije kod svih aktera potencijalno zainteresovanih za korišćenje braunfild lokacija uključujući privatne investitore, lokalne organe uprave i predstavnike ministarstava. Edukacija uspostavlja balans urbanog i prirodnog, parka i grada, nasleñenog i novog, lokalnog i regionalnog, poštujući sve aktere u procesu regeneracije. Uključenje edukacije u proces regeneracije braunfilda kao eko parka, na najbolji način može uspostaviti meñusobnu vezu svih aspekata parka (ekološki, urbani, kulturno istorijski, društveni i klimatski) kao i vezu parka i lokalne zajednice kroz reanimaciju neposrednog konteksta, stvarajući transparentan i integrativni prostor. 33 „Glavne prepreke ponovnom korišćenju braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce ., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 18.
84 EKO BRAUNFILD PARK EDUKACIJE (OSNOVNE ODLIKE I BENEFITI) Uključenje edukacije u proces transformacije i oživljavanja braunfilda kao eko parka predstavlja uvek novi izazov i podrazumeva multidisciplinarni pristup u svim fazama razoja parka, i to kako u smislu angažovanje širokog spektra kreativnih disciplina, tako i u smislu angažovanje svih zainteresovanih aktera od pojedinaca, preko lokalne zajednice, do gradskog i regionalnog nivoa. Eko braunfild park edukacije podrazumeva primenu savremenih tehnologija i kolaborativni dizajn. Mogu se prepoznati tri osnovne strategije transformacije koje daju prioritet različitom karakteru regeneracije braunfilda, i to su: očuvanje nasleña, očuvanje prirode, ili pak reanimacija kulturnog identiteta prostora i edukacija. 34 Ovaj poslednji, smatramo, da na najbolji način integriše sve aspekte života braunfilda, proklamujući kulturno stimulativni prostor kroz raznovrsnu ponudu aktivnosti i sadržaja koji se uzdižu iz napuštenih industrijskih prostora.
Sl. 9: Centar za reciklažu (Waste Transfer and Recycling Center), Feniks, Arizona, Michael Singer and Linnea Glatt, 2007. Centar za reciklažu („ Waste Transfer and Recycling Center ”) je projekat nastao na prostoru od 100.000m 2 i 25 hektara zemljišta braunfilda. Osnovna odlika ovog projekta je otvaranje i pokazivanje infrastrukture od koje urbani prostor zavisi, a koja je najčešće zatvorena, te pozivanje javnosti na razumevanje procesa odlaganja otpada i reciklaže. Kao što i sam projekat pokazuje, koncept reciklaže prostora i njegova transformacije mogu biti sastavni deo dizajna i korišćeni u svrhe edukacije kako lokalne zajednice, tako i šire uz zadržavanje svih vrednosti parka. 35 34 L. Loures, Panagopoulos,T., “Sustainable reclamation of industrial areas in urban landscapes,” in Sustainable Development and Planning III , ed. A. Kungolos, C. A. Brebbia, E. Beriatos, (Southampton: WITPress, 2007), 791 800. 35 http://www.michaelsinger.com/projects/infrastructure/phoenix.cfm
85 Proces edukacije uključuje se u sve faze razvoja parka, i to u strateškoj fazi planiranja i projektovanja, zatim fazi gradnje i ureñenja, sve do faze održavanja i razvoja. Pre svega podrazumeva: _ participaciju u oblasti zoniranja i ispitivanja kapaciteta osnovnih aktivnosti i sadržaja parka i njihovog uticaja na eko sistem; _ kroz pristup reciklaži nasleñene strukture i njeno uključenje u savremene tokove života (prostori za okupljanje, alternativni art projekti); _isticanje i oživljavanje zaboravljene ili nedovoljno negovane mikroklime, odnosno kroz kapital koji nudi priroda ozelenjavanjem, agrikulturom i pošumljavanjem; _čišćenje i detoksikaciju, postupke održavanja i reciklaže resursa urbanog života (energija, smeće, voda, ...); _očuvanje biodiverziteta, izvora vode, zemljišta, kvaliteta vazduha i vetar; _kroz isticanje svih benefita koje ozdravljenje prostora braunfilda ima za lokalnu zajednicu u ekonomskom, ekološkom i društvenom smislu. Posebno mesto ima edukacija o klimatskim promenama koje nas neminovno pritiskaju, i to kroz učenje o otpornosti prirode, uticaju pojedinaca na klimatske promene, kao i o benefitima koje lokalna zajednica može da ostvari. Kod nas posebno je značajan ovaj aspekt, jer pojam klimastskih promena nije jasno definisan, te se njegov odraz u svakodnevnom životu i ponašanju ne vidi (klimatske promene nisu samo naučna, već i društvena kategorija, nisu samo globalan već i lokalan problem, nisu samo pretnja, već i pomoć 36 ). Ako posmatramo konkretno, u smislu angažovanja širokog spektra kreativnih disciplina, to podrazumeva multidisciplinarni pistup u strateškoj fazi planiranja i razvoja, koji uključuje kako ekologiju tako i tehnologiju, arhitekturu i umetnost, discipline koje se bave mikroklimom i društvenim naukama, koje se bave psihologijom, sociologijom, istorijom i kulturom. Posmatrani u smislu uključenja pojedinaca i lokalne zajednice, ove prostori mogu predstavljati motiv različitih zainteresovanih strana za saradnju i učešće, koje na taj način mogu obezbediti više zajedničkih prostora. Na ovaj način nude se modeli za buduće obnove i poboljšane obrazovne mogućnosti, što se može ostvariti kroz različite postupke uključenja u održavanje, izgradnju i život parka, zatim kroz mogućnost posmatranja najrazličitijih procesa koji mogu biti izloženi, kao što su reciklaža otpada, infrastrukturna potrošnja, prerada urbanog zagañenja, resursi vode, energije i slično, ali takoñe i one kao što su škole, radionice, galerije i druge ustanove za razvoj kulture i revitalizaciju starih zanata, postupci „uradi sam” i „učestvuj kroz sadnju”, projekte „moja bašta” i slično. 36 Understanding and responding to climate change, The National Academy, 2008. Edition.
86 Benefiti eko braunfild parka edukacije Eko braufild park edukacije je dinamična, nedovršena i otvorena struktura koja kroz vegetaciju, ekološke principe, principe reciklaže, društveni stav o spontanosti zaposedanja prostora predstavlja mesto opšteg benefita. Ovakav prostor ne može biti završen, on je deo procesa i zato je edukacija u njemu primarni element obezbeñujući propulzivnost i kontinuitet, vitalnost i identitet, kulturnu i ekonomsku vibrantnost i visok urbanitet. Eko braunfild park edukacije treba da odgovori na: _stvaranje novih / povećanje postojećih ekoloških staništa, kroz biodiverzitet, izvor vode, zemljište, kvalitet vazduha i vetar, odnosno kroz kapital koji nudi priroda i njegovu upotrebnost kroz agrikulturu, pošumljavanje; _povećanje prostora javne upotrebe i rekreacije, kroz njihovu rasprostranjenost i uticaj na ekosistem, u kojima ekološki principi treba da vode zoniranje i gradnju; _istovremeno očuvanje istorijski značajnih lokaliteta i značajnih prirodnih resursa sredine; _usklañivanje i koliziju ekoloških i urbanih potencijala prostora kroz društveni angažman i edukaciju; _reagovanje na zagañenje kroz reciklažu otpada i njegovo skladištenje, smanjenje uticaja buke od koalizije aktivnosti i urbanog okruženja, otklanjanje prisustva hemikalija u prirodi i njeno obnavljanje, upotrebu alternativnih vidova energije i dr., _klimatske promene kroz otpornost prirode, ulogu pojedinca i zajednice, kontrolu poplava, banku prirodnih resursa vode i energije, testiranje i promovisanje tehnologija remedijacije; _ekonomsku stimulaciju, kroz javnu i komunalnu saradnju, kroz postupke raznolikog i spontanog korišćenja, održavanja i revitalizacije; _obnovu životne sredine, kroz strukturu pejsaža, negovanje i unapreñenje mikrolokacije; _poboljšanje „estetike” susedstva. EKO BRAUNFILD PARK EDUKACIJE U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA Zauzimanje zelenih i otvorenih prostora, baš kao i prekomeran razvoj urbanih centara uništava prirodne resurse, smanjujući mogućnost i kapacitet okruženja da odgovori na uticaje kao što su zagañenje, pregrevanje, obnavljanje i druge, utičući na klimatske promene. Kvalitet vode, zemljišta i vazduha je ugrožen, zajedno sa drugim prirodnim resursima koji pružaju zaštitu gradu od ovakvih štetnih uticaja.
87 Sve veće izgrañene površine svojom materijalnošću doprinose naglašavanju negativnih uticaja klimatskih promena u urbanom centru grada. Asfaltiranje i uklanjanje zemljišta i vegetacije smanjuje sposobnost okruženja da spreči ili umanji utacaje klimatskih promena. Izgrañeni objekti takoñe na više načina utiču na mogućnost prevencije i adaptacije klimatskim promenama. Popločane ulice i šetališta apsorbuju toplotu, dok izgrañeni objekti pored apsorpcije toplote dodatno onemogućavaju strujanje vetrova. Prekomerna kompaktizacija urbane strukture onemogućava provetravanje i remeti lokalnu mikroklimu povećavajući ekstremne vrednosti zimskih i letnjih temperatura, a sa druge strane nesmetano širenje gradova povećava koncentraciju saobraćaja, čime se povećava površina asfaltiranog zemljišta i zagañenost od automobila. Svi ovi negativni efekti izgrañene sredine, zajedno sa svakodnevnom proizvodnjom toplote od strane automobila i fabrika, i uopšte savremenog urbanog načina života, stvaraju toplotnu kupolu iznad urbanih područja, koja čini zamku zagañivačima i emisiji štetnih zračenja. Klimatske promene postaju široko prepoznate kao globalni izazov 21. veka, i to ne samo na internacionalnom i regionalnom nivou, već se sve više govori o ključnoj ulozi lokalnog nivoa u kome pojedinac i njegovi svakodnevni postupci imaju ključnu ulogu. U uvodnom tekstu Habitat Internacional 33 iz 2009. 37 koji je u potpunosti posvećen problemu klimatskih promena i urbanoj sredini, definiše se 6 strateških kategorija o klimatskim promenama, i to nauka o klimatskim promenama, javno zdravlje, sigurnost i spremanje za nepogode, menadžment površinskih voda, kvalitet sveže vode i reciklaža, upotrebljivost zemljišta, izgrañene strukture i saobraćajne infrastrukture, te naglašava biodiverzitet i eko sistem. Kako je poznato da je lokalni nivo prepoznat kroz gradsku upravu i uključivanje stanovništva u procese, to je edukacija čini se prvi i osnovni korak dobre i kvalitetne promene načina urbanog života. Edukacija u oblasti emisije gasova i naše uloge u tome, alternativni vidovi saobraćaja, čuvanje i proizvodnja energije, alternativni pristup i reciklaža, čista energija i gorivo, materijali za gradnju i načini gradnje. Isti tekst podržava tvrdnju da je lokalni nivo najbolji u procesu redukovanja uticaja globalnog zagrevanja kao nivo koji je najbliži zajednici i ljudima, zato edukacija jeste primarna uloga ovakvih parkova u procesu klimatskih promena. 38 Čini se da kvalitetan prostor eko braunfild parka može kroz edukaciju da se uključi u sve prethodno navedene kategorije, i to 37 “The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and human settlements.” Habitat International , volume 33, issue 3 (2009) 38 “The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and human settlements.” Habitat International , volume 33, issue 3 (2009) Broj je u celosti posvećen problemu odnosa adaptacije i prevencije čime se skreće pažnja na integrativni prisup koji balansira odnos ova dva
88 konkretno kroz primenu decentralizovane nisko karbonske (ugljenične) oblike proizvodnje energije koji smanjuju štetne efekte staklene bašte, kroz primenu korišćenja snage vetra, sunčeve energije i snage talasa koji predstavljaju ključne oblike adaptacije, kao strategija manjih, više decentralizovanih oblika proizvodnje energije čime se smanjuje mogućnost gubitka energije u iznenadnim situacijama, kao što su oluje ili temperaturni ekstremi. 39 Osnovni principi i struktura eko braunfild parka omogućavaju ovakve postupke podržavajući upravo osnovne postulate održivosti urbanog prostora kroz očuvanje zelenih urbanih površina i to: efikasnu kontrolu zagañenosti neposrednog okruženja, dugovečnost vegetacije i njenu korisnost 40 , kao i očuvanje vrednosti mikrolokacije i biodiverziteta sredine, odnosno ne narušavanje eko sistema. 41 Na ovaj način zadovoljeni su i osnovni postulati prilagoñavanja i poboljšanja urbanog prostora u klimatskim promenama. Dakle kada se govori o održivosti nekog prostora, posmatramo je kroz integraciju urbanog, društvenog, ekonomskog, ekološkog i aspekta klimatskih promena. EKO BRAUNFILD PARK U PROCESU USKLAðIVANJA ZAHTEVA PREVENCIJE I ADAPTACIJE Benefiti zelenih eko parkova uključuju smanjenje atmosferskih zagañenja, očuvanje energije kroz hlañenje i zasenčenje, smanjenje olujnih efekata, kreiranje prirodnog staništa i prostora za opuštanje, rekreaciju i društvenu interakciju. 42 Mitigacija podrazumeva kompaktizaciju urbane forme kroz 5 faktora i to: gustinu urbanih i aktivnosti stanovanja u gradu, raznovrsnost ponude sadržaja, urbanu strukturu koja treba da je podložna adaptaciji sa usitnjenim primarnim kodom, pristupačnost u smislu udaljenosti i otvorenosti i kraće distance, pri čemu je SmartGrowth viñen kao
39 E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International , vol. 33, issue 3, (2009), 239. 40 A.J. Moffat, T.R. Hutchings, “Greening Brownfield Land,” in Sustainable Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143 176. 41 C. Harrison, G. Davies.2002. “Conserving Biodiversity that Matters:practitionars perspectives on brownfield development and urban nature conservation,” Journal of Environmental Managemen, 65 (2002): 95 108. 42 A.J. Moffat, T.R. Hutchings, “Greening Brownfield Land,” in Sustainable Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143 176.
89 esencijalan za postizanje rezultata mitigacije u procesu klimastkih promena.43 Adaptacija podrazumeva planiranje većih prostora kao posledice plavljenja, zaštitu zelenog priobalnog pojasa, adaptaciju vegetacije prema klimatskim predviñanjima kao posledica predviñanja oluja, ciklona, jačih zima i kišnih sezona. U urbanim sredinama se predlaže dekompaktizacija kako bi se sprečilo pregrevanje i omogućilo provetravanje. Očuvanje urbanih šuma radi hlañenja urbane sredine i ozelenjavanje šetnih staza, primena alternativne energije, kao i više prostora ostavljenih praznih, radi više prirodnog prečišćavanja vode. Pitanje odnosa adaptacije i mitigacije postavlja se kao osnovno u sadašnjem trenutku kada se preporuke u meñusobnoj koaliziji 44 . Dok mitigacija planira kako da smanji sadašnje i buduće efekte staklene bašte i preteranog pregrevanja i zagañenja generisana od strane saobraćaja i izgrañene strukture, adaptacija želi da pripremi urbanu sredinu i populaciju za neminovne nadolazeće klimatske promene, minimizirajući istovremeno negativne rezultate i izbegavajući ih. Jasno je da ni jedna ni druga sama ne mogu pomoći ali zajedno možda i mogu.45 Dok mitigacija definiše strategije koje traba da zaštite zajednicu kroz duži vremenski period, adaptacija štiti zajednicu od opasnosti koje klimastke promene donose. Sigurno je moguće uskladiti ih. U tekstu Hamina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.) Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and Australia 46 postavlja se rešenje odnosa mitigacije i adaptacije kroz urbane zelene otvorene prostore koji mogu da zadovolje oba aspekta klimatskih promena. Ublažavanje klimatskih promena u gusto izgrañenim urbanim sredinama zahteva smanjenje korišćenja motornih vozila i potrošnje energije u zgradama, dok prilagoñavanje klimatskim promenama zahteva otvorene prostore na raspolaganju za upravljanje atmosferskim nepogodama, migracijama različitih vrsta i urbanim hlañenjem meñu ostalim ciljevima.
43 Reid Ewing, Keith Bartholomew, Steve Winkelman, Jerry Walters, Don Chen. Growing Cooler: the evidence on urban development and climate change . (Washington DC: Urban Land Institute, 2008) 44 “The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and human settlements.” Habitat International , volume 33, issue 3 (2009) 45 E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International , vol. 33, issue 3, (2009): 238 245. 46 E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International , vol. 33, issue 3, (2009): 238 245.
90 Odgovor na ovakvu situaciju ne postoji kao jedinstveno rešenje, već je potrebno naći odgovore u urbanoj strukturi koji će omogućiti zajednici da umanji konflikte. Jedan od načina je dovoñenje zelenih prostora u urbane forme grada. Ovi otvoreni zeleni prostori moraju biti tako projektovani da zadovolje različite ciljeve, poput urbane agrikulture i zaštite od polava na primer. Veći blokovi otvorenih prostora mogu formirati prostor za rekreaciju i razonodu, kao i prostor koji može da se adaptira promeni nivoa voda usred klimatskih promena, dok bi takvi zeleni pojasevi bili u stanju da ojačaju unutrašnje odnose susedstva. Potrebno je takoñe da se objekti više koriste prirodnim energetskim potencijalima, kao što su solarna energija ili energija vetra, potrebno je voditi računa o očuvanju biodiverziteta, specifičnim vrstama, kako bi se formirala životna, zdrava i skladna urbana struktura.
Sl. 10: Downsview Park, Toronto, Kanada Downsview Park se sastoji od ukupno 260.6 hektara zemlje u severozapadnom delu Toronta, Koje je ranije koristila vazduhoplovna baza. Od ukupne površine područja više od 130 hektara je nakon transformacije namenjeno tradicionalnim parkovskim, rekreativnim i kulturnim aktivnostima. Kako je predviñeno da park bude samoodrživ i u ekonomskom smislu, tj. da se razvija na osnovu samofinansiranja, aproksimativno 102 hektara je predviñeno za aktivnosti koje mogu doneti finansijski priliv, za razvoj i održavanje ovog parka, kao integralni deo 230 hektara velike samoodržive zajednice. Jedan od osnovnih ciljeva ovog parka bio je uspostavljanje prostora koji integriše društvena, ekonomska i pitanja životne sredine u održivi razvoj parka. 47 Koncept zelene infrastrukture eko parka ima značaja za kvalitet životne sredine, čuvajući biodiverzitet i ekosistem koji mogu biti od značaja i koristi za zajednicu, slično infrastrukturi napravljenoj od strane čoveka, poput sistema za odvodnjavanje atmosferske vode ili za filtriranje 47 Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School, 2001.
91 obližnjih voda. Formirane zelene i vodene površine u strukturi eko parka mogu predstavljati značajne resurse za neočekivane klimatske promene. Na ovaj način može se odgovoriti na potrebu usklañivanja procesa ublažavanja negativnih efekata klimatskih promena, kao i procsa adaptacije šireg okruženja u vreme očekivanih promena. Usled ekstremnih situacija, naglih temperaturnih promena, iznenadnih, kratkotrajnih, ali intenzivnih padavina, formiranje zona mikroklime u okviru eko parkova od velikog je značaja u procesu ublažavanja efekata klimatskih promena. Istovremeno, očuvanje prirodnih resursa, i stvaranje novih, od velikog je značaja za buduće generacije, neminovne promene, a služi i trenutnoj populaciji. Može se zaključiti da se formiranjem mreže zelenih prostora repeticijom strategije ozelenjavanja braunfilda u urbanom gradskom jezgru, može uticati na smanjenje štetnih uticaja urbanog gradskog života i izgrañene strukture na klimatske uslove, ali takoñe i formirati osnovni principi za neke nove održive strategije razvoja savremenog urbanog grada. DOBRI PRIMERI PRAKSE KAO PODSTICAJ PRIMENE EKO BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE Čini se da su dva parka nastala na prostoru braunfilda Landšaft park (Landschafts park, Duisburg Nord), u Nemačkoj iz 1991. i Freškils park (Freshkills Park), u Njujorku iz 2000. godine odlični primeri na kojima se mogu videti svi benefiti integrativnog pristupa koji uključuje sve aspekte održivosti, ali i sve aktere od pojedinaca do regionalnog nivoa. Čini se kao da baš oni predstavljaju dva pola pozitivnih pristupa rešavanju problema reciklaže braunfilda kroz oblikovanje otvorenog zelenog prostora. Dok prvi naglašava aspekt industrijske prošlosti, drugi naglašava aspekt prirodne, koji takoñe čini deo njegove istorije. Dok se prvi uključuje u kulturu kroz programe bliske urbanom životu, drugi naglašava programe koji ističu eko sistem, biodiverzitet. Ono što ih čini bliskima jeste sveobuhvatni pristup koji ostavlja prostora daljim intervencijama, nedovršenost, spontanost zauzimanja, kao i uočavanje prostornih potencijala koji ne ugrožavaju fazu napuštenosti kao jednako vrednu. Prvi može biti primer dobre prakse za industrijske komplekse u centralnoj gradskoj zoni, dok drugi pre odgovara primerima priobalne zone. Landšaft je javni park projektovan od strane Latz + Partner studia (Peter Latz), sa namerom reciklaže braunfilda radi razumevanja industrijske prošlosti, pre nego njenog odbacivanja. Park je blisko povezan sa prošlim načinom korišćenja lokacije: proizvodni pogon čelika i uglja. Podeljen u
92 više zona, čije su granice pažljivo postavljane na osnovu postojećih uslova (kao što su način podele područja postojećim putevima i šinama i koje su vrste biljaka počele da rastu u pojedinim delovima tokom perioda napuštenosti, itd.). Postavljen patern dalje je tkan nizom šetališta i vodenih puteva, uz nagalašavanje specifičnih programskih elemenata: betonski bunkeri stvaraju prostor za intimne bašte, stare cisterne za gas postale su bazeni za ronioce, betonski zidovi se koriste za penjanje po steni, i jedno od centralnih mesta stare fabrike, središte stare čeličane, pretvoreno je u otvoreni trg. Svaki od ovih prostora koristi se elementima pomoću kojih se može čitati prošlost, što je bila jedna od vodećih ideja projketanata. Doslovnim definisanjem parka kao post industrijskog pejsaža autori daju dobar primer kako se mogu promišljati ne samo industrijske oblasti, već bilo koji prostor koji pomaže u promociji kulture. Atraktivnost Landšaft parka leži u onome što Roz Makulej (Rose Macaulay) naziva zadovoljstvo ruševina, ili zadovoljstvo u vezi sa istraživanjem fizičkih ostataka prošlosti. 48
Sl. 11: Landschafts park, Duizburg (Duisburg Nord), Nemačka, 1991., Peter Latz + Partner Drugi primer je Freškils park (Freshkills Park ), koji predstavlja jedan od najambicioznijih i najinovativnijih projekata javnih prostora na svetu, čiji 48 Lowry, P., “Places: Finding beauty and meaning in a post industrial landscape”, PostGazette www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp
93 se značaj ogleda u smislu zaštite životne sredine, obnovljivih izvora energije, urbane ekologije i zelene tehnologije, regionalnih rekreativnih pogodnosti, kao i prostora za edukaciju, umetnost i kulturu. Projekat Freškils park predstavlja sistem novih zelenih površina postavljenih na mesto stare deponije smeća. Park se prostire na 2200 hektara, tri puta je veći od Central parka i predstavlja najveći park koji je formiran u Njujorku u poslednjih 100 godina. Sa svojim jasno postavljenim ciljevima i potrebnim dužim vremenskim peridom za njihovo ostvarivanje pokazuje nam da ovakvi projekti ne predstavljaju samo gotov proizvod već i veoma zanačajan urbani i prirodni proces razvoja. Nacrt master plana za Freškils park imao je za cilj da postavi okvir za razvoj parka u narednih 30 godina, što bi se ogledalo kroz: svetski značajan javni park velikih razmera, vraćanje ekološkog sistema i kultivisanje održivog pejsaža, formiranje okvira za raznovrsne aktivnosti i programe koji bi bili jedinstveni u gradu. Sastoji se iz neverovatnog spektra različitih otvorenih prostora i objekata u kojima se mogu odvijati različite društvene, kulturne i fizičke aktivnosti, učenje i igra. Čine ga sedam milja dugačak put, staze za pešačenje, staze za trčanje, staze za jahanje i prostor za rekreativnu plovidbu.
Sl. 12: Freshkills Park, Njujork, SAD, 2000. Neophodno je istaći da je potrebno prikupiti podatke o iskustvima iz sličnih projekata ozelenjavanja braunfilda, kako bi bili potvrñeni stavovi izneti u ovoj studiji, a time bi bila dodatno podstaknuta primenljivost
94 navedenih „pouka iz eko parka”. Ozelenjavanje braunfild lokacija predstavlja pogodan metod u procesu revitalizacije gradskih jezgara, te mu treba dati prioritet u politici, planiranju i radu lokalnih zajednica, kako bi se održao ili poboljšao razvojni proces i kvalitet životne sredine u okviru ovih delova grada. ODRŽIVOST EKO BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE Održivost eko braunfild parka, pored svih onih smernica koje reciklaža braunfilda podrazumeva, determinisan je dodatno kroz edukaciju i to posmatrano sa urbanog, kulturno istorijskog, društvenog i ekonomskog, ekološkog i aspekta klimatskih promena. a) urbani aspekt _integracija braunfilda u neposredno okruženje, _ alternativni vidovi kretanja, smanjena potreba za mirujućim saobraćajem, _rekreacija je deo svakodnevnog života, _dopuna namenske strukture okruženja. b) kulturno istorijski aspekt _reanimacija zaštićenih spomenika kulture, _negovanje identiteta i duha mesta, _negovanje alternativnih programa kulture. v) društveni aspekt _omogućavanje sveobuhvatnog i višenamenskog korišćenja parka, _partnerstvo pojedinca i zajednice, odnosno opštine, privatnog i javnog sektora, _život parka je život neposrednog susedstva, participacija lokalne zajednice, _ povećanje kvaliteta života lokalne zajednice. g) ekološki aspekt _čuvanje prirode ... moje dvorište, _ekološki programi, kako se ponašati prema prirodi, _procesi reciklaže u malom, odnos prema resursima (otpad, voda, zemljište, vazduh), _očuvanje ekoloških vrednosti mesta, biodiverzitet, _alternativni vidovi energije, prečišćavanje.
95 d) klimatski aspekt _izdržljivost prirode, _mikroklimatski komfor kroz vegetaciju, provetravanje, vodu, zemljište, strukture nadstreha i zasenčenja, _stanice i menadžment čiste vode i zemljišta (filtriranje, agrikultura), _prirodne nepogode_revizija upotreba zemljišta, vode, kišnice, vetra. Prikazani primer i smernice pokazuju da regeneracija braunfilda predstavlja značajni potencijal za povećanjem zelenih prostora u urbanim područjima, što kao benefit donosi poboljšanje kvaliteta zemljišta,formiranje prirodnih staništa, povećanje rekreativnih mogućnosti, kao i unapreñenje ekonomske revitalizacije naselja. Uspešnost i održivost ovakvih prostora nisu uvek u meñusobnom skladu. Uspešnost podrazumeva pre svega ekonomski benefit eko braunfild parka, koji je teško kvantifikovati, i podrazumeva pre svega podizanje kvaliteta zemljišta neposrednog okruženja, ekonomsko aktiviranje i živost neposrednog okruženja u vidu povećanja broja malih poslova i angažovanje lokalne zajednice u procesu njihovog održavanja i korišćenja, kao i društveni benefit koji podrazumeva podizanje kvaliteta života lokalne zajednice, te uključivanje ovakvih prostora u savremene tokove razvoja grada kroz turističku ponudu, rekreaciju, kulturu i edukaciju. Sa druge strane održivost podrazumeva kontinuirani proces u kome se park stalno razvija, vodeći računa o prirodnim, ekološkim i benefitima važnim u procesu klimatske promene. Uspešnost i održivost čini se prelamaju se kroz eko braunfild park kao otvoreni sistem koji omogućava i obezbeñuje uvek novu perspektivu razvoja okruženja i grada, nikada ne govoreći o završenom procesu. 49 Uključenost zajednice u celokupni proces regeneracije braunfilda od ključne je važnosti, kako u kratkoročnim tako i u dugoročnim procesima razvoja. Moguće je koristiti različite strategije transformacije zapuštenih industrijskih područja u skladu sa njihovim potencijalom, ali nezavisno od strategije transformacije koja se upotrebljava, duh mesta trebalo bi posmatrati kao esencijalnu teorijsku osnovu regeneracije ukupnog zelenog prostora, što omogućava da se ojača snaga zelenog prostora u urbanom jezgru kao jedan od najvažnijih aspekata za ostvarivanje održivog razvoja grada u svetlu klimatskih promena.
49 Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and Reclamation 9 (1) , 2001. , pp.143 148, EPP publication
96 ZAKLJUČNE NAPOMENE Prilikom formiranja strategija reciklaže braunfilda u urbanom gradskom jezgru mora se uzeti u razmatranje njihov istorijski, kako fizički (urbani i prirodni), tako i socio kulturni, kao i ekonomski i ekološki kontekst. Braunfild i druge post industrijske lokacije čine se posebno pogodnim za formiranje javnog otvorenog prostora koji omogućava različite načine korišćenja i aktivnosti, i koji potencijalno mogu poslužiti za razumevanje odnosa prirode i izgrañene sredine u svetlu klimatskih promena, ne samo kao gotov proizvod, već i kao poligon za ekološke, kulturne i društvene promene i edukaciju. Posmatrajući braunfild lokacije sa urbanog aspekta možemo zaključiti da koristeći postojeću infrastrukturu, uklanjanjem potencijalnih zagañivača, i na taj način ostavljajući grinfilds netaknutim, braunfild lokacije zauzimaju centralno mesto u planiranju strategija održivog razvoja i strategija planiranja razvoja grada koje sprečavaju širenje grada na račun zelenog, otvorenog prostora, koje zadržavaju otvorene prostore, brinu o smanjenju emisije štetnih gasova i ublažavanju efekta staklene bašte, kao i preispitivanje mogućnosti i reinvestiranje u razvoj urbanih područja i njihovih zajednica. U okruženju napuštenih prostora nalaze se susedstva koja veoma često pate od efekata dugoročnih zagañenja i loših uticaja koji ovako napušteni prostori imaju na njih. Ponovna upotreba ovih napuštenih prostora grada donosi mnoge benefite i lokalnoj zajednici, od kojih se većina odnosi na povećanje kvaliteta životne sredine, ali takoñe i povećanje vrednosti imovine zahvaljujući novonastalom okruženju. Uvoñenjem vegetacije ili korišćenjem biljnih vrsta koje su sponatno nastale na prostorima braunfilda, jedinstvenim formiranjem eko parkova edukacije, mogu se postaviti početne paradigme za delovanje u svetlu klimatskih promena. Na ovaj način mogu se započeti značajni procesi, dugotrajni, sa dalekosežnim ciljevima, ali čiji su neki od efekata odmah primetni. Naime, dok je za merenje benefita na ovaj način ostvarenog učešća u procesu adaptacije na klimatske promene potreban duži vremenski period, neki od efekata procesa ublažavanja štetnih uticaja vidljivi su odmah, kao što su benefiti stvaranja celina mikroklimatskog komfora, smanjenje temperaturnih oscilacija, veća zasenčenost, povećanje vlažnosti vazduha, udobniji boravak u urbanom gradskom jezgru. Prikazani primeri transformacija braunfilda u otvorene zelene prostore mogu poslužiti i kao smernice za delovanje na posmtranom području Beograda, gde bi projekti poput Landšaft parka bili pogodni za primenu u napuštenim prostorima u centralnom gradskom jezgru, bez obzira na njihovu veličinu ili prvobitnu namenu, formirajući na taj način prostore počev od onih koji bi bili doživljeni poput „naše bašte“ u napuštenim
97 kućama ili manjim objektima, pa sve do onih koji bi predstavljali otvorene zelene prostore, poligone za raznovrsne aktivnosti smeštene u nekadašnjim industrijskim objektima. Projekti poput Freškils parka pogodni su za primenu na području beogradskog priobalja, čiji veći deo i nije u upotrebi, upravo iz razloga jer se na njemu nalaze napušteni industrijski prostori, poput brodogradilišta, starih marina i slično. Na ovaj način, kroz posmatrane primere i potencijalne prostore intervencije, transformaciju braunfilda u eko park edukacije možemo sagledati kao sistemski pristup rešavanju problema braunfilda u svetlu klimatskih promena, gde se modeli njegove primene mogu sagledavatu kako u intervencijama „tačkastog” tipa, pa sve do onih koji za predmet intervencije imaju celovite prostorne poteze. Reciklažom braunfilda može se uticati na šire društvene izazove nego što su to povećanje energetske efikasnosti, smanjenje dalje potrošnje prirodnih resursa, čistiji vazduh, voda i zemljište i ukupno smanjenje štetnih uticaja klimatskih promena. Na ovaj način formiraju se prostori koji ne samo da se tiču klimatskih promena, već i meñusobnih odnosa pojedinaca, čoveka i prirode, čoveka i zajednice, zajednice i grada. Ovi prostori odnose se na se svakoga od nas pojedinačno, na naš odnos prema pejsažu, izgrañenoj sredini, prema ukupnom okruženju, njegovim odlikama i načinu fuinkcionisanja. Na taj način postajemo integrativni deo životnog procesa, sa mogućnošću da kao antropogeni faktor utičemo na prirodni, u cilju njegovog poboljšanja. Kao što je proces pretvaranja braunfilda u eko parkove edukacije dugotrajan, tako su i njegovi benefiti dalekosežni, te se možda može reći da bi ovo trebalo da bude jedan „živ” proces i konstantan boljšitak. Neophodno je što pre postaviti početak strategije i preuzeti prve korake.
98 LITERATURA Garvin, A., Berens, G. Urban Parks and Open Space. Washington: Urban Land Institute and Trust for Public Land, 1997. Greenstein, Roz, and Yesim Sungu Eryilmaz, ed. Recycling the city: The use and reuse of urban land. Cambridge, MA: Lincoln Institute of Land Policy, 2004. Danilović, Klara i Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović, ur. Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. Beograd: Palgo centar, 2008. De Sola Morales Rubio, Ignasi. “Terrain Vague.” In Anyplace, ed. Davidson, Cynthia, 1995. Ewing,R., Bartholomew,K., Winkelman,S., WaltersJ., Chen,D. Growing Cooler: the evidence on urban development and climate change. Washington DC: Urban Land Institute, 2008. Kirshenberg, Seth D. Brownfields Redevelopment, AGuidebook for Local Governments and Communities Second Edition. International City/County Management Associat, 1997. Lafortezza, R. I G. Sanesi, B. Pace, R.C. Corry. “Planning for the rehabilitation of brownfield sites: a landscape ecological perspective” in Brownfiled Sites II, ed. Donati, A. and C. Rossi, C.A. Brebbia, 21 30. WIT Press, 2004. Loures,L., Panagopoulos,T. “Sustainable reclamation of industrial areas in urban landscapes.” In Sustainable Development and Planning III, ed. A. G. Kungolos, C.A. Brebbia and E. Beriatos, 791 800. Southampton: WIT Press, 2007. Macaulay, R. The Pleasure of Ruins. London: Weidenfield and Nicolson, 1953. Moffat,A.J., Hutchings,T.R. “Greening Brownfield Land.” In Sustainable Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Spaces, ed. Tim Dixon, Mike Raco, Philip Catney, David Larner, 143 76. Oxford: Blackwell Publishing, 2007. Harnik, P. Inside City Parks. Washington: Urban Land Institute and Trust for Public Land, 2000. Highlights of National Academies Reports. Understanding and Responding to Cliamte Change.Washington: National Academies Press, 2008. Hollander, Justin B. and Niall G. Kirkwood, Julia L. Gold. Principles of Brownfield Regeneration, Cleanup, Design, and Reuse of Derelict Land.Washington: Island Press, 2010. Corner, J. “Recovering landscape as critical cultural practice.” in Recovering Landscape: Essays in Contemporary Landscape Architecture, ed. Corner, J. 1 26. Princeton: Princeton Architectural Press, 2000. Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School, 2001.
99 Periodika De Sousa, Christopher A. “Turning brownfields into green space in the City of Toronto.” Landscape and Urban Planing 62 (2003): 2002. www.elsevier.com/locate/landurbplan De Sousa, Christopher A. “Measuring the Public Costs and Benefits of Brownfield versus Greenfield Development in the Greater Toronto Area.” Environment and Planning B: Planning and Design 29, no. 2 (2002): 251–80. Doick, K.J. and G. Sellers, V. Castan Broto, T. Silverthone. “Understanding success in the context of brownfield greening projects: The requirement for outcome evaluation in urban greenspace success assessment.” Urban Forestry & Urban Greening 8 (2009): 163 178. www.elsevier.de/ufug ðokić, I. i M. Sumpor. “Brownfield Redevelopment Issues in Croatia.” Privredna kretanja I ekonomska politika 123 (2010): 57 86. Kamvasinou,K. “Vague parks: the politics of late twentieth century urban landscapes.” Arq vol 10 . no 3/4 (2006): 255 262. Langhorst, Joern W. “Rising from the Ruins: Postindustrial Sites Between Abandonment and Engagement” http://www.openspace.eca.ac.uk/conference/proceedings/PDF/Langhorst.pdf Loures, Luis and Thomas Panagopoulos. “From Derelict Industrial Areas towards Multifuctional Landscapes and Urban Renaissance.” Wseas Transaction on Environment and Development 10, vol. 3 (2007): 181 188. Loures, L. and T. Panagopoulos. “Sustainable reclamation of industrial areas in urban landscapes.” WIT Transaction on Ecology and the Environment vol. 102 (2007): 791 800. Lowry, P. “Places: Finding beauty and meaning in a post industrial landscape.” PostGazette, www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp Moffat, Andy and Tony Hutchings. “Greening of Brownfield Land.” Izvod sa SUBR:IM Conference, 2005. www.subrim.org.uk/Publications/.../1400_1430greeningpaper.doc Siikamäki, Juha and Kris Wernstedt. “Turning Brownfields into Greenspaces: Examining Incentives and Barriers to Revitalization.” Journal of Health Politics, Policy and Law vol. 33, no. 3 (2008): 559 593. Sutherland, W. et al. “The identificiation of 100 ecological question of high policy relevance in the UK.” Journal of Applied Ecology 43 (2006): 617 627. Todd, John and Erica J.G. Brown, Erik Wells. “Ecological design applied.” Ecological Engineering 20 (2003): 421 440. www.sciencedirect.com Hamin,E.M., Gurran,N. “Urban form and climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and Australia.” Habitat International 33 (2009): 238 245. Harrison,C., Davies,G. “Conserving Biodiversity that Matters:practitionars perspectives on brownfield development and urban nature conservation.” Journal of Environmental Management 65 (2002): 95 108. Corbin, Carla I. “Vacancy and the Landscape: Cultural Context and Design Response.” Landscape Journal 22:1 03 (2003): 12 24. Cranz, Galin and Michael Boland. “Defining the Sustainable Park: A Fifth Model for Urban Parks.” Landscape Journal 23:2 04 (2004): 102 120.
100 2 SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI
101
102
IDEJA ODRŽIVOSTI U SAVREMENOM GRADU THE NOTION OF SUSTAINABILITY IN CONTEMPORARY CITY Vera Backović Filozofski fakultet, Beograd APSTRAKT Koncept održivosti postao je aktuelan u društvenoj teoriji kao alternativa dominantnom modelu društveno ekonomskog razvoja koji povećava jaz izmeñu razvijenih i nerazvijenih zemalja i ugrožava životnu sredinu. Orživi razvoj podrazumeva ekonomski razvoj, socijalnu jednakost i zaštitu životne sredine. U održivom gradu bile bi usklañene ekonomska, socijalna i ekološka dimenzija. Iako je održivost nedovojno razrañen koncept nezaobilazan je u planiranju savremenog urbanog razvoja. Takoñe, u okviru postmodernog urbanizma ovoj ideji posvećuje se značajna pažnja kako bi se prevazišla ograničenja modernizma. Predmet ovog rada je analiza značaja održivosti u savremenom gradu i urbanizmu. Ključne reči: održivost, postmodernizam, urbanizam, grad ABSTRACT The concept of sustainability became of current interest in social theory as an alternative to the dominant model of socio economic development, which increases the gap between developed and undeveloped countries and threatens the environment. Sustainable development means economic growth, social equality and environmental protection. In sustainable city economic, social and ecological dimensions would be brought into accord. Although the concept of sustainability is insufficiently worked out, it is unavoidable in contemporary urban development planning. Also, in the frame of postmodern urbanism, considerable attention is paid to this idea in order to exceed limitations of modernism. In this paper we analyze the importance of sustainability in contemporary city and urbanism. Keywords: sustainability, postmodernism, urbanism, city
103 UVOD Intenziviranje procesa industrijalizacije u 19. veku uslovio je ubrzanu urbanizaciju. Nastanak urbane sociologije i urbanizma bio je podstaknut posledicama industrijskog razvoja. Izuzetno loši uslovi života u industrijskim gradovima i društvena dezorganizacija podstakli su naučnike da se bave ovim problemima. Ukazivalo se na nedostatke industrijskog razvoja koncentraciju stanovništva, loše stambene uslove, ekološke probleme i porast devijantnih pojava u gardu. Ideje su bile usmerene na poboljšavanje uslova života u gradskim sredinama i načine kako da se život u njima učini humanijim. Iako je ideal zdravog i harmoničnog grada u teorijskoj misli prisutan još od antičke filozofije socijalisti utopisti smatraju se za preteče urbane sociologije koja počinje postepeno da se konstituiše kao naučna disciplina. Razvoj industrijskog društva doveo je do ureñivanja gradova (obezbeñivanje osnovne infrastrukture i neophodnih usluga). Takoñe, urbanizam se razvija i formulišu se različite ideje kako usmeravati i planirati dalji urbani razvoj. Sredinom XX veka kao model urbanog razvoja modernizam postaje dominantan u urbanističkoj praksi. Prostorni determinizam bio je uticajan u urbanističkoj praksi modernizma. U osnovi modernističkog planiranja je zoniranje grada – gde se različite gradske funkcije (stanovanje, rad, rekreacija, zabava) lociraju u posebne delove grada. Iako su prevaziñeni problemi industrijskog grada u gradovima najrazvijenijih zemalja, ekološki uslovi gradskog života i dalje se percipiraju kao lošiji uslovi od života na selu u pogledu kvaliteta vazduha, vode, hrane itd. Veličaju se ruralna područja jer u njima čovek može da živi više u skladu sa prirodnom sredinom. Osim toga, postoji i negativan stav o gradu kao veštačkoj sredini u kojoj slabe primarne veze i dominiraju interesi. Posebno se ktitikuje veliki grad kao mesto kriminala, delinkvencije, poroka itd. Nasuprot negativnim viñenjima grada postoje i pozitivne slike o velikim gradovima kao centrima društvenih promena, kulture, inovacija i prostorima u kojim pojedinac može da izrazi svoj talenat i kreativnost. Nephodno je bilo nešto učiniti kako bi se poboljšalo fizičko okruženje i umanjio osećaj usamljenosti koje je izazvao uniformni i puristički stil. Kritika moderne arhitekture počinje 50 ih godina na univerzitetu Pensilvanija (Scott Brown) i u britanskom časopisu Architectural Review (Elin, 2004). Šezdesetih kritike su postale opšte, čak su i sami projektanti kritikovali projekte koje su realizovali. U brojnim polemikama i manifestima kritika je proglasila smrt modern arhitekture. Nedostatak čitljivosti arhitektonskog okruženja, plasiranje istih urbanističkih rešenja, negiranje detalja podstakao je razvoj projektovanja koje uvažava istorijski i lokalni kontekst.
104 Važno je istaći da je sama ideja konstantnog progresa dovedena u pitanje u društvenoj teoriji. Pokazalo se da ekonomski razvoj dovodi do sve većih ekonomskih nejednakosti na globnalnom nivou, i ugrožava životnu sredinu. Kao alternative kreira se nov idealnotipksi model razvoja – održivi razvoj koji uključuje usklañivanje ekonomske, socijalne i ekološke dimenzije. Da bi se omogućila usklañenost ekonomske, socijale i ekološke dimenzije prednost se daje manjim gradovima. Pretpostavlja se da je zajednicu manjeg broja ljudi pre moguće kontrolisati. Naime, u takvoj zajednici mogu se uspostaviti odnosi poverenja i solidarnosti koji će omogućiti zajedničko delovanje. Takoñe, može se upravljati takvom ekonomijom, tako da je moguće postići sklad sa prirodnim okruženjem. Meñutim, i ovaj koncept predstavlja utopiju jer u praksi nisu uspostvaljene takve zajednice. Značajno je naglasiti još jednu dimenziju održivog razvoja. Prema Pušiću održivi urbani razvoj svakako jeste i očuvanje, negovanje i unapreñenje kulturne baštine koja počiva u urbanom nasleñu (Pušić, 2001:188). Prilikom izgradnje novih objekata treba uvažavati urbano kulturno nasleñe naselja. Iako je usvojen niz dokumenta od kojih je najpoznatija Agenda 21, i dalje se povećavaju razlike izmeñu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Nepremostive prepreke zajedničkom delovanju predstvaljaju činjenice da se razvijene i nerazvijene zemlje nalaze na različitim nivoima ekonomskog razvoja i da se suočavaju sa različitim ekološkim problemima. ODRŽIVI GRAD Idealnotipski održivi grad je grad u kome su neraskidivo povezani ekonomski razvoj, očuvanje kvaliteta životne sredine i postizanje socijalne jednakosti. U skladu sa definicijom glavni pravci održivog urbanog razvoja uključuju sledeće: brigu o životnoj sredini, razvoj lokalne ekonomije i razvoj civilnog društva. Socijalna održivost grada je dimenzija kojoj se ne posvećuje dovoljno pažnje u poreñenju sa ekonomskom i ekološkom dimenzijom. Socijalna dimenzija se odnosi na sledeće: • Negovanje kompatibilne kohabitacije kulturno i socijalno heterogenih grupa kojim se podstiče socijalna integracija (Stren and Polese). • Sposobnost zajednice da funkcioniše kao bezbedno okruženje za ljudsku interakciju, obrazovanje, zapošljavanje, rekreaciju i kulturni razvoj (The Sheltair Group, 1998). • Zajednica u kojoj se heterogenost ne samo toleriše već i ohrabruje, bez oštre prostorne razdvojenosti i izolacije na osnovu prihoda, rasne pripadnosti – jednak pristup osnovnim uslugama i
105 objektima – izmešanost u svakodnevnim aktivnostima (rad, obrazovanje, kupovina, rekreacija) (Talen, 2008: 5) (preuzeto iz Petrović, 2010). Socijalna heterogenost susedstva je značajna jer omogućuva upoznavanje sa različitim kulturama i raznim životnim stilovima na mikro nivou čime doprinosi osećanju pripadanja široj zajednici i podstiče toleranciju meñu heterogenim stanovništvom. Prema Vileru održivi razvoj se odnosi na razvoj koji unapreñuje dugoročno društveno i ekološko zdravlje gradova i naselja (Viler, 2005:296). Da bi se postigla urbana održivost važno je sledeće: Neophodna je racionalna i efikasna upotreba zemljišta; posebno se ističe očuvanje zelenih površina u gradovim i okolo njih. Manje korišćenje automobila bi bilo moguće ako bi se smanjila razdaljina koju ljudi treba da preñu prilikom obavljanja svakodnevnih aktivnosti. Preduslov za to je da prostori budu multifunkcionalni a ne monofunkcionalni. Prednost se daje korišćenju bicikala i javnog saobraćaja nad automobilima. Efikasna upotreba resursa obezbedila bi se recikliranjem. Takoñe, upotreba ureñaja u domaćinstvu koji štede energiju bi smanjila potrošnju. Važno je obnavljanje prirodnih resursa u gradskim sredinama i centrima tako što bi se napušteni industrijski objekti pretvorili u parkove ili zajedničke bašte. Da bi se postigla socijalna dimenzija razvoja država treba da učestvuje u izgradnji stambenih objekata da bi ih učinila dostupnijim svim slojevima stanovništva. Takoñe, da učestvuje u obezbeñivanju neophodnih usluga. Država treba posebnu pažnju da posveti uključivanju marginalizovanih društvenih grupa u širu zajednicu. Najveći izazov održivosti predstavlja organizovanje eknomije. I Viler navodi da to treba da bude lokalna ekonomija (lokalno vlasništvo, lokalna uprava, lokalne investicije, resursi i proizvodnja za lokalno tržište); razvijanje ekonomije koja ne ugrožava prirodnu sredinu i ukidanje industrije koja zagañuje i eksploatiše prirodu. Učešće i uključivanje grañana; akcenat je na podsticanju uključivanja grañana (partnerstvo sa grañanima) u rešavanje ekoloških problema i usmeravanje urbanog razvoja. Očuvanje lokalne kulture i tradicije – zanata, jezika, rituala, kulturne prakse i tehnika gradnje – koji bi se integrisali u lokalni razvoj (Viler, 2005). Iako se prednost u teoriji daje manjim naseljima urbana populacija je u konstantnom porastu. Proces suburbanizacije, karakterističan za Ameriku, predstavlja se kao model koji kombinuje gradski i seoski način života – individualna kuća sa baštom. Negativne posledice na prirodno okruženje kontinuiranog širenja gradova se često previñaju. Izgradnja prateće
106 infrastrukture, značajno povećanje saobraćaja i potrošnja goriva utiču i narušavaju prirodnu sredinu. Takoñe, na nivo grada realizovani su projekti energetski efikasnih zgrada. Meñutim, sami gradovi su enormni potrošači električne energije. Naime, samo funkcionisanje sistema rasvete, grejanja i hlañenja u visokim zgrada zahteva potrošnju električne energije. Može se reći da današnji gradovi izgledaju kao Sant Elijina vizija Novog grada u kome je centar grada električna centrala jer je nemoguće da funkcionišu bez njih (Karamel, Longati, 2005). POSTMODERNI URBANIZAM Društveni pokreti 1968. godine, kritikovali su funkcionisanje društva, grada, arhitektonsku praksu i sistema obrazovanja arhitekata i planera. Od 60 ih preispituje se modernizam i Atinska povelja, kako sama načela tako i rezultati koji nisu ostvarili proklamovano. Izgrañeni prostori postali su sinonimi za bezličnost, osrednjost i dosadu. Protiv univerzalnosti modernizma kritičari ističu posebnosti regionalnih i istorijskih stilova i gradova. Takoñe, ističe se neophodnost razlikovanja javnih spomenika i javnih ustanova od domaće arhitekture; kao i mogućnosti višeznačnosti, tj. različitog načina čitanja izgrañenih objekata. Pored arhitektonskih rešenja kritikovani su centralni delovi grada kao mesta koncentracije političke i ekonomske moći. Nakon niza kritika koje su bile upućene modernizmu arhitekte i planeri raskidaju sa mašinom kao modelom i traže nove modele u ekologiji i novim informacionim tehnologijama (mreže, internet, itd). Od modernističkog stava da forma sledi funkciju prešlo se na duboko ciničnu tendenciju kasnog XX veka da forma sledi fikciju, finoću, finansije i iznad svega strah. Neki poslednji radovi ističu da forma ponovo sledi funkciju koja je sada drugačije definisana. Umesto mehanicističke i instrumentalne funkcije sada se funkcija razume holistički, uključujući emocionalne, simboličke i duhovne funkcije (Elin, 2004). I u teoriji i u praksi uvode se novine u arhitekturi i planiranju razvoja grada. Povezuju se intervencije u malim razmerama sa onim na regionalnom nivou. Elin ovu novinu naziva integralni urbanizam koji želi da objedini sledeće elemente i omogući heterogenost: Funkcije (nasuprot funkcionalnom zoniranju stvaraju se prostori sa mešovitim namenama) stanovanje, rad, kretanje, igra i stvaranje; Konvencionalno razumevanje urbanog, suburbanog i ruralnog kao i privatnog i javnog domena kako bi se došlo do novog modela za savremeni grad; Centar i periferija (lokalno i globalno); Horizontalno i vertikalno (osnova i presek);
107 Izgrañeno i neizgrañeno; arhitektura i pejzažna arhitektura, strukturalni i environmentalni sistem, lik i plan, unutra i spolja (ljudi kao deo prirode); Različite etničke grupe, ljudi različitog dohotka, starosti … lokalni stanovnici i gosti. Profesionalci (arhitekti, planeri, pejzažni arhitekti, inženjeri, grafičko industrijski dizajneri, dizajneri enterijera, i projektanti) projektuju u saradnji sa klijentima (korisnicima), saradnja terorije i prakse; interdisciplinarnost. Proces i proizvod (vreme i prostor, glagol i imenica, akcenat na talasima, mreže..) Sistematičnost i radost neizvesnog, planirano i spontano, principi i pasija (Elin, 2004:II). Teži se prevazilaženju negativnih posledica urbane segregacije, tako da se planiraju multufunkcionalni delovi grada. Takoñe, nasuprot rezidencijalnoj segregacije, izdvajanju grupa, teži se socijalnoj heterogenosti susedstva koja bi odslikavala društvo. Uključivanje stručnjaka različitih profila u formulisanje predloga koji se odnose na budući urbani razvoj onemogućio bi dominaciju samo jedne vizije razvoja. Posebno se ističe uključivanje stanovništva, tj. budućih korisnika u procese planiranja koji prethode realizaciji projekata. Cilj ovog novog urbanizma je da postigne tok, mesta mogu biti u toku, tj. integrisana kombinujući npr. spomenike sa grañevinama pozadine, neobične forme sa svakodnevnim, širok spektar aktivnosti i različitih ljudi. Mesta kao tok dozvoljavaju lako kretanje ljudi, dobara i informacija. Takoñe, takva mesta doživljavaju se na različite načine i mogu se „raznoliko čitati”, svojstvo koje Dženks naziva višestruko kodirana arhitektura. Kvalitete koje Elin navodi da mesto mora da poseduje da bi bilo tok su: hibridnost, povezivost, poroznost, autentičnost i ranjivost. Hibridnost i povezanost – da bi se što brže stiglo na odreñenu lokaciju u funkcionalističkom gradu saobraćajna mreža se razvijala tako da povezuje jednofunkcionalne zone. Nedostajali su kvalitetni javni prostori, multifunkcionalna mesta i mesta koja povezuju prirodu i „izgrañene prostore”. Poroznost – o prirodi veznika, granica, ivica, rubova i „izmeñu” teži se fokusiranju ka graničnim prostorima grada. Danas smo svedoci težnje za autentičnim. Ranjivost – vitalnost grada, njegov duh i karakter, mogu nestati ako se podvrgnu racionalnim i rigidnim generalnim planom. Ranjivi urbanizam je dinamičan, uvek nedovršen i ne rešava sva pitanja i probleme. Suprotno modernom urbanizmu prihvata se promena, nečisto, prelomljeno i nesavršeno (Elin, 2004). Velika uloga informacionih tehnologija radikalno je promenila grad i arhitekturu. Korišćenje novih tehnologija uticalo je na proces projektovanja. Upetreba kompjuterskih simulacija i programa značajno
108 redukuje troškove. Dok je upotreba novih materijala omogućila realizaciju krivih linija, prelomljenih površina itd. Povezujući funkcije koje je moderni grad razdvojio teži se integraciji urbanog, suburbanog i ruralnog kako bi se ostvario nov model savremenog grada. Ovaj pristup aktivira mesta stvarajući pragove ili mesta intenziteta gde se raznolikost ceni i ostvaruje. Modernistički pogled na prostor koji je objektivan, homogen, neutralan (euklidovski) zamenjen je pogledom koji ističe subjektivnost, heterogenost i vrednovanje značenja. Naglasak je na mestu pojedinca u prostoru, tako da se podstiče aktivna participacija grañana. U postmodernom urbanizmu odbacuje se funkcionalistčko shvatanje arhitekture u korist stvaranja mesta koja su u stanju da zadovalje različite potrebe i aspiracije pojedinaca. Predlaže se kombinovanje mešovitih graditeljskih programa, tehnika, i upotreba maštovitih detalja (Stiven Hol prema Elin, 2004). Umesto mašine kao metafore za industrijski grad usvajaju se različite metafore za savremeni grad. Postmoderne metafore za grad i kulturu su kolaž, tekst, granice, ivice ... Kolaž sugeriše uključenost, nepredvidivu lepotu i jedan važan elemenat slučaja, zabune i razjedinjenosti. Metafora teksta dozvoljava neograničen broj sagledavanja ili čitanja urbanih i kulturnih iskustava. Ostale korišćene metafore za grad i kulturu su granice i ivice. Pojmovi koji koriste antropolzi, teoretičari kulture, arhitekte i urbanisti su granične kulture, ivični uslovi, ivični gradovi i gradovi na ivicama. Jedna od posledica globalizacije je slabljenja granica tj. one postaju nejasnije, granice izmeñu država, granice izmeñu centra i periferije grada, grada i okoline. Ljudi sada žive na granici ili na ivici. Meñutim, u savremenom gradu usled polarizacije grada, rezidencijlne segregacije (na osnovu društvenog položaja, etničke i rasne podele) i dualizacije grada, posledice funkcionisanja urbanog društva, prisutne su granice koje se ne mogu preći niti preskočiti. Takoñe, ističe se ekologija, granice i ivične linije jer su sposobni da se stvralački prilagode promeni (Elin, 2004). I dalje se naglašava različitost, ali posebno šta se dogaña kada se različite regije, ljudi, stilovi i tehnologije pomešaju. Ekologija insistira na celovitosti i to nije u suprotnosti sa granicama i ivicama. Sve što je modernizam težio da razdviji sada treba ponovo spojiti na nov način. Iako nije nova ideja samo organizujućih promena novina je da se sada ovaj proces može komjuterski grafički prikazati. Postalo je moguće predstavi geometriju nepravilnog, talase, savijanje, talasanje, uvijanje, iskrivljenja itd. Neoracionalisti su pokušali da pronañu osnovne tipove stanovanja: ulicu, arkade, trg, dvorište, četvrt, kolonade, avenije, bulevare, centar, središte, radijus, čvorište…tako da se kroz grad može hodati, i da on postane jasan i čitljiv (Elin, 2004: 34). Nastaju pokreti za rekonstrukciju evropskog grada (pod uticajem neorealizma ). Prema Krieru obnova evropskog grada uključuje:
109 fizičku i društvenu zaštitu istorijskih centara, kao poželjnih uzora kolektivnog života; zamisao urbanog prostora kao osnovnog elementa urbane morfologije; tipološke i morfološke studije kao osnove za novu arhitektonsku disciplinu; rastuću svest da je istorija grada temelj na kojem se grade smernice prema rekonstrukciji ulice, skvera i gradske četvrti; restrukturaciju gradova – spavaonica u nedeljiv deo grada, u gradove u okviru grada, u četvrti koje objedinjuju sve funkcije urbanog života; i ponovno otkrivanje primarnih arhitektonskih elemenata kao što su stub, zid i krov (Krier prema Elin: 38). Naglašava se vraćanje zanatima, tradicionalnim tehnikama gradnje i predindustrijskom periodu. Krier predlaže rekonstrukciju evropskog grada kao deo ukupne strategije anti industrijskom koja uključuje: grad može biti rekonstruisan samo u obliku ulica, trgova i gradskih četvrti; ove gradske četvrtu moraju uključivati sve funkcije urbanog života, u veličinam akoje ne treba da prelaze 35 hektara i 15 000 stanovnika; ulice i trgovi moraju predstavljati prepoznatljiv model; njihove dimenzije i propocije moraju biti kao kod najboljih i najlepših preindustrijskih gradova; jednostavnost mora biti cilj urbane topografije, makoliko kompleksne; grad mora biti jasno podeljen na javni i porodični prostor, spomenike i urbano tkivo, trgove i ulice, klasičnu arhitekturu i jednostavne grañevine (Elin, 2004: 40). Na kraju, sledeća tabela, pregledno prikazuje uporedno karakteristike moderne i postmoderne arhitekture (Hannigan, 1995:165). Modernizam Postmodernizam Prostor je oblikovan prema važnom Prostor je nezavisan i autonoman društvenom cilju Arhitektura i planiranje imaju cilj da Arhitektura i urbani dizajn odražavaju integrišu metropolis bazičnu fragmentaciju metropolisa Nameće se jedna spoljašnja utopijska Slavi se lokalizovanje svakidašnje vizija tradicije Orijentisan ka trgovini Tržišno orijentisana Geografski centralizovan Geografski decentralizovana Strog, nefleksibilan Igrački, eklektičan Autoritaran Konsultativan Pravougaon, bez ukrasa Nepravilan, dekorativan
110 *** U ovom radu interpretirane su neke od ideja postmodernog urbanizma da bi se ukazalo na osnovne promene u odnosu na modernističko planiranje. Meñutim, pitanje je na koji način će implementacija ovih predloga promeniti funkcionisanje grada i postići održivi urbani razvoj. Gradovi i daje privlače imigrante i urbana populacija je u konstantnom porastu. Sve je veća polarizacija na globalnom nivou izmeñu svetskih gradova (Friedmann, 1995) i običnih gradova (Robinson, 2005), kao i polarizacija u samim gradovima (Kastels, 2005, Sasen, 2005). Deindustrijalizacija je ostavila „prazan” prostor u gradovima, tako da se napušteni industrijski objekti revitalizuju. Raste značaj kulture i umetnosti u transformaciji prostora. Realizovani su razni projekti urbane obnove u kojima je obnovljeni prostor namenjen kulturnim aktivnostima. Ruinirani delovi grada se pomoću kulture reafirmišu u poželjna i atraktivna mesta. Projekti džentrifikacije su promenili izgled centralnih delova grada i podstakli reurbanizaciju, tj. vraćanje viših srednjih slojeva na centralne lokacije. U savremenom gradu još više slabi uticaj primarnih grupa (porodice i susedstva) i povećava se rizik od ekoloških kriza – da bi se situacija prevazišla ukazuje se na važnost upravljanja na regionalnom nivou. Regionalni nivoi vlasti mogu na adekvatan način da odgovore na globalne izazove i izazove lokalnog razvoja ali i na zahteve stanovništva. Niži nivou vlasti pre nacionalnog nivoa mogu da prepoznaju lokalne, regionalne specifičnosti i uvaže ih u planiranju razvoja. Takoñe, i grañanima je lakše da komuniciraju sa nižim nivoima vlasti jer se im neposredno bliži. LITERATURA Dženks, Č.: „Jezik postmoderne arhitekture”, Vuk Karadžić, Beograd, 1985 Elin, N.:„Postmoderni urbanizam”, Orion art, Beograd, 2004 Friedmann, J.: „The world city hypothesis“, in: P. Knox and P. Taylor (eds.) World Cities in a World System, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, pp. 317 332 Hannigan, J.: „The postmodern City: A New Urbanization”, Current Sociology, Vol. 43, No. 1, 1995, pp. 152 215 Karamel, L. Longati, A.: „Antonio Sant′Elija”, u: M.Perović (ur.) Istorija modern arhitekture, Draslar partner, Beograd, 2005 Kastels, M.: „Evropski gradovi, informaciono društvo i globalna ekonomija“, u: S. Vujović i M. Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005 str. 181 195 Petrović, M.: „Prezentacije predavanja sociologija naselja sociologija grada”, FF, Beograd, 2010 Pušić, Ll.: „Održivi grad: ka jednoj sociologiji okruženja”, S. Mašić, Beograd, 2001
111 Robinson , DŽ.: „Globalni svetski gradovi: pogled izvan mape“, u: S. Vujović i M. Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005, str. 302 317 Sasen, S.: „O globalizaciji i formiranju novih prava na grad“, u: S. Vujović i M. Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005, str. 196 207 Viler, S.: „Planiranje održivih prikladnih gradova“, u: S. Vujović i M. Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005, str. 295 301 Vujović, S. Petrović, M.: „Urbana Sociologija”, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005
112
RAZVOJ NASELJA U “MALIM” DRŽAVAMA USLED KLIMATSKIH PROMJENA UZROKOVANIH DJELOVANJEM EKONOMSKI RAZVIJENIH DRŽAVA THE DEVELOPMENT OF SETTLEMENTS IN THE "SMALL" COUNTRIES DUE TO CLIMATE CHANGE INDUCED ECONOMIC DEVELOPED COUNTRIES Doc. Dr Dragan F. Komatina, dia. Arhitektonski fakultet, Podgorica, Crna Gora APSTRAKT Rad se bavi odnosom izmedju osam najrazvijenijih zemalja (G8) i ostalih 188 zemalja koje imaju isto pravo na planetu kao na zajednicku kucu, a sve u cilju razvoja gradova i naselja prihvatljivih za zivot jednak za sve stanovnike planete. Kraj XX vijeka, zavrsetak hladnog rata, tehnoloska ekspanzija, ekonomska pomjeranja, borba za dominaciju u energentima, ekonomska turbulencija na pocetku XXI vijeka su faktori koji dovode u nezavidan polozaj vise od 3/5 populacije zemlje. Uticaj ”giganata” na klimatske promjene i odluke o ocuvanju planete, bez alternative stavlja 6 milijardi stanovnika u polozaj gradjana drugog reda koji nemaju snagu potrebnu da se odupru uticaju jakog ekonomskog lobija visoko razvijenih zemalja. Ključne riječi: klimatske promjene, bioklimatizam, zelena energija ABSTRACT Subject of the Study is the relationship between eight most developed countries (G8) and remaining 188 countries which have the same rights to use the planet as a shared house, all in order to develop cities and communities acceptable for an equal life of all planet inhabitants. End of the twentieth century, completion of the Cold War, technological expansion, economics shifts, struggle for dominance in the energy and economic turbulences at the beginning of XXI century are factors that bring three fifths of the Earth population in an unenviable position. The
113 influence of industrial "giants" on climate changes and decisions to preserve the planet, leaves 5.5 billion people without an alternative and places them in a position of second class citizens who do not have enough strength to resist the influence of strong economic lobbies of highly developed countries. Key words: climate change, bio climate, green energy UVOD Pocetak 21. vijeka uopsteno i nije baš srecan za čovjecanstvo. Pompezno najavljivani Novi milenijum, pun svijetle budućnosti, ekonomskog prosperiteta, tehnoloskog napredka, je zapravo na svom samom početku ozbiljno uzdrmao ljudski rod. Inicijalni ekonomski bum bio je kratkog daha, a već duge četiri godine vlada ekonomski kolaps ciji se kraj ne nazire. Ekonomije i države su pred vratima bankrota, običan čovjek je izbezumljen, dok se paradoksalno broj bogatih povećava. Šta se dešava? Kuda to vodi? To su pitanja koja se neminovno namecu jer su se tehnološko napredovanje i industrijalizacija kretali koracima od "sedam milja". Bogati postaju još bogatiji, a siromašni još siromašniji. Ne mozemo, a da se ne pitamo: da li je industrijalizacija dobra? Da li je dobar tehnološki napredak? Da li je dobro globalno znanje? Da li je dobro globalno povezivanje? Ovo su pitanja koja zadaju glavobolju svakom svjesnom covjeku danasnjice. A zašto? Zato što u odgovorima na ova pitanja leže glavni razlozi za veliku klimatsku nestabilnost koja jasno pogaña zivot na Zemlji. Svakodnevna zbivanja i okom vidljive promjene su indikatori toga da se ljudsko covjecanstvo nalazi na prekretnici. Kako napraviti sljedeci korak u cilju ocuvanja ove planete ciji smo privremeni stanovnici, a ne njeni vlasnici, te se u skladu sa tim nacelom moramo i ponasati. Šta uzrokuje ovaj dispbalans? Ko su krivci? TEZE KLIMATSKIH PROMJENA Poznato je da život na Zemlji zahtijeva ravnotežu hemijskih i elektromagnetnih parametara kojima je sadašnji živi svijet na planeti prilagoñen. Shodno tome javile su se i različite naučne teorije koje pokušavaju čovječanstvu da objasne uzroke nastanka klimatskih promjena. Jasno je da je naučni svijet podijeljen, ali u toj podjeli jasno se izdvajaju dvije naučne teze. Prva teza zasniva se na tvrdnji da su glavni krivci za klimatske promjene industrijski razvijene zemlje. Ona se manifestuje krozi njihovu veliku industrijsku produkciju, ogromnu i nekontrolisanu emisiju štetnih gasova, narocito ugljen dioksida, metana i hlorofluorougljenika, kao i preveliko sagorijevanje fosilnih goriva, posebno nafte, čime se stvara efekat
114 “staklene bašte”. Ovaj efekat nastaje tako sto Zemlja i molekuli u atmosferi apsorbuju Sunc evu toplotu. Toplota koja stiže sa Sunca pada na Zemlju, pa umjesto da se odatle odbija i odlazi daleko od nase planete, toplota usled aktivnosti kojima su ljudi promijenili hemijski sastav atmosfere ne moze da nadje svoju putanju ka visinama, vec se zadrzava i na ovaj nacin se cijela atmosfera sve vise zagrijeva.
Sl.1. Efekat staklene baste
Jasno je da ovakva temeraturna pomjeranja predstavljaju veliku opasnost za cio živi svijet na Zemlji. Analize sprovedene od strane naucnika koje nisu zasnovane na modelima ponasanja, vec uzimaju sve korisne parametre u obzir, pokazuju da povecanje temperature od jedan do tri stepena Celzijusa, dovodi do kataklizmatičnih promjena na Zemlji. Povećanje vece od navedenog bi dovelo do nestanka zivota. A gdje je istina? Ova naučna grupa jasno slijedi tezu da pojedina dešavanja koja čovjek inicira svojim radnjama dovode do promjena bioklimatskih karakteristika. Oni dokazuju svoje teze ukazivanjem na negativnosti emisije stetnih gasova u veće slojeve atmosfere ili freonske emisije koja stvara rupe u ozonskom omotaču, koji je glavni kontrolor i kreator klimatskog stanja na planeti. Globalna temperatura je u posljednjih 130 godina porasla za 0,6 stepeni Celzijusa. Ovaj porast globalne temperature dovodi do ogromnog utjicaja na široki raspon faktora povezanih sa klimom.
115 Nivoi ugljen dioksida, metana i azota rastu, uglavnom kao rezultat ljudskih aktivnosti. Ugljen dioksid se pusta u atmosferu alarmantno velikom stopom. Od industrijske revolucije, ljudi su ispumpavali ogromne količine ugljen dioksida, sto je dovelo do povećanja njegove koncentracije za cak 30%. Izgaranje fosilnih goriva je velikim dijelom odgovorno za ovaj veliki porast. Nivo metana u atmosferi je povećan za 145% od industrijske revolucije. Ovo povećanje je rezultat plina koji proizvode stocna i riža polja. Naravno, nauka ne bi bila ni upola napredna koliko je danas da za svaku teoremu ne postoje objasnjenja koja je potvrdjuju ili odbacuju. Da su ljudi nastavili da vjeruju da ne postoji nista vise od horizonta koji mogu da Sl.2. Globalne promjene iz IPCC 2007: WG1 AR4 vide golim okom, i dalje bi smo zivjeli u uvjerenju da je Zemlja ravna ploca. Vodjeni time, sagledamo siri sprektar faktora koji uticu na klimatske promjene, te nas to dovodi do druge skupine naucnika koji vjeruju da su ovom povecanju globalne temperature na nasoj planeti
116 Sl.3. Globalni porast temerature; Crna linija = izmjerena promjena globalne temperature Plava linija = prirodno uslovljene promjene Roza linija = promjene usljed djelovanja prirodnih i antropogenih sila doprinjele prirodne sile. Činjenica je da je kompletan univerzum živi sistem koji usled uticaja različitih sila i koncetracije različitih gasova živi, stoga naravno postoji znacajan broj prirodnih pokretaca klimatskih promjena. Sunce kao jedna velika termonuklearna uzarena lopta usred poremecaja u samim termickim, magnetnim procesima dovodi do prevelike emisije toplotnih i elektromagnetnih talasa koji putuju prema Zemlji i dovode do temperaturnih promjena. Nerijetko je da ljudi pogrijese misleci da pojava mrlja na Suncu smanjuje solarnu radijaciju i njenu konstantu, dok zapravo margine oko crnih mrlja ispustaju znatno jace zrake od prosjecne sunceve povrsine, te samim tim , njihovo nastajanje prouzrokovano magnetnim silama na koje covjek nema direktan uticaj, salje ka planeti Zemlji novi talas toplote. Tu je naravno i Milankoviceva astronomska teorija klime u kojoj je matematicki objasnjeno da je promjena klime na Zemlji uslovljena promjenama kretanja Zemlje u odnosu na Sunce. Ozbiljnost problema i jedne i druge teze je jasna, a opasnost je velika. Više je nego očigledno da jaki finansijski lobiji korišćenjem teza “naručenih naučnka” i uz pomoć jake medijske kampanje uz “naručene novinare” i kontrolu političara kreiraju siroko priznato shvatanje problema bioklimatskih promjena u zavisnosti od uslova na „terenu“. Shodno tome, potom plasiraju jednu, te drugu tezu koja predstavlja pripremu za odreñenu finansijsku aktivnost, a sve u cilju povećanja ekonomske dobiti. Meñutim istina za običnog čovjeka je negdje izmeñu. Jasno je da se klima mijenja, kako kroz njeno pomjeranje u prostoru, tako i kroz njeno pomjeranje kroz vrijeme. One uzroke koje inicira čovjek, čovjek može i da kontroliše, suzbija i generiše. Tako je i nastao Protokol iz Kjota (11. decembra 1997. godine) o remisiji štetnih gasova. Velike ekonomske sile dogovorile su se o pragovima emisije štetnih gasova, ali već dugi niz godina, taj dogovor čeka na usvajanje u lokalnim parlamentima. Zvanično je stupio na snagu 2005. godine kada ga je usvojila Rusija. Jedan od najvećih zagañivača, USA je bila meñu zadnjima koja ga je prihvatila uz jasnu korekciju, dok recimo Kina koja ga je ratifikovala, ga slabo primenjuje, jer uz USA i dalje predstavlja najvećeg planetarnog zagañivača. Koja je svrha pregovora i usvajanja dogovora ako ne postoji želja za promjenom? Činjenica je da ekonomski najrazvijenije zemlje (G8) čine skoro 2/5 ljudske populacije, drugih 188 zemalja ili preostale 3/5 čovječanstva planete jasno ispašta pred njihovim bahatim ophodjenjem prema zajednickom prostoru. Zadnja odluka presjednika USA, Baraka Obame, od 02.09.2011. godine je da država zbog loše ekonomske situacije i pritiska krupnog kapitala, odustaje od propisa o kontroli emisije štetnih gasova jer ti propisi uništavaju i smanjuju broj radnih mjesta, a samim tim i proizvodnju. Čovjek je jedino biće na planeti koje ne želi da
117 Sl.4. Poplava u Bangladesu 2004. godine se prilagodi životu same planete, već svojim djelovanjem želi da utiče na nju, jasno koristeći tehnologiju iz praktičnih ekonomskih razloga . Ono sto je bitno za zemlje u razvoju jeste da bilo da je to brzo ili sporo, klimatske promjene će logicki posmatrano imati veći ekonomski uticaj na siromašne zemlje, nego na bogate zemlje. Dvije cinjenice dovode do ovog zaključka. Prvo, siromašne zemlje su prisiljene da živje "na ivici" prezivljavanja i imaju znatno manje kapaciteta da se prilagode promjenama. Ako uporedimo poplavu rijeke Mississippi 1993. godine sa različitim velikim poplavama koje su se dogodile u zemljama u razvoju, kao što su Bangladeš, mozemo zakljuciti da iako su u Misisipiju poplave bile jako ozbiljne, SAD je bio u mogućnosti da se njima prilagodi sa nevjerojatnom lakocom. Bilo je vrlo malo smrtnih slucajeva, podrska je pristigla sa svih strana zemlje, cijene hrane skoro da nijesu pogoñene, dok su ljudi nastavili sa svojim zivotima. Slične poplave, koje su jedan od najvecih rizika klimatskih promjena, u siromašnoj zemlji rezultirale bi sa nekoliko desetina hiljada zrtava, uzrokovale bi velike poremećaje u prilivima hrane, raširila bi se bolest, dok bi u ekonomskoj dislokaciji bili dugi niz godina. Drugi razlog sto siromašne zemlje imaju vecu vjerovatnocu da budu tesko pogodjene klimatskim promjenama je taj da ljudi u mnogim siromašnim zemljama žive tradicionalnim životom u kulturama koje znatno vise zavise od odreñene klime specificne za njihovo podneblje. Njihova poljoprivreda i stambena praksa, kao i mnogi drugi aspekti njihovog načina života,
118 prilagoñeni su lokalnim klimatskim uslovima. Ovaj tradicionalni nacin zivota se prenosio sa generacije na generaciju. Zbog niskog nivoa svijesti o mogucim promjenama i jako ustolicene kulturne tradicije, promjene načina zivljenja kao odgovor na klimatske promjene mogu biti veoma teške. S ove tacke gledista posmatrano, mala drzava poput nase, moze da se trudi da pruzi svoj doprinos i da se nada najboljem. URBANO PLANIRANJE Da li je borba oko eksplotacije zemljinih resursa u cilju proizvodnje energije, zbog čega je XX vijek bio i pozornica krvavih ratova, navela pojedine moćne finansijske lobije da razmišljaju i u drugom pravcu i tragaju za novim modalitetima proizvodnje energije iz takozvanih "čistih" zelenih izvora energija? Zemlja je, kako je naučnik Nikola Tesla dokazao, veliki kondezator električne energije. Energija je svuda oko nas. Jasno je da je on izumio bežičan prenos energije, jasno je da je pokazao da je energija svuda oko nas, ali njena neprofitabilnost u tadašnje vrijeme spriječila je Nikolu Teslu da planeti iscrta trasu koja bi isla u zdravijem
Sl.5. Norman Foster i partneri dizajnirali su za Masdar u Abu Dabiju grad od 6 miliona kvadratnih metara koji je prvi "zero carbon and ziero waste" grad na svijetu.
119 pravcu, bez uglja, nafte i nuklearnih procesa koji jasno štete planeti Zemlji i njenom razvoju. Da li čovjek uviña opasnost koja nastaje usled globalnih klimatskih promjena, ono što sam uzrokuje sam može i da ispravi. Jasna pomjeranja magnetnih polova Zemlje, rast mase Zemlje (teorija da je Zemlja prije 200 miliona godina bila bez mora i 40 puta manja), Sunčeve aktivnosti (termonuklearne eksplozije, sunčeve pjege i njihovo nestajanje), procesi na ostalim planetama sunčevog sistema i teza o postojanju električnog svemira povezanog jakim magnetnim silama dovodi do toga da Čovjek na ovom nivou svijesti na njih ne može da utiče, ali će, neminovno je, morati da se prilagodi. Ipak ocigledno je, da se sa druge strane, čovječanstvo brojčano povečava. Već sada 72% populacije živi u gradovima, a do 2050 smatra se da ce broj ljudi da se poveća za duplo (na deset milijardi) i u gradovima će živjeti 85% stanovnistva. Sve ove prognoze ukazuju na to da ljudski rod mora brzo da transformiše način razmišljanja i kreira nove modaliteta za svoju održivost. Ipak mi moramo biti spremni i na jednu ili drugu opciju. Ipak sve ove radnje dovode i do bitnih promjena i u procesu planiranja i izgradnje samih naselja. Sve države usled klimatskih promjena traže modele sa
Sl.6. Bernard Tschumi, Blue Tower u New York City ju efikasnom gradnjom, koja kroz različite modalitete (npr. LEED Leadership in Energy and Environmental Design standard za izgradnju zelenih objekata) pomaže u očuvanju okruženja. Zato se ovaj vid planiranja i gradnje, u zavisnosti iz kog aspekta se posmatra, moze naci pod
120 razlicitim imenima, kao sto su “zelena gradnja”, “održiva arhitektura” ili finansijski gledano “zelena ekonomija”. Odreñeni finansijski krugovi uočili su da u ovoj sveri koja je pionir u vidu ekonomske eksploatacije, mogu ostvariti značajne ekonomske benefite. Ova ideja je i u teoriji i u praksi pozitivna, bez obzira na to sto se ekonomska isplativost cesto stavlja u prvi plan u odnosu na potrebu za ocuvanjem kvaliteta zivota koja bi svima koji mogu da naprave razliku na ovom polju trebala biti prva na listi prioriteta. Ipak, održiva arhitektura koja je bila sinonim za luksuz i bliska samo bogatima, usled ekonomske krize i povećane osjetljivosti na energetsku stabilnost, postala je znatno pristupacnija, zbog povecanja svijesti ka ekologiji gradnje i života.
Sl.7. Smog u Pekingu izazvao je veliku pometnju kod inostranog stanovnistva, te je lokalno stanovnistvo moralo da placa visoke poreze na eksesivnu emisiju gasova koje proizvodi kako bi se stanje na kratko poboljsalo zbog tada predstojecih olimpijskih igara i imidza Kine u svijetu. Održiva arhitektura je arhitektura koja integriše o dgovarajuće tehnologije u izgradnji objekata, dajući prioritete odreñenim ciljevima u projektovanju i oblikovanju energetske efikasnosti, smanjenjem uticaja na životnu sredinu, a sve u cilju poboljšanja zdravstvenog i životnog kvaliteta za korisnika, tj. čovjeka. Efikasnost svakog objekta i njegova gradnja smatra se uspješnom ukoliko objekat proizvodi tj. sam obnavlja minimum 30% energije. Ali već sada postoje objekti, koji praktično proizvode 100% potreba za energjom (nova zgrada UN u Podgorici), a zagadjenje koje proizvodi svedeno je na nulu, te su ovo takozvani objekti održive arhitekture.
121 ZAKLJUČAK Da bi postajala održiva arhitektura, mora postojiati i održivo planiranje. Cilj svakog gradjanina treba da bude da sva zagañenja svede na minimum, kako bi se odrzao i podoljsao život na planeti. Pozitivna namjera treba da bude vodilja, a da li cemo u ovome uspjeti, vrijeme je najbolji pokazatelj. Od velike je vaznosti da ova inicijativa bude prihvacena i implementirana i u malim ekonomskim sistemima i drzavama. Činjenica je da “male države” ne treba da čekaju već ubrzano moraju da rade na usvajanju regulatornih propisa za primjenu održivog planiranja i arhitekture. Analize pokazuju da vrijednost takvih oblasti i objekata idu uzlaznom putanjom. Ako zelimo da zaista poslusamo ono "unutrasnje ja" i urodjeni instinkt za prezivljavanjem i osjetimo ljubav prema ljepoti dara zivota i prirode, a kada bi smo iz ove jednacine izbacili ekonomske benefite, politicke "pametne" odluke i strateske poteze, ostale bi nam samo rijeci mlade Sevrn Suzuki, koja se obratila svijetu u ime ECO a (Environmental Children's Organization) i utisala ga dovoljno da moze da cuje sopstvenu grizu savjesti. LITERATURA Caldeira, K., Wickett, M.E., Anthropogenic carbon and ocean pH, Nature 425 2003. (6956): 365 365. Church J.A.,White N.J., Coleman R.,Lambeck K., Mitrovica J.X. ,Estimates of the regional distribution of sea level rise over the 1950 to 2000 period. Journal of Climate 17, 2004, 13: 2609 2625. Grupa aurora.: Protokol iz Kyota uz okvirnu konvenciju Ujedinjenih naroda o promjeni klime, medjunarodni sporazum, Kyoto, decembar 2005. Kelley, J.J., Carbon dioxide in the surface waters of the North Atlantic and the Barents and Kara Sea. Limnology and Oceanography, 1970.15: 80 87 Serreze, M.C., Francis, J.A., The Arctic amplification debate. Climate Change 2006.76: 241 264. Suzuki, Severn: http://www.youtube.com/watch?v=TQmz6Rbpnu0
122
ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJA METODOLOŠKI PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH ENERGY EFFICIENCY IN THE PLANNING OF SETTLEMENT METHODOLOGICAL APPROACH AND THE LEGAL FRAMEWORK IN BiH Brankica Milojević Arhitektonsko grañevinski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci APSTRAKT Dostignuti iskoraci razvijenog okruženja u sferi energetski racionalnog grañenja pružaju snažan podsticaj da se i na našim prostorima stvori pravni, institucionalni, kadrovski i tehničko tehnološki okvir za nužno provoñenje energetske efikasnosti. Planiranje naselja koja će stvoriti prostorne pretpostavke za gradnju energetski održivih objekata predstavlja novi izazov za metodološka unapreñenja procesa planiranja koji je, donošenjem novih zakona o planiranju prostora i grañenju u Republici Srpskoj i Federaciji BiH, ponovo aktuelan. Ključne reči: energetska efikasnost, planiranje ABSTRACT Improvements achieved in developed countries in the sphere of rational energy building provide a strong stimulus to our region to create legal, institutional, human and technical technological framework necessary for the implementation of energy efficiency. Planning of settlements that will create prerequisites for building spatial energy sustainable buildings is a new challenge for methodological improvement planning process, which is, by passing new legislation on spatial planning and building of the Serbian Republic and the Federation once again current. Keywords: Energy efficiency, planning
123 UVOD: ENERGETSKA EFIKASNOST I NJEN ZNAČAJ U DRUŠTVU Klimatske promjene sa kojim se suočavamo rezultat su narušene prirodne ravnoteže, nekontrolisane upotrebe fosilnih goriva (ugalj, nafta, naftni derivati, plin) i ispuštanja u atmosferu štetnih gasova koji uzrokuju zagañenja lokalnog i regionalnog karaktera i globalno otopljavanje. Smanjenje korišćenja energije iz ovih goriva i uopšte, smanjenje proizvodnje i potrošnje svih vidova energije, direktno je u funkciji zaštite životne sredine, koja je u proteklom periodu, usljed neodgovornog odnosa društvene zajednice na lokalnom i globalnom nivou, postala ozbiljno ugrožena. Energija nije beplatna, na nju se troše značajna sredstva kućnog i poslovnog budžeta. Stoga smanjenje korišćenja energije, racionalan pristup njenoj proizvodnji i potrošnji, te primjena obnovljivih izvora energije predstavljaju značajne zadatake svjetske zajednice na putu ka održivom razvoju planete. Energetska efikasnost je pojam koji se odnosi na sistem isplaniranih i provedenih mjera čiji je cilj korišćenje minimalno moguće energije kojom bi se obezbijedio nivo udobnosti i sačuvala održiva stopa njene proizvodnje .50 Ušteda energije zasnovana na globalnoj politici racionalnog korišćenja energije, internacionalnoj koordinaciji, zakonskoj podršci na nacionalnim nivoima, novim sistemskim planskim i tehničkim rješenjima, i promjeni svijesti ljudi o odnosu prema prirodnim i materijalnim resursima predstavlja preduslov ekonomskog i socijalnog razvoja društva na početku XXI vijeka. Osnovne mjere energetske efikasnosti odnose se na sektor proizvodnje, prenosa i potrošnje energije, te energetsku efikasnost u grañevinarstvu. ENERGETSKA EFIKASNOST U GRAðEVINARSTVU EVROPSKA LEGISLATIVA I PRAKSA Planiranje energetske efikasnosti prevazilazi nacionalne okvire i ulazi u sferu meñunarodne koordinacije javne politike u ovoj oblasti koja je na svjetskoj sceni prisutna skoro 40 godina. U okviru globalnih aktivnosti o zaštiti životne sredine, UN su donijele Konvenciju o klimatskim promjenama (Kjoto protokol potpisan je 1997. god.), u skladu sa kojim su uslijedile aktivnosti svih država potpisnica (BiH ratifikovala je protokol 2000., a Srbija i Hrvatska 2007. godine). Evropska unija je preuzela obaveze Kjoto sporazuma kroz donošenje više političkih i pravnih dokumenata te koordinaciju sa zemljama članicama i onim koje su u pristupnom statusu. Ciljevi su smanjenje emisije stakleničkih plinova za 20%, povećanje udjela korišćenja obnovljivih izvora energije na 20% i 50 Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008., str.8
124 povećanje energetske efikasnosti za 20% do 2020. godine. U tom pravcu EU preduzima sljedeće mjere: 1. reviziju energetskih karakteristika zgrada, 2. energetsko obilježavanje aparata u domaćinstvu, 3. intenziviranje aktivnosti na implementaciji Ekodizajn direktive, 4. promociju kogeneracije (proizvodnje električne i toplotne energije u jednom objektu), 5. uspostavlja mehanizam razvoja „Savez gradonačelnika“ temeljen na benchmarkingu i rasejavanju najbolje prakse, 6. razvija politiku kohezije u smislu modela ponašanja u oblasti energetskog obeležavanja i energetske efikasnosti zgrada i industrije, 7. uspostavlja mehanizam oporezivanja i posebnog modeliranja poreza na dodatnu vrednost putem „paketa zelene takse“, 8. u vezi sa liberalizacijom energetski efikasnih roba i usluga podstiče trgovinske pregovore, 9. podstiče meñunarodno partnerstvo i saradnju u vezi sa energetskom efikasnošću, 10. utvrñuje obavezu donošenja akcionih planova energetske efikasnosti država članica Evropske unije. Energetske karakteristike zgrada regulisane su Direktivom Evropskog parlamenta i Savjeta br. 2002/91/EC od 16.decembra 2002. god. koja se, pored ostalog, odnosila na poboljšanje energetskih performansi zgrada na teritoriji Evropske unije, uzimajući u obzir klimatske i lokalne uslove, te troškovnu efikasnost i Direktivom br. 2010/31/EU od 19. maja 2010. god.. Polazeći od činjenice da 40% ukupne potrošnje Evropske unije čini potrošnja u zgradama i cilja da se do 2020. godine poveća energetska efikasnost po modelu 20:20:20, ona definiše metodologiju kalkulacije energetskih karakteristika objekata i definiše minimum standarda energetskih performansi za nove i stare zgrade. 51 Sporazum gradonačelnika evropskih gradova ukazao je na mogućnosti djelovanja lokalnih uprava na nivo smanjenja CO2 u vazduhu i primjenu obnovljivih izvora energije po modelima koji, polazeći od specifičnosti svake sredine, stvaraju mogućnosti za provjeru opštih modela i stvaranje novih regulatornih smjernica na širem regionalnom nivou na osnovu iskustava konkretnih realizacija. Tako su pozitivni primjeri realizacije urbane obnove Barcelone u duhu ovog sporazuma rezultirali donošenjem Plana energetskih poboljšanja u Barseloni (2001 2011) i Odluke o solarnim sistemima koja je predstavljala model za više od 50 španskih 51 Lepotić Kovačević B. ; Kovačević, A, Evropska politika energetske efikasnosti , Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.49
125 gradova. Na kraju su iskustva ugrañena u propise o grañenju na nivou države. Danas su propisi iz oblasti solarne energije i upotrebe obnovljivih izvora energije prisutni u većem broju evropskih zemalja, regiona i gradova (Portugalija dio državnih pravila grañenja od 2006.god., italijanski region Lacio i lokalne samouprave Rim, Karugate, u Njemačkoj grad Velmar i pokrajina Baden Virtemberg i dr.). 52 Zapažene realizacije u oblasti energetske efikasnosti ostvarene su i u Hamburgu (Njemačka), Nantu (Francuska), Vitoria Gasteizu (Španija) i Štokholmu (Švedska), (Euripean Green Capital Award, Stockholm, 2010). Banjaluka je prvi grad u BiH koji je potpisao Sporazum gradonačelnika, u skladu s kojim je u martu 2010. godine Skupština grada usvojila „Akcioni plan energetski održivog razvoja grada Banjaluke“. Njime su precizirane aktivnosti na unapreñenju legislative, politike i gradskih odluka u cilju donošenja lokalnih mjera i stimulacije pojedinačnih realizacija u oblasti energetske efikasnosti. Akcioni plan prati nedostatak finansijskih sredstava i šira podrška na državnom nivou (u prvom redu u oblasti zakonske regulative) koja bi omogućila sistemsko djelovanje u ovoj oblasti. 53 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR ZA ENERGETSKU EFIKASNOST U BiH Prvi normativni akt koji se odnosio na odreñene aspekte iz oblasti energetske efikasnosti na prostoru BiH bio je Pravilnik o tehničkim mjerama i uslovima za toplotnu zaštitu zgrada (Sl.l. SFRJ br.35 iz 1970. god.). Godine 1980. usvojen je sistem standarda koji su po prvi put sveobuhvatno sagledali probleme termičke zaštite objekata. Oni su obuhvatili i neophodne uslove i metode relevantnih proračuna u vidu Pravilnika o jugoslovenskim standardima za toplotnu tehniku u grañevinarstvu, čija izmjena je uslijedila 1987. god.. Ovim Pravilnikom, koji je i danas u upotrebi, definisani su standardi u vidu JUS U.J.5.510, JUS U.J.5.520 i JUS U.J.5.530. 54 Obaveza njihove primjene determinisala je naredni period gradnje kao energetski efikasniji od prethodnog, koji je, naročito u vrijeme intenzivne 52 Ivančić, A. , Energetsko planiranje kao sastavni deo politike lokalne samouprave: slučaj Barselone , Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.57 53 Stanivuković, A., Banjaluka na putu energetski održivog razvoja. Akcioni plan energetski održivog razvoja, Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.104 54 Krstić Furundžić, A. i tim, Energetska efikasnost u graditeljstvu , naučno istraživački projekat, završni izvještaj, Arhitektonsko grañevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci, Banjaluka 2011., str. 22
126 socijalističke izgradnje 60.tih i 70.tih godina prošlog vijeka, produkovao grañevinski fond bez minimalnih standarda energetske efikasnosti. Ovi objekti danas predstavljaju veliki energetski, ekonomski i ekološki balast društva. S obzirom da propisi iz 1987. godine imaju značajno smanjene vrijednosti koji se odnose na dopuštene koeficijente prolaza toplote u odnosu na sadašnje standarde Evropske unije i preuzete obaveze ratifikacijom Kjoto sporazuma, 2000. god., u BiH su započete aktivnosti na stvaranju pravnog i i institucionalnog okvira za definisanje energetske efikasnosti. Zakon o energetici RS (Sl.gl. RS br.49/09) stvorio je preduslove za generalni okvir energetske politike i planiranje razvoja energetike u skladu sa evropskim principima energetske efikasnosti čije povećanje je, pored ostalih mjera, predviñeno uvoñenjem novih tehnoloških rješenja u sektoru grañevinarstva i sertifikacijom zgrada u pogledu njihovih energetskih karakteristika. 55 Zakon je propisao obavezu izrade Strategije razvoja energetike u RS do 2030.god. koja je usvojena 2010. godine. Njome se, pored ostalog, razmatraju i opšti elementi energetske efikasnosti u zgradarstvu kojim se predviña ograničenje potrošnje toplotne energije do 2030. god. na 40 60 kWh/m2, što znači da bi u ukupnom bilansu izgrañenih objekata trebalo da se postigne, u prosjeku, nivo energetski efikasne kuće. U Strategiji je sadržan pregled zakonodavnog okvira potrebnog da obezbijedi provoñenje energetske efikasnosti u zgradarstvu, polazeći od donošenja Zakona o energetskoj efikasnosti, Akcionog plana za primjenu EU direktive o energetskim svojstvima zgrada, novog Zakona o ureñenju prostora i grañenju, te pratećih podzakonskih akata koji će, akceptirajući postojeći grañevinski fond, utvrditi standarde energetske efikasnosti, definisati metodologiju mjerenja i način energetskog certificiranja objekata. Zakon o ureñenju prostora i grañenju u RS (Sl. Gl. RS br.55/10) koji je usvojen u maju 2010. godine, u dijelu koji se odnosi na karakteristike objekata, daje generalnu odrednicu objekata da moraju imati energetsku efikasnost, ali se u njegovim članovima o sadržaju planske i tehničke dokumentacije to ne razrañuje. Pravilnik o sadržaju, načinu izrade i donošenja dokumenata prostornog ureñenja (Sl.gl.br.59/11) u čl. 11 koji se odnosi na opšti metodološki postupak za izradu dokumenata prostornog ureñenja navodi
55 U Federaciji BiH u fazi izrade su zakoni o električnoj energiji, obnovljivim izvorima energije, energetskoj efikasnosti i o nafti i naftnim derivatima.
127 da je kod planiranja prostora, izmeñu ostalog, potrebno ispoštovati energetsku efikasnost i analizirati bioklimatske karakteristike lokacije, ali u sadrzaju planske dokumentacije ti principi nisu konkretizovani. Pravilnik o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije (sl.gl.RS br.8/11) u definisnju sadržaja idejnog i glavnog projekta samo deklarativno navodi obavezu projektovanja energetski efikasnih objekata, bez preciznijih smjernica i konkretnih elemenata projektne dokumentacije koji to i dokumentuju, što je u našem okruženju već prisutno. Tako je grañevinska regulativa u području toplinske zaštite u Republici Hrvatskoj unaprijeñena na nivou Zakona o prostornom ureñenju i gradnji (NN 76/07) u kojem je definisan značaj energetske efikasnosti i obaveza energetske certifikacije objekata . Takoñe je donešen Tehnički propis o uštedi toplinske energije i toplinskoj zaštiti u zgradama (NN 79/2005) koji predstavlja veliki napredak u toplinskoj zaštiti zgrada, a obuhvata novogradnju i rekonstrukciju postojećih objekata. U Tehničkom propisu je definisano sljedeće: • tehnički zahtjevi u pogledu uštede toplotne energije i toplotne zaštite koje treba ispuniti pri projektovanju novih i rekonstrukciji i adaptaciji postojećih objekatakoji se griju na unutrašnju temperaturu višu od 12 ⁰ C • sadržaj projekta zgrade u odnosu na uštedu toplotne energije i toplotnu zaštitu • iskaznica potrebne toplote za grijanje zgrade • održavanje zgrade u odnosu na uštedu toplotne energije i toplotnu zaštitu • zahtjevi za grañevinske proizvode • drugi tehnički zahtjevi u pogledu uštede toplotne energije i toplotne zaštite. Pored definisanja maksimalno dopuštene godišnje potrošnje za zgradu u kWh/m2, propisana je obaveza izdavana iskaznice o potrebnoj toploti objekta za grijanje zgrade i uštedi energije. Iskaz izdaje projektant u okviru glavnog projekta, te izvoñač radova, a iskaznica se prilaže ostaloj dokumentaciji pri tehničkom prijemu zgrade. 56 U Federaciji BiH je, u skladu sa Zakonom o planiranju zemljišta iz 2008. godine, donesen set podzakonskih akata 57 meñu kojima i Pravilnik o 56 Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008.,str.30 57 U FBiH su u 2009. i 2010. god., usvojeni Pravilnik o tehničkim svojstvima sistema ventilacije, djelomične klimatizacije i klimatizacije u grañevinama, Pravilnik o tehničkim svojstvima za prozore i vrata, Pravilnik o tehničkim svojstvima sistema grijanja i hlañenja grañevina, Pravilnik o tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu energije, Pravilnik o uslovima za lica koja vrše energetsko certificiranje objekata,
128 tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu energije (Sl.n.FBiH br. 49/09), usklañen sa direktivama i normativima Evropskog parlamenta. Njime su definisani svi tehnički parametri koje objekti trebaju da sadrže u cilju racinalne toplotne zaštite, sadržaj projekata i način njihovog održavanja. Za projekte zgrada čija korisna površina prelazi 5000 m2 predviñena je izrada elaborata tehničke, ekološke i ekonomske izvodljivosti alternativnih sistema za snabdijevanje objekta energijom, a tehnička iskaznica, kao i u Hrvatskoj legislativi, obavezna je za sve planirane, rekonstruisane i adaptirane objekte. S obzirom da je u FBiH još uvijek u toku donošenje seta zakona o energetici, kojim bi se izvršilo usaglašavanje zakonske regulative i stvorio generalni okvir djelovanja u ovoj oblasti, jasno je da ni Pravilnik o tehničkim zahtjevima objekata i racionalnu upotrebu energije nije mogao biti u potpunosti efikasan. SMJERNICE ZA UNAPREðENJE PRAVNOG OKVIRA I METODOLOGIJE PLANIRANJA U CILJU POSTIZANJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI Evropska unija je do sada donijela značajne direktive u oblasti energetske efikasnosti koje se kreću od globalne politike do konkretnih mjera, dajući prostora za inicijativu na lokalnom nivou, koja akceptira specifičnosti područja kroz akcione planove i njihovu realizaciju. Većina evropskih zemalja je usvojila ove direktive, a na našim prostorima ovaj proces je u toku. Na osnovu analize postojeće zakonske regulative evidentno je da u Republici Srpskoj još uvijek ne postoje svi potrebni zakonski i normativni akti kojim bi se definisala energetska efikasnost objekata i utvrdile mjere za njenu realizaciju i kontrolu, što je u njenom okruženju već prisutno. To se, u prvom redu, odnosi na pravilnik o tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu energije, te izmjenu Pravilnika o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije kojim bi bili propisani svi sadržaji projekta i mjere u cilju izgradnje energetski efikasnih objekata. Planiranje naselja u duhu principa energetske efikasnosti je oblast koja nije sadržana u zakonskoj legislativi, čak ni na nivou Evropske unije, što otvara prostor za istraživanja načina i intenziteta uticaja bioklimatskih i drugih faktora na energetsku efikasnost naselja u zavisnosti od klimatskih karakteristika prostora. Nju je neophodno akceptirati u cilju ostvarivanja pozitivnih efekata u uštedi energije na planerskom nivou, što se direktno
Pravilnik o energetskom certificiranju objekata i Smjernice za provoñenje energijskog pregleda za nove i postojeće objekte s jednostavnim i složenim tehničkim sistemom.
129 odnosi na zakonske definicije planiranja, sadržaja planova i metodologiju izrade različitih nivoa planske dokumentacije. Usklañivanje zakonske regulative u oblasti energetike, zaštite životne sredine, planiranja prostora, grañenja i lokalne uprave u cilju postizanja energetske efikasnosti, takoñe, predstavlja jedan od zadataka zakonodavstva u BiH kojem bi trebalo težiti po principu uspostavljanja standarda koji će biti prihvatljivi na globalnom evropskom nivou. PLANIRANJE ENERGETSKI EFIKASNIH NASELJA Kao što je vidljivo iz pregleda mjera Evropske unije i okvirnog sadržaja direktiva o energetskoj efikasnosti zgrada, zakonska regulativa se odnosi na utvrñivanje standarda fizičkih karakteristika objekata kod projektovanja novih i sanacije postojećih zgrada u cilju što veće energetske efikasnosti. Standardi polaze od zatečene lokacije, bez analize uštede za planirane objekte koju nude mogućnosti primjene bioklimatskih kriterija prostorne dispozicije objekata na makro i mikrolokalitetu. U oblasti planiranja i grañenja energetska efikasnost se determiniše kvalitetnom analizom lokacije, položajem i oblikom zgrade, meñusobnim odnosom objekata, prostornom organizacijom, oblikovanjem i materijalizacijom u skladu sa klimatskim uslovima podneblja i bioklimatskim karakteristikama lokaliteta, primjenom odgovarajućih standarda toplotne izolacije vanjskog omotača zgrade, izbjegavanjem toplotnih mostova, iskorišćavanjem toplotne i električne energije od obnovljivih izvora energije (sunca, vjetra, vode, zemlje, geotermalnih voda, biomase), zaštitom od pretjeranog osunčanja, korišćenjem energetski efikasnih sistema grijanja, hlañenja i ventilacije itd.. Stoga je neophodno kroz adekvatan model planiranja omogućiti provoñenje energetske efikasnosti već na planerskom nivou koji će stvoriti neophodne pretpostavke za primjenu zadovoljavajućih principa i standarda u sferi projektovanja i grañenja novih, te adaptacije postojećih objekata. Globalna sunčeva radijacija, fenomen koji determiniše generalne klimatske karakteristike podneblja, oduvijek je uticao na tradicionalnu kulturu grañenja i života uopšte. Danas je to osnova nacionalnih strategija za provoñenje održive energetske politike i efikasnosti kojim se nastoje obezbijediti optimalni životni standardi na svim meridijanima, uz racionalnu upotrebu energije, zaštitu životne sredine i ekonomsku isplativost. Mapa Evrope sa predstavljenom globalnom sunčevom radijacijom (Sl.1) pokazuje na potencijale sunčeve energije u zavisnosti
130 od podneblja, što je neophodno akceptirati u nacionalnim strategijama energetskog bilansa, načina i omjera njegove proizvodnje, distribucije i upotrebe.
Sl.1 Global radiation Europe in KWh/m2 (long term mean 1986 2005) (podaci sa stranice www.meteonorm.com ) Na primjeru praćenja sunčeve insolacije na urbanom području grada Banjaluke (Tab.1) može se analizirati razlika u količinama solarne radijacije u odnosu na četiri osnovne orjentacije. U skladu sa specifičnostima klimatskog područja, uočeno je da se najveća solarna radijacija na godišnjem nivou ostvaruje na južnoj orjentaciji (1373 W/h) i da su najveće akumulacije južne ekspozicije (u odnosu na ostale orjentacije) prisutne u januaru, februaru, martu, aprilu, avgustu, septembru, oktobru, novembru i decembru. Istočna i zapadna ekspozicija imaju najveću solarnu radijaciju u maju, junu i julu, a na godišnjem nivou manju za oko 20% u odnosu na južnu. Sjeverna orjentacija je izrazito nepovoljna (60% manja radijacija u odnosu na južnu, a oko 50 % manja u odnosu na istočnu i zapadnu orjentaciju). Podužni gabariti objekata koji imaju dva fronta orjentacije, u zavisnosti od prostorne organizacije unutar objekta, imaju mogućnost korišćenja efekata dvostrane solarne radijacije, pri čemu su efikasnije orjentacije koje akumuliraju istočnu i zapadnu radijaciju za oko 12% od južne i sjeverne. Ovi podaci ukazuju na značajne resurse uštede toplotne energije u fazi urbanističkog planiranja koje, definišući orjentaciju
131 objekata, horizontalne i vertikalne gabarite, stvara polazne preduslove za projektovanje i izgradnju energetski efikasnih objekata.
Tab.1 Klimatski podaci za grad Banjaluku (podaci sa stranice www.meteonorm.com ) Distance izmeñu objekata , kao urbanistički parametar potrebno je definisati na osnovu analize upada sunčeve svjetlosti u objekat, pri čemu je potrebo ustanoviti generalne standarde i način njihove primjene u odnosu na konkretnu situaciju (Sl.2). Nagib terena, nivo podzemnih voda, nivelete prizemnih etaža, provjetrenost, odnos prema zelenim strukturama i vodotokovima predstavljaju biklimatske faktore lokaliteta koje je potrebno akceptirati u procesu planiranja u funkciji energetske efikasnosti objekata koja se dodatno pospješuje i oblikom objekta (Sl.3).
132 Sl.2 najmanja udaljenost od zgrade koja daje sjenu u odnosu na njenu visinu za južnu orjentaciju (prema LAG smjernicama, Njemačka) 58
Sl.3 Uticaj geometrije zgrade na vanjsku površinu čije povećanje utiče na smanjenje energetske efikasnosti. (prema LAG smjernicama, Njemačka) 59 Prethodno navedene parametre koji djeluju na energetsku efikasnost naselja i objekata potrebno je pratiti kroz sve nivoe prostorno planske dokumentacije, te u odnosu na njihov uticaj prilagoñavati model planiranja i obezbjediti adekvatne zakonske preduslove da energetski 58 Izvor: Toplinska zaštita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Željka Hrs Borković, dipl. inž. arh., Tečaj za energetske savjetnike Energetski institut Hrvoje Požar, UNDP, Ministarstvo rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb,2011. 59 Izvor: Toplinska zaštita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Željka Hrs Borković, dipl. inž. arh., Tečaj za energetske savjetnike Energetski institut Hrvoje Požar, UNDP, Ministarstvo rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb,2011.
133 efikasnom projektovanju i grañenju objekata prethodi planiranje energetski efikasnih naselja i novih urbanih struktura. U tabeli 2 su prikazani neki od relevantnih faktora koji utiču na energetsku efikasnost i način na koji ih je potrebno uključiti prilikom izrade prostorno planske i tehničke dokumentacije.
UTICAJNI FAKTORI UTICAJ FAKTORA ENERGETSKE EFIKASNOSTI NA IZRADU NA ENERGETSKU PROSTORNO PLANSKE I TEHNIČKE DOKUMENTACIJE EFIKASNOST U PLANIRANJU I PROJEKTOVANJU PROSTORNI I ZONING I URBANISTIČKO URBANISTIČKI PLAN REGULACIONI PLAN TEHNIČKI USLOVI PROJEKTOVANJE Pravilan izbor zona Orjentacija pravaca za plasiranje saobraćajnica u skladu Pozicioniranje objekta Unutrašnju SUNČEVA namjena koje će sa optimalnom u skladu sa organizaciju u EKSPOZICIJA imati optimalne orjentacijom objekata optimalnom objektu prilagoditi uslove osunčanosti u odnosu na orjentacijom orjentaciji osunčanost prostorija B Usklañivanje Nivelaciju objekta I U odnosu na nagib horizontalnih i Nivelacije objekta i i prostornu O NAGIB TERENA terena definisati vertikalnih gabarita vanjskog ureñenja organizaciju K namjenu zona objekata i profila prilagoditi nagibu prilagoditi nagibu L saobraćajnica sa terena terena I izohipsama M Orjentaciju A Distribuciju i Razmještaj objekata Organizaciju na parceli prostorija i T PROVJET namjene zona prilagoditi optimalnoj prilagoditi optimalnoj prirodnu S RENOST prilagoditi ruži provjetrenosti; provjetrenosti ventilaciju K vjetrova uskladiti sa ružom I vjetrova Namjene zona Ostvariti optimalan Kod organizacije na Unutrašnju I ODNOS PREMA prilagoditi odnos objekata sa parceli akceptirati organizaciju u ZELENIM karakteristikama zelenim strukturama postojeće i planirane objektu planirati P STRUKTURAMA makro strukture na makro i mikro zelene strukture u interakciji sa L zelenila lokalitetu zelenilom A N Definisati grañevinske E DISTANCA linije i minimalne Definisati distance R IZMEðU distance izmeñu izmeñu objekata u S OBJEKATA objekata u skladu sa skladu sa optimalnim K optimalnim osunčanjem I osunčanjem Namjene prostora – Namjene prostora – F NAMJENA zoning prilagoditi zoning prilagoditi A PROSTORA bioklimatskim bioklimatskim K ZONIRANJE faktorima lokacije faktorima lokacije T O Funkciju objekta Funkciju objekta R Funkcije objekata prilagoditi prilagoditi I FUNKCIJA prilagoditi sunčevoj bioklimatskim uslovima bioklimatskim OBJEKTA radijaciji parcele faktorima i en. efikasnosti Definisati smjernice za Oblikovanje OBLIKOVANJE oblikovanje objekata u objekata definisti OBJEKTA skladu sa en. u skladu sa en. efikasnošću efikasnošću Prostornu organizaciju Prostornu PROSTORNA objekta prilagoditi organizaciju ORGANIZACIJA bioklimatskim uslovima objekta prilagoditi OBJEKTA parcele bioklimatskim uslovima parcele Tab.2 Uticaj faktora energetske efikasnosti na planiranje i projektovanje (Milojević, B.)
134 ZAKLJUČCI Energetska efikasnost zavisi od generalne strategije razvoja energetskog sistema na državnom nivou, kao i od zakonske regulative kojom se obezbjeñuje koordinacija djelovanja u svim sektorima (energetika, grañenje, zaštita životne sredine, lokalna uprava...). Istovremeno, lokalna uprava sa svojim akcionim planom i drugim aktima lokalne uprave, politikom upravljanja prostorom može stimulisati realizacije i dobre primjere u praksi čime će moći dati primjer i za državnu legislativu. (primjer Barcelone, akcioni planovi nastali iz Sporazuma Gradonacelnika.) Tehnički standardi na našim prostorima bi trebalo da izražavaju specifičnosti klimatskih karakteristika podneblja, kulture stanovanja i drugih socio ekonomskih faktora, uključujući, regionalna iskustva i standarde Evropske unije. U Republici Srpskoj i Federaciji BiH još uvijek nisu ostvarene sve neophodne zakonske pretpostavke za provoñenje energetske efikasnosti u sferi projektovanja i izvoñenja energetski efikasnih objekata. Energetska efikasnost objekata se postiže, ne samo tehničkim rješenjima u fazi projektovanja i izvoñenja, već i na nivou planiranja naselja, kvalitetnim izborom lokacije i postornom organizacijom koja akceptira sve relevantne uticajne faktore. To ukazuje na neophodnost stvaranja zakonskog okvira i razvijanja modela planiranja koji će podržati principe energetske efikasnosti u planiranju naselja i izgradnji objekata. Zakonsku regulativu je neophodno unapreñivati i usklañivati, djelujući na lokalnom nivou, u skladu sa globalnom politikom racionalnog korišćenja energije i zaštite životne sredine.
135 LITERATURA Damjanović, D.;Gluščević, M.; Grujić, M., Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. B. Milojević, „Primjena bioklimatskih elemenata prilog metodologiji održivog planiranja“, Zbornik radova naučno stručnog skupa Savremeni principi i praksa u graditeljstvu“, Banjaluka, 2010.god. Morvaj, Z., Čačić, G.; Lugarić, L. Gospodarenje energijom u gradovima, UNDP u Hrvatskoj, Zagreb,2008. Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP u Hrvatskoj, Zagreb, 2008. Energetska efikasnost u graditeljstvu, naučno istraživački projekat, završni izvještaj, Arhitektonsko grañevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci, Banjaluka 2011. Council of European Municipalities and Regions: Save Energy, Save the Climate, Save Money guide for local and governments; april 2006; http://www.ccre.org/oases/T_599_34_3524.pdf http://www.energetska efikasnost. undp.hr http://www.energie cities http://www.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm http://www.sustenergy.org www.meteonorm.com) Zakon o energetici u RS, Sl. gl. br. 49/09 Zakon o ureñenju prostora i grañenju u RS Sl.gl. br. 55/10 Podzakonski akti i strategije u oblasti energetike i prostornog ureñenja u RS i FBiH
136
(NE)ODRŽIVO „2D“ PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I PREDEONOG PEJZAŽA U USLOVIMA KLIMATSKIH PROMENA (UN) SUSTAINABLE "2D" STRUCTURE OF URBAN PLANNING AND LANDSCAPE CLIMATE CHANGE IN CONDITIONS Dr. Ćerimović Lj. Velimir University “Union Nikola Tesla" Belgrade, Faculty of Construction Management Department of Architecture and Urbanism APSTRAKT Često bez ekološke odgovornosti i mere imperativno se stvaraju super i pseudostrukture, bez obzira koliko se time narušava životna sredina, stvara bolje društvo, bolja mreža gradova ili bolji čovek. Ipak, moderna arhitektura još nije stvorila bolje gradove, a urbano planiranje ograničilo se na regulativu zapostavljajući kreativnu akciju, dok se prostorno planiranje izgubilo u teoretskom istraživanju, pa je i razmatranje celine problema tako reći napušteno. Problemi negativnog ekološkog nasleña nisu ekskluzivno obeležje 20. veka. Meñutim, zbog oskudnosti raspoloživog prostora, nagomilanih negativnih efekata razvoja, neracionalne eksploatacije zemljišnih resursa, sve potrebnija je transformacija, rekompozicija i redefinicija dosad neodrživih sistemskih aktivnosti prema grañenoj i životnoj sredini. Ipak, takve dobre namere uveliko ugrožava „2D“ terminologija, moćni investitorski urbanizam i nadmoćna korporatokratija, čiji profiterski interesi ignorišu smisao urbanog kontinuiteta, ekoreciprociteta i održivog opstanka i razvoja, jer sve arogantnije provociraju kataklizmičnu „tačku preokreta“ i put bez povratka. Tu se posebno nadovezuje i problem razumevanja, vrednovanja i svrstavanja marginalizovanih, obezvreñenih i nepostojećih pejzažno grañenih fizičkih („3D“) struktura i njihove ravnoteže u odnosu sa čovekom, visoko i nisko grañenim celinama i volumenima. Tome i te kako doprinosi dominacija prevaziñene „2D“ terminologije i neodrživo poništavanje treće dimenzije struktura, objekata i artefakta parkovnourbanog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleña, zbog čega ove punine bez zidova postadoše urbane praznine. To je posledica (ne)održivog „2D“ planiranja prostora koji zapostavlja činjenicu
137 da „2D“ nije jednako „3D“ i obratno, što je važan uslov u integrativnom planiranju prostora, zatim ekističkom i holističkom smislu i kontekstu za sve one koji žele da stvaraju bolja ljudska naselja. Ključne reči: (Ne)održivo „2D“ planiranje, ekoreciprocitet, korporatokratija, „tačka preokreta“. ABSTRACT Often without environmental responsibility and action is imperative to create a great and pseudo structure, no matter how this damages the environment, creating a better society, better networks and better human cities. However, modern architecture has not yet created a better cities and urban planning regulations to limit neglecting the creative action, while spatial planning has lost in the theoretical study and consideration of the whole problem so say abandoned. Negative ecological problems are not the exclusive heritage landmark 20th century. However, due to the scarcity of available space, the accumulated negative effects of development, the irrational exploitation of land resources, is increasingly important transformation, recomposition and redefinition of previously non viable system activities and the built environment. However, such good intentions greatly threatens the "2D" terminology, the powerful and overwhelming investor Urban Korporata ism, which ignored the interests of profiteering urban sense of continuity, reciprocity, and eco sustainable survival and development, because all the arrogant, provoking cataclysmic "turning point" and without time return. There are special supplements and the problem of understanding, evaluating and classifying the marginalized, and nonexistent built landscape ("3D") structures and their balance in relation to man, high and low volumes and constructed units. And how these contribute to overcome the dominance of “2D” terminology and the cancellation of the third dimension unsustainable structures, objects and artifacts of park urban, creativity, culture, arts and heritage, which is why this fullness without wals became an urban void. This is a consequence of (un) sustainable "2D" space planning that ignores the fact that "2D" is not equal to "3D" and vice versa, an important requirement in integrative spatial planing, and then ekistic and holistic sense and context for those who want to create better human settlements. Keywords: (Un) sustainable "2D" planning, eco reciprocity, Korporata ism, "turning point".
138 UVOD Nastajanje gradova kroz graditeljsko urbanu istoriju u kontinuitetu je bilo vezano za genius loci. Pored tog sudbinskog položajnog odreñenja, gra dovi imaju svoj gradograditeljski identitet, strukturu i morfologiju koje bitno učestvuju u stvaranju slike grada, zbog čega nije teško prepoznati njihove posebnosti i razlike. Na specifičnu sliku grada najviše utiče topografija terena i izgled užeg i šireg predeonog pejzaža, zatim društveno i kulturno nasleñe, te politički i materijalni uslovi i mogućnosti razvoja. U takvim okolnostima, gradovi su prvobitno nastajali spontano, a potom i planski osmišljenom urbanistič kom kompozicijom i organizacijom visoko, nisko i pejzažno grañenih fizič kih struktura. Grad kao specifično grañena, ali i logična i važna smeštajna i životna celi na temeljno je u funkciji bezbednog ljudskog trajanja, opstanka i prebiva lišta. Ipak, moderna arhitektura još nije stvorila bolje gradove, a posto jeće danas na lokalnom i globalnom planu sve više ugrožavaju izazvane klimatske promene i korporatokratija, čemu uveliko doprinose dosadašnja zakonska regulativa i „2D“ teorije urbanističkog i prostornog planiranja. Znači, planiranje prostora još uvek umesto „3D“ afirmiše neodrživu „2D“ terminolgiju, pri čemu dominira „2D“ regulativa sa uzakonjenim „2D“ pa tentima za pseoudourbanizaciju, što posredno ili neposredno ograničava, zapostavlja i redukuje kreativnu akciju. Isto tako, i prostorno planiranje izgubilo se u teoretskom istraživanju, pa je i razmatranje celine problema takoreći napušteno. Zato u uslovima primetnih klimatskih promena može se reći da je izostalo održivo upravljanje prostorom koje podrazumeva „3D“ planiranje, korišćenje, grañenje i ureñenje prostora na principima ekoreciprociteta i održivog razvoja. Danas u tranzicionom vremenu, u Srbiji i njenom okruženju još uvek se kombinuju elementi dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog planiranja prostora, zbog čega naš savremenik urbanista Dobrivoje Tošković s raz logom ističe: “Izvesno je, da je ovo trenutak prelaza sa dvodimenzio nalnog urbanističkog planiranja, na trodimenzionalno“[1]. Isto tako, nje gov pristup prostornom i urbanističkom planiranju[2] metodološki je vrlo suptilan, što je od velikog značaja za efikasnije integrisanje načela održi vog ekourbanističkog planiranja. Meñutim, i u tom pristupu ima elemena ta „2D“ terminologije koju je neophodno eliminisati, čime bi se u kvalita tivnom smislu obogatila referentna literatura za dopunu i preciziranje na čela održivog integralnog i „3D“ ekourbanističkog planiranja. Pogotovo je to važno zbog dosadašnjeg višedecenijskog marginalizovanja malo po znatih struktura i objekata pejzažno arhitektonskog graditeljstva, stvara laštva, kulture, umetnosti i kulturno parkovnog nasleña[3]. Meñutim, u vezi sa ekološkim problemima na lokalnom i globalnom pla nu, pogotovo sa dosadašnjim „2D“ planiranjem struktura urbanog i pre
139 deonog pejzaža i neproporcionalnog ekoreciprociteta izmeñu visoko, nis ko i pejzažno grañenih fizičkih struktura, treba imati na umu Ajnštajnovu misao, koja ističe da se problem ne može rešiti istim načinom mišljenja koji ga je stvorio. To se u ovom trenutku naročito odnosi na planiranje, graditeljsko vrednovanje, zakonsko regulisanje i tumačenje i urbanosre dinski status pejzažno urbanih struktura, zbog čega je preko potreban integrativni pristup njihovom planiranju, projektovanju i izgradnji. Znači, umesto dosadašnjeg irelevantnog „2D“ zelenopovršinskog planiranja, nužno je i u ovoj oblasti uvesti „3D“ egzaktno planiranje poznatih „3D“ pejzažno urbanih struktura sa istim nivoom detaljnosti koji se primenjuje prilikom planiranja visoko i nisko grañenih struktura[4]. KAUZALNA VEZA URBANIZMA I PEJZAŽNE ARHITEKTURE Tek nakon prve (od polovine 18. do sredine 19. v.) i druge (druga polo vina 19. i početak 20. v.) industrijske revolucije i posledičnih migracija stanovništva iz sela u gradove, u 20. veku postaje primetno umnožavanje negativnog ekološkog nasleña, a kroz to i potreba za sagledavanjem, interpolacijom i sprovoñenjem mera ekološke odgovornosti i zaštite urba nosredinskog boravišta[5] i životnosredinskog staništa[6]. Čak i u predin dustrijskoj fazi, a pogotovo početkom 21. veka u uslovima izazvanih i već pokrenutih klimatskih promena, od velike je važnosti uspostava ekoreci prociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih („3D“) struk tura u urbanosredinskom boravištu. Dakle, i u prvobitnoj situaciji kada je čovek živio u skladu sa kapacitetima svojeg životnosredinskog staništa i kada njegov onovremeni način života nije predstavljao pretnju lokalnom ili globalnom biodiverzitetu, taj princip ravnoteže imao je primordijalnu, tradicionalnu i održivu estetsku, sanitar nu, ambijentalnu i ugoñajnu ulogu, ali i duboku stvaralačku i kreativnu di menziju, logiku i smisao. To samo više govori o istorijskom, tradicional nom, kulturnom, duhovnom, urbanom i graditeljskom značaju prvobitne parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, koja je danas posebno ishodišno (korenski) vredna celina za izučavanje pejzažne arhitekture, odnosno pajzažno arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno parkovne baštine kroz graditeljsko urbanu istoriju i danas nedo voljno afirmisani i osmišljeni ekourbani razvoj. Ipak, nakon uspešnih razvojnih faza kroz dalju i bližu prošlost i manje us pešnih kroz aktuelnu sadašnjost, vrtna i parkovna, odnosno pejzažna arhitektura i umetnost su u 20. veku značajno marginalizovane. To je doprinelo da se u Srbiji i njenom okruženju u drugoj polovini 20. veka na principima neodržive „2D“ terminologije i drugih neracionalnih vrednova nja i aktivnosti umnože edukativni programi na univerzitetima i vrlo os kudne publikacije iz ove oblasti, ali i niz drugih, pa i nesagledivih šteta za urbanosredinsko boravište i pejzažnu arhitekturu koja participira u njego
140 vom planiranju, oblikovanju, izgradnji, ali i vredovanju pejzažnog, estet skog, ekodizajnerskog i ekourbanog kapaciteta. Rezultat takvog zamrlog stanja koje je uveliko posledica „2D“ planiranja struktura pejzažno arhitektonskog graditeljstva jeste i činjenica da u Srbi ji i njenom užem okruženju nepostoji nijedan stručni ili naučni časopis lo kalnog ili nacionalnog značaja. Meñutim, prolistaju li se inostrani časopisi iz oblasti arhitekture i pejzažne arhitekture u poslednje dve decenije, sti če se sasvim drugi utisak. To govori da je savremena literatura u evrop skim i svetskim relacijama posvećena vrhunskim i kreativnim ostvarenji ma, koja kao da najavljuju renesansu pejzažno arhitektonskog graditelj stva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno parkovnog nasleña. Čak i više od toga, čini se da su na vidiku savremena pejzažno arhitektonska ostvarenja sa novom estetikom, novom ulogom, namenom i konačno imanentnim, afirmativnim i održivim graditeljskim i kulturnim identitetom, fizičkim subjektivitetom i definisanim urbanim statusom i legalitetom. U tim publikacijama se nalaze sjajna ostvarenja velikih majstora vrtne i pejzažne arhitekture u Parizu, Barseloni, Berlinu, SAD, Rusiji, Brazilu i drugde. Meñutim, tu je reč više o istraživanjima i znanjima vezanim za baštinjene parkove, ali i o novim ostvarenjima u malobrojnim gradovima Evrope i sveta. Iz ovog konteksta jasno proizlazi da su planirani, projektovani i grañeni objekti, strukture i artefakti pejzažne arhitekture bitni elementi slike ur banosredinskog boravišta. Zbog kulturnog, rekreativnog, gradotvornog, duhotvornog i savremenog ekotvornog značaja, oni su sastavni deo kom pozicije grada i ekourbane strukture i zato odlučujuće utiču na njeno formiranje i prepoznatljivost. Preindustrijski makrourbanistički značaj pej zažne arhitekture doprineo je formiranju mnogih evropskih gradova. Tako su barokni vrtovi i parkovi pogotovo Versaj, bili ishodište urbanističkih koncepcija novih gradova ili proširenja starih u 18. i 19. veku. Osnova francuskog baroknog parka ili vrta postala je tako kvalitetna podloga za barokni ili klasicistički grad na pr. Karlsrue, Vašington...[7]. Zato se opravdano postavlja pitanje, da li bi Versaj bio poznat da nema Versajski park, Hanover da nema Herenhausen, Minhen da nema Nimfenburg, Beč da nema Šenbrun, zatim London da nema brojne i velike parkove i svetski poznate skverove[8]? Isto tako, da li bi i Pariz bio toliko privlačan i lep da nema Bulonjsku šumu...[9], reprezentativne klasicističke parkov ne trgove, a od 1982. g. i Parc la villete[10]? Meñutim, ovom prilikom nije moguće nabrojati i mnoge druge gradove sveta čije vredne pejzažno arhitektonsko urbane strukture i ostvarenja pridonose stvaranju prepoznatljive i održive urbane slike. Ipak, za Parc la villete treba reći da ga uz pojedinačna žestoka osporavanja, mnogi sma traju prototipom parka 21. veka[11]. On je primer urbanog ili tzv. kultur no tehnološkog parka, u kojemu je nemoguće odrediti granicu izmeñu ur banizma, arhitekture i parkovne arhitekture, jer je arhitekta Bernard Čumi
141 (Tschumi) sjedinio sve to u jednu celinu. To je prva parkovno urbana struktura koja je u 20. veku više od bilo kojeg drugog savremenog parka, ponovo zainteresovala arhitekte za parkovnu arhitek turu i njeno novo mesto, ulogu i značaj u gradograditeljstvu. I konačno, to jasno ukazuje na nedeljivost gradograditeljstva, arhitekture i parkovne arhitekture, ali i njihovo razlikovanje od pukog ekološkog ozelenjavanja i hortikulture[12]. Pored navedenih činjenica, naročito parkovi i vrtovi, ali i drugi objekti pej zažne arhitekture kroz graditeljsko urbanu istoriju imaju fizički subjektivi tet i važnu gradotvornu i ambijentalnu ulogu u nastajanju slike grada. Meñutim, nagla industrijalizacija i urbanizacija u 20. veku, u oskudnosti raspoloživog prostora, najviše iz spekulativnih razloga afirmiše „2D“ terminologiju. Efekti ovakvog stanja stvari doveli su do poništavanja treće dimenzije objekata pejzažne arhitekture, do posledične pseudourbanizaci je i velike redukcije delova i celina pejzažno urbanih fizičkih struktura i do eliminacije vrtne i parkovne baštine, arhitekture i graditeljstva iz kompo zicije i slike grada. Kao neodrživa i virtuelna „2D“ zamena, uvedeni su kvazistručni slogani kao što su: tzv. zelene površine, tzv. sistem zelenih površina, tzv. neizgrañeni, otvoreni i slobodni prostori i ostale površine, tzv. gradsko zelenilo i tzv. sistem gradskog zelenila itd. „Ti prostori, često veliki u odnosu prema ukupnoj površini grada, ne nazivaju se parkovima, jer to i nisu. Oni mogu imati ekološko, rekreacio no ili zdravstveno značenje, ali su često bez prepoznatljivosti, lišeni kom pozicije i umjetničkog senzibiliteta. Rezultat takvog ozelenjavanja su gra dovi i naselja bez duha i identiteta. Gradske zelene površine označene ze lenom bojom u starim zonskim planovima danas su najčešće „zelene pustinje“ koje služe ljudima (npr. za šetnju sa psima ili za trčanje), ali ih i ne vide jer su sve takve površine jednake, a nude sve i ništa“[13]. To su uostalom potvrdili i Jan Gel i Daniel Lebeskind radeći u okviru projekta „Grad na vodi“ za Luku Beograd prilikom uvida u stanje pejzažno arhi tektonsko urbanih struktura Beograda 2008/09. g.[14]. I sada se logično postavlja pitanje šta je sa tzv. rekonstrukcijom Tašmaj danskog parka iz 2003. g.[15] koja je izvedena od jeseni 2010. do proleća 2011. g., a nastavljena je i u septembru 2011. g. To nije tema ovog rada, ali svakako jeste posebna tema koju i ovde treba pomenuti, jer rekonstrukcija se temelji na originalnom nacrtu, zatim zavisi od kvan titeta i kvaliteta istorijskih izvora u vezi prostornih, urbanih, stilskih i dru gih gradivnih elemenata u cilju postizanja potpune ili što približnije slično sti sa izvornim oblicima. Da li je ovde u pitanju tačna (egzaktna), analog na, hipotetička ili nekakav novi oblik rekonstrukcije, odnosno šta ili kako je trebalo sa stručno naučnog, pa i konzervatorskog aspekta pokrenuti i završiti njegovu obnovu!? Da li je rekonstrukcija proširenje autoparkira lišta Madere koje tu nikad nije bilo!? Da li je rekonstrukcija izdvajanje i neprimereno ograñivanje psećeg dela parka koji tu iz pijeteta prema hra mu i njegovom svetom volumenu nepripada[16] i koji tu nikad nije bio!?;
142 a pogotovo što se neugodni mirisi već osete u postojećoj crkvenoj porti kao spoljašnjem svetom volumenu crkve Svetog Marka, njenoj „Auri sve tosti“, parku, ulici... Nakon ovih važnih pitanja u vezi tzv. rekonstrukcije Parka Tašmajdan, treba reći da se navedeni citat o “zelenim pustinjama“ koje nude sve i ništa, odnosi i na „2D“ zelenopovršinsku rekonstrukciju ovog neistraženog i neadekvatno vrednovanog i proučenog beogradskog parka. Isto tako, iz njega se vidi da svet politike i novca, još uvek odreñuje i jasno se sve više opredeljuje za rast, umesto za održivi razvoj grada. Tome dakako treba dodati da i mediokritetska razmišljanja[17], kvazistručna znanja i uzakonjena „2D“ terminologija, afirmišu spekulativne interese i pseudour banizaciju delova i celina pejzažno arhitektonskog graditeljstva, što suš tinski sprečava razvoj i dejstvo ideja o parkovnoj ili pejzažnoj arhitekturi kao bitnom faktoru i elementu slike i kompozicije urbanosredinskog bora višta (grada). Cilj ovog rada i jeste da se podseti, upozori i ukaže na ove probleme kao i kvazistručan i neodrživ „2D“ pristup, koji nas je tokom prethodnih decenija, uz servilan odnos gradograditelja i posledičnu pohle pu investitorskog lobija i korporativnog biznisa, i doveo do urbanog nere da i neodrživog umnožavanja negativnog ekološkog nasleña. Osim toga, „2D“ planiranje struktura urbanog pejzaža nije u stanju da eg zaktno doprinese definisanju potrebnih urbanosredinskih kapaciteta na principima ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizič kih struktura. Zbog toga, uz slabljenje socijalnih veza i deregulaciju nasle ñene urbane supstance, posledično se pseudourbanizuju i dereguliraju delovi slike i kompozicije grada, koje u okvirima savremenog integrativ nog „3D“ planiranja moraju postati polazište razmišljanja svih koji sudelu ju ili participiraju u kreiranju i razvoju naselja i gradova od planera, urbanista, arhitekata i pejzažnih arhitekata do političara i gradske admini stracije[18]. Ovde je svakako važna implementacija ovih činjenica u teoriji i praksi in tegrativnog urbanističkog planiranja, pogotvo u dinamičnim okvirima no vog, pokrenutog vremena, ovog koje čas obećava rajske prostore na Zemlji, a čas čistu i ogoljenu pustoš[19]. Zato je potrebno eliminisati „2D“ terminologiju, ali i shvatiti i pravilno primeniti i vrednovati mesto i ulogu pejzažne arhitekture i njenih parkovnih, vrtnih i drugih fizičkih struktura u stvaranju i izgradnji slike grada, jer su one uveliko marginalizovane tok om druge polovine 20. veka. Osim toga, potrebno je definitivno poznavati i razlikovati pejzažnu arhitekturu zasnovanu na principima imanentne, integrativne i kompatibilne „3D“ terminologije, od hortikulture i tzv. ozele njavanja zasnovanim na principima „2D“ terminologije, po kojoj je neodrživo ustoličen i uzakonjen kvazistručni obrazac „3D“ jednako „2D“ i obratno. U takvom jednostranom ozelenjavanju gradskog prostora, najvažniji je broj kvadratnih metara po stanovniku grada, dakle kvantitativni krite
143 rij[20], nego što je kvalitet urbane slike i kompozicije prostora i volumena urbanosredinskog boravišta. Parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzažne arhi tekture uvek su bili predmet zanimanja različitih struka, pa se o njihovom mestu, ulozi i značaju u planiranju fizičkih struktura i oblikovanju slike i kompozicije grada gleda i promišlja na različite načine. To bi, iako nije okosnica, svakako trebala biti prednost interdisciplinarnog pristupa, me ñutim rezultati u 20. veku po tom pitanju su gotovo beznačajni. To na kraju govori da se pejzažna arhitektura i njeno graditeljstvo, stva ralaštvo, kultura, umetnost i kulturno parkovno nasleñe zasnivaju na „3D“ objektima, strukturama i artefaktima. Dakle, reč je o planiranim, projektovanim i grañenim parkovima, vrtovima, predvrtovima, skverovi ma, promenadama..., u kojima najčešće dominiraju projektovani rasad nički proizvedeni i ugrañeni gradivni vegetacijski elementi. To jasno poka zuje da su ovde navedeni i nenavedeni graditeljsko urbani objekti pejzaž ne arhitekture artificijelne jedinice, koje su kao i sami gradovi stvoreni ljudskom imaginacijom, kreacijom, znanjem, iskustvom i radom[21], što samo potvrñuje da se tu radi o urbanim i graditeljskim celinama, a ne o prirodnoj tvorevini.
Sl. 1. Delovi Versajskog parka, Versaj
Sl. 2. Park la villete, Pariz
144 Sl. 3. Park i dvorac u Sankt Peterburgu
Sl. 4. Park Het Lo u Apeldornu, Holandija
Sl. 5. Park i grad Karlsrue, Nemačka
Sl. 6. Park i dvorac Nimfenburg, Sl. 7. Park Guelj, Barselona, Španija Minhen, Nemačka
Sl. 8. Regents Park, London Sl. 9. Central park u Njujorku
145 Problem neodržive „2D“ terminologije i edukacije O baštinjenom graditeljskom nasleñu i savremenim ostvarenjima u mo dernoj arhitekturi, umetnosti i njihovim stremljenjima, dostignućima i po gledima napisana su brojna dela i rasprave. U poreñenju s tim činjenica ma, kada je u pitanju istraživanje i izučavanje baštinjenih dobara i savre menih ostvarenja pejzažne arhitekture, odnosno prvobitno više poznate parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, još uvek su ti rezultati raritetni i disperzni. Veliki broj nedovoljno je analitičan i sistematizovan, zatim pot puno neistražen i neobrañen sa aspekta parkovnog, vrtnog ili pejzažnog dizajna, slike grada, stilsko graditeljskih vrednosti, zatim umetničkog, graditeljskog i urbanog aspekta itd. Za sve to postoji više razloga koji su vezani za sagledavanje, pristup i tu mačenje stvaralačkih, urbanih i graditeljskih specifičnosti ovih parkovno, vrtno i pejzažno grañenih fizičkih struktura. U odnosu na ove višesložne činjenice, potrebno je ukazati samo na neke od njih koje su indikativne, instruktivne i dovoljne za razumevanje složenosti ove problematike, a ko ja je evidentna posledica (ne)održivog „2D“ planiranja struktura urbanog i kultiviranog predeonog pejzaža i dosadašnjeg pristupa izradi pejzažno ar hitektonski neodrživih, odnosno jednostranih i projektantski nepreciznih i nedefinisanih hortikulturnih tzv. projekata ureñenja tzv. zelenih površina. Jedan od suštinskih razloga takvog stanja stvari u vezi marginalizovanja pejzažno arhitektonskog graditeljstva jeste stradanje gradova, a onda i pejzažno arhitektonskih objekata za vreme Drugog svetskog rata. Takvo ruševno stanje uz opštu krizu u više decenija nakon rata, degradiralo je parkovno urbani dizajn, a i redukovalo je u velikoj meri i volumene pejzažno urbanih struktura. Na to je posebno uticala konfiskacija imovine i promena vlasničke strukture, zbog čega su najviše stradali najvredniji objekti kulturno parkovnog nasleña, kao što su rezidencijalni vrtovi i par kovi dvoraca, vila i palata u Vojvodini, termalnim banjama Srbije itd. Nakon tog restriktivnog perioda došlo je do izražaja i ekonomsko siro maštvo, što se posebno odrazilo na uništavanje dizajna i na zahteve za jednostavnošću i niskim troškovima održavanja. Tako se počela zanema rivati forma, a nova urbanistička shvatanja ideje pejzaža, strukture, este tike i stilskog vrednovanja objekata vrtne i parkovne arhitekture dovele su do uvoñenja spekulativno mimikrijske „2D“ terminologije, te obezvre ñivanja parkovnih, vrtnih i drugih pejzažno urbanih objekata, jedinica i artefakata, i posledičnog poništavanja treće dimenzije parkovno urbanim strukturama. Afirmisanjem tzv. ozelenjavanja grada i drugih „2D patena ta“, mnoge od njih su preoblikovane u „zelene pustinje“[22], čime se (ne)svesno degradirala početna projektantska ideja, graditeljski identitet i volumen stilski vrednih ostvarenja pejzažne arhitekture. Posleratna izgradnja razrušenih gradova, industrijalizacija, migracije koje su dovele do smanjenja seoskog i uvećanja urbanog stanovništva, zatim raubovanje sirovina, neracionalno upravljanje prostorom i finansijska kri
146 za 70 tih godina 20. veka doveli su do umnožavanja negativnog ekološ kog nasleña. Uz nove univerzitetske programe edukacije i zakonsku regu lativu koji su zasnovani na „2D“ hortikulturnoj i šumarskoj terminologiji, ovi problemi dodatno su favorizovali tzv. ozelenjavanje, a potom i jedno strano akcentovanje hortikulturne i ekološke dimenzije pejzažno arhitek tonsko urbanih struktura. Tako je došlo do zapostavljanja njihove gradi teljske, urbane i kulturne dimenzije, što je opet na principima „2D“ termi nologije dovelo do uvoñenja „2D“ urbanističkih „patenata“, kao što su „zelene površine“, „zelenilo“ i slično. Na kraju, tako obezvreñena i poniš tena pejzažna arhitektura neodrživo je svedena i poistovećena sa horti kulturom i pukim ozelenjavanjem gradova i ruralnih naselja u Srbiji i nje nom užem i širem okruženju. Isto tako, samo zbog dominantnog učešća živih ili vegetacijskih gradivnih elemenata, tokom druge polovine 20. veka i danas još preovlañuje jedno strano ekološko i hortikulturno, odnosno “2D“ sagledavanje i pristup pla niranju, projektovanju i izgradnji parkova, vrtova i drugih objekata pej zažne arhitekture. Iako se ovde radi o tipičnim graditeljsko urbanim ob jektima, strukturama i artefaktima pejzažne arhitekture u artificijelnoj sredini, zbog ugrañenih vegetacijskih gradivnih elemenata evidentan je još jedan oblik jednostranosti po kojem se planirani, projektovani i gra ñeni parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzažne arhitekture neodrživo tumače, smatraju, evidentiraju i zaštićuju kao prirodna, umesto urbana ili kulturna dobra i tvorevine. Prirodna dobra kao božija tvorevina, podrazumevaju prirodne procese, dakle ona se neplaniraju, neprojektuju i negrade. Nadalje, vremenom rasadnički proizvedeni, ugrañeni i projektovani živi gradivni elementi kroz proces rasta i razvoja utiču na stalne promene morfoloških, fenoloških, vizuelnih i estetskih osobina pejzažno oblikovanih i komponovanih grupa i jedinica i grañenih delova i celina. Ta životno i fenofazno promenljiva osobina i lepota pejzažno izgrañenih oblika i kultivisanih gradivnih vegetacijskih jedinica parkova, vrtova i drugih obje kata pejzažne arhitekture, vezani su za urbane uslove života u urbanosredinskom boravištu, pa i predeone karakteristike životnosredin skog staništa. Od toga uveliko zavisi otpornost, izgled i vremenska di menzija trajanja živih gradivnih jedinica, pa i ovih tradicionalnih i nasleñe nih, ali i novograñenih parkovno, vrtno i pejzažno urbanih tvorevina. Iz ovog jasno proizlazi da su rasadnički proizvedeni i ugrañeni gradivni vegetacijski elementi namenjeni za projektovanje i izgradnju objekata pejzažne arhitekture. To govori da se i oni samo zbog zelene boje lišća ne mogu proizvoljno nazivati zelenilom, jer ovaj pojam ima širokopojas no, rastegljivo i neprecizno odreñenje i dejstvo i nije utemeljen u biće pejzažno arhitektonske struke[23]. Osim toga, svi vegetacijski elementi kao poznate gradivne parkovne, vrtne i druge pejzažno urbane jedinice imaju svoje raznorodne karakteristike koje su vezane za njihovo ime.
147 Dakle, pojmovna odrednica „zelenilo“ deluje zbunjujuće i bitno doprinosi dominaciji nekonzervatorskih principa prilikom obnove i revitalizacije ob jekata kulturno parkovnog nasleña[24]. Na pr. pojam „zelenilo“, nekad se odnosi na zeleno ofarbane trotoare što je bilo vidljivo u Sarajevu avgusta 2008. g.[25], nekad na povrtlarske kulture i plodove sa pijačnih tezgi. Pod pojmom „zelenilo“ podrazumevaju se i zelene oranice, šume, livade, zakorovljena gradilišta itd. Uzakonjivanje toga pojma, već uvreženo i štetno se odražava u oblasti zakonskih propisa, zatim teorije i prakse konzervatorske obnove i revitalizacije objekata kulturno parkovnog nasleña, urbanističkog planiranja pejzažno arhitektonskih struktura i objekata[26]. Osim toga, pojam „zelenilo“ koji se u navedenim aktima i dokumentima, dovodi u vezu i tobože podrazumeva kulturno parkovne i druge pejzažno arhitektonske strukture i objekte zbog njihovih gradivnih vegetacijskih elemenata, odreñen je samo po fenofazi zelene boje koja se tokom godine menja, što na kraju vegetacione periode utiče na pojavu i domi naciju i drugih boja (na pr. žute). Po tome bi za pejzažno arhitektonske strukture i objekte, zbog dominacije žute boje na kraju vegetacione pe riode, mogli primeniti i naziv „žutilo“ itd. Kada bi prema ovom apsurdu, na pr. radi potpunijeg razumevanja, u ur banističkim i drugim planovima i zakonima dopunili pojam „zelenilo“ pojmom „žutilo“, imali bi samo ironično usložen, i kao do sada, stručno neutemeljen slogan. Isto tako, pošto zelena boja nije ni strukturni, ni fizički element bilo kojeg pejzažno arhitektonskog objekta i urbanog pej zaža, to je još jedan razlog zbog kojeg navedeni pojam ne može imati primenu u teoriji i praksi integrativne zaštite kulturno parkovnog nasleña, odnosno zakonodavnoj regulativi, te integrativnom urbanističkom i pros tornom planiranju pejzažno arhitektonsko urbanih struktura. Dakle, ni pojedinačan pojam „zelenilo“, ni „žutilo“, ni slogan „zelenilo žutilo“, jasno je da ne mogu artikulisati stručne probleme razumevanja, markiranja, planiranja, bilansiranja, projektovanja itd., raznovrsnih i višesložnih obje kata kulturno parkovnog nasleña, odnosno i drugih objekata pejzažno arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti[27]. Posledično, tu je problematičan i pojam „ozelenjavanje“ koji se maksimal no, ali jednostrano i neselektivno eksploatiše u oblasti ekologije[28] i u okviru raznorodnih školskih programa arhitekture u Novom Sadu, Beogra du, Nišu, Skoplju, Sarajevu, Banjaluci, Podgorici, Zagrebu, Ljubljani i dr., i najčešće udvojenih programa hortikulture i pejzažne arhitekture[29] gde hortikultura i ekologija predstavljaju okosnicu fakultetskog programa u Novom Sadu, Beogradu itd. Dakle, tu nema ni pomena o pejzažno arhi tektonskom graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i kulturno par kovnom nasleñu, ali zato dominira neodrživo edukovanje da planirane, projektovane i grañene pejzažno urbane strukture nisu objekti i artefakti,
148 već su to tzv. zelene površine, zatim tzv. prirodna dobra, neizgrañene, slobodne, otvorene i razne druge tzv. površine[30]. Isto tako, ako je iz fenofaznog pojma „zeleno“ proistekao posledični po jam „ozelenjavanje“ i ako taj pojam asocira ili je taj pojam isto što i po jam „pejzažna“(!?), shodno tome bi se i pojam „pejzažna“ mogao preime novati u „zelena“ ili „ozelenjavajuća“(!?), pa ćemo imati „zelenu arhitek turu“(!?) ili „ozelenjavajuću arhitekturu“(!?), a u fazi žute boje imaćemo „žutu arhitekturu“(!?) ili „ožutnjavajuću arhitekturu“ (!?) i tome slič no[31]. Iz ovoga se jasno vidi ironija i besmisao „2D“ terminologije i nje nih izvedenica i slogana. Pored toga, pojam „ozelenjavanje“ se vrlo nestručno vezuje i za prostor no i urbanističko planiranje i čitavo pejzažno arhitektonsko graditeljstvo. Na kraju pojam „zeleno“, vezuje se za pojam „eko“ i uveliko se eksplo atiše u ekologiji pod raznim i neodrživim izvedenicama i sloganima. Ipak, ekologiju zbog toga ne možemo preimenovati u „zelenologiju“(!?). Sled stveno tome, ni prostorno i urbanističko planiranje, a pogotovo pejzažno arhitektonsko graditeljstvo, ne može se preimenovati u zeleno, a u jesen žuto prostorno ili urbanističko planiranje, odnosno zeleno ili žuto pejzaž no arhitektonsko graditeljstvo. Punina smisla praznina besmisla i edukacija Grupa autora navodi kako u postojećoj zakonskoj regulativi i planovima (bivši DUP i GUP; a danas PDR, PGR i GUP op.a.), tzv. zelene površine stvaraju zabunu i probleme u bilansiranju pejzažno urbanih struktura. U vezi s tim, oni na pr. za „2D“ patentirani slogan „slobodne površine” isti ču, da on afirmiše neizgrañenost grañevinske parcele ili prostora objekti ma, što znači da taj slogan „ne implicira odreñenu namenu, korišćenje ili obradu tla, pa ne može kao formulacija biti relevantna za planiranje na mene prostora”[32]. Tu treba još dodati da i rastegljivi „2D“ pojmovi „neizgrañen“ i „otvoren“, takoñe ne impliciraju odreñenu namenu, pa su ustvari signifikantni kao neizgrañena, tj. slobodna, otvorena i prazna gra ñevinska parcela ili praznina, što znači da tu i nepostoji visoko, nisko ili pejzažno grañeni objekat. Zato se takvi širokoshvatljivi izrazi ne mogu ko ristiti kao relevantni plansko urbanistički pojmovi u procesu integrativnog „3D“ planiranja prostora, a pogotovo pejzažno urbanih struktura koje se pomoću njih neodrživo prevode i svode na „2D“ zelene površine i neob jekte, da bi po potrebi u konačnosti mutirale u pseudourbane, suburbane ili divlje tvorevine. Naime, gde nepostoji ništa, sve je moguće. Tamo gde je arhitektura, niš ta (drugo) nije moguće[33], jer je urbana aglomeracija ispunjena planira nim i projektovanim visoko, nisko i pejzažno grañenim fizičkim struktura ma. Pa ako su „3D“ pejzažno urbane strukture uzakonjeno svedene na „2D“ zelene ravni i površinu površine[34], jasno je da su one neodržive i u funkciji potencijalnih spekulacija, jer su to po potrebi vrlo intrigantne i
149 prikriveno signifikantne praznine. Briga o nameni i planskoj izgradnji i ureñenju grañevinske parcele kao stvarno neizgrañene i tako često za korovljene urbanostredinske jedinice (stvarne praznine) jeste logična i opravdana. Meñutim prenamena planski izgrañene i tako definisane „3D“ pejzažno urbane strukture, odnosno koja je u planskom dokumentu mar kirana kao „2D“ zelena površina, i koja nudi sve i ništa, predstavlja spe kulativno mimikrijski način skrivenog proizvoñenja signifikantnih prazni na, koji po potrebi u sledećoj fazi vodi samo ka pseudourbanoj mutaciji tako pokrenutih graditeljskih aktivnosti i nasleñene urbane teksture sa već poznatim, odnosno nasle ñenim vrednim objektom ili objektima pej zažne arhitekture. Krajnji rezultat ovog „2D patenta“ jeste u pravilu pseudourbana supstanca sa visoko grañenim jedinicama ili strukturama koje su izgrañene kao profitabilnije, ali ne i estetski, ambijentalno, par kovno i ekološki održive i vrednije na mestu ili umesto jednog dela ili celine pejzažno urbane strukture ili objekta. Već je prema „2D“ terminologiji pomenuto da pejzažno urbane strukture kao „2D“ zelene površine nemaju graditeljski identitet, fizički subjektivitet i urbani legalitet, i da se zbog toga tretiraju kao stožeri nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, terra incognita, neobjekti, praznine, beline..., dakle nešto nerazumljivo, privremeno, još neshvaćeno, nesamerljivo, sve prazno, kao neka misterija... Dakle, u „2D“ kontekstu ispada da samo one kao volšebno razumljive praznine mogu biti ekskluzivni i legitimni stožeri nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, odnosno predstavljaju „2D“ površi ne, ravnine, zelenine, beline i konačno praznine besmisla. Sledstveno tome, one s razlogom izazivaju nekakav strah i zebnju kao pseudourbano i verovatno negativno ekološko nasleñe, što samo prido nosi, podržava i tvori tezu da su planirane, projektovane i grañene „3D“ pejzažno urbane strukture, objekti i artefakti pejzažno arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno parkovnog nasle ña višedecenijski zatočenici (taoci) uzakonjene „2D“ terminologije i posle dičnih tzv. zelenopovršinskih ravni i tzv. sistema zelenih površina i tzv. sistema zelenila, koji kao virtuelne tvorevine predstavljaju antisistem(e) u procesu „3D“ ekourbanističkog planiranja prostora. Dakle, jasno je da u kontekstu „3D“ terminologije ne može postojati „2D“ sistem zelenih povr šina, jer je to sistem besmisla dakle antisistem koji je suprotan jedino mogućem i sasvim relevantnom i jedino održivom „3D“ sistemu pejzažno urbanih fizičkih struktura. Isto tako, kao što nepostoji ni „2D“ sistem gra ñevinskih površina, jer je to virtuelni sistem – dakle antisistem koji je suprotan stvarnom i jedino relevantnom „3D“ sistemu visoko i nisko gra ñenih struktura, vidljivo je da to „3D“ uporište proizlazi iz konteksta inte grativnog planiranja prostora koje preferira planiranje, projektovanje i iz gradnju „3D“ fizičkih struktura, a što je zasnovano na temeljnoj činjenici da „3D“ nije jednako „2D“ i obratno.
150 Ako je u integrativnom „3D“ planiranju moguć „2D“ sistem zelenih površi na, ironičan kontrapunkt ovome jeste, da se smireno i „patentirano“ treba osloboditi preteće „3D“ pejzažno grañene „sablasti“ u korist jedino ra zumljivog visoko grañenog objekta, kao jedino razumljive punine, koja u kontekstu volšebnog i dakako neodrživog planerskog kombinovanja „2D“ i „3D“ terminologije, ispada ekskluzivni i jedini legitimni i razumljivi stožer poželjnog urbanog kontinuiteta, odnosno punine smisla. Ali baš takve, danas prevaziñene „2D“ gradograditeljske vizije i doktrine, kao i neodrži va „2D“ i „3D“ planerska kombinatorika „2D“ zelenih površina i visoko grañenih „3D“ stambeno poslovnih objekata, već su nas dovele do uza konjene pseudourbanizacije i neodrživog urbanog nereda, i takvih tekstu ra, konteksta i matrica, i posledično aktuelnog lavirinta negativnog eko loškog nasleña i štetnih efekata staklene bašte, zbog čega sada već svi ispaštamo i nužno tragamo za održivom budućnosti naselja u uslovima već pokrenutih klimatskih promena. Dakle, „2D“ tretiranje planiranih, projektovanih i grañenih „3D“ pejzažno urbanih struktura svodi ih na beline, koje je neko u bibliji jednom odredio kao „sablast“, pa čak i neku čudnovatu stvar, „nestvar“, neku stvar koja nema ništa sopstveno, nešto što nepripada krugu naše zbilje. Na kraju u takvoj „2D“ karikaturi, stigli smo dotle da se relevantne „3D“ pejzažno urbane celine još shvataju i tretiraju kao demonske strukture. Zato je nji hova „sablast“, verovatno čak iz nekog neobjašnjivog „opreza“, shvaćena kao jedan izdanak (izvor) pseudourbanog diskontinuiteta, a možda i ne gativnog ekološkog(?) nasleña na lokalnom i globalnom planu, pa je to možda razlog njihove volšebne, ali ipak kvazistručne marginalizacije. Možda će ovaj neobični misteriozni, ali više karikirano predstavljen kon tekst vidljivih problema u neodrživom „2D“ planiranju struktura urbanog i predeonog pejzaža, doprineti novom i boljem sagledavanju i čitljivosti pejzažno urbanih struktura u duhu „3D“ terminologije i planiranja, i mož da će jednog dana barem u drugoj deceniji 21. veka probuditi graditeljski razum, imanentni uzvišeni interes i jaku radoznalost. Zato, ako samo ovakvo, možda malo „neobično“ posmatranje stvari mami maštu i podsti če graditeljsku inventivnost i renesansu pejzažne arhitekture, kako to još vide Bojana i Mladen Obad Šćitaroci, verovatno čak i u ovom radu, posto ji dovoljno elemenata da se konačno zaustavi višedecenijsko marginalizu juće i „2D“ spekulativno shvatanje i tretiranje pejzažno urbanih struktura u integrativnoj ili savremenoj „3D“ urbanističkoj teoriji i praksi. Dakako, samo stručno naučne i visokoobrazovne strukture uz zakonodavnu i ad ministrativnu logistiku mogu sistemski eliminisati dosadašnju neodrživu „2D“ teoriju i praksu, ali i doprineti da se integriše i uspostavi svaremena i celovita čitljivost, razumljivost i održivost „3D“ ekourbanog planiranja, pejzažne arhitekture i urbanosredinske realnosti izmeñu socijalnog ambi jenta, te visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura.
151 Isto tako, danas je veoma teško govoriti i o stručnom i naučnom kvalitetu dosadašnjih rezultata i znanja u vezi s tim, jer u Srbiji i njenim užim i širim okvirima nepostoje univerzitetske, a naročito nema naučnih institu cija koje izučavaju pejzažno arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kul turu, umetnost i kulturno parkovno nasleñe. Umesto toga, državni v iso koškolski programi edukacije na fakultetima arhitekture, a volšebno i šumarstva i poljoprivrede u Srbiji i njenom užem i širem okruženju, sem časnog izuzetka na privatnom Univerzitetu „Union Nikola Tesla“ u Beo gradu[35], pod plaštom pejzažne arhitekture plasiraju kvazistručna zna nja o „2D“ tzv. zelenopovršinskom sistemu, zelenilu i sl.[36]. Tako edukovane generacije sa fakultetskom diplomom, već u startu ško lovano proizvode brojna mesta bez identiteta, odnosno pretvaraju i pre vode nasleñene artefakte kulturno parkovne baštine i vrednih autorskih ostvarenja u tzv. neizgrañene, tzv. slobodne, tzv. otvorene, tzv. zelene površine ili prostore, odnosno praznine i posledične elemente urbanog diskontinuiteta. U uzročno posledičnom smislu, ovo je ustvari temeljni proizvod edukativnog ili visokoškolskog zastranjivanja ili nedoslednosti kada je u pitanju neodrživo afirmisanje i uzakonjivanje „patenta“ „3D“=“2D“ i obratno, a pogotovo učenje, iskustvo i znanje o pejzažno arhitektonskom graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i kulturno parkovnom nasleñu, zatim kvazistručne jednostranosti, kao i spekulativne i neodržive, ali verovatno i vrlo uticajne kombinatorike investitorskog ur banizma, korporativnog (profiterskog) biznisa i njegovih protagonista[37]. Takav pristup univerzitetskom edukovanju tokom druge polovine 20. ve ka doveo je do neodržive uspostave obrasca po kojem je „2D“ jednako „3D“ i obratno, što je postala temeljna podloga za posledično uzakonjiva nje „2D“ terminologije. Odnosno, tako školovani kadrovi već decenijama, i danas još fizičke „3D“ strukture pejzažne arhitekture neodrživo svode na „2D“ tzv. zelene površine, koje kao besmislena ravan ne mogu imati ni graditeljski ni kulturni identitet, zatim nemaju fizički subjektivitet, ni urba ni legalitet grañenog „3D“ objekta. Iz toga je proizašlo niz drugih štetnih posledica koje su naročito došle do izražaja u uslovima lokalnih i global nih klimatskih promena. Meñu njima, dovoljno je istaći danas zapostavlje ni ekoreciprocitet izmeñu socijalnih, visoko, nisko i pejzažno grañenih struktura, zatim uzurpaciju, pseudourbanizaciju, redukciju i diskontinuitet delova i celina parkova i drugih „3D“ objekata pejzažne arhitekture u nasleñenoj ili novograñenoj urbanoj supstanci. ZAGAðENJA POD PLAŠTOM KORPORATOKRATIJE Gradograditeljske aktivnosti kroz graditeljsko urbanu istoriju prvobitno su za posledicu imale spontane, a kasnije planski oblikovane i grañene arte fakte i strukture[38]. Njihovo grupisanje na odabranom mestu artikuliše urbanu celovitost, morfologiju, memoriju, geografiju, pejzaž i ambijent sa
152 relevantnim društvenim, ali i visoko, nisko i pejzažno grañenim fizičkim strukturama na lokalnom planu. Takvi gradotvorno organizovani, integrativni i kompatibilni oblici artefaka ta i obrasci urbanih struktura, posledično artikulišu planske urbanosredin ske volumene i celine, morfologiju i sliku grada. Meñutim, okvir planskih aktivnosti često prate i danas već nadmašuju pseudourbane i suburbane aktivnosti koje ostvaruju negativne i čak dugoročno zagañujuće uticaje u grañenom boravištu i životnom staništu[39], što je tokom 20. veka eskali ralo kroz umnožavanje negativnog ekološkog nasleña i negativnih efekata staklene bašte[40]. Sa urbanosredinskog aspekta, naročito su štetni efekti pseudourbanih i spekulativnih kvazipreduzetničkih aktivnosti koje se svode na volšebno i posledično neodrživo pogušćavanje već definisanih urbanih supstrata. Ovakve aktivnosti najčešće idu na štetu nasleñenih pejzažno urbanih vrednosti na raznim lokacijama u grañenom ambijentu, ali i u okvirima gravitirajućeg predeono pejzažnog okruženja[41]. Takvim odnosom prema lokalnom okruženju sve izraženije neracionalne, jednostrane, nekontrolisane i kvazistručne aktivnosti institucionalnih i poslovnih grupa pseudourbanizuju i degradiraju urbanosredinsko boraviš te. Isto tako, iz okvira uzakonjene „2D“ terminologije i sistema urbanog i regionalnog planiranja prostora, gotovo „patentirano“ pri neodrživom spekulativnom svoñenju „3D“ objekata pejzažne arhitekture na „2D“ zele ne površine, maskiraju i stvaraju se spekulativne i koruptivne mogućno sti, čime se daje šansa za aktivnosti uticajnih grupa i korporacija koje posledično i jednostrano eksploatatorski deluju i ustvari agresivno ugro žavaju životnosredinsko stanište. Dakako, naročito korporacije koje su u službi geopolitičkih interesa razvijenih zemalja, nadmeno i vešto postav ljaju svoje uslove izbegavajući na pr. bilo kakva zakonska ograničenja o zaštiti i očuvanju životne sredine. Protagonisti ovakvih liberalnih interesa i ciljeva na lokalnom i globalnom planu vezani su za kapitalističku i imperijalističku fazu moćnog kapitala i maksimizaciju profita bez obzira na socijalne i ekološke probleme i troš kove ili posledice. I dok na jednoj strani tako stvoreni kapital ima svoje uporište u korporativnim sistemima moći, njegovo svemoćno profitersko i eksploatatorsko dejstvo temeljno se vezuje za destinacije tranzicionih i nerazvijenih zemalja. Tako akumulacija kapitala nije vezana za odabrane destinacije bogatih izvorišta sirovina u tim zemaljama, već za centre kor porativne moći. U srpskim prilikama, problem prvobitne nerazvijenosti i tadašnjih oblika planiranja uz industrijalizaciju i demografski bum, najviše se osećao u Beogradu posle Drugog svetskog rata[42]. Ciklična demografska pomera nja na području Beograda i Srbije, ali sa drugim kontekstom, ponovo su eskalirala usled novog demografskog pritiska zbog grañanskog rata i raspada bivše SFRJ 1991. i jednostranog otcepljenja Kosova i Metohije.
153 Ovi dogañaji, bitno su uticali na suburbanizaciju predgraña i pseudour banizaciju vrednih delova i ambijenata nasleñenih urbanih supstanci i lo kalnih zajednica Beograda i drugih gradova[43]. Nažalost, ove dve pošas ti kao rezultat besmislenosti, nesmotrenosti, varvarskog ponašanja, glu posti i egoizma tobože dobronamernih projektanata i kompetentnih egze kutora, odnosno iracionalnog ponašanja prema grañenoj sredini kroz ne suvislo društveno ili zakonsko, odnosno graditeljsko ili komunalno uprav ljanje, a onda i razaranje prostora kao fizičkog i graditeljskog dobra, pos tala su česta[44]. U takvim uslovima, na lokalnom planu dominira umnožavanje negativnog ekološkog nasleña kroz raubovanje sirovina i prostornih vrednosti i nera cionalno upravljanje prostorom. Meñutim, na regionalnom, nacionalnom i globalnom planu, tome uveliko doprinose ratna i druga krizna žarišta koja se u drugoj polovini 20. veka „proizvode“ pod geslom zaštite humanitar nih ili nekih drugih tobožnjih demokratskih prava, čiji je glavni uzročnik i protagonista geopolitički interes razvijenih zemalja. Ovde se neće detaljnije razmatrati ovaj oblik složenih problema, ali treba podsetiti da su to kontinuirane višedecenijske vojne, političke i druge aktivnosti sa nesagledivim posledicama razaranja prostora i uništavanja materijalnih dobara i ljudskih resursa, koje svakako nisu zanemarive. Tu su naročito izraženi razni oblici kontaminacije lokalne zajednice i životne sredine nedozvoljenim sredstvima, kao što su upotreba vojnih efektiva, naoružanja i bojevih glava sa osiromašenim uranijumom, što redovno prate nedozvoljena trgovina ljudima, drogom, zatim korupcija i druge po šasti i akcidenti o čemu svakodnevno izveštavaju pisani, audio i vizuelni mediji. Takve vrste proizvedenih kriza u drugoj polovini 20. i početkom 21. veka traju i po nekoliko decenija kao rat u Avganistanu, rat u Iraku, grañanski rat i raspad bivše SFRJ, jednostrano otcepljenje Kosova, najnoviji rat u Libiji i dogañaji u Siriji..., i one u velikim procentima štetno utiču na smrt nost stanovništva, razaranje urbanog (gradova i drugih naselja), regional nog i državnog prostora. Poseban je problem razaranje naselja i privred nih kapaciteta, umnožavanje negativnog ekološkog nasleña na takvim kriznim žarištima, zbog čega najviše ispašta lokalno stanovništvo ali i cela Planeta, jer umnožena zagañenja usled ratnih dejstava takoñe svako dnevno utiču i uveliko pojačavaju negativne efekte staklene bašte. Eskaliranje napred pomenutih pošasti urbanizacije, zatim ratnih, ekonom skih, političkih i socijalnih kriza nakon 70 tih godina 20. veka i njihov ve ćinom pojačavani intenzitet u današnjoj sveopštoj finansijskoj, ekonom skoj, društvenoj, graditeljskoj i ekološkoj krizi i tranzicionim okolnostima, svakako predstavlja agresivnu i vrlo preteću varijantu lokalnih oblika za gañenja, uništavanja i redukcije volumena ekourbanih i životnosredinskih resursa. Pored hemijskih, evidentni su fizički, estetski, socijalni i drugi ob
154 lici zagañenja, što bitno i dugoročno utiče na zagañenje vazduha, pejzaža i održivi opstanak i ekourbani razvoj lokalnih zajednica[45]. Zato je još Deloska deklaracija istakla kako je neophodno traženje takvog svetskog poretka kojim bi se isključio rat, zatim kojim bi se zaustavila eksplozija stanovništva, obezbedila hrana kako bi se sprečilo gladovanje, ali i zaustavila zagañenja životne sredine preduzimanjem mera u cilju re šavanja nesklada izmeñu mogućnosti i želja koje postoje u mnogim zem ljama sveta[46]. Svi njeni ciljevi su aktuelni i danas. Refleksija korporatokratije na gradograditeljstvo Izraženije delovanje korporatokratije vezano je za drugu polovinu 20. ve ka. Na njene pojavne oblike i uticajno delovanje na gradograditeljstvo ukazala je i Nan Elin[47]. Ona polazi od raznih kritika društva i gradova koje su pojačale svoje dejstvo naročito nakon Drugog svetskog rata kada važnost mesta (genius loci) postaje sve manje bitna, a značaj protoka ljudi, ideja, kapitala i masmedija ubrzano raste. Ovaj istorijski dogañaj bio je prekretnica koja je u drugoj polovini 20. veka doprinela jačanju korporativnog kapitalizma. To je učvrstilo meñunarodni sistem moći, a stabilizovalo je i snagu vere u linearni napredak, apsolutne istine i racio nalno planiranje. Na tom principu uveden je „opšti ili visoki modernizam u kome uloga tržišta postaje sve uticajnija“. Tako ostvareno rastuće bogat stvo i snaga tržišta postalo je uticajno u svim oblastima života, što je podstaklo potrebe za masovnom izgradnjom industrijskih, saobraćajnih, stambenih i drugih kapaciteta. Već 60 tih godina 20. veka rezultat ovih aktivnosti pokrenuo je kritiku ur banizma koji je postao ružan, sterilan, omrznut, represivan i antidruštven, što je doprinelo oživljavanju antimodernizma ili postmodernizma. Najviše se zameralo nedostatku prostora kao posledici ubrzanja globalnih tokova [48]. To je dovelo do razaranja postojećih gradskih supstanci, masovne proiz vodnje stambenih zgrada i izgradnje izolovanih struktura u moru tzv. zelenila i tzv. neizgrañenih, tzv. slobodnih i tzv. otvorenih prostora koje Oskar Njuman (Oscar Newman) naziva „nebranjeni prostor“[49], naročito u američkim centralnim gradovima i evropskim predgrañima. Na ovaj oblik ekstenzivne decentralizacije uticala je atomska eksplozija u Hirošimi i Nagasakiju koja je porazila teoriju gusto naseljenih gradova. Uz ovaj istorijski povod, na decentralizaciju su uticale i nove saobraćajne tehnolo gije, spekulacije sa nekretninama, državnim donacijama i modernim pla nerskim teorijama u vezi proširivanja i razdvajanja funkcija, kao i uvoñe nje „2D“ umesto „3D“ terminologije u edukativnu, zakonodavnu, planer sku i graditeljsku teoriju i praksu. Ovo i jeste bio snažan povod arhitektima, planerima i korisnicima urbano sredinskog boravišta da se shvati i sagleda potreba uvoñenja imanentnih promena, kako bi se poboljšalo fizičko okruženje i umanjio
155 osećaj usamljenosti i nesigurnosti koje ono izaziva. Ipak, preduzete aktiv nosti u Americi nisu dale očekivani rezultat, jer je većina onoga što je bilo urañeno 60 tih godina 20. veka na estetskom, društvenom i političkom planu, zajednički omalovaženo od sopstvenih gradograditelja kao i njiho vih korisnika. U takvim okolnostima kritika je proglasila smrt arhitekture uviñajući tobože izvesne pozitivne promene u oblikovanju ljudskog okru ženja. Dakako, te pozitivne promene sagledive su samo kroz prizmu istra živača entuzijasta koji jedino u izvornom narodnom graditeljstvu vide identitet, uticaje i proizvode anvironman (environment) dizajna[50]. U vezi s tim pokušajima da se unapredi kvalitet urbanosredinskog bora višta Dejvid Lej prvi put pominje formiranje korporativnog urbanog pejza ža koji je kao proizvod narastajućeg korporativnog društva postao zaveš tanje savremenog (modernog) pokreta. Nada u pozitivne promene kada je u pitanju oblikovanje, kapacitet i odnos izmeñu visoko, nisko, pejzažno i društveno grañenih struktura, bila je kratkog daha, jer se izmeñu 60 70 tih godina 20. veka javljaju kritike „da je planiranje i projektovanje mo dernog grada model za nedostatak prostora, putokaz za anonimne, bez lične prostore, ogromne konstrukcije i autoputeve“. Svakako, ovaj kritički stav Dejvida Lej a bio je usmeren protiv „funkciona lističkog okruženja – nedostatka prostora kao posledice centralizovanog korporativnog odlučivanja, standardizacije i gubljenja ljudske srazmere u naprednom industrijskom gradu“[51]. Pored toga, u okvirima anonimnih i bezličnih prostora korporativnog biznisa prepoznatljive su i gradske tzv. zelene površine označene zelenom bojom u starim i novim zonskim i plansko urbanističkim dokumentima, za koje S. Pegan kaže da okružuju zgrade, nemaju karakteristike ni parka ni vrta i da su nedorečene u smislu ideje ureñenja i korišćenja[52], a B. i M. Obad Šćitaroci kažu da predstavljaju „zelene pustinje“ koje služe ljudima, ali ih oni i nevide, jer su bez graditeljskog i stilskog identiteta, a nude sve i ništa. Osim pomenutih oskudnosti urbanosredinskog boravišta, i centralizovano korporativno odlučivanje ukazuje da arhitektura može biti u funkciji političkih i drugih manipulacijskih namera. U vezi s tim, Doug Dejvis citira Leona Krira koji kaže: „klasična arhitektura je bila najplemenitiji instru ment politike i propagande kroz hiljade godina i u svim velikim kulturama i na svim kontinentima“[53]. To govori da kroz graditeljsko urbanu istoriju uticaji na arhitekturu i gra dograditeljstvo imaju svoj dugotrajni kontinuitet. Meñutim, u današnjim uslovima korporativno odlučivanje ima ekstremno veliki, a iznad svega štetan uticaj na arhitekturu i urbanosredinsko boravište, i on u sasvim prikrivenom obliku afirmiše njen preteći imperijalistički i korporativni pod tekst. Ovo potvrñuju još rani primeri izgradnje novih gradova u francu skim kolonijama 1900 1930. g. Naime, u kontekstu geostrateških interesa francuske kolonijalne politike, vidljivo je kako njena intervencija u stvar nosti uništava lokalnu ekonomiju, „povećavajući jaz izmeñu bogatih i siro
156 mašnih, udaljavajući domorodačko stanovništvo od njihovih kulturnih tra dicija. Nastojeći da zaustave razvoj lokalne kulture, francuske tehnokrate su osigurale zavisnost od francuskih usluga, tržišta i tehnologija“[54]. U drugoj polovini 20. veka moći korporativnog biznisa vešto funkcionišu čak i u vreme svetske recesije u prometu nekretnina 1989. g. i aktuelnih finansijskih potresa sa Volstrita (Wall Street) u Americi od 2008. g., koje su ustvari i izazvale današnju veliku krizu i u oblasti gradograditeljstva. Njihovim moćnim delovanjem došlo je do izbacivanja manjih i slabijih graditelja na tržištu nekretnina, čime je data prednost globalnom kapita lu, pa i jačanju ovakvog smera na uticajnom svetskom tržištu. U želji da vešto iskoriste simbole moći, „klijenti velikih udruženja poručuju arhitekte „zvezde“ da projektuju zgrade, kojima dodeljuju status i priznanje korpo racija, što pomaže da „prodaju“ svoj korporativni identitet obezbeñujući živopisno „pakovanje“ za to, kao što bi komercijalni umetnik učinio to za druge proizvode. (...) Primeri „potpisanih zgrada“ od strane „arhitekata zvezda“ uključuju zgradu AT & T u Njujork Sitiju Filip Džonsona i Džona Burgea, Humana Corporation u Luisville u, Kentaki, arhitekte Mišela Gra vesa i Kevin Rošeovi monumentalni kampusi za General Foods u predgra ñu Njujork Sitija, a i za grañevinsko preduzeće Bouyges u predgrañima Pariza“[55]. Znači, korporatokratija je uveliko komercijalizovala arhitekturu i izazvala je prezir, razočarenje i gañenje. Zato mnogi arhitekti „danas teže da i sa mi postanu važni učesnici u kapitalističkoj ekonomiji. Oni se prilagoñavaju korporativnim modelima u svojoj sopstvenoj praksi, stvarajući simbole moći za njihove korporativne poručioce i čak šireći svoj repertoar proiz vodnje“, pa u tom očajničkom pokušaju nastoje da utvrde mesto opstan ka na ivici egzistencije[56]. Takav veišedecenijski odnos prema urbano sredinskom boravištu koji je posledica maksimizacije kapitala bez obzira na ekološke i druge posledice, doprinosi najviše redukciji pejzažno urbanih struktura i umnožavanju negativnog ekološkog nasleña. Takvo stanje stvari, govori o bitno smanjenim pejzažno urbanim kapacitetima, odnosno neusklañenom ekoreciprocitetu izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura, koje još uvek ima svoje uporište u profiterski intrigantnom i prihvatljivom, ali i ekološki neodrživom „2D“ planiranju. I zato nije slučajno što Konstantinos Doksijadis sa ekističkog aspekta ka že „svi mi činimo zločine u arhitekturi“. On čak kaže: „i sebe smatram jednim od njih i kao takav na ovom mestu priznajem sledeće“: ne ulaže mo napor da se u tome zaustavimo, ne pokušavamo ni da priznamo ove zločine, ne pronalazimo uzroke ovih zločina, i ne odupiremo se alarmant noj stopi njihovog rasta [57]. A u vezi s tim, da je arhitektura danas još višе izgubila kompas kroz egzibicionizam Rema Kolhasa i sličnih, da je m² ono što diktira arhitekturu, zbog čega linearni rast dominira umesto održi vog ekourbanog razvoja. Zato su zagañenja u prostoru najstrašnija i po
157 gubna, što sa velikim ogorčenjem i zgražanjem potvrñuje i naš savreme nik i stvaralački opredeljeni buntovnik i tradicionalista Spasoje Krunić[58]. Refleksija korporatokratije na prostor i njegove korisnike U drugoj polovini 20. i na početku 21. veka meñu novije oblike delovanja korporatokratije spada i njeno razgrañujuće socijalno, ali i prioritetno eks ploatatorsko, neestetsko, iritantno i drugo zagañujuće delovanje na urba ni i regionalni prostor, što svakako ima reperkusije na umnožavanje ne gativnog ekološkog nasleña, pa posledično i na životnosredinsko stanište. To je izraženo kroz učešće korporatokratije u implementaciji i zastupanju geostrateških interesa bogatih zemalja i njeno sadejstvo na pr. sa mre žom odabranih poslovnih i obaveštajnih agencija i privatnih korporacija koje čine najveće i najtajnovitije obaveštajne sisteme toga tipa u svetu, i koje zagovaraju maksimizaciju kapitala bez obzira na ekološke i druge posledice[59]. One zavisno od interesa uspostavljaju, nameću i diktiraju saradnju sa „odabranom“ (korumpiranom) elitom u zemljama tranzicije i trećeg sveta. To je uhodani sistem moćnih korporacija i agencija, koje preko koncesija kao pristupnog oblika i drugih poslovno i znatno agresivnijih sistema za počinju eksploataciju privrednih, prostornih i drugih bogatstava i vredno sti. Naime, već je poznato da se izvori vode[60] i mineralni kapaciteti i vrednosti, zatim prostorni i drugi sirovinski resursi kao temelji privrednih, ekonomskih, gradograditeljskih i drugih razvojnih aktivnosti po netržišnim cenama, a suprotno lokalnom socijalnom i nacionalnom interesu i načeli ma održivog razvoja, prepuštaju eksploatatorskim i osvajačkim (porob ljivačkim) interesima, spekulacijama i uticajima raznih korporatokrata. To naročito dolazi do izražaja u momentu kada bilo koja od tranzicionih ili trećih zemalja dobije neki od kredita Meñunarodnog monetarnog fonda i Svetske banke. Tada na scenu stupaju velike korporacije koje ustvari pre ko moćnih i visoko pozicioniranih specijalnih agenata, zaštitnika, protago nista i lobija postaju realizatori infrastrukturnih projekata kakvi su elektra ne, saobraćajnice, crpilišta vode, nafte, uglja i drugih industrijski važnih sirovina[61]. Meñutim, za slučaj prekidanja započete saradnje ili finansijske nemoći tranzicione ili nerazvijene zemlje, one kao prikriveni protagonisti i egzeku tori geopolitičkih interesa razvijenih, uz sopstvenu graditeljsko poslovnu strukturu učestalo uslovljavaju i izgradnju „sopstvenog bezbednosnog“ sitema. Zbog zaštite geopolitičkih interesa razvijenih, ovi tobože bezbed nosni kompleksi ureñuju se kao suburbane i nimalo vaspitne naseobine. Shodno njihovoj bezbednosno interesnoj ulozi, te naseobine u pravilu su organizovane tako da stvaraju utisak privremenosti, ali nedvosmisleno imaju militantnu strukturu vojne baze[62]. Ipak, u odnosu na potrebe „sopstvene bezbednosti“, njihova uloga je znatno složenija, zbog čega često čine obrazac i štit za oblike korupcije, zagañenja životne sredine,
158 pseudourbanizacije, ali i „vodenički kamen za mlevenje (pranje!? op.a.) novca“[63] uz pojavu i dejstvo drugih štetnih efekata na uže i šire okruženje. Tako uspostavljeni „poslovni“ (vazalni) odnosi izmeñu vešto nametnutih, uključenih i visoko zaštićenih privatnih korporacija, te nepo voljno ekonomski pozicioniranih, iscrpljenih i kreditnim zaduženjima us lovljenih tranzicionih i nerazvijenih zemalja, sasvim svesno, jednostrano, nekontrolisano, neodgovorno, neodrživo i najdirektnije se ignorišu načela održivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom nivou. U vezi s tim Džon Perkins u svojim knjigama jasno upozorava na opas nost od „virusnog oblika kapitalizma“[64]. On čak ističe da je to posebna vrsta kapitalizma čiji cilj poslovanja jeste maksimizacija profita, i to bez obzira na socijalne i ekološke probleme i troškove ili posledice kontamina cije i degradacije prostora. Zatim u tom kontekstu, sledi neodrživa dere gulacija poslovanja i ukidanje propisa, a potom i sveopšta privatizacija koja je imperativ pretvaranja država u puke priveske privatnog korpora tivnog biznisa[65]. Osim toga, moćne korporacije dolaze u tranzicione i nerazvijene zemlje sa gotovim projektima za instalisanje i izgradnju svojih eksploatatorskih kapaciteta kao u već pomenutom francuskom slučaju 1900 1930. g.[66]. Takva njihova svemoć i arogancija posledično ignoriše i redovno neuva žava domaće uslove, projektante i graditelje. U tom kontekstu nepoštuje se ni genius loci, ni lokalni identitet graditeljske kulture i tradicije, a još manje je bitan proporcionalan i održiv odnos izmeñu visoko, nisko i pej zažno grañenih fizičkih struktura, održivi urbani kontinuitet nasleñene ili novograñene urbane supstance itd. U regionalnim relacijama poseban problem predstavljaju vojne baze. Jed na od njih je i Camp Bondsteel kod Uroševca[67] čije vojno naoružanje, uranska i druga municija, ali i graditeljski i vizuelno nimalo atraktivne ni privlačne fizičke strukture, kontaminiraju ogroman prostor na kojem su locirane (600 ha.), pa i onaj uže i šire gravitirajući volumen. Osim toga, ove militantne tvorevine sa dugovečnim, fizičkim strukturama ograñene su vizuelno deprimirajućim visokim zidovima, stubovima i bodljikavom žicom. Ovakva slika i predominantni vojni sadržaji i volumeni, zatim de gradirani lokalni i regionalni pejzaž i geografija i izobličeni duh i memorija (genius loci), sasvim su u suprotnosti sa prethodnim i savremenim civil nim životnim, estetskim i bezbednosnim smislom grañene i životne sredi ne, ali i savremenim načelima održivog razvoja. To je ustvari pseudo i suburbana tvorevina, jer nije deo nijednog usvojenog prostornog ili urba nističkog plana. Za civilno stanovništvo posebno su problematične prateće strukture za zabavu tako instalisanih vojnika koje se umnožavaju u naseljima i grado vima u njihovom okruženju. Zato na pr. „u Italiji malo malo dolazi do de monstracija čiji učesnici traže ukidanje američkih baza“[68]. Po specifič nom načinu projektovanja[69], izgradnje, namene i lociranja, one pod
159 plaštom „humanitarnog“ delovanja neodrživo militarizuju civilno stanovni štvo, a posebno zagañuju lokalni i regionalni prostor. To nije slučajno, jer vojne baze zagañuju čovekovu, a naročito dečiju svest, te uži i širi pre deono pejzažni volumen. U psihologiji ljudi, a naročito kod dece koja ih voljno ili nevoljno posmatraju i podnose, predstavljaju ogledno dobro ko je (ne)posrednim dejstvom postepeno promoviše i afirmiše, a sledstveno tome i instališe nepoželjni i neodrživi militantni uticaj, odgoj i ponašanje na duži rok. Tako, u većoj ili manjoj meri one isključivo jednostrano podstiču, ohrab ruju i pothranjuju snagu sile i moći, koje u psihi dece i odraslih prenosivo podstiču militantne manire agresivnosti i govora mržnje. Njihovo usvaja nje manifestuje se kroz militantne oblike dečijih igara i ponašanja u urba nosredinskom boravištu, ali i u ostalim delovima gravitirajućeg užeg i šir eg predeono pejzažnog okruženja. To svakako izaziva otpor i strah kod većine civilnog stanovništva, naročito roditelja koji se nose sa ovim složenim problemima i demonstrativno ističu svoje opravdane razloge protiv militantnih tvorevina, pa i naoružanih vojnika. Osim toga, njihova cena izgradnje i ostali prateći godišnji troškovi održa vanja i angažovanja vojnika predstavljaju veliki trošak[70], koji bi dobro došao kao solidna godišnja pomoć nerazvijenim i tranzicionim zemljama. Time bi se postigle znatno veće koristi koje bi i te kako mogle biti u skladu sa principima održivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom planu.
Sl. 10. Deo ograde i kompleks Kamp Bondsteel, Uroševac Eko krize i redukcija ekourbanih volumena Uz sav ekstremizam prvobitnog sektorskog, a danas investitorskog i kor porativnog urbanizma, kao i pseudo i suburbanizacije predeonog pejzaža i definisane urbane supstance[71], sve veći problem postaje liberalni ob lik ekonomije koja danas već ima svog mutanta. To je razarajuća i neodr živa paradigma „virusnog kapitalizma“[72] čiji je jedini cilj maksimizacija profita bez obzira na socijalne i ekološke probleme, štete, troškove i pre teće opasnosti sa apokaliptičnim nagoveštajem. Taj oblik kapitalizma da nas dominira, jer njegovi zagovornici i protagonisti imaju sistemsku moć koja im omogućava da bilo gde u svetu izbegavaju, odnosno koruptivno,
160 moćno i agresivno odbijaju bilo kakvu obavezu poštovanja zakona u oblasti zaštite životne sredine[73]. Iz ovog je jasno da korporatokratija i liberalni kapitalizam temeljno zane maruju svest o limitiranosti egzistencijalnog prostora i drugih prirodnih resursa, iako se sa visokog nivoa Ujedinjenih nacija već decenijama upo zorava na problem negativnog ekološkog nasleña, energetske, sirovinske i socijalne krize još od 70 tih godina 20. veka. Ovakvi problemi postali su temeljni uzrok globalne političke, ekonomske i socijalne krize s kojom se i nadalje umnožavaju i lokalni ekourbani problemi gradova i naselja u Srbiji i njenom užem i širem okruženju. Ove činjenice na lokalnom i globalnom planu dovele su do uvećanja socijalnih razlika, a potom i do polarizacije problema izmeñu ekologije i ekonomije, što je imalo svoj poseban uticaj na eroziju moralnih i kulturnih standarda i ponašanja prema urbanom prostoru kao boravištu i životnom okruženju kao staništu. Svakako, takav oblik tenzije uz dodatni preteći teret negativnog ekološkog nasleña i staklene bašte, imao je po sredan uticaj na zaoštravanje odnosa u okvirima složene, uzročno posle dične, funkcionalne i održive sistemske paradigme „ekologija ekonomija zajednica znanje kultura prostor“. To govori da kvalitet života i prevazila ženje ovakvih složenih problema u urbanosredinskom boravištu i životno sredinskom staništu, uveliko zavisi od uspostave ravnoteže izmeñu ovih težišnih relacionih tačaka i uzročno posledičnih veza i odnosa[74]. Meñutim, i pored uvoñenja, artikulisanja, usvajanja i afirmisanja „3D” in tegrativnog urbanističkog planiranja 70 tih godina 20. veka, sadašnje stanje stvari u grañenoj i životnoj sredini, još nije nagovestilo ni dalo očekivane pozitivne, odnosno održive ekourbane efekte opstanka i raz voja u uslovima izazvanih i pretećih lokalnih i globalnih promena. U Srbiji i njenom okruženju, polarizacija ovih problema u grañenim sredi nama prisutna je i izražena u prvoj fazi zbog posleratne ekonomske ne razvijenosti i siromaštva, a u drugoj fazi nakon raspada SFRJ 1991. g., zbog tranzicionog stanja stvari i odnosa u procesu razvoja i trasiranju puta ka evropskim integracijama. Meñutim, ovakav oblik polarizacije još je značajnije prisutan i izražen u razvijenijem delu sveta meñu protagonistima i pristalicama granične eko nomije. Tu su dominatno prisutne eksploatatorske potrebe „neograniče nog rasta“ u okvirima ekscentričnog i neumerenog, a iznad svega liberal nog, provokativnog, problematičnog i neodrživog raubovanja planetarnog bogatstva za potrebe jednostranog i ekspanzionog umnožavanja kapitala od strane zemalja čije su ekonomije utemeljene na osnovama liberalnog kapitalizma. “Ovakvi stavovi ekonomije suprotstavljeni su u odnosu na principe održi vog razvoja, jer u konceptu održivog razvoja, pojam „rasta“ označava kvantitativno širenje u okviru fizičke dimenzije ekonomskog sistema, a
161 „razvoj“ podrazumeva kvalitativne promene ekonomskog sistema u pro storu, u skladu sa kapacitetom životne sredine“[75]. Dakle, ovde se radi o novom obliku posebno štetnih lokalnih i globalnih korporativnih aktivnosti koje izazivaju i ostvaruju dugoročno negativne posledice naročito u privrednom, ali i u socijalnom, kulturnom, graditelj skom, prostornom i ekološkom smislu. Njihovo agresivno dejstvo uz osta le štetne aktivnosti na lokalnom nivou, uveliko umnožava i vidljivo gene riše, usložava i prenosi ekoprobleme i na globalni nivo. Hteli mi to ili ne, uz takve moći i agresivna dejstva korporativnih aktiv nosti, sasvim posledično i lokalni kvazi investitori dobijaju krila. I narav no, u vezi s tim afirmišu pseudourbanizaciju i suptilno nalaze svoje pute ve za koruptivni i spekulativni zamah, koji je dakako oportun održivom opstanku i razvoju, lokalnoj kulturi i tradiciji. To je svakako dodatni i ohrabrujući impuls i signal više za aktiviranje i ojačavanje lokalnih lobija, koruptivnih grupa i pojedinaca, ali i njihovu agresivnu produkciju neodrži vog podstandardnog urbanog tkiva. Tako se potpuno zanemaruje ekore ciprocitet izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura i održivi urbani kontinuitet. I konačno, to je način kojim se svesno ili ne svesno ostvaruje, stimuliše i podstiče lokalno i globalno koruptivno sadej stvo, koje temeljno saučestvuje i participira u kontaminaciji, redukciji i degradaciji lokalnog graditeljskog identiteta, prostorno pejzažnih vredno sti, umnožavanju negativnog ekološkog nasleña, a onda i pretećih efeka ta staklene bašte i posledičnih klimatskih promena. Svemu tome, na ruku još idu urbanistički dokumenti i zakonodavna regu lativa sa kvazistručnom „2D“ terminologijom i kvazipatentima, koji čine temeljnu podlogu za pseudo i suburbanizaciju nasleñene ili novograñene urbane supstance. Ovakav neodrživi odnos prema prostoru kao ograniče nom resursu, samo doprinosi pojačanom umnožavanju i dejstvu pretećih izazova i efekata, zbog čega se sada nalazimo u kritičnom trenutku zem ljine i gradograditeljske istorije[76]. U širim relacijama, tu se pre svega misli na zaštitu ugrožene vitalnosti životnosredinskog staništa, a u užim se misli na uspostavu, zaštitu i oču vanje ekourbane vitalnosti urbanosredinskog boravišta. To samo pokazu je koliko nije održiv jednostrani i nekontrolisani korporatokratski cilj „ma ksimizacija profita bez obzira na konsekvence“ kao lokalno razarajući i globalno preteći proces. Meñutim, na lokalnom planu ništa manje nije važno neodrživo svoñenje objekata pejzažne arhitekture na „2D“ tzv. otvorene, neizgrañene i slobodne praznine, nemesta i nеоbјеktе, zatim njihovo svrstavanje u stožere nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, pa i višedecenijsko ignorisanje i marginalizovanje ekoravnoteže izmeñu pej zažnih, visoko i nisko grañenih fizičkih struktura kada je u pitanju planira nje, izgradnja, zaštita i očuvanje održivog kvaliteta i vitaliteta urbanosre dinskog boravišta.
162 „TAČKA PREOKRETA“ KAO SPASONOSNI ZAOKRET Meñutim, danas sve više u nerazvijenim i tranzicionim zemljama pod plaštom demokratije i raznih oblika integracije, odnosno pod geslom soci jalnog, ekonomskog, kulturnog i drugih oblika razvoja, prikriveno se pla sira profitersko, jednostrano, moćno, agresivno, nehumano, neekološko i neodrživo inkorporiranje i dejstvo korporatokratije. Njeni ciljevi maksimi zacije profita bez obzira na umnožavanje negativnog ekološkog nasleña, koje samo generiše sve štetnije i već kataklizmične efekte staklene bašte, zatim neracionalno eksploatisanje prostora sa štetnim efektima pseudour banizacije i ostalih štetnih posledica, direktno su u suprotnosti sa koncep tom održivog opstanka i ekourbanog razvoja. Ipak, sve lokalne zajednice danas imaju potrebu za održivim, pravednim i mirnim ambijentom i svetom, i u tom kontekstu preko grañanskih asoci jacija i relevantnih institucija lokalne i nadlokalne vlasti nužno afirmišu i ukazuju na „tačku preokreta“ da bi blagovremeno, a prema nekim proce nama barem do 2050. g. (!?), institucije, poslovne grupe i pojedinci svih država preduzeli i učinili sve da se postigne neophodno, ili barem mini malno smanjenje svih oblika zagañenja. To je nužno, kako antropogeni faktor svojim jednostranim ili nekontrolisanim aktivnostima i delovanjem ne bi uticao na dalje povećenje prosečnih vrednosti temperature (otoplja vanje) na Planeti Zemlji. Suočavajući se sa umnoženim i pretećim efektima i narušenim kvaliteta ma životnosredinskog staništa moramo se priupitati, imamo li, i još koliko nam preostaje vremena za uspostavu održivog opstanka na bogomda nom ovozemaljskom staništu? Ovo aktuelno pitanje je važnije od svih drugih pitanja. Tu se dakako radi o životnom pravu svih živih zajednica koje prethodi svim pravima i demokratskim slobodama[77]. Naravno, to pravo na zdravu životnu sredinu predstavlja i najveću obavezu ljudskoj vrsti, jer je najodgovrnija za umnožavanje ekoloških problema, ali i za saniranje neodrživog stanja u koje je kroz višedecenijsku neodgovornost dovela ceo biodiverzitet[78]. U vezi s tim, predominantni profiterski interesi u proizvodnom, industrij skom i posledičnom graditeljskom i urbanom razvoju tokom 20. veka, kao i neblagovremena kontrola ovih i drugih oblika ljudske pohlepe i štetnog dejstva na grañenu i životnu sredinu, očito su poprimili zabrinjavajuće razmere na manje ili više resursno bogatim i posledično ugroženim lokali tetima. Profiterska okupiranost i nezajažljivi ekonomski apetiti u sopstve nom životnom okruženju, uveliko je doprinela podsticanju i razvoju nega tivnog ekološkog nasleña i ekourbane (ne)kulture u grañenoj sredini kao urbanosredinskom boravištu, ali i pretećim klimatskim promenama na ši rem životnosredinskom planu. Zbog dugotrajnog neodgovornog odnosa prema ograničenim mogućnosti ma našeg prirodnog Doma kroz ceo 20. i prvu deceniju 21. veka, našli
163 smo se pred kataklizmičnim opasnostima i posledičnom periodu previra nja[79] koji postupno, ali još uvek sporo prerasta u proces potrage za održivom vizijom trajanja u budućnosti. Ozbiljni problemi opstanka i razvoja ljudske i drugih živih zajednica, podstakle su razne eksperte i nadležne institucije na meñunarodnom nivou, da u kontekstu sa izazovi ma i pretnjama za budućnost čovečanstva razmotre ekološke probleme i ponude rešenja izlaska iz krize koju generišu izazvane klimatske promene na lokalnom i planetarnom nivou. Rezultat te brige i angažovanja u poslednje tri decenije 20. i prvoj dece niji 21. veka jeste novo čitanje davno poznatog, a danas obnovljenog, ponuñenog i afirmativnog modela održivog razvoja[80], koji su pre 150. godina započeli šumari[81] i koji se danas sa nivoa Ujedinjenih nacija nu di i afirmiše kao moguće i održivo rešenje za budućnost čovečanstva uz snažnu logistiku naučnih institucija i drugih autoriteta. Brojni i sve učesta liji meñunarodni skupovi sa tog visokog nivoa, poručuju i apeluju na us vajanje održivog modela, zatim na potrebnu ozbiljnost i odgovornost lo kalnog integrisanja i sprovoñenja njegovih temeljnih principa o opstanku i ekourbanom razvoju. U vezi s tim, naročito nakon što je koncept i načela održivog razvoja zvanično proklamovan Bergenskom deklaracijom iz 1990. godine[82], podstiče se i ukazuje na potrebu stvaralačkih i kreativ nih oblika rada i delovanja od najnižih do najviših naučnih, stručnih i ad ministrativnih institucija u svim oblastima ljudskih aktivnosti. To samo ukazuje da antropogeni faktor mora već jednom ozbiljno shava titi, razumeti, tumačiti i afirmisati u pozitivnom kontekstu „tačku preokre ta“, dakle u smislu blagovremenog, racionalnog i mudrog izlaska iz prete ćeg ekološkog lavirinta kojeg je decenijama nekontrolisano i jednostrano proizvodio, nesmotreno i neoprezno generisao. Zato, da bi se ipak izbegle najgore apokaliptične pretnje planetarnih razmera, hitno je potrebno sprečiti toliko snažnu i preteću agresiju i tiraniju koruptivne korporativne globalizacije uz preporuke koje u tom smislu sintetizuje i afirmiše već citirani John Perkins u svojim delima. ZAKLJUČAK Dosadašnje neodrživo „2D“ planiranje struktura urbanog i predeonog pej zaža u uslovima klimatskih promena u ovom radu, jasno ukazuje na pro bleme planiranja fizičkih struktura pejzažno arhitektonskog graditeljstva. Strukture urbanog i predeonog pejzaža temeljno su vezane za pejzažnu arhitekturu, ali im je već decenijama iz spekulativnih razloga i sasvim ne održivo poništena treća dimenzija. U uslovima lokalnih i globalnih klimat skih promena to je dovelo do njihove redukcije i posledičnog umnožava nja negativnog ekološkog nasleña na lokalnom urbanosredinskom i širem životnosredinskom nivou.
164 Na taj način, zapostavljeno je da izmeñu pejzažne arhitekture, urbaniz ma, ekistike, arhitekture, regionalnog planiranja, antropologije i drugih disciplina koje participiraju u izgradnji gradova i naselja postoji tradicio nalna povezanost i kauzalnost. Isto tako, zahvaljujući uzakonjivanju „2D“ terminologije pejzažna arhitektura je u drugoj polovini 20. veka neodrživo svedena na znanja o hortikulturi, puko ozelenjavanje i sl., iako su pred met njenog interesa planirani, projektovani i grañeni objekti, strukture i artefakti pejzažno arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno parkovnog nasleña. U tom kontekstu, prioritet bi morala imati istraživanja, analize i sinteze sa aspekta stalnosti i promena ideja i njihovih oblika, odnosno o pejzažno graditeljskim fizičkim („3D“) strukturama i paradigmama, oblicima i sistemima, vrstama i tipologiji objekata, artefakata i celina, umesto dosadašnjih jednostranih „2D“ ili vir tuelnih traktata o tzv. zelenim površinama ili zelenopovršinskom sistemu, tzv. zelenilu ili sistemu zelenila itd., koji su kao „2D“ antisitemi oportuni relevantnom i jedino mogućem i održivom „3D“ sistemu pejzažno urbanih struktura. Isto tako, posebno je važna eliminacija neodržive kvazistručne „2D“ ter minologije i uspostava jedino relevantne, integrativne, kompatibilne i održive „3D“ terminologije. Rezultat ovakvog sagledavanja i pristupa ove složene problematike, mora biti savremeno ili integralno planiranje, pro jektovanje i izgradnja „3D“ objekata, struktura i artefakata pejzažno arhi tektonskog graditeljstva. A to, u slučaju ekourbanističkog planiranja znači primenu istog nivoa detaljnosti za visoko, nisko i pejzažno grañene fizičke strukture, umesto dosadašnje više zastupljene brige i naklonosti za tobo že važnije visoko i nisko grañene u odnosu na tobože manje važne i ustvari marginalizovane pejzažno grañene strukture, koje su u raznim plansko urbanističkim dokumentima markirane i legendirane pod „2D“ sloganom tzv. zelene površine. U vezi s tim, poznato je da planiramo, projektujemo i gradimo visoke, niske i pejzažne objekte, strukture i artefakte. Svi ovi objekti imaju tri dimenzije sa ili bez zidova. Znači, iako neki planirani, projektovani i gra ñeni objekti nemaju zidove, oni su ipak urbane punine bez zidova koje imaju svoju namenu, funkcije, zatim graditeljski, kulturni, socijalni i gra dotvorni identitet, fizički („3D“) subjektivitet, urbani i regulativni legalitet, na osnovu čega ovakve „3D“ jedinice i jesu ustvari stožeri poželjnog urbanog kontinuiteta. I upravo takvi kakvi jesu, sa ili bez zidova, oni su urbanosredinska potreba i njen funkcionalni, estetski i ambijentalni deo, bez koga je nezamisliv njegov planski definisani, regulativni i grañeni okvir. To govori, da planski pejzažno urbani objekti, koji su takvi kakvi je su, zadovoljavaju planske, fizičke i ljudske potrebe, i na taj način ispunja vaju i kao planska i grañena punina tvore poželjni i održivi urbani konti nuitet i definišu plansku urbanu supstancu, strukturu i volumen. Njihovi egzaktno planirani kapaciteti i mesta izgradnje formiraju i artikulišu de
165 finisanu gradotvornu strukturu, ikonografiju i morfologiju, koje su zasno vane na implementaciji održivih principa ekoreciprociteta izmeñu visokih, niskih, pejzažnih i društvenih struktura. Tako utemeljeno artikulisanje „3D“ svojstava objekata pejzažne arhitek ture nije nikakvo novo naučno otkriće. To je samo logičan izlaz iz lavirinta danas uvrežene i neodržive „2D“ terminologije i pseudourbanizacije, koje su decenijama spekulativno mimikrijski i sasvim volšebno marginalizovale i kvazistručno poništavale treću dimenziju „3D“ objekata struktura i arte fakata pejzažne arhitekture. Samo na takvim principima moguće je uspo staviti održivi ekoreciprocitet, a potom relevantni, egzaktni i održivi „3D“ sistem pajzažno arhitektonsko urbanih struktura, umesto dosadašnjeg „2D“ zelenopovršinskog antisistema ovaploćenog u virtuelnom „2D“ besmislu. Iz konteksta navedenih činjenica o refleksiji korporatokratije na zagañiva nje prostora, komercijalizaciju arhitekture i posledične socijalne proble me, kako u razvijenim, tako i u nerazvijenim i tranzicionim zemljama, evi dentno je da savremeno urbanističko planiranje definitivno mora napraviti jasan otklon od vidljivo zavisnog balansiranja izmeñu struke i spekulativ ne, koruptivne, jednostrane i nekontrolisane korporativne moći i drugih lokalnih spekulativnih politika, koje su uvek bile na štetu struke, nauke, kulture, te održivog urbannog reda, ekoreciprociteta, urbanog kontinuite ta i graditeljskog identiteta urbanosredinskog boravišta i lokalne zajedni ce. Posebno je važno izvući pouke iz dosadašnjeg uvek servilnog odnosa gradograditelja prema jednostranim interesima lokalne vlasti, zatim pre ma investitorskom, kvazipreduzetničkom i korporatokratskom, a onda i moćnom lobiju koruptivne elite i njihovog neodrživog kvaziurbanizma, u čemu je sve neposrednije i sve aktivnije saučestvovanje arhitekata kao korporativnih izabranika i protagonista, ali i zainteresovanih i već uveliko anagažovanih pojedinaca, pa i čitavih timova kao deoničara korporativ nog kapitala. Znači, u ovom aktuelnom trenutku lokalnih i globalnih promena, i grado graditelji moraju više nego ikad delovati u smeru spasonosnog zaokreta kako bi blagovremeno i stručno dosledno afirmisali ekourbanističko plani ranje, zatim principe ekoreciprociteta izmeñu visokih, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura, održivog urbanog kontinuiteta i ekourbanog razvoja. A to podrazumeva: ustanoviti savremenu „3D“ urbanističku terminologiju i zakonsku regula tivu uz potpunu eliminaciju uvreženog neodrživog „2D“ planiranja pro stora i „2D“ zelenopovršinskog antisistema, konačno razumeti, shvatiti i primeniti, odnosno reafirmisati pravilo da „3D“ nije jednako „2D“ i obratno, i da planirani, projektovani i grañeni „3D“ objekti, artefakti i celine pejzažne arhitekture nisu nikakve „2D“ praznine, šupljine, slobodne i neizgrañene površine, neobjekti, stožeri urbanog diskontinuiteta itd.
166 da planirani, projektovani i grañeni „3D“ objekti, artefakti i celine pejza žne arhitekture (parkovi, skverovi, vrtovi) nisu prirodne, već da su to pejzažno urbane tvorevine, dobra i resursi, ustanoviti relevantni, jedino mogući i stručnonaučno utemeljen, a to znači i održiv „3D“ sistem objekata i struktura pejzažne arhitekture, umesto dosadašnjeg varirajuće spekulativnog, virtuelnog, kvazistruč nog i neodrživog „2D“ antisistema tobože zelenih, slobodnih i neizgra ñenih površina, sprečiti sadašnju ekspanziju pseudourbanizacije i rasipničko zauzimanje prostora nad zemljom, ali i što pre afirmisati savremeni koncept pod zemnog urbanizma[83], sprečiti jednostrano, nekontrolisano, agresivno i koruptivno dejsto kor porativne globalizacije koja bezkompromisno i bezskrupulozno urušava koncept održivog opstanka i razvoja, i koja je već čitave zemlje i naro de odvela u propast[84], a potom umrežiti, ohrabriti i osnažiti antiko rupcijsko i antiglobalističko delovanje u funkciji stvaranja zdravijeg urbanosredinskog boravišta, te zaštite i očuvanja životnosredinskog staništa, što je i osnovni uslov za stvaranje pravednijeg, moralnijeg, bezbednijeg i u celini boljeg sveta. Meñutim, složenost grada zbog brojnih i „većinom zavañenih sila“[85], ostavlja utisak da se grad otima svome tvorcu. Zato u vezi s aktuelnim problemima planiranja i zagañivanja urbanog boravišta i životnog staniš ta, nužno je prepoznati snagu i nužnost planiranja na bazi ekoreciproci teta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih „3D“ (fizičkih) struktura, zatim prepoznati i afirmisati tradicionalna znanja, duhovnu mudrost i sna gu lokalnih zajednica, čije umrežavanje može učiniti da se „tačka preo kreta“ već sutra preobrati u spasonosni zaokret ka održivom opstanku i razvoju. NAPOMENE I LITERATURA [1] Tošković, D.: Uvod u prostorno i urbanističko planiranje , Akademska misao, Beograd 2006., str. 68. [2] Tošković, D. (2006), Istо, str. 3 364. [3] Ćerimović Lj. V.: Održiva urbanizacija i neodrživa pseudourbanizacija, Savremeno graditeljstvo – naučno stručni časopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina II, Broj 04 2010., Banja Luka 2010., str. 32. (28 38). [4] Ćerimović, Lj. V.: Efekti marginalizacije i diskontinuiteta pejzažno arhitektonsko urbanih struktura , Diskontinuitet i kontinuitet u planiranju gradova (CD), Društvo urbanista Beograda (DUB), Beograd 2009., str. 154. (142 163). [5] Urbanosredinsko boravište jeste formirani gradograditeljski okvir ljudskog naselja sa relevantnim ekoreciprocitetom izmeñu pejzažnih, visoko i nisko grañenih fizičkih struktura. U svojem evolutivnom razvoju čovek je kroz dugovečnu graditeljsko urbanu istoriju, a na taj način i delovanje prirodnih, ali i dejstvo urbanih (artificijelnih), a posledično i životnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih, proizvodnih, bezbednosnih i drugih uticajnih sila stvarao, menjao i formirao urbanosredinsko boravište kao posebno sazdanu i klimom uslovljenu gradograditeljsku celinu i formu. A to znači, da su ljudske urbanosredinske, kao i ruralnosredinske strukture u aktivnom meñusobnom odnosu sa
167 životnosredinskim staništem, ali i uzajamnom odnosu sa čovekom i ostalim životnim zajednicama. Urbano i ruralnosredinske sisteme (boravišta) karakterišu posebni nivoi i oblici grañenih ili artificijelnih celina. To su u pravilu raznorodni i raznovrsno grañeni sistemi, celine i artefakti koji predstavljaju uže, ali graditeljskom rukom, znanjem, iskustvom i umećem stvorene okvire grañenog i oblikovanog prostora i ambijenta. Svaki od njih zauzima različitu dispoziciju, zatim ima različitu namenu i funkciju, pa ima različit fizički oblik i različitu veličinu fizičkog prostornog obuhvata ili volumena. Na taj način, svako naselje kao boravište čini i predstavlja zasebnu, ali integrativnu, kompatibilnu i komplementarnu fizičku celinu pod uslovom da unutar njega vladaju proporcionalni odnosi izmeñu pejzažno, visoko i nisko grañenih fizičkih struktura, i da one kao aglomerativna tvorevina i struktura ne narušavaju prirodnu ravnotežu u neposrednom i širem životnosredinskom okruženju (staništu). Znači, neophodno je da tako grañene celine uvek čine ili pred stavljaju planiranu, projektovanu i tako definisanu artificijelnu i na bazi ekoreciprociteta sazdanu celinu (boravište) koja je uklopljena i utelovljena u njegov neposredno gravitirajući predeono pejzažni i širi životnosredinski prostor staništa. [6] Životnosredinsko stanište, pod ovom pojmovnom složenicom podrazumeva se Planeta Zemlja kao globalno ili planetarno stanište i globalno ograničena prostorna jedinica za sve životne zajednice. Ovaj globalni ili planetarni oblik staništa ima mnoštvo životnih tipova i podtipova u kojima opet kao manjim prostorno ograničenim jedinicama sa specifičnim kompleksom ekoloških, socijalnih i kulturnih faktora egzistira ljudska i razne druge životne zajednice ili biotopi. [7] Obad Šćitaroci M.; Bojanić Obad Šćitaroci, B.: Parkovna arhitektura kao element slike grada , Prostor, Vol. 4, Broj 1, Zagreb 1996., str. 86. [8] Dobrović, N.: Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske I , Zbornik Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Sveska 1., Beograd, str. 3 37.; Dobrović, N.: (1962), Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske II, Zbornik Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Sveska 1., Beograd 1961., str. 3 39. [9] Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80. [10]Bernacki, K.: Idea parku miejskijego po roku 1982 , Wroclav 2009., str. 37. [11]Bernacki, K.: (2009), Isto, str. 10 60.; Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 85. [12]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 85. [13]Obad Šćitaroci M.; Bojanić Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 80. [14]Milošević, V. P.; Ćerimović, Lj. V.: Eko grad Beograd – kontinuitet sistemskih ogrešenja o održivost , Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 1 2 (Januar Februar), Beograd 2010., str. 52. (47 70). [15]Milanović, H.: Zelenilo Beograda , JKP „Zelenilo Beograd“, Beograd 2006., str. 209. [16]Ćerimović, Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta kao svetost ili profano dvorište , Savremeno graditeljstvo – naučno stručni časopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina III, Broj 05 2011., Banjaluka 2011., str. 8 23.; Ćerimović Lj. V.: Paradigma pravoslavne crkvene porte kao podloga za crkveno graditeljska pravila o njenom savremenom planiranju i oblikovanju II deo , Izgradnja, Broj 62 (8 9 Avgust Septembar), Godina LXII, Beograd 2008., str. 315 338.; Ćerimović Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta u prvoprestolničkoj Arhiepiskopiji Mitropolije karlovačke – razvoj i tipologija oblika , Doktorska disertacija, Fakultet tehničkih nauka – Departman arhitektura i urbanizam Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad 2007., str. 15 656. [17]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80. [18]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80. [19]Zerzan, J.: End the Primitive Confusion , Chronos Publications (BM Chronos London), London 2004. [20]Vujković, Lj.: Pejzažna arhitektura – planiranje i projektovanje , Šumarski fakultet, Beograd 2003., str. 27 28. [21]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80. [22]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 84.
168 [23]Ćerimović, Lj. V.: Urbanizacija ili pseudourbanizacija , Nasleñe – časopis za književnost, jezik, umetnost i kulturu, Filološko umetnički fakultet (FILUM) Kragujevac, Godina VIII, Broj 17., Kragujevac 2011., str. 49. (39 63). [24]Ćerimović, Lj. V.: Očuvanje i zaštita postojećeg – danas još uvek nepoznatog kulturno parkovnog nasleña u uslovima globalnih promena , Zbornik Druge i Treće konferencije o integrativnoj zaštiti, Republički zavod za zaštitu kulturno istorijskog nasljeña Republike Srpske, Banjaluka 2009., str. 312. (293 326). [25]Ćerimović, Lj. V.: Moći zakonodavne i urbanističke kvazistručne terminologije i vice versa: Peti parkić Beograd – Trotoari Sarajeva – Akademski park Beograd , Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 9 10. (Septembar Oktobar), Beograd 2010., str. 565 566. (553 570). [26]Ćerimović, Lj. V.: Neprikladna stručna terminologija u knjigama i zakonskoj regulativi , Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIII, Broj 3 4 (Mart April), Beograd 2009., str. 101. (86 106).; www.arhitektura.rs [27]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 561 562. (553 570). [28]Stevović, S.; Vasilski, D.: Ozelenjavanje i hidrotehničko rešenje ravnih krovova i fasada u funkciji ekološke ravnoteže urbanih sredina , Nova urbanost – integracija dez integracija grada?, Društvo urbanista Beograda (DUB), Beograd 2008., str. 219 234. [29]Vujković, Lj.: (2003), Isto, str. 26 27, 194 197. [30]Vujković, Lj.: (2003), Isto, Teminološki rečnik, str. 215 219. [31]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 101. [32]ðukanović, Z.; Lalović, K.; Milić, A. V.; Mitrović, B. Problemi u urbanističkom planiranju zelenih površina u novijim naseljima u Beogradu , Zbornik radova, Udruženje inženjera Beograda (UIB), Beograd 1994., str. 25 30. [33]Nijman, J.: „ The Paradigmatic City “, In Annals of the Association of American Geographers, 2000., 90. No.1., Published by: Taylor& Francis, Ltd. str. 135 145. [34]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 92 (87 106); Ćerimović, Lj. V.: Plansko urbanistička i zakonodavna terminologija u funkciji pseudourbanizacije , Nova urbanost – integracija dezintegracija, Društvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2008., str. 86 (71 94); Ćerimović, Lj. V.: Planski dokumeti, terminologija, legislativa, i kulturno parkovno nasleñe , Društvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2006., str. 138 (133 145). [35]Ćerimović, Lj. V.: Kulturno parkovno nasleñe kao integrativni deo zaštite graditeljske baštine i održivog razvoja , Zbornik Pete konferencije o integrativnoj zaštiti, Republički zavod za zaštitu kulturno istorijskog nasljeña Republike Srpske, Banjaluka 2010., str. 299. (297 309). ; Ćerimović Lj. V.: Pejzažno graditeljstvo , Arhitektura – mesečnik za urbanizam, arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd & Podgorica 2011., Broj 157 158 (Januar Februar), str. 20. [36]Ćerimović, Lj. V.: (2011), Isto, Nasleñe, str. 59. (39 63).; Ćerimović Lj. V.: Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanističke terminologije , Tehnika – časopis SITS, Beograd 2011., str. 31. (27 34). [37]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 36. (28 38). [38]Nikezić, Z.: Grañena sredina i arhitektura , Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2007., str. 3 36. [39]Doksijadis, K.: Čovek i grad , Nolit, Beograd 1982., str. 152 161.; Ćerimović Lj. V.: (2011), Isto, Tehnika, str. 27 34. [40]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 28 38. [41]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 553 570. [42]Korica, R.: Uticaj urbanističkog planiranja na izgradnju i razvoj naselja na području Beograda u posleratnom periodu , Urbanologija – Realizacija urbanističkih planova – problemi metodi mogućnosti, Beograd 1999., str. 135 157. [43]Bojović, B.: Politika zemljišta kao bitan faktor usmeravanja urbanizacije u Srbiji , Zbornik – Savremena teorija i praksa u graditeljstvu, Ministarstvo za prostorno ureñenje, grañevinarstvo i ekologiju Vlade Republike Srpske, Arhitektonsko grañevinski fakultet Banja Luka i drugi, Banja Luka 2009., str. 181 182. (175 201).
169 [44]Kurtović Folić, N.: Principi „održivosti“ i zaštita graditeljskog nasleña , Zbornik „Naselja u Srbiji u 21. veku“, Kosjerić, Zbonik radova „Principi i praksa održivosti u razvoju naselja u Srbiji – 2.“, Udruženje urbanista Srbije, Beograd 2000., str. 127 155. [45]Ćerimović, Lj. V.; Vetmić M.: Pseudourbanizacija ugrožava kvalitet vazduha u gradovima i naseljima Srbije , Zbornik radova „Kvalitet zaštite vazduha 2008“, Privredna komora Srbije Odbor za zaštitu životne sredine i održivi razvoj, Beograd 2008., str. 233 247. [46] Deloska deklaracija , Nastala na meñunarodnom skupu posvećenom temi: Čovek i njegova naselja, Delos 1968.; http://www.zaprokul.org.rs/Media/Document/CasopisKultura/1514.pdf [47]Nan, E.: Postmoderni urbanizam , Orion Art, Beograd 2004., str. 27., 101., 125., 148., 156., 185., 216 218. [48]Nan, E.: (2004), Isto, str. 25., 185. [49]Korać, Ž.: Čovek i grad , Glas, Beograd 1978., str. 103 105.; Nan E.: (2004), Isto, str. 65., 87. [50]Hadžieva Mrgud, V.; Prizrenska, ohridska i šumadijska kuća kao proizvod anvironman dizajna , Doktorska disertacija, Univerzitet u Prištini, Grañevinsko arhitektonski fakultet, Priština 1995., str. 7 20. [51]Ley, D.: Styles of the Times : Liberal and Neo conservative Landscapes in inner Vancouver, 1968 1986, Journal of Historical Geography 1980., No. 13(1), str. 42 43. [52]Pegan, S.. Urbanizam , Arhitektonski fakultet, Zagreb 2007., str. 14. [53]Davis, D.: Late Postmodern : The End of Style, Art in America 1987., Juni, str. 17. [54]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156. [55]Nan, E.: (2004), Isto, str. 217. [56]Nan, E.: (2004), Isto, str. 218. [57]Doksijadis, K.: (1982), Isto, str. 152 161. [58]Krunić, S.: Arhitektura je izgubila kompas , Arhitektura – mesečnik za urbanizam, arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd & Podgorica 2011., Broj 159 160. (Mart April), str. 19. [59]Budimir, M.: MPRI u Grañanskom ratu u Hrvatskoj , Zbornik radova „Grañanski rat u Hrvatskoj 1991 1995.“, Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd 2005., str. 197 199.; ðorović, B.: (2010), Džon Perkins – Ekonomske ubice globalne imperije , str. 6. http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske ubice globalne imperije/ ; Meñu najpoznatije agencije i korporacije spadaju: National Security Agency NSA; Military Professional Resorces Incorporated – MPRI; Blackwater; Dyncorp; Kellogg, Brown and Root i dr. [60] www.psiru.org ; www.psiru.org/sites/default/files/2010 11 W finance.doc ; www.petitiononline.com:80/serwater/ ; Francuske korporacije VEOLIA, SUEZ ONDEO i SAUR, danas drže 40% svetskog tržišta u poslovima s vodom – vlasništvo nad cevovodima i dr. [61]Uvek manjkava kreditna sredstva, državna elita zadužene tranzicione ili nerazvijene zemlje bez znanja zaposlenih i glasa sopstvenog naroda, dakle najčešće samoinicija tivno nadoknañuje prodajom po netržišnim cenama na pr. naftnih izvora, zatim najprofitabilnijih preduzeća, vodenih i mineralnih izvora i drugih bogatstava. Tako angažovane korporacije troše dobijene kredite koje su tranzicione i nerazvijene zemlje ostvarile kod navedenih meñunarodnih instituta, a onda u momentu njihove ekonom ske nemoći vešto osvajaju i raspolažu i nacionalnim vrednostima tih zemalja, ostvarujući tako još i druge razne profite i povoljnosti. Perkins John (2007, 2009). [62]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial Markets Imploded and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205 220.; http://www.amazon.com/Hoodwinked Economic Reveals Financial Imploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927 [63]Zečević, D.; Radonjić, M.: „Bondstil“ se seli? , Večernje novosti 30. 03. 2011. g.; http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuelno.69.html:324954 Bondstil se seli
170 [64]Perkins John u svojoj knjizi The Secret History of the American Empire (2007) i Hoodwinked (2009) u vezi s tim kaže: da je „virusni kapitalizam“ mutantni oblik, za koji on misli da je zaista pljačkaški oblik kapitalizma. Dakle, ne radi se ni o kakvom ekonomskom sistemu, već o jednom pljačkaškom pohodu kojim se oduzimaju prava i prirodna dobra, prirodna sredina i resursi od ljudi i država širom sveta. Taj mutantni oblik kapitalizma patentiran je još u periodu od 70 tih godina, a naročito od 80 tih godina 20. veka, kada su ga razvili i favorizovali Ronald Regan i Milton Fridman. Njegovo dalje protažiranje i afirmaciju do granica pretećih nestabilnosti i raznih oblika šteta nastavio je Džek Velč (Jack Welch) sa visoko pozicioniranim pristalicama iz Wall Street, „Goldman Saksa“ i „Sitigrup a“ umnožavajući tako ekonomske, socijalne, kulturne, ekološke, gradograditeljske i druge oblike i obrasce neizdrživosti i neodrživosti. Njihova sistemska i institucionalna uvezanost i moć, još uvek omogućava da se u tom agresivnom pravcu odvijaju aktivnosti i dogañaji, iako su oni u stvari temeljno suprotstavljeni načelima održivog opstanka i razvoja. Podržani medijsko institucionalnom, političkom i ekonomskom infrastrukturom, pomenuti protagonisti i dalje omogućavaju da se kancerogeni sistem širi u nedogled. Ta ideja da korporacije nisu ni za šta odgovorne, osim za postizanje maksimalnog profita je bolesna, ali to je ideja koja vodi korporacije. To potvrñuje i činjenica da su vodeći svetski mediji – novine, časopisi, izdavačke kuće, televizije, radio stanice u vlasništvu velikih meñunarodnih korporacija. One kontrolišu medije i ne plaše se da manipulišu informacijama koje pružaju. Zato korporatokratija predstavlja spregu političke moći i velikog biznisa i ta sprega neminovno doprinosi umnožavanju negativnog ekološkog nasleña, zbog čega je ona temeljno u sukobu s interesima i načelima održivog opstanka i razvoja. [65]Perkins, J.: The Secret History of the American Empire : Economic Hit Men, Jackals and the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271 330., http://www.amazon.com/Secret History American Empire Corruption/dp/052595015X#reader_052595015X [66]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156. [67]Vlašković, Z.: Zatvara se Bondstil , Politika 21. 04. 2011. g., http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoran vlaskovic zatvara se bondstil/ ; Najveća Američka vojna baza izgrañena je 1999. g. u Srbiji na petom kilometru s desne strane puta Uroševac – Kosovska Vitina. Izgrañena je na površini od 600 hektara na privatnim parcelama koje su kod sela Sojevo otkupljene od Srba i Albanaca na 99 godina. Za izgradnju utrošeno 400 miliona dolara. U bazi je podignuto više od 250 raznih objekata, a ključni sadržaji su artiljerijska i helikopterska baza, radarski centar, devet heliodroma, 16 velikih osmatračnica, tržni centar, dve crkve, pokriveni bazen, biblioteka, kuhinja u kojoj se pripremalo 15.000 porcija dnevno, interni vodovod, stanica interne televizije, bioskop, kao i razni bunkeri, sportski tereni, zatvor (u centralnom delu baze) i još mnogo toga. Baza je opasana sa tri reda velikih koluta bodljikave žice na betonskim stubovima, a kroz jedan red “teče” struja. Takoñe, i zatvor unutar baze je zaštićen metalnim rešetkama i kolutovima bodljikave žice. [68]Žarkić, S.: Bondstil će zameniti državu , Glas javnosti 10. 02. 2008. g., http://www.glas javnosti.rs/clanak/glas javnosti 10 02 2008/bondstil ce zameniti drzavu [69]Camp Bondsteel, projektovao je 94. inženjerijski grañevinski bataljon zajedno sa privatnom korporacijom Kellogg, Brown and Root, http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%BF_%D0%91%D0%BE%D0 %BD%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BB [70]Vlašković, Z.: (2011), Isto., http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoran vlaskovic zatvara se bondstil/ [71]Ćerimović, Lj. V.: Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanističke terminologije , Tehnika – Časopis SITS, Broj 1., Godina LXVI – 2011., Beograd 2011., str. 27 34.
171 [72]Perkins, J.: Hoodwinked : An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial Markets Imploded and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205 220., http://www.amazon.com/Hoodwinked Economic Reveals Financial Imploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927 *Perkins J.: The Secret History of the American Empire : Economic Hit Men, Jackals and the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271 330. http://www.amazon.com/Secret History American Empire Corruption/dp/052595015X#reader_052595015X *ðorović B.: (2010), Džon Perkins – Ekonomske ubice globalne imperije , str. 6. http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske ubice globalne imperije/ [73]Perkins, J.: (2009), Isto, str. 205 220. [74]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, (DUB), str. 148. (142 163). [75]Grupa autora: Životna sredina – integralni deo održivog industrijskog i urbanog razvoja , Korišćenje resursa, održivi razvoj i ureñenje prostora, IV Zaštita životne sredine u planiranju (održivog) urbanog razvoja, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Posebna izdanja br. 30. (decembar 1996.), Beograd 1996. [76]Ćerimović, Lj. V.: Održivost, grañena sredina i klimatske promene , Zbornik – „Zaštita životne sredine u energetici, rudarstvu i pratećoj industriji (CD), Fakultet za ekologiju i zaštitu životne sredine – Univerzitet „Union – Nikola Tesla“ i Asocijacija geofizičara Srbije, Divčibare 2010., str. 300 309. [77]Ćerimović, Lj. V.: Eko urbana (ne)kultura ugrožava kavlitet vazduha , Zbornik radova, XXXV savetovanje sa meñunarodnim učešćem „Zaštita vazduha 2007“, Društvo za čistoću vazduha Srbije & Privredna komora Srbije, Beograd 2007., str. 183 189. [78]Biodiverzitet na planeti Zemlja danas čine milioni različitih bioloških vrsta, koje su proizvod 4. milijarde godina evolucije. Sama reč „biodiverzitet“ spada u relativno novije pojmove. Ozvaničena je tek 1985. godine spajanjem dve reči „biološki diverzitet“. Na simpozijumu 1986. g. nakon izdavanja knjige BioDiversiti (Wilson 1986), čiji urednik je E.O.Wilson, generalno je prihvaćeno korišćenje ove reči i njenog koncepta. www.panda.org/sr/ Ovaj pojam ima sve veću primenu u teoriji i praksi, jer sa biološkog i ekološkog stanovišta na Planeti Zemlja u drugoj polovini 20. veka primetne su lokalne i globalne klimatske promene, koje u poslednjih nekoliko decenija utiču na nestanak biljnih i životinjskih vrsta sve većom i zabrinjavajućom brzinom. To se najviše dešava zbog dosadašnjih ljudskih eksploatatorskih aktivnosti, kako prema prostoru, tako i prema drugim prirodnim resursima i vrednostima na Planeti Zemlja. [79]BBC SERBIAN.com, Kopenhagen: bez istinskog dogovora (Petak, 18, decembar 2009.), Korišćeno 04.08.2011. g. www.bbc.co.uk/serbian/news/2009/12/091218_copenhagenfri01.shtml [80]Ćerimović, Lj. V.: Isto, Divčibare 2009., str. 305. (300 309). [81]Stojkov, B.: Metode prostornog planiranja , Geografski fakultet Univerzitet u Beogradu, Beograd 2000., str. 106.; i http://www.greenexpeditio.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid =30 [82]Milutinović, S.: Lokalna agenda 21: Uvod u planiranje održivog razvoja , Stalna konferencija gradova i opština, Beograd 2004., str. 11 13. [83]Lukić, M. Savremeni grad i podzemna gradnja , Izgradnja – Časopis SITS, Broj 3 4. (Mart April), Godina LXIII, Beograd 2009., str. 116 122. [84]Perkins, J: (2009), Isto, str. 205 220. [85]Kara Pešić, Ž.: Odbačen pre nego što je shvaćen , U Urbane forme, Jean Castex i dr., Grañevinska knjiga, Beograd 2003., str. 7 15.
172 3 EDUKACIJA I PARTICIPACIJA
173
174
ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE KURIKULUMA U VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI PROUČAVANJU ISTORIJE I TEORIJE MODERNE I SAVREMENE ARHITEKTURE ENVIRONMENTAL ASPECTS AS A BASIS OF CURRICULUM INNOVATION IN HIGHER EDUCATION OF ARCHITECTS: NEW APPROACHES TO THE STUDY OF HISTORY AND THEORY OF MODERN AND CONTEMPORARY ARCHITECTURE Ljiljana Blagojević, Dragana Ćorović Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet APSTRAKT Rad istražuje savremene pristupe inovaciji kurikuluma visokoškolskog obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored multidisciplinarnosti, u odreñene nivoe studijskog programa i procesa učenja uvode i envajronmentalne aspekte, kao ključna didaktička i metodička pitanja. Oblast proučavanja istorije i teorije moderne i savremene arhitekture, takoñe, zahteva nove pristupe orijentisane ka razumevanju envajronmentalne istorije arhitekture i urbanizma kroz proučavanje ključnih momenata ukrštanja projektantskih i ekoloških koncepata, od modernog pokreta i Bauhausa, do aktuelne eko arhitekture. U tome, mogući pristupi proučavanju istorijskih presedana u kojima promene arhitektonskih paradigmi prate promene u ekološkim naukama, inženjerstvu i tehnologijama, se fokusiraju na envajronmentalne aspekte arhitekture, na primer odnos ekološkog pristupa projektovanju (energetska efikasnost, konstrukcija, instalacije i materijali) prema razvoju estetskih praksi 20. veka, kao i odnosa arhitekture prema pejzažu, i njenog uticaja na atmosferu, prirodne i artificijelne ambijente, u svetlu proučavanja uticaja klimatskih promena. Ključne reči: envajronmentalni aspekti kurikuluma, klimatske promene, moderna i savremena arhitektura
175 ABSTRACT This paper explores contemporary approaches to curriculum innovation in higher education in architecture and town planning, which, in addition to multidisciplinary, introduce environmental aspects in certain levels of the study program and the learning process, as key didactic and methodological issues. Field study of the history and theory of modern and contemporary architecture requires new ways of understanding the environmentally oriented architecture and urban history through the study of intersection between design and environmental concepts, from the modern movement and the Bauhaus, to the current eco architecture. In fact, the possible approaches to the study of historical precedent in which the changes of architectural paradigms are followed by changes in environmental sciences, engineering and technology, focus on environmental aspects in architecture, such as the relationship between ecological approach to design (energy efficiency, construction, installation and materials) and development of aesthetic practice of the 20 th century, as well as the relationship of architecture towards the landscape, and its impact on the atmosphere, natural and artificial environments, in view of studying the effects of climate change. Keywords: environmental aspects of curriculum, climate change, modern and contemporary architecture UVOD Ovaj rad se bavi istraživanjem pravaca unapreñenja nastave kroz inovacije kurikuluma studijskog programa i metodologije nastave na osnovnim akademskim studijama (OAS) na Univerzitetu u Beogradu – Arhitektonskom fakultetu, u oblasti istorije i teorije arhitekture. Envajronmentalizam, koji shvatamo kao način na koji se poimaju odnosi ljudi i životne sredine i na osnovu kojeg se u toj oblasti dela, nalazi se, na globalnom nivou, u presudnom političkom momentu, izmeñu nesigurne perspektive socio ekonomskih promena i obezbeñenja potrebnih uslova za promenu načina ljudskog postojanja na Zemlji. U radu se zauzima stav o značaju uvoñenja envajronmentalnih aspekata kao ključnih didaktičkih i metodičkih pitanja studijskog programa i procesa učenja, kako u oblasti projektovanja i tehnologija, tako i u oblasti izučavanja envajronmentalne istorije arhitekture i urbanizma. U tome se polazi od savremenog integralnog i multidisciplinarnog pristupa projektovanju i izučavanju značajnih arhitektonskih presedana, odnosno studija slučaja, sa posebnim akcentom na odnos klimatskih promena i arhitektonsko
176 urbanističkih strategija i tehnika njihove adaptacije i ublažavanja. 60 Kako kažu recentne studije, „klimatske promene se dešavaju sada, njihov uticaj će se osećati svuda, a mere adaptacije mogu da smanje neke od negativnih imapakta, pri čemu najveći potencijal da se doprinese ovom smanjenju leži upravo u sektoru grañevinarstva.” (Van Ypersele, 2010, 82) U radu su prikazana nastojanja i dosadašnja iskustva da se u delu reformisanog kurikuluma studija arhitekture koji se bavi istorijom i teorijom moderne i savremene arhitekture, u nastavu od samog uvoda u oblast uključi svest o važnosti održivosti kao koncepta i sa tim vezanih istraživanja klimatskih promena i njihovog uticaja na urbanu sredinu. U radu se analiziraju pravci inovacije silabusa studijskih programa „Arhitektura danas”, u 1. semestru, i „Istorija moderne arhitekture i urbanizma”, u 2. semestru, koji su deo modula M1: Uvod u arhitekturu. Ovi programi predstavljaju osnovni i isključivi vid nastave u kojem se sistematski izučava oblast istorije i teorije moderne i savremene arhitekture na OAS. Ukratko, „Arhitektura danas” je obavezni predmet koji predstavlja uvod u studije arhitekture preko kojeg se studenti u glavnim crtama upoznaju sa savremenim odnosno aktuelnim tokovima i tendencijama u oblasti, a kroz program „Istorije moderne arhitekture i urbanizma”, studenti stiču osnovna znanja o istoriji i teoriji arhitekture 20. veka, odnosno glavnim pravcima, autorima i delima koja su obeležila modernu i savremenu epohu. U tekućem akreditovanom studijskom programu, reformisanom u skladu sa Bolonjskom konvencijom, koji se na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu implementira od 2005 06. školske godine, oblast istorije i teorije moderne i savremene arhitekture zastupljena je kroz dva navedena obavezna studijska programa sa 3ESPB (1+2), ili 1,67% ukupne nastave od 180 ESPB na OAS. Ako se ima u vidu da ovi predmeti predstavljaju osnov obrazovanja i intelektualne kompetentnosti budućih arhitekata, prioritet u procesu unapreñenja kurikuluma u okviru pripreme novih akreditacionih dokumenata svakako jeste razmatranje njihove niske zastupljenosti. U datim uslovima, meñutim, i sami silabusi kroz inovativne pristupe otvaraju perspektive i tematske oblasti za dalja programska proširenja, koja su predstavljena u ovom radu. Ova proširenja nadograñuju se na osnovni skelet silabusa, naime na nastavu koja ima cilj sticanja osnovnih znanja o glavnim paradigmama i periodizaciji savremene arhitekture od modernog pokreta, kritike modernizma, postmodernizma, do aktuelnih tokova. 60 Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje” (43007) koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za period 2011 2014. godine.
177 ARHITEKTURA DANAS I KLIMATSKE PROMENE: TEMATSKE OBLASTI Fokus na istraživanje uticaja klimatskih promena postavlja pred oblast arhitekture pitanja koja zadiru u samu suštinu discipline, kao prakse projektovanja i grañenja, i kao teorijskog diskursa, a svest o globalnom zagrevanju postavlja ekološko projektovanje u središte akademskih i stručnih debata. U oblasti istorije i teorije moderne i savremene arhitekture, pitanja odnosa pojedinačnih zgrada i urbanog prostora uopšte prema uticaju klimatskih promena imaju za posledicu otklon od tradicionalnog metoda stilske, formalne i funkcionalne analize objekata ili planova i uvoñenje pitanja koja se tiču nove estetike savremene ekološke arhitekture i funkcionalnosti u skladu sa envajronmentalnim uslovima. Pristup i način izvoñenja nastave podstaknut novijim praksama održivosti i energetske efikasnosti usmerio nas je da u silabus programa „Arhitektura danas” uvedemo tematske oblasti kroz koje se ispituju odnosi klimatskih promena i pojave novih arhitektonskih i urbanističkih paradigmi. Uz kratak prikaz osnovnih aspekata kojima se bave ove tematske oblasti, u radu su navedene i studije slučaja na osnovu kojih se u nastavi izvode analize. 61 Transdisciplinarni odnos arhitekture, urbanog dizajna i pejzažnog urbanizma Tema odnosa arhitekture i pejzaža koja dominira u teorijskim i stručnim debatama poslednjih decenija, ima za posledicu nove transdisciplinarne relacije kao što su ekološki urbanizam, ili pejzažni urbanizam, zeleni urbanizam i dr., ali i razvoj specijalizacija novih graničnih disciplina, kao što je na primer urbana ekologija. (Waldheim, 2006) Počev od postmodernističkih kritika, na primer teorije Čarlsa Dženksa (Charles Jencks) ili postavke o kritičkom regionalizmu Keneta Fremptona (Kenneth Frampton), kao i sada već kanonskih projekata iz 1980tih za Park La Vilet u Parizu (Rem Koolhaas/OMA, Bernard Tschumi), višeznačni odnos pejzaža i arhitekture u uslovima postindustrijskih gradova postaje osnovno polazište projekata i planova. Ova tema je u silabus uvedena kao uvod kroz koji se studenti upoznaju sa širim kontekstom novih praksi, naročito u oblasti urbanističkog projektovanja, urbanog dizajna i urbane regeneracije. Posebne podteme, presedani i studije slučaja na osnovu kojih se razmatra problematika formiranja i zaštite prirodnih rezervata, revitalizacije priobalja i vodenih tokova uopšte, vraćanja prirodnih staništa, povećavanje biodiverziteta u urbanim regionima, i dr., su: 61 Studenti sa svoje strane u okviru časova predviñenih za interaktivnu nastavu i u svom završnom radu samostalno izvode analize u okviru tematskih celina, i predstavljaju studije slučaja po sopstvenom izboru.
178 - regeneracija braunfild lokacija, odnosno integracija prostornih, envajronmentalnih i društvenih nivoa u projektovanju koje se bavi transformacijom industrijskih pejzaža (uključujući demilitarizovane zone i prostore) u nove gradske kvartove i susedstva, odnosno otvorene javne zelene prostore, na primerima projekata pejzažnih arhitekata (primeri: Hargreaves Associates – Crissy Field, San Francisco, California, Chattanooga Renaissance Park, Tennessee; James Corner/Field Operations – The Highline, NYC; Claude Cormier Architectes Paysagistes – Evergreen/Brick Works, Toronto, Ontario, i dr); - infrastrukturni urbanizam (Allen, 1999), naime složeni projekti pejzažne arhitekture kroz koje se postižu uklapanja infrastrukture i gradskog prostora (primer: Adrian Geuze/West 8 Landscape Architects – projekti Landscaping Schiphol Airport; Groene Loper A2 Aaastricht Noordwaard ); - urbana regeneracija kroz formiranje javnih zelenih površina, šetališta, parkova, plave i zelene mreže ( blue and green network ) javnih prostora grada (primer: Mikyoung Kim, Cheonggyecheon Restoration Project, Seoul ); - urbana ekologija i pouke za oblast arhitekture i urbanizma koje se tiču prostornih principa za poboljšavanje uslova ekološki degradiranih područja grada i biodiverziteta kroz planiranje i projektovanje. Principi urbane ekologije i ekološkog planiranja uvode se kroz postavke o meñuodnosima četiri osnovne kategorije prirode, odnosno izmenjene prirode u urbanim regionima: prirode, polu prirode, intenzivno korišćenih zelenih prostora, i grañene sredine (Forman, in Mostafavi, 2010, 314); - integralno upravljanje atmosferskim vodama u urbanim sredinama, odnosno Sustainable Urban Drainage Systems (SUDS), Water Sensitive Urban Design (WSUD), i Low Impact Development (LID) – Stormwater Management . Pristup i koncept brige o gradskim vodama naročito je razvijen u SAD, gde se integracija envajronmentalnih principa projektovanja sprovodi celovito, a discipline urbanog dizajna, odnosno arhitektonsko urbanističkog projektovanja se više ne mogu shvatati kao autonomne već kao deo interdisciplinarnog pristupa prostoru (primeri: Steven Holl, The Whitney Water Purification Facility and Park, New Haven, CT; The Staten Island Bluebelt, i dr). Energija i bioklimatska arhitektura: konstrukcije, materijali i tehnologije U svetskoj arhitektonskoj praksi druge polovine 20. veka, energetska kriza 1970tih uzrokovala je pojavu projekata koji su se bavili pitanjima uštede energije i postizanja veće ekonomske efikasnosti grañenja. Oni su
179 činili paradigmu ekološkog arhitektonskog projektovanja orijentisanu prvenstveno ka cilju očuvanja energije ( Energy Conserving Design ), koji je postizan oživljavanjem pasivnih, klimatski generisanih koncepata, implementacijom alternativnih vidova energije, kao što su solarna i energija vetra i integrisanjem eksperimentalnih tehnologija u objekte, uz upotrebu solarnih panela, turbina na pogon vetra, fotonaponskih panela i dr. Eksperimentalna priroda ovih projekata i izvedenih objekata uticala je na percepciju javnosti i stav prema zelenoj arhitekturi, koja je smatrana prolaznom modom i, u spektru arhitektonskih tokova, tada bila marginalizovana. (McLennan, 2004) U skladu s dogañajima koji se tiču globalnog zagrevanja, klimatskih promena i održivog razvoja ( Brandt Commission , 1982; Brundtland Commission , 1987; Rio de Janeiro , 1992) i ekološka arhitektura je evoulirala u nekoliko poslednjih decenija, od projektovanja za očuvanje energije ka održivom arhitektonskom projektovanju ( Sustainable Design ) koje se osim bavljenja energetskom efikasnošću sada proverava i na pitanjima: generisanja energije u zelenim zgradama, smanjenja emisije ugljendioksida, formiranja toplotnih rezervoara u zgradi, obezbeñenja kvaliteta mikroklime unutrašnjeg prostora ( Green Comfort Design ), štednje i proizvodnje vode i odlaganja otpada, zatim upotrebe alternativnih konstrukcija i materijala i projektovanja sistema omotača zgrade ( Building Envelope System ). Navedene karakterisitke se podrazumevaju u ekološkom projektovanju danas, regulisani kroz LEED sertifikat, ali su u različitim projektima dominantni raznorodni pristupi, koji odreñuju i definisanje tema u objašnjavanju fenomena: - energetska efikasnost i društvena odgovornost: korišćenje svih savremnih premisa ekološkog projektovanja u izgradnji javnih objekata (čiji su projektanti vodeći arhitekti današnjice), kojima zapadne demokratije pokazuju usvajanje envajronmentalnih imperativa u arhitektonskoj produkciji (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners – British Pavilion, Expo '92, Seville; Richard Rogers Partnership – Bordeaux Law Courts, Scottish Parliament, Edinburgh; Foster + Partners – Reichstag, Berlin; Ateliers Jean Nouvel – Musée du quai Branly, Paris; Renzo Piano Building Workshop – California Academy of Sciences, San Francisco, i dr); - održiva arhitektura, novi arhitektonski programi: promena gledišta da održivost zahteva odricanje kroz uspostavljanje principa Hedonistic Sustainability – održivost nije balast, već poboljšava kvalitet života u svakom smislu; objekt je ekonomski, energetski i socijalno održiv; osim proizvodnje energije i poštovanja svih parametara održivog projektovanja, objekt omogućava više različitih namena, ima ikoničku i simboličku vrednost, ili je, pored toga, i sadržaj koji ukazuje na probleme koji se tiču klimatskih promena i envajronmentalnih uslova, i pokušava da ih reši (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners – Water
180 Theatar, Las Palmas, Canary Islands; BIG Bjarke Ingels Group – Waste to Energy Plant, Copenhagen; RAFAA – Solar City Tower, Rio ); - održiva arhitektura kao proces: u cilju smanjenja dramatično negativnih efekata proizvodnje ugljendioksida, zgrade treba da budu, slično biljkama u biosferi, mreža za filtriranje ugljendioksida. Najjednostavnije rečeno, arhitekti bioklimatske arhitekture nastoje da formiraju i operacionalizuju proces koji obezbeñuje indukciju energije, naime objekat treba da proizvodi više energije nego što je troši (Lloyd Jones, 1998). Odlike ove arhitekture su: strogo kontrolisana potrošnja isključivo obnovljivih izvora energije; korišćenje maksimalne pogodnosti prirodne ventilacije i položaja na lokaciji, formiranje zelenih prostora na objektima, u cilju konzervacije i prečišćavanja vode; obezbeñenje povoljnijih mikroklimatskih uslova i fiziopsihološke dobrobiti korisnika; integrisanje funkcija i stvaranje novog kvaliteta prostora; proizvodnja energije za sopstvenu potrošnju. Ovde uključujemo i antismog arhitekturu velikih gradova: objekti prečišćavaju čestice zagañenog vazduha i prljave vode, korišćenjem principa veze biologije sa informacionim i komunikacionim tehnologijama (primeri: Vincent Callebaut – Anti smog Tower, Paris, projekt; Solus4 – Marine Research Center, Bali; Pelli Clarck Pelli – Transbay Transit Centar, San Francisko; William McDonough – NASA Sustainability Base, Moffet Field ); - inovativni arhitektonski sistemi: napredne tehnologije i inteligentni materijali u inovativnom arhitektonskom projektovanju promovišu nove konstrukcije futurističke arhitekture, integrišući organske principe u stvaranju dinamične interakcije sa fizičkim okruženjem u kojima se organska struktura pojavljuje: kao inspiracija za konstrukciju objekta otpornog na elementarne nepogode i/ili kao organska „koža” objekta koja se sama razvija i menja tokom vremena (primeri: 3 XN – showcase pavilion “Learning from Nature” Louisana Museum of Modern Art, Copenhagen; M&A Architects – Bubble Skyscraper; Ferdinand Ludwig, Oliver Storz & Hannes Schwertfeger – Building Botany Living Architecture; Faulders Studio – GEOtube, Dubai ); - klimatska arhitektura: arhitektura atmosfere i ambijenta (an architecture of atmosphere, Diller Scoffidio ) i meteorološka arhitektura (meteorological architecture, Rahm) . Arhitektura uspostavlja nova sredstva izražavanja ispitujući klimatski fenomen; stvaraju se arhitektonske kompozicije od vazduha i vode, a u odnosu na temperaturne zahteve funkcionalnih jedinica, kao i na fiziologiju i senzualnost ljudskog tela. Arhitektura pokreće pitanje novog načina shvatanja prostora, ponašanja u prostoru i odnosa „objekta”, čoveka i okruženja, nejasnih granica izmeñu različitih nivoa prostornosti. Arhitektura ne stvara slike i simbole, arhitektura stvara okruženje kreirajući klimatske zone u unutrašnjem prostoru (primeri: Diller
181 Scofidio Renfro – Blur Building, Swiss National Expo, Lake Neuchatel; Philippe Rahm Architects – Archimedes House, Vassivière en Limousin, White Geology, La Force de l’Art 02, Grand Palais, Paris, Vapor Apartments, Hamburg, 2009, i dr). Socijalna održivost, klimatske promene i održiva arhitektura Nova ekologija je tokom 20. veka, a naročito u poslednje dve decenije, prevazišla početnu definiciju „studija organizma i okruženja”, proširujući teoriju na različite aspekte, pa tako danas govorimo o političkoj, socijalnoj, industrijskoj, humanoj ekologiji, takoñe o deep ecology , kao vidovima ekološke misli, koja sa različitih gledišta proučava odnos čoveka i životne sredine. Analogno tome, i održivu arhitekturu različiti autori, u zavisnosti od sopstvenog teorijskog i stručnog stanovišta, u poslednjih deset godina vide kao stil, kao političku ili ekonomsku doktrinu. Suzan Maksman (Susan Maxman) je, pre gotovo dve decenije, napisala da održiva arhitektura nije recept, već stav i pristup projektovanju i da ne treba da ima etiketu, dok Norman i En Long (Norman Long, Ann Long) smatraju praksu održivog projektovanja neprekidnim, transformišućim procesom u kojem su locirani interesi i sukobi aktera, što je dovodi u vezu sa sociološko političkim diskursom i „eko socijalnom logikom” koja uzrok ekoloških problema vidi u sociološkim faktorima, a izvor dominacije čoveka nad prirodom u obrascima dominacije i hijerarhije u ljudskom društvu. Strategija planiranja, u diskursu u kome se grañevina smatra društvenim konstruktom, sve više prirada sociološkom domenu, koji ističe političko pitanje demokratske kontrole nad izborom tehnologija. (Gay, Farmer, 2001) Danas, kada savremena civilizacija doživljava metamorfozu uvoñenjem principa održivosti u „popularnu svest”, održivi razvoj, njegove ideje i prakse, u velikoj meri zavise od društvenih izbora. (Lylle, 1993; Goodbun, 2010) Održivi razvoj, prema jednoj od definicija, se, pored ostalog, odnosi na moralni način delovanja, koji podrazumeva nameru izbegavanja štetnih efekata na životnu sredinu i ekonomski i socijalni domen života. (Bañon Gomis et al. , 2011) Ekologija postavlja, kako praktične, tako i etičke izazove pred arhitekturu, baveći se socijalnom odgovornošću, odnosom prema mestu i ekološkom svesnošću. Ekološka arhitektura svoje složene, nekad protivrečne, vrednosti iskazuje i proučava kroz društvene parametre. Ovaj uvid predstavlja još jedan način integrisanja envajronmentalnog aspekta u silabus predmeta, kroz specifične podteme, koje se, sukcesivno, tiču stanovanja, društvenih odnosa, delovanja u slučaju elementarnih nepogoda i rešavanja savremenih društvenih problema: - ekološka arhitektura i stanovanje: Mark Vigli (Mark Wigley) smatra ekologiju jednim od načina razmišljanja o arhitekturi, ali i generisanom od arhitekture; etimološki koren reči ekologija , dovodi u direktnu vezu
182 ekologiju, stanovanje i arhitekturu. (Goodbun, 2010) Polazeći od ovog stava, ispituju se envajronmentalna i socio ekonomska pitanja kroz proučavanje različitih tipologija ekološke stambene arhitekture (primeri: Scott Specht – The Zero House, projekt; Bensonwood Houses &MIT, Departmant for Architecture, Hhouse_n Research Consortium – Unity House, Unity, Maine; Ken Yeang – Editt Tower, Singapore ); - održive zajednice i ekološka arhitektura: društveni aspekt ekološke arhitekture vidi rešenje postojećih envajronmentalnih pitanja (od proizvodnje energije do klimatskih promena) u decentralizaciji industrijskog društva i stvaranju manjih samoodrživih zajednica, sa lokalnom kontrolom društvenog života i ekonomije, koje će preuzeti odgovornost za životnu sredinu. U ovakvom kontekstu, arhitektonsko urbanističko projektovanje izražava organsko formiranje zajednice i njene veze sa envajronmentom, iz čega sledi podizanje svesti o našem uticaju na životnu sredinu (Gay, Farmer, 2001), (primeri: Eric Vergne – Dystopian Farm, NY; Nestor Topchy – Houston Hive ); - elementarne katastrofe i ekološka arhitektura: proučavaju se arhitektonski programi za smeštaj (Emergency Housing ) i uspostavljanje normalnih tokova života ljudi koji postaju beskućnici usled klimatskih promena i ratnih razaranja. Postavke ekološke, održive arhitekture proveravaju se kao odgovor na najteže izazove savremenog društva, čime se promovišu etičke vrednosti i model življenja prema principima održivog razvoja kroz ideju arhitektonskog koncepta, usvojene načine gradnje i upotrebljene materijale (primeri: Cal Earth Institute – Sandbag Shelter Prototypes; Shigeru Ban – Paper Dome, Taiwan, Hualin Temporary Elementary School, Chengdu, China; Andrew Brorson – The Contigency Arc, Miami, Florida; Jay Stouhtegner – Water Capsule Project; LAVA – Digital Origami Emergency Shelter ); - socijalna održivost i ekološka arhitektura: proučavanje održive arhitekture koja se bavi rešavanjem savremenih društvenih problema, kao što su beskućništvo, siromaštvo, prenaseljenost gradova, urbana alijenacija, kroz „male” arhitektonske programe: fizičke intervencije na mikronivou, koje konceptualno „pogañaju” probleme na makronivou (primeri: Krzysztof Wodiczko – The Homeless Vechile project; Ecosistema Urbano – Ecobulevar, Madrid; EXYZT – Metavilla, Venice Biennale, 2006; TYIN Tegnestue – Safe Haven Bathhouse & Library, Ban Tha Song Yang, Thailand; HA Schlut – Beach Garbage Hotel, Madrid ). ISTORIJA MODERNE ARHITEKTURE I URBANIZMA: ISTORIJSKI PRESEDANI MODERNE EKOLOŠKE ARHITEKTURE Istorija arhitekture, a naročito istorija moderne arhitekture, dobija nova čitanja u svetlu aktuelnih istraživanja i znanja u oblasti ekološke
183 arhitekture. Iako se envajronmentalni pristupi arhitekturi često vezuju isključivo za savremene primere i prakse podstaknute novijim naučnim saznanjima o globalnoj ekologiji, u edukaciju arhitekata neophodno je uključiti razmatranje ove problematike kroz istorijsku perspektivu. Kritička oštrica pobornika ekološkog planiranja i projektovanja često se usmerava prema praksama prethodnog istorijskog perioda modernizma, iako je upravo u modernoj epohi i razvijena svest i ideja o socijalno i envajronmentalno odgovornoj arhitekturi. Ove kritike podstakle su novija istraživanja envajronmentalne istorije arhitekture, meñu kojima se u novijoj literaturi ističe rad Pedera Ankera (Peder Anker) na istraživanju istorijskog odnosa arhitektonskog projektovanja i ekoloških nauka i promena paradigmi kroz koje je se tokom 20. veka profilisala ekološka arhitektura. (Anker, 2010) Anker pokazuje da savremeni arhitektonski envajronmentalizam u velikoj meri nastavlja teoriju moderne arhitekture 20. veka, koja je zastupala naučni, socijalno i envajronmentalno odgovoran pristup projektovanju i grañenju, i ne predstavlja opoziciju savremenoj ekološkoj arhitekturi. Polazeći od Ankerovih teza i istraživanja, inovacija silabusa predmeta „Istorija moderne arhitekture i urbanizma”, postavljene tematske oblasti izučava sa dodatnim akcentom na istoriju envajronmentalnog pristupa projektovanju. Postavka silabusa sledi hipotezu da je promena razumevanja odnosa arhitekture i urbanizma prema životnoj sredini u 19. i 20. veku, imala ključni uticaj na pojavu moderne arhitekture. Isto tako, razmatraju se uvidi pojedinih autora koji zastupaju tezu da savremena ekološka arhitektura potiče od promene kulturnog diskursa još u doba prosvetiteljstva i Rusoove teze o harmoniji s prirodom, takoñe i Raskinovih stavova koji nagoveštavaju envajronmentalizam 20. i 21. veka. (Lloyd Jones, 1998) Osnovni cilj silabusa je da predstavi jednu fino nijansiranu istoriju moderne arhitekture koja uključuje one koncepte koji su zasnovani na envajronmentalnim i ekološkim postavkama. Kao primer ovog pristupa, u nizu studija slučaja, proučavaju se: - autori koji anticipiraju savremenu ekološku svesnost i čijem je delu inherentan sveobuhvatni oblikovno i socio ekonomski envajronmentalni pristup, kao što su, u oblasti urbanog planiranja, ali i teorije društva, Patrik Gedis (Patrick Geddes) i Ebenizer Hauard (Ebenezer Howard), pored Ričard Bakminster Fulera (Richard Buckminster Fuller) i njegovog zalaganja za ekološku odgovornost i univerzalni pristup istraživanju i projektovanju koje će osigurati opstanak ljudske vrste ugrožen problemima životne sredine i njihovim posledicama po ljudsko zdravlje (Anker, 2010); - fragmentarna ili celovita konceptualna utemeljenost dela prominentnih predstavnika herojskog perioda moderne arhitekture u odnosu prema prirodi, u smislu aniticipiranja problema prouzrokovanih mašinskim
184 dobom i predloga za njihovo rešenje (primeri: Alvar Aalto, Frank Lloyd Wright organic architecture; Frank Lloyd Wright Broadacre City; Le Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe, Johannes Duiker, Bernard Bijvoet, i drugi eksperimenti na tragu eko osetljivosti 21. veka ); - utopijske vizije gradova avangardne i neoavangardne arhitekture 20. veka, sa fokusom na envajronmentalnom aspektu ovih ideja i konceptualnoj meñurelaciji hronološki udaljenih primera, počev od 1920tih godina prošlog veka, pa do najnovijih projekata Emergency Architecture (primeri: G. Krutikov – Leteći grad, 1928; Kiyonori Kikutake – Marine City, 1960; Kisho Kurokawa – Agricultural City, 1961; Kisho Kurokawa – Helix City, 1960; Arata Isozaki – Clusters in the Air, 1960 62; Hans Hollein – Compact City, 1964; Archigram – Walking City, Plug in City, 1964; Haus Rucker Co. – The Yellow Heart, 1968; SUPERSTUDIO – City of Hemispheres, 1970 ). ZAKLJUČNE NAPOMENE U zaključku, istakle bismo cilj ovog rada da ukaže na moguće pravce inovacije kurikuluma u studijama arhitekture u procesu re akreditacije koji se tiču podizanja svesti o klimatskim promenama, kroz sticanje znanja o značajnim pomacima u savremenoj teoriji i praksi urbanističko arhitektonskog projektovanja. Pored punog uvažavanja principa i prakse integralnog projektovanja i multidisciplinarnog pristupa, savremena edukacija arhitekata podrazumeva: 1) proaktivnu orijentaciju studija prema realnostima uslova postindustrijskih gradova: envajronmentalno i socijalno održive strategije razvoja; 2) savremeni pristup inovaciji kurikuluma visokoškolskog obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored multidisciplinarnosti, u razne nivoe studijskog programa i procesa učenja u punom smislu integriše envajronmentalne aspekte, kao ključne didaktičke i metodičke postavke. Ujedinjene nacije su 2002. proglasile Deceniju obrazovanja za održivi razvoj ( Decade of Education for Sustainable Development , DECD ), 2005 14, u kojoj univerziteti treba da u najvećoj meri budu mesta za učenje i istraživanje za održivi razvoj. (EDUCATE, 2011) Povelja Ujedinjenih nacija o arhitektonskom obrazovanju ( UNESCO/UIA Charter For Architectural Education , 1996) u prerañenoj verziji iz 2005, postavlja, kao jednu od tačaka nastavnog plana visokoškolskih ustanova za arhitektonsko obrazovanje, razvijanje svesti o odgovornosti, pored drugog, i prema ekološkim vrednostima, što podrazumeva uključenje envajronmentalnih studija u arhitektonski kurikulum. (Lerner, Tochtermann, et al ., 2005)
185 Kao što je jasna potreba za sveobuhvatnom integracijom principa projektovanja u skladu sa održivim razvojem u visokoškolskom obrazovanju novih generacija arhitekata, takoñe postoji i svest o preprekama koje se tiču, izmeñu ostalog: neefikasnosti univerzitetskih nastavnih programa u smislu metodične implementacije postavljenog cilja, naime usvajanja svih različitih aspekata održivog razvoja, kao što su: ekonomske, socio političke, etičke i estetske vrednosti (osim onih vezanih za zaštitu životne sredine, upravljanja resursima i smanjenja emisije ugljendioksida), kao i jasne podeljenosti izmeñu teorijske i stručne nastave. The EDUCATE Action (Environmental Design in University Curricula and Architectural Training in Europe )62 , u toku tri godine, radi na ostvarenju primene holističkog pristupa gde se obrazovanje stručnjaka ne završava na stavu da je projektovanje samo kreativno rešenje problema, već se posmatra i kao šansa za restrukturiranje arhitektonske kulture kroz razvijanje analitičkog razmišljanja, razumevanje različitih predmeta i disciplina i negovanje nezavisnog mišljenja studenata. (Altomonte, 2009) U jednoj od publikacija izdatih u okviru ovog programa je zabeleženo da The Architectural Association School of Architecture , iz Londona, u svom kurikulumu već više od pola veka sadrži i envajronmentalne studije, koje se na osnovim studijama primenjuju paralelno u okviru tehničkih i studija iz oblasti istorije i teorije arhitekture. (EDUCATE, 2011) U skladu sa predviñanjem nekih autora, do 2015. godine, u razvijenim zemljama će održivo arhitektonsko projektovanje činiti mainstream arhitektonske produkcije, sa, još uvek, velikim potencijalom za širenje saznanja. (McLennan, 2004) U tom svetu će visoko obrazovanje koje podstiče sumnju i razvija maštu, dovodeći u pitanje vladajuće stavove u društvu, za koje pledira Ričard Rorti (Richard Rorty) u knjizi Philosophy and Social Hope (Bauman, 2009), biti upravo način na koji treba ohrabrivati studente da traže definicije zelene arhitekture, čiji budući uspeh zavisi od sposobnosti arhitekata da budu uključeni u proces pregovaranja i da sa različitih tačaka pristupaju problemu održivog projektovanja. (Gay, Farmer, 2001) Smatramo, na osnovu iznetih činjenica i uvida, da je kritička svest o ključnim konceptima principa projektovanja u skladu sa održivim razvojem, zatim komparativno i sintetičko razmatranje ove teme, sprovedeno kontinuirano kroz različitne nivoe u visokoškolskom 62 Program je pokrenula The European Agency for Competitiveness and Innovation (EACI ) pod pokroviteljstvom European Commission , u sklopu “Intelligent Energy Europe ” Programme 2008 , a sprovodi se od juna 2009. na šest univerziteta u šest zemalja Evropske unije.
186 obrazovanju arhitekata, pristup na osnovu kojeg je neophodno dalje obnavljanje kurikuluma u oblasti istorije i teorije arhitekture kao deo suštinski integrisanog osnova nastavnog programa kompatibilnog vrednostima održivog razvoja. LITERATURA Allen, S.: Points + Lines: Diagrams and Projects for the City , Princeton Architectural Press, New York, 1999. Altomonte, S.: “Environmental Education for Sustainable Architecture”, Review of European Studies , 2, 2009, 12 21: http://www.ccsenet.org/journal.html Anker, P.: From Bauhaus to Ecohouse: a History of Ecological Design , Louisiana State University Press, Baton Rouge, 2010. Bauman, Z.: Fluidni život , Mediterran Publishing, Novi Sad, 2009. Bañon Gomis, A. J., Parra M. G. et al .: “Rethinking the Concept of Sustainability”, Business and Society Review , 116/2, 2011, 171 191. Blagojević, Lj.: “Mediating Postindustrial City Issues and Realities in the Study Process: Innovating Architecture Design Studio Curricula and Teaching Methodology”, International Scientific Conference & XXIV Meeting of Serbian Surveyors: Professional Practice and Education in Geodesy and Related Fields. Proceedings , University of Belgrade – Faculty of Civil Engineering, Beograd, 2011, 431 436. Ćorović, D.: “The Garden City Concept: from Theory to Implementation — Case Study: Professors' Colony in Belgrade”, Serbian Architectural Journal , 1, 2009, 65 80. EDUCATE: Framework for Curriculum Development , 2011: http://www.educate sustainability.eu/educate framework Gay, S., Farmer, G.: “Reinterpreting Sustainable Architecture: The Place of Technology”, Journal of Architectural Education , 54/3, 2001, 140 148. Goodbun, J.: “Gregory Bateson's Ecological Aesthetics – an addendum to Urban Political Ecology”, Field: a free journal for architecture , 4/1, 2010, 35 46: http://www.field journal.org/uploads/file/2011%20Volume%204/field journal_Ecology.pdf Lerner, J., Tochtermann, W. et al .: UNESCO/UIA Charter For Architectural Education , 2005: http://www.aij.or.jp/jpn/aijedu/chart_ang.pdf Lloyd Jones, D.: A rchitecture and the Environment: Bioclimatic Building Design , Overlook Press, New York, 1998. Lylle, J. T.: Regenerative Design for Sustainable Development , John Wiley & Sons, Inc., New York, 1994. McLannan, J. M.: The Philosophy of Sustainable Design , Ecotone, Kansas City, 2004. Mostafavi, M., ed.: Ecological Urbanism , Lars Müller Publihers, Baden, Harvard University School of Design, Cambridge, Mass., 2010. Van Ypersele, J. P.: “Climate Change, Cities, and the IPCC”, Sustainable City/Developing World , ISOCARP Review , 06, 2010, 80 88. Waldheim C., ed.: The Landscape Urbanism Reader , Princeton Architectural Press, New York, 2006
187
188
UČEŠĆE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I PARTICIPACIJA GRAðANA U RAZVOJU NASELJA PARTICIPATION OF THE PUBLIC, LOCAL GOVERNMENTS, NGOs AND CITIZENS IN THE PROCESS OF URBAN DEVELOPMENT Vesna Zlatanović Tomašević Visoka grañevinsko geodetska škola strukovnih studija, studijski program ARHITEKTURA, Beograd ABSTRAKT Smisao donošenja zakona o lokalnoj samoupravi je na prvom mestu transfer centralizovanih funkcija države na lokalni nivo i u isto vreme redefinisanje uloge i odgovornosti centralne vlasti, lokalne vlasti i zajednica i omogućaavanje potpunijeg uključivanja grañana u procese donošenja odluka. Javni infrastrukturni sistemi i institucije, su važne ne samo za naselja, već i za ekonomski život celokupne nacije, a uloga lokalnih vlasti je ta koja je zadužena za obezbeñenje adekvatnog nivoa usluga za potrebe svog stanovništva. Javne finansije su sredstvo koje spaja političke programe, razvojne vizije i nedostignute ljudske potrebe sa svakodnevnim svetom modernog urbanog života. Ključne reči: lokalna samouprava, javne finansije, planiranje, grañani ABSTRAKT The purpose of declaring the Local Governament Law is in the first place the transfer of centralized functions of the State to local level and in the same time to redefine the role and responsibilities of central governament, local governament and communities, and to enable the citizens to become more involved in the process of decision making. Public infrastructural systems and institutions are important not only for the settlements, but also for the economy of the nations, and the role of local governament is to provide adequate level of services for its population needs. Public finances are the link between political programs, visions of development, unsatisfied human needs and the everyday world of modern urban life. Keywords: Local governament, public finances, planning, citizens
189 UVOD Lokalna samouprava ima svoje izvor u tradiciji slobodnih gradova koji se u Evropi javljaju u Srednjem veku. Oni u jednoj meri predhode nacionalnim državama kakve mi danas poznajemo, tako da se često čuje teza da je njihovo pravo na lokalnu samoupravu izvorno, odnosno da nije darovano od strane države. Značajna posledica ovakvog viñenja je da se državi ne priznaje pravo da grubo naruši pravo na lokalnu samoupravu. Suština decentralizacije sastoji se u odreñivanju karaktera lokalne samouprave. Srbija ima tradiciju lokalne samouprave još iz vremena dok je bila pod Turcima, kad je naš narod prve oblike autonomije od Otomanske imperije počeo da ostvaruje kroz vidove lokalne samouprave, tako da je decentralizacija Srbije utemeljena u srpskoj državnoj i državotvornoj tradiciji. Savet Evrope je 15. oktobra 1985. godine usvojio Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi radi definisanja optimalnog obima i prirode decentralizacije. Pravno regulisanje lokalne samouprave se od tada u dobroj meri bazira na usklañivanju lokalnog zakonodavstva sa ovom Poveljom. Povelja ne propisuje idealni model lokalne samouprave, već samo precizira standarde u pravima lokalnih organa vlasti ispod kojih ne bi trebalo ići. Centralni princip Povelje, koji odreñuje prirodu lokalne samouprave, je supsidijarnost koji istovremeno predstavlja jedan od osnovnih principa evropske integracije i ključan je za razumevanje svih procesa koji se odigravaju na poddržavnom nivou. « Javne poslove načelno mogu da obavljaju one vlasti koje su najblže grañanima » što znači da sve što neka lokalna zajednica ili region mogu samostalno da urade ne treba da rade viši organi vlasti kao što su pokrajina ili država. Povelja odreñuje minimume ispod kojih se u ureñenju lokalne samouprave ne treba ići. Da bi se obezbedile potrebe čak i na sasvim skromnom nivou i omogućio razvoj naselja srazmerno budućim zahtevima, lokalne vlasti moraju da raspolažu odreñenim ključnim izvorima pored odgovarajuće nadležnosti. LOKALNA SAMOUPRAVA I PLANIRANJE RAZVOJA NASELJA Danas se procenjuje da je stepen urbanizacije u Srbiji nesto veći od 50%. U toku su kretanja stanovništva na relaciji selo grad, koja su nedovršena i nepredvidiva, uzimajući u obzir i veliki priliv izbeglog stanovništva, koji u budućnosti treba kontrolisano i organizovano da naseljava prostor i naselja u Srbiji. Današnju situaciju u pojedinim naseljima karakteriše ugrožen prirodni pejzaž, koji je napadnut nekontrolisanom izgradnjom. Pojedina naselja su tako izgubila svoju fizionomiju ureženih naselja.
190 Koncept razvoja naselja se odvija u skladu sa društveno ekonomskim promenama, koje imaju odreñene posledice na korišćenje prostora, Lokalni organi vlasti imaju veliku odgovornost za strategije dugoročnog planiranja i upravljanja prostorom, koje mora da bude u skladu sa principima mudrog korišćenja resursa i zaštite životne sredine. Osnovni zadatak regiona i opština je da donesu teritorijalno integrisane i lokalno prilagoñene razvojne strategije. Razvojna politika naselja prvenstveno se zasniva na: • Konzerviranju, zaštiti, unapreñenju i definisanju kapaciteta (ako je dalji razvoj ograničen) prirodnog područja, • Stimulisanju kompaktne razvojne politike lokalne zajednice, povećanje saobraćajne efikasnosti urbanih i ruralnih ambijenata, • Optimalizaciji gustina stanovanja (obezbeñenje troškovne efikasnosti i efikasnosti infrastrukturnih investicija), zaštita poljoprivrednog zemljišta, • Ravnoteži izmeñu smeštaja radne snage i mogućnosti zapošljavanja, • Ograničenju korišćenja automobila i podsticanje javnog prevoza, • Razvijanju informacionih tehnologija radi smanjenja nepotrebnog transporta roba, • Razvijanju komunalnih usluga, pogodnosti i raznih programa radi razvijanja osećanja pripadnosti odreñenoj zajednici, • Podsticanju celovitosti ambijenta kao važnog elementa urbane infrastrukture, • Obezbeñenju da planovi, razvojne politike, programi i projekti javnog i privatnog sektora sadrže principe obazrivosti i zaštite životne sredine, • Konceptu neto ekonomskih koristi prilikom vrednovanja razvoja i isticanja potreba da se rehabilituje okolina i restaurira oštećeni habitat, • Prihvatanju raznolikosti i načina života i njihove implikacije za razvoj stanovanja i društvenih usluga, • Predlaganju više opcija za zadovoljenje budućih potreba lokalne zajednice i otvaranje procesa demetropolizacije glavnih gradova, • Podsticanje razvoja gradova srednje veličine radi dobijanja balansirane hijerarhije gradova, kao uslova za realizaciju odžive hijerarhije gradova i naselja Poslednjih godina su Mañarska, Austrija, Francuska i Engleska uspele da obuzdaju i smanje demografski rast svojih glavnih gradova uz istovremeno podsticanje rasta i razvoja malih gradova i gradova srednje veličine. Holandija i neke druge zemqe su već poznate po visokom stepenu društveno ekonomske i urbanističke uravnoteženosti razvoja. Drugim rečima sve ove zemlje su uspele da eliminišu monopolski položaj svojih glavnih gradova i da istovremeno ostvare visok stepen socijalne
191 integracije u prostoru. Brojni veći, manji i gradovi srednje veličine uspeli su da steknu svoje identitete i odgovarajuću ulogu u nacionalnoj i regionalnoj mreži gradova. Bitne pojave u urbanom razvoju naselja se ogledaju u cenovnom izrazu preko cena radnih mesta, stana, komunikacija, izgradnje komunalnih sistema, javnih i socijalnih objekata, takozvanih urbanih aktivnosti. Ove aktivnosti podižu ili obaraju socio kulturnu, ekonomsku, i ekološku cenu grada. Urbanističko planiranje generiše realne troškove u smislu angažovanja odreñenih resursa: troškove javnog sektora (koji se odnose na pripremanje i primenu urbanističkih planova) i troškove privatnog sektora (pribavljanja odreñene urbanističke dokumentacije). Urbani razvoj je značajan faktor za realizaciju održivog razvoja u budućnosti, koji obuhvata politike i programe koji treba da dovedu do ekološki održive budućnosti. Zato planiranje danas karakteriše visoki stepen decentralizacije i lokalne samouprave, a državni organi deluju na svim nivoima uz učestvovanje stanovnika na lokalnom nivou, pa su osnovne karakteristike planiranja u funkciji održivog razvoja: • reagovanje na vreme na nepredvidive pojave u prostoru; • pretvaranje neizvesnih tendencija u izvesne; • prilago|avanje strukturnim promenama i usmeravanje istih; • stvaranje opštih uslova za razvoj; • otvorenost za promene; • permanentno planiranje; • komplementarnost tržišta i plana. Kakva je uloga lokalnih organa vlasti može se zaključiti iz Glave 28, Agende 21( iz 1992g), koja se tumači kao Lokalna Agenda 21: “lokalni organi vlasti igraju vitalnu ulogu u obrazovanju, mobilisanju i podsticanju stanovništva na dodatne napore u cilju implementacije održivog razvoja”. U okviru Kuritiba Svetskog urbanog foruma, razrañeni su principi delovanja lokalnih zajednica u implementaciji održivog razvoja. Naglašena je potreba procesa konsultacija i partnerstva, kao uslova za realizaciju lokalnih planova zaštite i unapre|enja životne sredine. Alborgova povelja (1994) evropskih gradova i varoši, posvećena održivom razvoju i potpisana od 80 evropskih lokalnih organa vlasti i 253 predstavnika meñunarodnih organizacija, nacionalnih vlada i raznih drugih institucija, obavezuje sve potpisnike da do 1996g. implementiraju “lokalnu Agendu 21” i da ugrañuju koncept održivog razvoja u lokalne akcione planove. Kroz izradu i realizaciju lokalnih akcionih planova, lokalni organi vlasti, na najbliži način doprinose realizaciji “Petog programa za zaštitu životne sredine” Evropske unije. Implementacija strategije održivog razvoja se sprovodi instrumentima za realizaciju ekosistemskog pristupa urbanom menadžmentu. Široki obim raznih aktivnosti, sa pozitivnim ekološkim posledicama, uspešno je primenjen u mnogim gradovima, i gradovi koriste ova iskustva koja
192 objedinjuju u svojim dokumentima lokalnih organa vlasti a radi realizacije principa održivog razvoja i definisanja strategije održivog razvoja. Pored politike zaštite, zasnovane na ekološkom monitoringu, aditovanju resursima, ekološkim računima, treba uključiti i različite tipove indikatora za merenje kvaliteta životne sredine i održivog razvoja (Alborg povelja 1994). Evropska Unija je 1996g. razmatrala usaglañenost 33 pravna akta u oblasti životne sredine zemalja CIE (u tranziciji) i uporeñivala ih sa aktima EU. Akta EU su grupisana u osam oblasti, prema strukturi zakonodavstva u ovoj oblasti i to: 1. odredbe o životnoj sredini ustavnog karaktera; 2. regulativu koja se odnosi na politiku životne sredine; 3. regulativu koja se odnosi na vazduh; 4. regulativu koja se odnosi na hemijske, industrijske rizike i biotehnologije; 5. regulativu koja se odnosi na zaštitu prirode; 6. regulativu koja se odnosi na buku; 7. regulativu koja se odnosi na otpad; 8. regulativu koja se odnosi na vodu. Konstatovano je da su to u većini solidna pravna dokumenta, a najveća usaglañenost je u oblasti zaštite prirode, a najmanja u sferi hemijskih, industrijskih rizika i biotehnologiji. Uporeñujuci propise u našoj zemlji po istim kriterijumima, može se konstatovati sledeće: da postoji regulativa, da je do izvesne mere razrañena, da treba usaglasiti pojedine norme i standarde sa propisima EU. Nasim Ustavom se ureñuje i obezbeñuje sistem zaštite i unapreñenja životne sredne, zaštita i unapreñenje biljnog i životinjskog sveta, a opština preko svojih organa saglasno važećim zakonima obavlja sledeće: 1. donosi program razvoja, urbanistički plan, budžet i završni račun; 2. ureñuje i obezbeñuje obavljanje i razvoj komunalnih delatnosti; 3. ureñuje i obezbñuje korišćenje gradskog grañevinskog zemljišta i poslovnog prostora; 4. stara se o izgradnji, održavanju i koršćenju lokalnih puteva i ulica i drugih javnih objekata od opštinskog značaja; 5. stara se o zadovoljenju odreñenih potreba grañana u oblasti kulture, obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite, društvene brige o deci, fizičke kulture, javnog obavečtavanja, turizma i ugostiteljstva, začtite i unapreñivanja životne sredine i u drugim oblastima od neposrednog interesa za grañane;
193 6. izvršava zakone i druge propise i opšte akte Republike Srbije, čije izvršavanje je povereno opštini, obezbeñuje izvršavanje propisa i opštih akata opštine; 7. obrazuje organe, organizacije i službe za potrebe opštine i ureñuje njihovu organizaciju i rad; 8. obavlja i druge poslove utvrñene Ustavom i zakonom, kao i statutom opštine. Važećim zakonima se finansiranje razvoja lokalne samouprave načelno sprovodi: iz cene usluga, sredstava javnih prihoda i naknada koje se naplaćuju od investitora i korisnika. U Evropskoj Povelji o lokalnoj samoupravi se kaže sledeće: • lokalne vlasti će u skladu sa ekonomskom politikom zemlje, imati pravo na odgovarajuće sopstvene izvore finansiranja, kojima će raspolagati slobodno u okviru svojih ovlašćenja, • najmanje jedan deo sredstava lokalne vlasti poticaće od lokalnih taksi i naknada za koje lokalne vlasti, u meri utvrñenoj statutom, imaju pravo da utvñuju stope, • sistemi finansiranja na kojima se zasnivaju izvori sredstava lokalnih vlasti treba da budu dovoljno raznoliki i elastični,kako bi omogućili usklañivanje, u najvećoj meri, sa stvarnim promenama troškova koje nametne obavljanje dužnosti vlasti, • koliko god je moguće, sredstva koje se prenose lokalnim vlastima neće imati karakter namenskih sredstava. Dodelom tih sredstava ne može se ugroziti diskreciono pravo lokalnih vlasti da vode politiku u okviru svojih ovlašćenja. Budžet jedinice lokalne samouprave je ključni finansijski i strateški dokumenat lokalne samouprave. On odreñuje stav lokalne vlasti u pogledu planiranih akcija pružanja usluga grañanima i razvoja date jedinice lokalne samouprave. S obzirom da je reč o osnovnom dokumentu politike lokalne zajednice, budžet je važno sredstvo za informisanje.Generalno govoreći, kvalitet usluga i obim kapitalnih investicija, na lokalnom nivou, zavisi od oporezivanja. Ono što se predvidi lokalnim budžetom po pravilu je strogo obavezujuće i uslovljava kasnije akcije lokalne skupštine. Lokalne vlasti, saglasno našim propisima, su odgovorne za politiku održivog razvoja naselja, jer su direktno uključene u izradu, donošenje i sprovoñenje urbanističkih planova, kod nas. Planovi se usvajaju u širokom stručnom i opštem postupku razmatranja u javnosti pre donošenja, (javni uvid, stručna diskusija, rasprava). Urbanističkim planovima, koje donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, državna politika ureñenja prostora i razrešavaju odnosi države, lokalne samouprave i pojedinaca u ureñenju prostora. Njime se ohrabruje i pospešuje ureñenje i participacija javnosti u donošenju plana.Usmeravanje i kontrola razvoja naselja stavlja lokalnu samoupravu
194 u jedinstvenu poziciju koja omogućava, formiranje efikasnijih socijalno pravednijih i manje birokratskih načela u implementaciji planskih dokumenata . UČEŠĆE NEVLADINIH ORGANIZACIJA U PLANIRANJU RAZVOJA NASELJA Danas je u Srbiji registrovano više od 200 ne vladinih organizacija (NVO) koje se bave različitim pitanjima. One su sve deo veće zajednice od preko 20.000 udruženja grañana i organizacija grañanskog društva ili civilnog sektora, ali se aktivnom može smatrati tek svaka deseta, ili 2 3.000 od ukupnog broja. Nagli rast NVO i ''trećeg sektora'' je evidentiran posle 2000. godine iz sledećih razloga: prvi je politički razlog; drugi je nizak nivo zaštite životne sredine (Srbija je oko 2 4 decenije iza razvijenih zemalja); treći razlog su ''crne tačke'' kojih je mnoštvo, a povećao se i broj posle bombardovanja NATO snaga (Novi Sad, Pančevo, Bor, Kragujevac, i dr); četvrti razlog je nedostatak ekspertiza i profesionalnih kadrova u državnim strukturama prvenstveno zaduženim za zaštitu životne sredine U 2000. godini je pokrenuta Nacionalna ekološka akcija /NEA/ čiji je cilj učestvovanje u donošenju svih odluka važnih za zaštitu životne sredine na nacionalnom i lokalnom nivou, kroz definisanje nacionalne strategije i akcionog plana za zaštitu životne sredine, uzajamnoj saradnji i izboru pravih prioriteta koji bi bili preporučeni Paktu za stabilnost jugoistočne Evrope. Evidentno je danas da na primer ekološke NVO predstavljaju gotovo 12% svih NVO i udruženja grañana Srbije, a da od 22 oblasti aktivnosti, najveći procenat aktivniosti se odnosi na: razvoj civilnog društva /22.8%/, socijalne usluge /13.89%/, ekologiju – zaštitu životne sredine /11.49%/, omladinu /5.9%/, kulturu /5%/, a na ostale aktivnosti otpada 40.62% NVO. Aktivnosti nevladinih ekoloških organizacija se odnose na: pokretanje kampanja za upozoravanje javnosti (78%), obrazovanje (72%), organizovanje konferencija i sastanaka (69%), razmene informacija (65%), i ''umrežavanje'' (62%). Može se zaključiti da je u poslednjih 6 7 godina došlo do poboljšanja u pravnom, političkom i institucionalnom okruženju u kojem će ubuduće delovati ''grañansko društvo''. Zakon o zaštitu životne sredine je prvi uneo odredbe o NVO, i omogućio da se stvara uzajamno poverenje, poštovanje i odgovornog partnerstva sa državnim institucijama, Skupštinom, Vladom, sa susednim zemljama, regionom i EU. Da bi se i pored svega do sada rečenog, na neki način, unapredio rad nevladinih organizacija, potrebno je i dalje usavršavati pravni, fiskalni okvir, pristup izvorima informacijama, saradnju sa državnim institucijama, smanjiti uticaj režimske propagande, pojačati i poboljšati aktivnosti i dr.
195 UČEŠĆE JAVNOSTI I PARTICIPACIJA GRAðANA U PLANIRANJU RAZVOJA NASELJA Evropska deklaracija o pravima grañana u gradovima polazi od činjenice da korišćenje prava u gradovima, treba da bude zasnovano na solidarnosti i odgovornom prihvatanju dužnosti. Grañani evropskih gradova imaju pravo na sledeće: 1. Bezbednost: Grad mora da bude u najvećoj mogućoj meri bezbedan i siguran i zaštićen od delikvenata i agresije. 2. Nezagañena i zdrava sredina: Sredina mora da bude zaštićena od buke, a vazduh i zemljište zaštićeni od zagañivača. Priroda i prirodni resursi tekoñe moraju biti zaštićeni od raznih polutanata. 3. Zaposlenost: Grad mora da stvara uslove za zapošljavanje. Svaki pojedinac ima pravo da učestvuje u ekonomskom razvoju grada i ima pravo na ličnu, finansijsku autonomiju. 4. Stanovanje: Adekvatna ponuda i izbor stanova u skladu sa mogućnostima svakog pojedinca i porodice koji garantuje pristojne uslove života i pravičnost. 5. Mobilnost: Neograničena mobilnost i sloboda kretanja i harmonična ravnoteža korisnika javnih komunalnih sistema i usklañen razvoj izmeñu javnog saobraćaja i pratećeh funkcija. 6. Zdravstvo: Objekti i instalacije zdravstva moraju biti razvijeni do nivoa koji stanovnicima obezbeñuje fizičko i psihičko zdravlje. 7. Sport i dokolica: Sport i dokolica sa rekreacijom moraju biti dostupni svim grañanima bez obzira na starost, dohodak i druge statusne karakteristike, a grad mora da razvija široku ponudu objekata i instalacija za sport i rekreaciju. 8. Kultura: Dostupnu participaciju na širokoj skali kulturnih i kreativnih aktivnosti. 9. Multikulturalna integracija: Istovremeni razvoj zajednica sa različitim kulturnim, etničkim i religioznim karakteristikama. 10. Visok kvalitet arhitekture i fizičke okoline: Razvijanje što kvalitetnijih arhitektonskih oblika i pažljiva restauracija istorijskog i arhitektonskog nasleña. 11. Harmonizacija funkcija: Funkcije stanovanja, rada, komuniciranja i raznih socijalnih aktivnosti treba da budu harmonično i stvarno razvijene. 12. Participacija: Pluralističke demokratske strukture i urbani menadžment karakterišu se saradnjom izmeñu različitih činilaca. Saradnja mora da bude zasnovana na pomoći, informacijama i što manjoj regulaciji. 13. .Ekonomski razvoj: Lokalna zajednice treba da budu veoma opredeljena u pogledu stvaranja direktnih ili indirektnih uslova za ubrzani ekonomski rast.
196 14. .Održivi razvoj: U svim slučajevima lokalni organi nastoje da uspostave ravnotežu izmeñu ekonomskog rasta i životne sredine. 15. Robe i usluge: Lokalni organi vlasti dužni su da preko odgovornih organizacija (javna preduzeća), privatnih preduzimača ili mešovitih organizacija, ponude svojim grañanima dovoljan obim, strukturu i kvalitet odgovarajućih dobara i usluga. 16. Prirodna bogatstva i resursi: Lokalni organi vlasti su obavezni da racionalno upravljaju i gazduju imovinom i resursima na svojoj teritoriji. 17. Lična očekivanja: U gradu moraju vladati takvi uslovi koji su pogodni za realizaciju dobrobiti i individualnih, socijalnih, kulturnih, moralnih i duhovnih vrednosti. 18. Meñuopštinska saradnja: Grañani imaju pravo da učestvuju u svim oblicima saradnje sa opštinama i gradovima svoje zemlje i drugih zemalja bez ikakvih posrednika i raznih drugih ograničenja. 19. Finansijski mehanizam i finansijska struktura: Lokalni organi vlasti treba da budu osposobljeni za blagovremeno iznalaženje finansijskih sredstava za finansiranje potreba i aktivnosti koje su definisane u ovoj deklaraciji. 20. Ravnopravnost: Lokalni organi vlasti su dužni da svim grañanima osiguraju gore navedena prava, bez obzira na pol, starost, poreklo, socijalni status, ekonomski i politički položaj ili na fizičke i psihičke nedostatke. Evropska urbanistička povelja je nastala u okviru Evropskog saveta kao rezultat rada na politici urbanizacije i kampanje koju je Savet vodio od 1980. do 1982. godine, na temu: ''Urbana renesansa''. Kampanja, koje je inače obuhvatila organe vlasti i najširu javnost bila je usmerena na sledeća osnovna područja: • Unapreñenje urbane strukture, • Rehabilitacija postojećih stambenih fondova, • Formiranje novih prostornih mogućnosti za socijalni i kulturno razvoj, • Razvoj lokalnih zajednica i participacija grañana U skladu sa nastojanjima Saveta Evrope da unapredi ljudska prava, u okviru kampanje su u većoj meri isticane potrebe za podizanje kvalitativnih, a manje kvantitativnih aspekata urbanog razvoja.Osnovni slogan kampanje bio je: ''Za bolji život u gradovima'' (''A better life in towns''; ''Des villes pour viver'' ; ''Stadte yum leben'')Zahvaljujući kampanji, u okviru Evropskog saveta urañen je program urbane politike za period 1982 1986. godine. Program je uradio Meñuvladin komitet, sastavljen od predstavnika eksperata ministarstva koja su odgovorna za pitanja urbanog razvoja.Povelja je sačinjena u uverenju da grañani poseduju osnovna urbana prava kao što su:
197 1. zaštita od raznih vidova agresije. 2. zašita od zagañenosti vazduha i buke, 3. odbrana i zaštita od posledica destrukcije urbane okoline, 4. pravo grañana da kontrolišu ponašanje i rad lokalnih organa vlasti, 5. pravo grañana na adekvatne uslove stanovanja, zdravstvenu zaštitu i kulturni razvoj, i 6. slobodu mobilnosti grañana. U Povelji se insistira da su sva ova i druga prava dostupna svima stanovnicima grada, bez ikakve diskriminacije u pogledu starosti, rase, religije, porekla ili socio ekonomske i političke pozicije i fizičkih ili psihofizičkih nedostatka. Na regionalnom i lokalnim organima vlasti leži osnovna odgovornost da zaštite sva prava grañana preko razvijanja odgovarajućih političkih pravila ponašanja i odgovarajuće pravne strategije. U pogledu strukture, Povelja sadrži niz kratkih i jasnih principa koji se odnose na različite aspekte urbanog razvoja. Uz svaki princip dato je dodatno tumačenje pojma i značaja. Kod nas je zakonom o planiranju i izgradnji („SGRS“br.72 od 03.09.2009) i izmenom i dopunom istog zakona („SGRS“br.24/11 od 31.3.2011.) regulisano učešće grañana u izradi planskih dokumenata, u postupku javnog uvida u predloge planskih dokumenata. Grañani imaju pravo na stavljanje pismenih primedbi tokom javnog uvida i to na predloge prostornih planova jedinica lokalne samouprave, generalnih urbanističkih planova i planova generalne regulacije jedinica lokalne samouprave, i na dobijanje pismenog odgovora na dostavljene primedbe. Zakonom o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja ureñuju se prava javnosti na pristup informacijama od javnog značaja kojima raspolažu organi javne vlasti, radi ostvarenja i zaštite interesa javnosti da zna, i ostvarenja slobodnog demokratskog poretka i otvorenog društva. Organi javne vlasti su: državni organi, organi teritorijalne autonomije, organi lokalne samouprave, kao i organizacije kojima je povereno vršenje javnih ovlašćenja; pravno lice koje osniva ili finansira u celini, odnosno u pretežnom delu, državni organ. Kada organ vlasti ne poseduje dokument koji sadrži traženu informaciju, proslediñuje zahtev Povereniku i obavestiće Poverenika i tražioca o tome u čijem se posedu, po njegovom znanju, dokument nalazi Važećim zakonom o zaštitniku grañana ustanovljava se Zaštitnik grañana kao nezavisan državni organ koji štiti prava grañana i kontroliše rad organa državne uprave, organa nadležnog za pravnu zaštitu imovinskih prava i interesa Republike Srbije, kao i drugih organa i organizacija, preduzeća i ustanova kojima su poverena javna ovlašćenja. Zaštitnik grañana se stara o zaštiti i unapreñenju ljudskih sloboda i prava. Pod pojmom grañanin, u smislu ovog zakona, podrazumeva se ne samo
198 fizičko lice koje je domaći državljanin, već i svako fizičko lice strani državljanin, kao i svako domaće ili strano pravno lice o čijim pravima i obavezama odlučuju organi uprave. Iz svega napred navedenog može se zaključiti da je i naš zakonodavni okvir u oblasti učešća javnosti i grañana u razvoju naselja u duhu evropskih propisa,iali i da ga u odreñenim segmentima treba unaprediti. ZAKLJUČAK Lokalne vlasti su odgovorne za politiku održivog razvoja naselja, jer su direktno uključene u izradu, donošenje i sprovoñenje prostornih planova lokalne samouprave i urbanističkih planova. Planovi se usvajaju u širokom stručnom i opštem postupku razmatranja u javnosti pre donošenja, kroz javni uvid, stručnu diskusiju, raspravu. Planovima, koje donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, državna politika ureñenja prostora i razrešavaju odnosi džave, lokalne samouprave i pojedinaca u ureñenju prostora. Njime se ohrabruje i pospešuje ureñenje i participacija javnosti u donošenju plana. U razvoju naselja je važno učešće javnosti, NVO i participacija grañana u radu lokalne samouprave, jer su svi spremni da svojim učešćem pomognu lokalnoj samoupravi. Izgradnja partnerstava sa nevladinim organizacijama i dobronamernim pojedincima je početak puta grañenja normalne i prosperitetne lokalne zajednice. Strategije, akcioni planovi i evaluacioni mehanizmi ne iziskuju ni puno novca ni vremena, već promenu svesti predstavnika lokalne samouprave o sredini u kojoj živimo i o ljudima koji tu žive. LITERATURA Janić Mi.: Urbanizam Evrope UUS, Urbanistički zavod, Beograd 1996 Janić M.: Održiv razvoj ljudskih naselja zemalja u tranziciji Juginus, Direkcija za grañevinsko zemljište, Beograd 1997. OECD: Uloga države u prostornom i urbanističkom planiranju Pariz; Stevanović R: Zbirka propisa o zaštiti životne sredine, 2000 Vlatković M.;: Lokalna samouprava u Srbiji,2008 Zlatanović Tomašević V.: Lokalna vlast i održivi razvoj naselja UUS, Beograd 2000. Zlatanović Tomašević V.: Planiranje i realizacija infrastrukture i zakon o koncesijama: UUS, Beograd 2004. Zlatanović Tomašević V.: Uloga opštine u planiranju Palgo Centar: Program obuke lokalnih skupštinskih odbornika Stalna konferencija gradova i opština, Beograd 2004. Zakon o planiranju i izgradnji i izmena zakona (SGRS,br.72 od 03.09.2009 i br.24/11 od 31.3.2011.)
199
200
UČEŠĆE JAVNOSTI NA PRIMJERU „CVJETNOG PROLAZA“ U ZAGREBU THE PUBLIC'S PARTICIPATION IN THE EXAMPLE OF „CVJETNI PROLAZ“ IN ZAGREB DENIS AMBRUŠ, dipl.ing.arh., mr.sc. VLATKO DUSPARIĆ, dipl.ing.arh Grañevinski fakultet, Osijek Zavod za urbanizam i izgradnju d.d., Osijek e mail:[email protected]; [email protected] APSTRAKT Budućnost razvoja naselja u svjetlu klimatskih promjena ovisit će, pored ostalog i o odlukama urbane politike kao dijela ukupne politike. Bez grañanskog aktivizma (učešća javnosti) brojne loše odluke koje se odnose na ureñenje prostora ostale bi neosporavane. Kakva je uloga struke u okviru urbanog aktivizma i kakav je odnos struke i društva istražit ćemo na primjeru Cvjetnog prolaza u Zagrebu. Može li se struci, u predmetnom slučaju, prigovoriti šutnja, pasivnost i potkupljivost ili se pak radi o nepoštivanju glasa struke koja preko urbanizma nastoji štititi javni interes i postati „djeliteljem prostorne pravde“? Posebna pažnja bit će posvećena programu (planerskom zadatku) kao pretpostavci stvarne kvalitete intervencije u prostoru. Ključne riječi: učešće javnosti, aktivizam, urbanizam, zaštita javnog interesa, program, graditeljski/planerski zadatak ABSTRACT The future of settlement development in light of the climate changes will, among other things, depend on decisions of urban politics as part of overall politics. Without the citizens' activism (public's participation) many of our bad decisions concerning spatial development woul dremain undesputed. What is the role of the professionals within urban activism and what is the relation between the experts and the public, are two questions to be
201 addresses in the paper through the example of „Cvjetni prolaz“ in Zagreb. Can the experts in this case be reproached for silence, passivity and venality, or is it a case of ignoring the experts' say, who are trying to protect the public's interests and become „sheriffs or urban justice“? Special attention will be given to the programme (planning task) as pre requisite of a quality intervention in space. Keywords: the public's participation, activism, urbanism, protection of public's interests, programme, construction task/planning task Za dobar dizajn dovoljno je malo talenta, za program je potreban genije.“ Le Corbusier UVOD Ureñenje prostora grada, posebno njegovog središta, legitiman je predmet javnog interesa, a svaki zahvat u urbano tkivo podrazumijeva potrebu da se na odgovarajući način artikulira odnos javnog i privatnog interesa. Ukoliko to izostane na javnoj sceni se, kao reakcija, može očekivati urbani aktivizam. Upravo se to dogodilo u slučaju zahvata Cvjetni prolaz, na jednom od donjogradskih blokova koji su dio urbanog identiteta središta Zagreba. Priča o Cvjetnom prolazu je, tvrdi Hrabak 1, pokazatelj kako smo, kao društvo, na nedostatnoj civilizacijskoj razini organizirati i na opće zadovoljstvo provesti zahtjevan gradski projekt. KRONOLOGIJA ZAHVATA Napuštena Vjesnikova tiskara (Preobraženska 6, Trg Petra Preradovića 6) i Kino Zagreb na Cvjetnom trgu istodobno se, u prvoj polovini 2006. godine, pojavljuju na tržištu nekretnina. Nakon što se Grad Zagreb odrekao prava prvokupa za Kino Zagreb, Kinematografi prodaju kino Hoto grupi (u vlasništvu Tomislava Horvatinčića), koja kupuje i napuštenu Vjesnikovu tiskaru. U ljeto 2006. godine u tisku se pojavljuju prve najave o komercijalnom projektu Hoto grupe koji bi bio formiran oko novog posaža (Cvjetnog prolaza). Hoto grupa provodi pripreme za provedbu pozivnog, meñunarodnog natječaja te šalje najave poziva uglednim arhitektima. Pregovori investitora i Udruženja hrvatskih arhitekata (UHA) o provedbi javnog natječaja propadaju (investitor nije odgovorio na ponudu UHA e). U listopadu 2006. godine raspisan je pozivni natječaj za donjogradski blok Ilica – Preobraženska – Preradovićev trg – Varšavska – Gundulićeva. Investitor i provoditelj natječaja je Hoto grupa.
202 Osnovni dokument koji su investitori predstavili natjecateljima i gradskim vlastima je tekst pod naslovom „Anketa za izradu Idejnog urbanističko – arhitektonskog rješenja donjogradskog bloka ...“. Natječajnim programom planira se slijedeća struktura sadržaja; garaža, komercijalna galerija, poslovni prostori, stanovi uz radni prostor i superluksuzne vile. Izmeñu pet pozvanih autora prva nagrada pripala je natječajnom radu (Slika 1) arhitekta Borisa Podrecce. Za potrebe realizacije projekta uklonjene su zgrade napuštene Vjesnikove tiskare i Kina Zagreb. Lokacijska dozvola i Potvrda glavnog projekta za grañenje Cvjetnog prolaza pribavljene su tijekom 2009. godine. Usprkos brojnim prosvjedima, koji su pratili realizaciju, otvorenje Cvjetnog prolaza uslijedilo je u proljeće 2011. godine. UČEŠĆE JAVNOSTI Zagovornici projekta Cvjetni prolaz, uz investitora, su i arhitekti koji su se odazvali pozivu na natječaj, članovi ocjenjivačkog suda u koji su bili uključeni i gradski dužnosnici te dio novinara. Istovremeno, projekt je od samog početka stekao svoje protivnike. Pripreme i realizaciju projekta pratili su brojni prosvjedi, tribine, proglasi, peticije (50.000 potpisa), akcije, zahtjevi za obustavu postupka izdavanja lokacijske dozvole, blokade grañevinskih radova, prijave protiv pojedinih dužnosnika i sl. Na čelu urbanog aktivizma bile su udruge civilnog društva („Zelena akcija“, „Pravo na grad“), a njima su se, izjavama i tribinama, pridružile strukovne udruge: Hrvatska komora arhitekata (HKA), Udruženje hrvatskih arhitekata (UHA) i Društvo arhitekata Zagreba (DAZ). Primjedbe na projekt, u kritičkim osvrtima, iznosili su i brojni pojedinci (Čaldarović, Horvat, Mimica, Randić). Urbani aktivizam je, prema Horvatu 2, s jedne strane odgovor na opće stanje u društvu, dok je s druge strane odgovor na izostanak stručne kritike pogubnih urbanih praksi. Na primjeru Cvjetnog prolaza struka nije ostala po strani već se, po pitanju artikuliranja javnog interesa, podjelila na zagovornike i protivnike projekta. U nedostatku jasne arhitektonske politike, u hrvatskoj javnosti povećano je očekivanje da arhitektonska struka preuzme ulogu „čuvara kolektivne svijesti“, tvrdi Randić 3 i zaključuje da nedostatak konkretne urbane politike nikako ne može nadomjestiti apstraktna odgovornost struke. Izravno legitimiran za artikulaciju i zaštitu javnog interesa je Grad, a isti je u ovom zahtjevnom gradskom projektu zakazao.
203 PRIMJEDBE NA PROJEKT Brojne javno obznanjene primjedbe na projekt Cvjetnog prolaza odnose se na: • rušenje postojećih grañevina • proceduru/postupak • manipulaciju javnim interesom • prometno rješenje • program sadržaja (namjena i kapacitet) Uklanjanje zgrada na Cvjetnom trgu (napuštena Vjesnikova tiskara, Kino Zagreb) izazvalo je brojne prosvjede. Početkom 2007. godine, na inicijativu glumice Urše Raukar, održan je prosvjed za spas kuće na Cvjetnom trgu u kojoj je živio pjesnik Vladimir Vidrić. Struka (UHA) 4 nije dala potporu za tvrdnje da dvije zgrade na Cvjetnom trgu ne predstavljaju vrijednost koju se ne bi moglo zamjeniti suvremenom intervencijom. Najkritičniji programatski propust projekta po mišljenju Mimice 5 je rušenje Kina Zagreb, jer se, s marketinškog gledišta na razvoj poslovnih centara, dinamika multipleks kina idealno preklapa sa shopping kulturom. Proceduralni propust je što je, bez odgovarajuće reakcije, propala inicijativa kojom je UHA investitoru nudila provedbu javnog natječaja. Reakcija je, sukladno Pravilniku o provedbi natječaja, mogla biti poziv arhitektima da ne sudjeluju u pozivnom natječaju dok se ne reprogramira zahvat. Društvo arhitekata Zagreba (DAZ) je u prosincu 2006. godine formiralo zahtjeve koje je bilo potrebno ispuniti kako bi taj projekt krenuo u uspješnu realizaciju: • pripremiti urbanistički dokument revitalizacije cjeline povijesne jezgre • definirati primjeren i konkretan udjel javnog interesa • urbanistički reprogramirati zahvat i arhitektonski ga projektirati uz respekt primjeren postupanju u povijesnoj jezgri. U zajedničkoj izjavi DAZ a, UHA e i HKA od veljače 2010. godine u vezi projekta Cvjetni prolaz, Investitor i Grad su upozoreni na nepoštivanje zahtjeva iz 2006. godine. Upozorenje je prošlo bez pozitivnog odjeka. Transformacija Cvjetnog prolaza, tvrdi Horvat 6, ne predstavlja se kao, trgovački i strogo ekonomski (komercijalni) projekt, već kao projekt u službi javnosti. Najveći prigovor upućen je kreiranju prolaza kao pseudo javnog prostora koji, za razliku od javnog prostora, predstavlja privatiziranu javnu sferu. Manipulacija javnim interesom bila je u službi postupka izmjene GUP a grada Zagreba i izrade DPU a sukladno prvonagrañenom natječajnom radu i uzrokovala je opravdane reakcije udruga civilnog društva. Ključni aspekt, koji po mišljenju Čaldarovića 7 zahtjeva najozbiljnije razmatranje stručne i ostale javnosti, a koji se nudi predloženim i
204 prihvaćenim natječajnim rješenjem, ponovno je i stimulirano uvoñenje motornog prometa u pješačku zonu. S primjedbom se slaže i Horvat 6, koji drži da bi preambiciozni program s velikim brojem garaža (800 garažnih mjesta) samo ugušio, umjesto rasteretio promet u gradskom središtu. Posebne prosvjede aktivista izazvalo je grañenje ulazno – izlazne rampe u podzemnu garažu Cvjetnog prolaza na pješačkoj površini Varšavske ulice. Zahvat je proglašen nedopustivom privatizacijom javne površine. Zbog okolnosti u kojima se prijedlog Cvjetnog prolaza našao, o njemu je bolje govoriti unutar kategorije analize suvremenih hrvatskih društvenih fenomena, tvrdi Randić 3. Po njegovom mišljenju, svaka dublja analiza propusta i kvaliteta ponuñenog rješenja u stvari bi legitimirali postupak, koji je suprotan načelima za koje se oduvijek zauzimala UHA. Za razliku od kritike zagrebačke korporativne arhitekture, čija se funkcionalna dimenzija vrednuje s formalnog stajališta, projekt Cvjetni prolaz ne problematizira se na razini forme i estetskih vrijednosti, niti na razini usklañenosti forme i sadržaja. U pitanju je izbor sadržaja (Slika 2) u natječajnom programu. Nije sporno da se sadržaji iz natječajnog programa (trgovine, stanovanje), sukladno GUP u, mogu naći na području donjogradskog bloka, već je sporno je li to „stvarno najbolja kombinacija sadržaja na toj lokaciji“ 5. GRADITELJSKI ZADATAK Christian Norberg – Schulz u svom antologijskom djelu „Intencije u arhitekturi“ 8 podsjeća da arhitektura nadzire i regulira odnose izmeñu čovjeka i njegove okoline te stoga ona sudjeluje u stvaranju „miljea“, to jest smislenog okvira ljudskih djelatnosti. Za uspješno arhitektonsko ostvarenje preduvjet je kvalitetan graditeljski zadatak koji prema C.N.S. u ima četiri sastavnice: fizički nadzor, funkcionalni okvir, društveni milje i kulturalnu simbolizaciju. Fizički nadzor je povezan s posebnim funkcijama, a funkcije su pak odreñene društvenim uvjetima koji pretpostavljaju postojanje predmeta kulture. Od presudne je važnosti shvatiti da sastavnice tvore hijerarhiju, a sveobuhvatni graditeljski zadatak spaja se na višoj razini planiranja zvanoj urbanizam. Pri utvrñivanju graditeljskog zadatka moramo uzeti u obzir i prihvatiti društvene čimbenike (društvenu svrhu grañevine) koji bi trebali ući u arhitektonsku konkretizaciju. U naše vrijeme, upozorava C.N.S., zadaci koji izravno služe zajednici moraju biti vodeći. Odnosi se to i na grañevine koje služe društvenom životu. Za potrebe ocjene (programa sadržaja arhitektonskog ostvarenja) Cvjetnog prolaza pozovimo u pomoć teoriju arhitekture i provjerimo je li graditeljski zadatak (Anketa) uvažavao hijerarhiju sastavnica, odnosno je li funkcionalni okvir Ankete uvažavao zahtjev za stvaranjem društvenog
205 miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na području gradskog središta. Prema očiglednoj logici postkomunističkih društava, upozorava Ibelings 9, posljednjih se godina razmnožila trgovačka djelatnost te se umnogostručilo javno dostupno privatno vlasništvo kao što su trgovački centri, trgovine i kafići. Ali upravo na području javnoga bez izravne (financijske) koristi, ukratko u svim sferama gdje se ljudi susreću, još se može puno postići. Sumnju u ispravnost odabira funkcionalnog okvira Cvjetnog prolaza, u kritičkim osvrtima, izrazilo je više autora (Horvat, Mimica, Čaldarović). Horvat 6 upozorava da se Horvatinčićev projekt uopće ne obazire na činjenicu da u krugu zračne linije od tek kilometra postoji već nekoliko sličnih projekata i kao da ne brine zbog toga što bi novim shopping centrom mogao ugroziti, sada već, tradicionalne trgovine na potezu Ilice. Horvatinčićev projekt u svom donjem katu uglavnom ugošćuje skupocjene trgovine svjetskih marki, koje su posve nedostupne široj javnosti. Po mišljenju Mimice 5, kombinacija ekskluzivnih trgovina u komercijalnoj galeriji, poslovnih prostora, stanova uz poslovni prostor i na kraju superluksuznih vila, ne predstavlja najbolju kombinaciju sadržaja na ovoj lokaciji. Takav program, upozorava Mimica, dovodi u pitanje sve što je do sada gradilo Zagreb na principima kolektivnih vrijednosti, grañanske pristojnosti te suzdržanosti i odreñene skromnosti u razumijevanju pravih potreba većine. Poželjan hipotetički program Cvjetnog prolaza, koji bi bio rezultat procesa dogovaranja i usuglašavanja, mogao bi prema Mimici, sadržavati galerije, radionice, prodavaonice zagrebačkih modnih, industrijskih, grafičkih i inih dizajnera, spomen sobu Vladimira Vidrića te knjižaru. Kino Zagreb opstalo bi kao kritični sadržaj u bloku te bi kao art kino, sigurno imalo svoju publiku i logiku. U programu stanovanja mogao bi se uključiti Grad Zagreb, koji bi otkupio dio stanova za svoju buduću intelektualnu, znanstvenu te stvarnu elitu, koju je neophodno privući u Zagreb za istinski metropolitanski razvoj, zaključuje Mimica. Ovakav izbor funkcionalnog okvira u sklopu sveobuhvatnog graditeljskog zadatka, mišljenja smo, puno bolje udovoljava zahtjevu za stvaranjem društvenog miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na području gradskog središta. Kvalitetan graditeljski zadatak morao je biti podloga, kako za natječaj, tako i za Detaljni plan ureñenja Cvjetnog prolaza, a za njega je odgovorna Gradska uprava kao nositelj planiranja. Upravo ona treba osigurati funkcionalni okvir zahvata u prostoru „koji će u samom središtu grada odraziti interese svih korisnika, a ne samo malobrojne elite.“ 5 Time bi se i težište rasprave s programskog sadržaja prebacilo na programsko rješenje.
206 Nažalost, stručni predstavnici Grada, sudjelujući u radu Ocjenjivačkog suda, zapravo su prihvatili investitorov program, a pozvani natjecatelji – arhitekti propustili priliku da uñu u dijalog s programom. ZAKLJUČAK Urbanizam je, upozorava Kos 10 , po prirodi kompleksna i konfliktna djelatnost. Ureñenje prostora grada, posebno njegovog središta, legitiman je predmet javnog interesa. Za uspješan zahvat u prostoru preduvjet je . kvalitetan graditeljski zadatak koji uključuje jasno artikuliran javni interes „u kojem će se svi, a ne samo neki moći prepoznati“ 5. Za takav pristup postoje „operativni modeli koji apliciraju sudjelovanje svih zaintersiranih strana s punim uvažavanjem uloge investitora“ 5. Izravno legitimiran za to je Grad kao nositelj planiranja ureñenja grada. Nedostatak konkretne urbane politike nikako ne može, upozorava Randić 3, nadomjestiti apstraktna odgovornost struke. LITERATURA 1. Hrabak, H. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ – TEMATSKI TEKSTOVI“. ČIP 11 12/2006. Zagreb 2. Horvat, S. 2011. ,, SINEGDOHA, CVJETNI TRG“. ČIP 668 671/2011. Zagreb 3. Randić, S. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ – TEMATSKI TEKSTOVI“. ČIP 11 12/2006. Zagreb 4. Hrabak, H. 2011. ,,ŠUTE LI ARHITEKTI“. ČIP 668 671/2011. Zagreb 5. Mimica, V. 2007. ,,RUPA U PAMĆENJU“. Oris 43/2007. Zagreb 6. Horvat, S. 2007. „SLUČAJ CVJETNI TRG. ZNAKOVI POSTMODERNOG GRADA“. Naklada Jesenski i Turk, Zagreb 7. Čaldarović, O. 2007. ,,JAVNI I PRIVATNI INTERES U URBANOJ OBNOVI“. Oris 43/2007. 8. Norberg – Schulz, C. 2009. INTENCIJE U ARHITEKTURI. Naklada Jesenski i Turk, Zagreb. 9. Ibelings, H. 2011. ,,ODGOVORNOST UZORA“: Oris 68/2011. 2011 10. Kos, D. 2006. ,,URBANISTIČNI DISKURZI MED STROKOVNOSTJO IN STROKOVNJAŠTVOM“. Urbani izziv, 1 2/2006. Ljubljana
207 Slika 1. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz situacija, natječajni rad, Zagreb. (Preuzeto iz Oris 43/2007)
208 Slika 2. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz , tlocrt, presjek, natječajni rad, Zagreb. (Preuzeto iz Oris 43/2007)
209
210
GRAðANI U PROCESU UNAPREðENJA KVALITETA PEŠAČKOG OKRUŽENJA NA VRAČARU CITIZENS AS ACTORS IN THE PROCESS OF IMPROVING QUALITY OF PEDESTRIAN ENVIRONMENT IN VRAČAR Milena Vukmirović dia*, Mira Milaković dia** *Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd ** Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd APSTRAKT Rad obuhvata pregled iskustava i doprinosa koji su ostvareni tokom i nakon realizacije Projekta Napravi korak – Unapredi okruženje 63 . Navedeni projekat predstavlja grañansko profesionalnu inicijativu ka lokalnoj upravi Gradske opštine Vračar u Beogradu, koja je imala za cilj da doprinese unapreñenju kvaliteta urbanog života grañana na ovoj teritoriji. Ovo je ostvareno preko aktivnog učešća organizacija civilnog društva usmerenog ka grañanima i telima lokalne uprave u podizanju svesti o značaju implementacije principa održivog razvoja u domenu unapreñenja kvaliteta urbanog okruženja i održivog transporta, gde je prioritet dat pešačkom kretanju. Jedna od ključnih aktivnosti i ciljeva projekta bilo je uključivanje grañana u proces koji je obuhvatao: (1) fazu utvrñivanja aktuelnog stanja i potencijala sa ciljem unapreñenja urbanog okruženja tj. neposrednog pešačkog okruženja, (2) fazu preispitivanja mogućnosti da Vračar postane teritorija sa dominantnim pešačkim kretanjem i (3) fazu vrednovanja konkretnih lokacija/poteza koje reprezentuju širu sliku na teritoriji Vračara. Navedeno je ostvareno sprovoñenjem, obradom i prezentacijom rezultata anketiranja grañana. Specifičnost procesa ogleda se u tome što je za potrebe formiranja anketnog upitnika korišćen profesionalni aparat za evaluaciju pešačkog kretanja i kvaliteta 63 Projekat Napravi korak – Unapredi okruženje je realizovan u periodu od juna do decembra 2010. godine, od strane Uduženja grañana 5km/h i Društva urbanista Beograda. Realizaciju projekta omogućila je Agencija za evropske integracije i saradnju sa udruženjima Grada Beograda.
211 neposrednog pešačkog okruženja 64 . Ovako utvrñen metod omogućio je postavljanje grañana u poziciju eksperta, što je za posledicu imalo formiranje relevantnog informacionog okvira na bazi koja su utvrñeni predlozi konkretnih intervencija unapreñenja pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja, a u cilju povećanja intenziteta pešačkog saobraćaja. Predlozi intervencija predstavljeni su prema strukturi koja obuhvata ključne kvalitativne kriterijume – bezbednost, ugodnost i atraktivnost – čime je uspostavljen prioritet budućih aktivnosti. Ključne reči: Grañansko profesionalna inicijativa; vrednovanje; pešačko okruženje; pešačko kretanje; održivi transport, Vračar ABSTRACT The paper is a product of research taken and accomplished during and after the implementation of the project Make a step–Improve the environment . It represents a civic professional initiative to local government of Vračar municipality in Belgrade, which aimed to contribute in improving the quality of urban life for the citizens. This is achieved through active participation of non governmental organizations directed towards the citizens and local government to raise awareness about the importance of implementing the sustainable development principles in the area. The goal is improving the quality of urban environment and sustainable transport, with priority given to pedestrian movement. One of the key activities and objectives of the project was the involvement of citizens in a process, which specifity lies in the fact that the actual proffesional aparatus for evaluation and quality improvement of pedestrian environment was used in creating this questionnaire. In addition, this method allowed citizens to be in the experts position. The structure and hierarchy of pedestrian needs enabled definition of criteria for this evaluation as it will be displayed. It resulted in having a relevant data framework, which the proposals of concrete interventions for increasement of pedestrian traffic intensity is based on. Keywords: Civic professional initiative; evaluation; pedestrian environment; pedestrian movement; sustainable transport; Vračar 64 Gerlach, Jürgen. „Pedestrian Quality Audits and Inspections – more than a part of the new EU Directive on Road Safety Infrastructure Management.“ U Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST project 358, urednik Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser, Daniel Sauter, Maks Tight / Jim Walker, 83 133. Cheltenham: Walk21, 2010.
212 UVOD Istraživanje je sprovedeno tokom 2010. godine u okviru Projekta Napravi korak – Unapredi okruženje. Cilj sprovedenog istraživanja odnosi se na ispitivanje kvaliteta pešačog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja na poligonu Gradske opštine Vračar, koja je prepoznata kao pešački savladiva teritorija. Da bi se postigao odgovarajući kvalitet pešačkog kretanja u nekom okruženju, teži se utvrñivanju elemenata koji na njega utiču. U skladu sa navedenom problematikom utvrñena je hijerarhija zahteva. Hijerarhija zahteva koji se odnose na pešačko kretanje uspostavlja se na tri nivoa: • Zahtevi PRVOG reda su vidljivi, opipljivi i predstavljaju konkretne uslove koji se odnose na društveno okruženje, dizjan, nivo opremljenosti i postojanje otvorenih javnih gradskih prostora i postojanje javnog gradskog prevoza. Primer: mere za usporavanje saobraćaja, pešački prelazi, kvalitet podloge, dizajn i kvalitet opremanja tokova kretanja, itd. • Zahtevi DRUGOG reda proizlaze iz zahteva prvog reda i odnose se sadržaje i usluge, poput karakteristika mreže pešačkih tokova, saobraćajne regulative, itd. Primer: javni gradski prevoz (postojanje i red vožnje), ograničenje brzine, signalizacija, itd. • Zahtevi TREĆEG reda su neka vrsta preduslova zahteva prvog i drugog reda. Oni formiraju bazu u kojoj se prethodne dve grupe zahteva mogu ostvariti i odnose se na način korišćenja okruženja (zemljišta), kulturu pešačkog kretanja, sposobnosti pešaka, obrazovanje pešaka, strateško planiranje, itd. Konkretno, oni predstavljaju pojedinačne aspekte kvaliteta i klime pešačenja kao što su odgovarajuća funkcija koja mu se daje (pešačko kretanje kao transport ili rekreacija), osećaj bezbednosti, itd. Struktura i hijerarhija zahteva je definisanje kriterijuma za evaluaciju pešačkog kretanja i pešačkog okruženja koja će u nastavku biti prikazana. Izdvojeni vrednosni kriterijumi podrazumevaju sledeće aspekte: • Dizajn pešačkog okruženja koji pripada prvoj kategoriji zahteva • Saobraćajna pravila i tokove koji pripadaju drugoj kategoriji zahteva • Aspekt ponašanja učesnika u saobraćaju koji pripadaju trećoj kategoriji zahteva. Na osnovu ovako utvrñene hijerarhije zahteva u okviru meñunarodne COST Akcije 358: Pedestrian Quality Needs definisan je aparat za evaluaciju kvaliteta pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja (Gerlach 2010).
213 Prilog 1: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji odgovaraju zahtevima PRVOG reda _ Dizajn pešačkog okruženja (Gerlach 2010)
Prvi deo profesionalnog obuhvatio je pitanja koja se vezuju za zahteve prvog reda (Prilog 1): 15 pitanja koja se odnose na pojedinačne pojave/indikatore 14 indikatora po pitanju aspekta bezbednosti, 9 po pitanju aspekta ugodnosti i 5 u odnosu na aspekt atraktivnosti pešačkog okruženja.
Prilog 2: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji odgovaraju zahtevima DRUGOG reda _ Saobraćajna pravila i tokove (Gerlach 2010)
Drugi deo upitnika se odnosi na zahteve drugog reda (Prilog 2). Ovaj deo upitnika obuhvata ukupno 8 pitanja, od kojih se 6 odnosi na aspekt bezbednosti, 5 na aspekt ugodnosti i 4 na aspekt atraktivnosti pešačkog okruženja.
214 Prilog 3: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji odgovaraju zahtevima TREĆEG reda _ Ponašanje učesnika u saobraćaju (Gerlach 2010)
Treći deo upitnika obuhvata zahteve trećeg reda (Prilog 3). Ovaj deo upitnika sadrži 6 pitanja 4 se odnosi na aspekt bezbednosti, 2 pitanja na aspekt ugodnosti i 4 pitanja na aspekt atraktivnosti pešačkog okruženja. Imajući u vidu neophodnost uvoñenja antroposocijalnog faktora tj. uključivanje direktnih korisnika prostora u proces planiranja i projektovanja, aparat za evaluaciju pešačkog kretanja i kvalitet pešačkog okruženja, korišćen je kao podloga za formiranje anketnog upitnika. Na ovaj način, grañani su postavljeni u poziciju “eksperta”. Navedeni tretman jednog profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta neposrednog pešačkog okruženja i njegova neposredna primena u formi anketnog upitnika imao je za cilj formiranje relevantnog informacionog okvira na bazi koga bi mogle biti utvrñeni konkretni nedostaci i predlozi za unapreñenje pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja na odabranom poligonu – teritoriji. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA Kao što je ranije navedeno, kao podloga za definisanje anketnog upitnika korišćen je profesionalni alat za vrednovanje kvaliteta pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja. Na osnovu toga utvrñeno je šest grupa pitanja koja su se odnosila na: • Opšte podatke o ispitaniku – za utvrñivanje karakteristika pešaka na posmatranoj teritoriji • Karakter učesnika u saobraćaju – za utvrñivanje nivoa korišćenja privatnog automobila • Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice – utvrñivanje intenziteta pešačkog kretanja u odnosu na glavne i sporedne tokove na Vračaru i vrednovanje kvaliteta tih tokova • Trotoare/pešačke staze/pravce – za utvrñivanje kvaliteta neposrednog pešačkog okruženja
215 • Saobraćajne tokove – za utvrñivanje mogućnosti preklapanja sa drugim vidovima saobraćaja • Kvalitet i klimu pešačenja – za utvrñivanje stava grañana po pitanju pešačkog kretanja, njegovog unapreñenja i povećanja intenziteta Teritorijalni okvir na kome je sprovedeno istraživanje obuhvatao je teritoriju Gradske opštine Vračar. Vračar predstavlja jednu od centralnih opština Grada Beograda, čija ukupna porvšina iznosi oko 3km 2. Teritorija je trougaonog oblika. Najveća dužina od jedne granice opštine do druge iznosi 3km, a najkraća 1,6km. Na osnovu ovih dimenzija zaključeno je da je ovaj poligon pešački savladiv. Nedostatak istraživane teritorije sagledan je u topografiji terena, odnosno većih uspona i padova na pojedinim lokacijama. Istraživanje je sprovedeno u vidu neposrednog ispitivanja grañana na 5 lokacija na Vračaru (Cvetni trg, Kalenić pijaca, Plato ispred BDP a, Trg Slavija i Plato ispred Hrama svetog Save). Ispitivanjem je obuhvaćeno 5 grupa ispitanika prema starosnoj dobi 65 . Uzorak stanovništva ima karakter slučajnog i ne poklapa se sa stvarnom zastupljenošću starosnih kategorija u odnosu na ukupan broj stanovnika Vračara. Praktično ovaj uzorak predstavlja zastupljenost stanovnika na ulicama Vračara. U odnosu na radni status ispitanika obuhvaćene su 4 grupe. Procentualna zastupljenost ovih grupa je: 43% su studenti, 13% su zaposleni, 36% su zaposleni sa visokim obrazovanjem i 8% su penzioneri. Prema mestu stanovanja uzorkom je obuhvaćeno 61% stanovnika koji žive na teritoriji Gradske opštine Vračar i 31% stanovnika koji žive u drugim beogradskim opštinama. U nastavku rada biće predstavljeni rezultati istraživanja, sa posebnim težištem na rezultate koji se odnose na pojedinačne aspekte bezbednosti, ugodnosti i atraktivnosti pešačkog okruženja i na odgovore koje su dali grañani koji su se izjasnili da žive na Vračaru. PRIKAZ REZULTATA ISTRAŽIVANJA Rezultati istraživanja biće prikazani prema strukturi utvrñenoj na osnovu upostavljenih grupa pitanja. Karakter učesnika u saobraćaju na teritoriji gradske opštine Vračar Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi zastupljenost korišćenja privatnog automobila na posmatranoj teritoriji. Informacije koje su dobijene mogle bi biti korišćene kao uporedni uzorak za rezultate koji bi 65 45% grañana starosti od 20 do 29 godina, 24% grañana starosti od 30 do 39 godina, 17% grañana starosti od 40 do 55 godina, 9% stanovnika starosti od 55 do 64 godine i 5% stanovnika starosti preko 65 godina.
216 bili dobijeni vrednovanjem stanja nakon sprovedenih promotivnih kampanja i drugih aktvnosti koje se odnose na unapreñenje pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja (Prilog 4).
Prilog 4: Karakteristike učesnika u saobraćaju na teritoriji Gradske opštine Vračar (Vukmirović and Milaković 2011)
Na osnovu informacija koje su dobijene istraživanjem možemo govoriti o nekoliko opštih rezultata i zaključaka koji se odnose na sledeće: • Imajući u vidu veličinu teritorije, uočen je negativan trend u odnosu na korišćenje privatnih automobile. Ovo znači da veliki procenat grañana (46%) uvek koristi svoj privatni automobil, iako se teritorija Vračara smatra dostupnom sa aspekta pešaka. • U odnosu na dužinu putanje koja se prelazi automobilom, većina grañana koristi automobil za prelaženje distanci koje se mogu okarakterisati kao pešački savladive (dužina putanje od 500m do 1000m). • Dodatni argument za promociju pešačkog kretanja i unapreñenje pešačkog okruženja može se tražiti u činjenici da opština Vračar pripada centralnom delu grada, i da, s obzirom na to, postoji veliki problem sa parkiranjem automobila. Ovo je podržano rezultatima koji pokazuju da korisnici automobila provedu od 10 do 20min. u potrazi za parking mestom.
217 • Na osnovu dobijenih rezultata možemo zaključiti da 98% grañana pešači. Ipak, oni pešačenje ne smatraju vidom saobraćaja, jer je samo 7% ispitanika na ovo pitanje odgovorila pozitivno. Umesto da pešače, grañani se prevoze automobilom, dok se pešačenje smatra vidom rekreacije. Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice Treći deo istraživanja imao je za cilj da utvrdi stav grañana po pitanju kvaliteta pešačkih tokova na teritoriji Gradske opštine Vračar. U odnosu na to grañani su upitani da li su zadovoljni veličinom pešačkih tokova i trotoara duž glavnih i sporednih pravaca. Pored izjašnjavanja grañana, pozitivno ili negativno, zamolili smo ih da nam navedu razloge zbog kojih su negativno okarakterisali odreñene poteze (Prilog 5).
Prilog 5: Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice (Vukmirović and Milaković 2011)
Prvi deo ovog istraživanja odnosio se na glavne poteze – potencijalne glavne pešačke tokove na Vračaru. Rezultati su pokazali da je 78% ispitanika zadovoljno veličinom trotoara i pešačkih tokova duž glavnih pravaca. Njegoseva ulica, kao najbolje okaraktersan glavni potez (92:8%) na Vračaru ima sledeće nedostatke: parkirani automobili na trotoaru; mala širina; prevelik broj bašta kafea; nedostatak urbanog mobilijara – klupa; itd. Ulica Cara Nikolaja II, kao najlošije okarakterisan glavni potez (44:56%) ima nedostatke: veoma uzak tortoar gde je onemogućeno mimoilaženje; dotrajao asfalt; ulica je slabo osvetljena; ulica je neureñena; nedostaje urbani mobilijar: klupe, osvetljenje; veliki intenzitet motornog saobraćaja; itd. U odnosu na sporedne putanje kretanja, ispitanici su iskazali nezadovoljstvo veličinom trotora/pešačkih tokova. Rezultati pokazuju da je 61% ispitanika nezadovoljno stanjem trotoara/pešačkih tokova, nasuprot njih 39% koji su se izjasnili pozitivno. Sporedni tokovi imaju takoñe veliku važnost u odnosu na pešačko kretanje, jer se preko njih dolazi do glavnih . Na taj način treba težiti poboljšanju situacije i na tim potezima. Ispitanici su u odnosu na kvalitet sporednih tokova ukazali na sledeće nedostatke: parkirani automobili na trotoaru; veliki broj gradilišta; u nekim delovima je trotoar uzak da onemogućava
218 mimoilaženje pešaka; potreba za kretanjem pešaka sredinom ulice kolovozom; isprekidanost toka kretanja; provlačenje, itd. Kao što se može zaključiti, ovi se komentari uglavnom odnose na kriterijum bezbednog kretanja , što je primarni kvalitet koji treba da poseduje neposredno pešačko okruženje. Trotoari/pešački pravci/staze U odnosu na navedenu grupu pitanja težilo se utvrñivanju stava grañana po pitanju kvaliteta pešačkih tokova na teritoriji Vračara (Prilog 6).
Prilog 6: Trotoari/pešački pravci/staze (Vukmirović and Milaković 2011)
Prikazani rezultati doveli su do sledećih zaključnih stavova: • U pogledu širine trotoara, ispitanici smatraju da širinu treba prilagoditi intenzitetu pešačkog kretanja duž odreñenih pravaca (posebno na sekundarnim pravcima).
219 • Jedan od pozitivnih rezultata odnosi se na stav grañana po pitanju distance na Vračaru. Imajući u vidu da se njih 60% izjasnilo da je Vračar savladiv sa aspekta pešačkog kretanja, ovo se može koristiti kao argument u promociji pešačkog kretanja kao održivog vida saobraćaja. • Analiza psihološkog doživljaja udaljenosti izmeñu trotoara i kolovoza ukazuje na kritično stanje u sporednim ulicama. Ispitanici su naveli prepreke sa kojma se susreću prilikom kretanja, a čijim bi se uklanjanjem poboljšala situacija. Navedene su sledeće prepreke: parkirani automobili na trotoaru, gradilišta koja uzurpiraju delove trotoara, mala širina trotoara, itd. Pored prihološkog osećaja, postoje i realni slučajevi umanjene bezbednosti usled navedenih prepreka. Meñutim, navedeni slučajevi bi trebalo da se koriste kao okvir budućih interevncija. Konkretno, to bi moglo da se odnosi na unapreñenje postojeće regulative i planskih dokumenata koji bi regulisali parkiranje, proširenje pešačkih prostora, itd. • Po pitanju pešačkih prelaza, većina ispitanika smatra da ih ima dovoljno. Ipak, odreñeni broj grañana ukazuje na situaciju da je veliki broj pešačkih prelaza loše održavan i neprilagoñen osobama sa invaliditetom. Ovo bi trebalo da ukase pripadnicima lokalne uprave da se pešački prelazi prilagode standardima koji odgovaraju principima Pristupanocti i Dizajna za sve (A4A i D4A). • Veliki broj odgovora koji se odnose na preglednost pešačkih prostora i postojanje barijera tokom pešačkog kretanja se odnose na: parkirane automobile, neadekvatno postavljene baste kafea, gradilišta, stepeništa, itd. Ovo znači da je pešačko kretanje na Vračaru otežano i pored toga što ima sve preduslove da postane okruženje koje je u prijateljstvu sa pešacima (pedestrian friendly environment). • Po pitanju završne obrade trotoara i opremljenosti urbanim mobilijarom, grañani su generalno nezadovoljni i navode sledeće: trotoari nisu pristupačni, nailaze na parkirane automobile, lose održavanje, nedostatak zelenila, nedostatak urbanog mobilijara, pre svega klupa, itd. Ova situacija bi se mogla unaprediti postavljanjem klupa, kanti za smeće, osvetljenja, atraktivnim dizajnom i privlačnim sadržajima duž pešačkih tokova. • U odnosu na zadovoljtvo ispitanika po pitanju kvaliteta boravka na otvorenom na Vračaru grañani su uglavnom zadovoljni. Kao razlozi za pozitivan stav navedeni su sigurnost i prijatan boravak, a kao razlozi za negativan stav, navedeni su: neprilagoñeno pešacima; veliki broj parkiranih automobila; neadekvatno održavanje; nedovoljno zelenila, itd.
220 Saobraćajni tokovi na Vračaru Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi stav grañana Vračara u odnosu na druge vidove saobraćaja, druge učesnike u saobraćaju i mogućnosti uspostavljanja meñusobnih relacija (Prilog 7).
Prilog 7: Saobraćajni tokovi na Vračaru (Vukmirović and Milaković 2011)
U odnosu na saobraćajne tokove na Vračaru grañani su ispoljili sledeće stavove: • Brzina kretanja vozila na ovoj teritoriji ne ugrožava pešake. Duž uličnih pravaca koji su rekonstruisani u poslednjih nekoliko godina uvedene su dodatne mere koje umanjuju brzinu kretanja vozila • Vračar je veoma dobro povezan sa ostalim delovima grada mrežom javnog gradskog prevoza. Ipak, postoji potreba za uvoñenjem signalizacije na stajalištima JGP a, koja se odnosi na vreme dolaska vozila i druge informacije o saobraćajnim gužvama, povremenim promenama u redu vožnje, itd. • Grañani Vračara su uglavnom zadovoljni postojećom pešačkom signalizacijom. Kvalitet i klima pešačenja na Vračaru Ova grupa pitanja imala je za cilj da osvetli postojeći stav, tj. klimu pešačenja na teritoriji Gradske opštine Vračar. Takodje, neposredno je trebalo da ukaže na eventuelna poboljšanja koja bi se desila povećanjem intenziteta pešačkog saobraćaja na Vračaru (Prilog 8).
221 Prilog 8: Kvalitet i klima pešačenja (Vukmirović and Milaković 2011)
U cilju povećanja intenziteta i kvaliteta pešačkog kretanja na Vračaru, grañani predlažu da bi trebalo definisati strategiju pešačkog kretanja na ovoj teritoriji (iako većina njih smatra da je teritorija u prijateljstvu sa pešacima). Strategija bi trebalo da obuhvati sve ranije navedene probleme i da doprinese unapreñenju zivota grañana. Takva inicijativa i njeno sprovoñenje rezultirala bi obnovom pešačkih prostora, većem boravku grañana na otvorenom, opremanju glavnih tokova kretanja, davanju prednosti pešačkom kretanju u odnosu na druge vidove saobraćaja, povećanju bezbednosti pešaka, smanjenju brzine kretanja automobile, smanjenju zagañenosti, itd. Ukupni rezultati istraživanja imali su za cilj da pokažu opšti karakter rezultata dobijenih anketiranjem grañana Vračara. Ovaj deo istraživanja sproveden je na taj način što su dobijeni rezultati vrednovani kao pozitivni, negativni ili neutralni, kako po pitanju opšteg utiska, tako i po pitanju pojedinačnih kriterijuma na koje se pojedina pitanja odnose (bezbednost, ugodnost i atraktivnost). Pregled ovih rezultata prikazan je u Prilogu 9.
Prilog 9: Pregled ukupnih rezultata istraživanja (Vukmirović and Milaković 2011)
Na osnovu dobijenih rezultata istraživanja, grañani su pozitivno okarakterisali stanje vezano za pešačko kretanje na teritoriji Gradske opštine Vračar. Ovim je pokazano da grañani imaju visok nivo svesti o pešačko kretanju kao održivom vidu transporta , ali da do sad nisu
222 imali prilike da razmatraju pojedinačne aspkete koji se tiču ovog vida kretanja. Pored navedenog, izdvajanjem komentara koji se odnose na konkretne probleme, može se utvrditi niz konkretnih smernica i preporuka koje bi imale za posledicu unapreñenje pešačkog okruženja na Vračaru. Ove smernice bi se odnosile na sporedne tokove kretanja, koji su neophodni zarad uspostavljanje kompletne mreže pešačkih tokova na Vračaru. Kao konkretni stejkholderi i korisnici informacija koje su dobijene analizom kvaliteta pešačkog okruženja prepoznati su: • Organizacije koje se bave poslovima održavanja objekata i otvorenih javnih gradskih prostora na nekoj teritoriji • Policija koja je odgovorna za sprovoñenja zakona i praćenje odgovarajuće ponašanje učesnika u saobraćaju • Gradski planeri i saobraćajni inžinjeri koji utiču na iniciranje odluka koje se tiču unapreñenja pešačkog okruženja, akoje su elementi šireg procesa planiranja • Turističke organizacije koje utvrñuju zahteve za postojanjem mreže pešačkih tokova. Ovo se posebno odnosi na kriterijume ugodnosti i atraktivnosti neposrednog pešačkog okruženja • Udruženja osoba sa invaliditetom koje su nosioci i inicijatori sprovoñenja odluka koje se tiču stvaranja pešačkog okruženja prema principima Dizajna za sve • Škole koje apeluju na postojanje bezbednih tokova kretanja • Organizacije koje su uključene u poslove obezbeñivanja odgovarajućeg javnog gradskog prevoza i postavljanje stanica. U saradnji sa navedenim interesnim grupama stanovnika, trebalo bi se pored sveobuhvatnog pristupa u vidu formiranja Strategije o pešačenju na Vračaru, trebalo pozabaviti pojedinačnim kriterijumima. Posebno težište treba staviti na negativne stravove po pitanju odreñenih aspekata (bezbednost, ugodnost, atraktivnost) i preporuke koje su grañani dali u odnosu na pojedina pitanja. ZAKLJUČAK Ključni dorinos prezentovanog istraživanja ogleda se u prilagoñavanju profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja na odreñenoj teritoriji u anketni upitnik koji je omogućio da se grañani uključe u proces vrednovanja njihovog okruženja i da putem konkretnih predloga definišu okvir budućih intervencija i aktivnosti. Istraživanje je imalo za cilj da testira novi alat što je dalo pozitivne rezultate. Obrañeni rezultati istraživanje mogu se koristiti na više načina i usmereni su ka različitim interesnim grupama koji treba zajednički da deluju u cilju poboljšanja kvaliteta urbanog okruženja i povećanja intenziteta pešačkog kretanja.
223 Nastavak istraživanja i daljih aktivnosti bi se ogledao pre svega u realizaciji kampanje promovisanja pešačkog kretanja kao održivog vida trasporta na Vračaru i formiranja konkretnih predloga unapreñenja koja bi se realizovala u saradnji sa prepoznatim stejkholderima. Pored navedenog, istraživanje je pokazalo da je uspostavljanje direktne komunikacije sa grañanima korišćenjem adekvatne metodologije, najbolji način da se neposredni korisnici nekog prostora uključe u rešavanje problema i njegovo unapreñanje. ZAHVALNOST Istraživanje je rañeno u okviru projekta Napravi korak Unaredi okruženje koje je finansirala Agencija za evropske integracije i saradnju sa udruženjima Grada Beograda i u okviru projekta Modernizacija zapadnog Balkana (No. 177009) koje finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. LITERATURA Vukmirovic, Milena Projekat Napravi korak Unparedi okruženje: Rezultati anke tiranja grañana, Beograd, sajt: www.napravikorak.org 2010 Vukmirović, Milena, in Mira Milaković. „Citizens as actors in the process of improving pedestrian environment quality: Belgrade case study .“ The 4th Knowledge Cities World Summit. Holon and Galilee, 2011. Gerlach, Jürgen. „Pedestrian Quality Audits and Inspections – more than a part of the new EU Directive on Road Safety Infrastructure Management.“ V Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST project 358, montaža Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser, Daniel Sauter, Maks Tight in Jim Walker, 83 133. Cheltenham: Walk21, 2010.
224 4 PRIMERI IZ PRAKSE
225
226
ANALIZA PRILAGOðENOSTI OBRAZACA URBANE STRUKTURE KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA PLANA DETALNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"66 ANALYSIS OF ADAPTATION OF URBAN STRUCTURE PATTERNS TO CLIMATE CHANGE: AN EXAMPLE OF THE DETAILED REGULATION PLAN "ADA CIGANLIJA" Doc. dr Marija Maruna, Prof. dr Nada Lazarević Bajec, dr Vladimir Mihajlov Arhitektonski fakultet, Beograd Arhitektonski fakultet, Beograd Arhitektonski fakultet, Beograd APSTRAKT Prilagoñavanje klimatskim promenama podrazumeva konkretne mere koje redukuju ranjivost na uticaje klimatskih promena što u slučaju oblasti urbanističkog planiranja podrazumeva utvrñivanje okvira za novu i postojeću izgradnju koji će razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje. Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristično da se neposredni okvir za izgradnju definiše na nivou plana detaljne regulacije. U opštem smislu, utvrñivanju mera za redukovanje ranjivosti nekog područja prethodi razvoj smernica aktivnosti prilagoñavanja, karakterističnih za dugoročno planiranje, koje zavise od sposobnosti predviñanja opasnosti i sagledavanja mogućih posledica. Metodološki posmatrano, planiranje mora krenuti od identifikacije problema i na osnovu njih utvrñivanju prioriteta. Za razliku od dugoročnih, kratkoročni planovi zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i redukovanju ranjivosti što podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog konteksta. Suština je u dijagnostifikovanju osetljivih mesta koja predstavljaju rizik ugrožavanja neke značajne aktivnosti, načina života ili
66 Ovaj rad je realizovan u okviru projekta "Istraživanje klimatskih promena na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje" (43007) koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za peiod 2011 2014.godine.
227 resursa, na osnovu kojih se donose konkretne mere i utvrñuje okvir za izgradnju. U ovom radu će se istraživati na koji način postojeći urbanistički planovi kreiraju obrasce urbane strukture otporne na klimatske promene. Težište je na analizi načina na koji su mere prilagoñenosti uključene u planove, a ne na analizi načina formiranja obrazaca urbane strukture. Cilj je ukazivanje na mogućnost uključivanja teme klimatskih promena u urbanističke planove kao i unapreñenje postojećeg načina urbanističkog planiranja radi stvaranja obrazaca urbane strukture otpornijih na klimatske promene. Istraživanje će biti sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija". Ključne reči: obrasci urbane strukture, prilagoñavanje klimatskim promenama, kratkoročno planiranje
ABSTRACT Adaptation to climate change involves concrete measures to reduce vulnerability to climate change impacts which in the area of urban planning includes establishing a framework for new and existing construction that will develop resistance of the settlements to extreme impacts. For the planning system in Serbia is characteristic that immediate framework for construction is defined on the level of detailed regulation plan. Development of guidelines for adaptation activities precedes establishing measures to reduce vulnerability of an area, which depends on the ability to anticipate risks and to monitor the possible consequences. Planning must start from the problem identification and prioritization based on them, from methodological point of view. Unlike the long term, short term plans call for an approach based on understanding and reducing vulnerabilities that includes a detailed analysis and understanding of the direct context. Diagnostics of sensitive places, possessing significant threat to particular activities, lifestyles and resources is essential. Concrete measures are taken, and a framework for building is established based on this diagnostic. Paper explores capabilities of current town planning practice to create patterns of urban structure resistant to climate change. Analysis is focused on the way in which adaptation measures are included in the plans, not on an analysis of forming patterns of urban structure. Paper illustrates the possibility to include issues of climate change in urban
228 planning as well as improvement of the current practice toward creation of an urban structure more resistant to climate change. Detailed regulation plan of "Ada Ciganlija", in draft version is taken as an example for purpose of this paper. Keywords: patterns of urban structure, adaptation to climate change, short term planning
UVOD Negativne posledice klimatskih promena su danas evidentne. Klima spada u bazični prirodni resurs i pored dominantnog uticaja na eko sisteme, proizvodi posledice po stanje i razvoj društva. Stručna javnost je poslednjih decenija okrenuta problemu rešavanja prekomerne emisije štetnih gasova i shodno tome razvoju mera za ublažavanje klimatskih promena. Meñutim, odsustvo konkretnih rezultata na ovom polju i mirenje sa činjenicom da su odreñeni efekti klimatskih promena neizbežni, sve veći naglasak stavljaju na razvoj mera za prilagoñavanje klimatskim promenama. Prema opštoj definiciji, prilagoñavanje klimatskim promenama podrazumeva predviñanje kada i gde će se posledice globalnog zagrevanja desiti, razvoj strategija prilagoñavanja i preduzimanje konkretnih mera koje redukuju ranjivost na uticaje klimatskih promena. Mere mogu biti veoma raznovrsne od tehničkih, institucionalnih, pravnih, obrazovnih do mera za promenu oblika ponašanja. (Füssel, 2007, 267). Široko posmatrano, najveći uticaj klimatske promene imaju u okviru sledećih oblasti: prirodna sredina, infrastruktura i zdravlje i bezbednost. Prilagoñavanje klimatskim promenama uključuje i akcije koje preduzima država kao što su legislativa, regulativa i stimulativne mere za ublažavanje promena u društveno ekonomskom sistemu sa ciljem redukovanja ranjivosti na klimatske promene, kao što su oscilacije u klimi i klimatski ekstremi. (Burton et al., 2002, 146)
Klimatske promene i urbani sistemi Prema mnogim autorima, klimatske promene predstavljaju svojevrsno vanredno stanje i ekološki imperativ sa kojim se sučeljavaju gradovi i ljudska društva. Ekstremni uticaji koje klimatske promene izazivaju, pre svega, se odnose na vetrove, oluje i padavine. U okviru urbanih sistema ti uticaji izazivaju smanjenje pitke vode, česte i teške vremenske neprilike kao što su jake kiše i cikloni, iznenadne poplave, olujni udari i povećanje ekstremnih temperatura. Iz ovoga se jasno može zaključiti da je u izvesnoj meri većina urbanih sistema i njihovih stanovnika ranjiva. Veća
229 koncentracija ljudi i aktivnosti proizvodi složenije urbane sisteme koji su, samim tim, osetljiviji na klimatske promene. U takvim okolnostima neznatne klimatske promene mogu uticati na velik broj ljudi i izazvati ozbiljne posledice na urbane sisteme.
PRILAGOðAVANJE KLIMATSKIM PROMENAMA U URBANISTIČKOM I PROSTORNOM PLANIRANJU Shodno prethodnom, uključivanje urbanih studija i politika u razvoj načina za prilagoñavanje klimatskim promenama i smanjenje rizika po ljudsko blagostanje je prepoznato kao ključno za minimizovanje uticaja klimatskih promena na urbane sisteme. Prostorni i urbanistički planovi predstavljaju efikasan način za operacionalizaciju opštih politika prilagoñavanja utvrñenih na višem nivou putem odgovarajućih sredstava i alata. Ukoliko su politike prilagoñavanja definisane na nacionalnom nivou, planeri u lokalnoj upravi ih mogu sprovoditi kroz planove, standarde, kriterijume za projektovanje, strategije implementacije i ciljane akcije (Burton i drugi, 2002; Wilson, 2006). Nabrojana planerska sredstva su neophodna za razvoj i sprovoñenje politika adaptacije na svim prostornim nivoima. Strategije prilagoñavanja klimatskim promenama se oslanjaju na tri ključna aspekta: smanjenje osetljivosti sistema na klimatske promene, korigovanje izloženost sistema klimatskim promenama i uvećanje otpornosti sistema na klimatske promene. Sva tri aspekta se moraju primenjivati u planiranju bilo kog prostornog nivoa.(Adger et al., 2005) Uvoñenje aspekta klimatskih promena u proces i sistem planiranja omogućava pravovremeno reagovanje koje je isplativije od onog koje se sprovodi nakon klimatskih uticaja. Direktni troškovi uključivanja aspekta prilagoñavanja klimatskim promenama u urbanističko planiranje su beznačajni u odnosu na troškove po društvo i fizičku strukturu koje bi izazvalo totalno ignorisanje ovog aspekta (CEF & CBCL, 2005; Wilson, 2006). U okviru oblasti urbanističkog i prostornog planiranja prilagoñavanje klimatskim promenama je usmereno na utvrñivanje okvira za novu i postojeću izgradnju koji će dovesti do smanjenja emisije ugljen dioksida i razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje. (Burton et al., 2002, 146) Akcenat je na smanjenju troškova putem preduzimanja odgovarajućih korektivnih akcija za redukovanje izloženosti riziku. Prilagoñavanje klimatskim promenama podrazumeva zaštitu infrastrukture, zdravlja i bezbednosti ljudi i unapreñenje kvaliteta života. Osim toga, prilagoñavanje može zaštititi investicije i smanjiti troškove osiguranja. Gidens napominje da je suština prilagoñavanja u dijagnostificiranju i
230 obezbeñenju osetljivih mesta . Osetljivo mesto predstavlja rizik – rizik ugrožavanja neke značajne aktivnosti, načina života ili resursa . (Gidens, 2010, 197) U oblasti urbanističkog planiranja smernice se definišu na nivou dugoročnih, a mere na nivou kratkoročnih planova. Pozivajući se na Fusela (Füssel), Lazarević Bajec navodi da je za potrebe adaptacije na klimatske promene moguće razlikovati dva pristupa planiranju. Prvi je pristup zasnovan na opasnostima koji se bazira na verovatnoći dogañaja i samim tim je pogodan za dugoročno paniranje obzirom da podiže svest o problemima i omogućava identifikaciju prioriteta. Rizik se definiše kao odstupanje od očekivanog. Ovaj pristup polazi od toga da je moguće efikasno kontrolisati postojeće rizike i definisati scenarije koji predviñaju buduće klimatske uticaje. Drugi je pristup zasnovan na ranjivosti koji se bazira na razumevanju konteksta i shodno tome razvijanju mera za ublažavanje ranjivosti. Ranjivost se definiše kao stepen osetljivosti u odnosu na opasnosti, štete ili gubitke. Ovaj pristup najviše odgovara kratkoročnom planiranju u situacijama kada se neadekvatno upravlja postojećim rizicima i time stvara neizvesnost u pogledu klimatskih uticaja. (Lazarević Bajec, 2011) Pristup zasnovan na ranjivosti počinje od prethodnih iskustava u upravljanju klimatskim rizicima i uključuje stejkholdere na početku procesa, povezujući prilagoñavanje klimatskim promenama direktno sa njihovim aktivnostima. (Füssel, 2007, 271). Kratkoročni planovi, za razliku od dugoročnih koji se zasnivaju na scenarijima i dugoročnim projekcijama, zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i ublažavanju ranjivosti što podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog konteksta. (Füssel, 2007). Strategije prilagoñavanja se najbolje sprovode na lokalnom nivou obzirom da se direktno odnose na uticaje klimatskih promena u zajednici. To znači da urbanistički planovi predstavljaju izuzetno korisno sredstvo za sprovoñenje akcija prilagoñavanja na lokalnom nivou. Planovima se, pre svega, ureñuju odgovarajući infrastrukturni sistemi i definišu standardi za projektovanje. Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristično da se neposredni okvir za izgradnju definiše na nivou Plana detaljne regulacije.
SRBIJA I KLIMATSKE PROMENE Analizi tendencija osnovnih klimatskih promena se u Srbiji posvećuje pažnja tek poslednje dve decenije. Na osnovu pvih procena promene
231 klime na našem području da se zaključiti da je od 1982.g. započeo rast godišnje temperature koji i dalje traje. Početak perioda rasta temperature vazduha je praćen periodom redukcije godišnjih suma padavina. Izražen trend rasta temperature vazduha prisutan je na celom području Srbije. U područja sa najintenzivnijim pozitivnim trendom temperature vazduha spada i Beograd. Izrazito je uočljivo da su poslednje decenije najtoplije u nizu podataka od 1890.g. (Popović, ðurñević, Živković, Jović, Jovanović, 2009). Procene ukazuju da će područje Srbije biti izloženo uticajima koji mogu imati posledice na celo društvo. Naime, prema umerenim projekcijama, za naše područje se do kraja ovog veka očekuje povećanje temperature vazduha za 2,6°C i smanjenje padavina do 20%. Otopljavanje neće biti ravnomerno tokom godine: leto će biti toplije za 3,5°C, jesen za 2.2°C, zime za 2,3°C, a proleće za 2,5°C (Popović, Radulović, Jovanović, 2006.) To znači da će se desiti preraspodela potrošnje električne energije u toku godine obzirom na smanjenu potrošnju energije za grejanje, ali povećanu potrošnju energije za klimatizaciju. Povećanje temperature i smanjenje letnjih padavina će prouzrokovati suše što će imati direktan uticaj na vodosnabdevanje. Ekstremne padavine i poplave će uticati na povećanje ulaganja u tehničko tehnološke sisteme.
ZAKONSKI OKVIR Neposredan zakonski okvir kojim se ureñuje oblast prostornog razvoja u skladu sa klimatskim promenama čine Zakon o prostornom planu, Zakon o planiranju i izgradnji i tri zakona iz domena ekološkog prava Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu. Zakon o prostornom planu (Prostorni plan Republike Srbije) je planski dokument koji se donosi za teritoriju čitave države i definisan je zakonom o planiranju i izgradnji. Planovi nižeg reda, prostorni i urbanistički, moraju biti u skladu sa prostornim planom Republike Srbije. Prostorni plan je dugoročni strateški dokument koji se donosi za period od najmanje 10 godina i njime se utvrñuju dugoročne organizacije, ureñenja, korišćenja i zaštite prostora Republike Srbije. Prvi prostorni plan Republike Srbije je donet 1996.godine. Prostornim planom su bile obuhvaćene sledeće tematske oblasti: prirodni resursi, stanovništvo, naselja, delatnosti i regionalna podela, saobraćaj i veze, turizam, zaštita životne sredine, prirodne i kulturne baštine (PPRS,1996). Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2003.godine je Prostorni plan Republike Srbije ukinut kao vrsta planskog dokumenta, a umesto njega je uvedena Strategija prostornog razvoja Srbije. U Ustavu Republike Srbije iz 2006.godine se prostorni plan
232 ponovo spominje, i Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2009.godine se vraća kao vrsta planskog dokumenta. Rad na novom prostornom planu RS je započet 2009.godine, završen 2010. godine i usvojen na sednici Narodne skupštine 23. novembra iste godine. Novi Prostorni plan RS je rañen u skladu sa principima održivog razvoja i veću pažnju posvećuje prirodnim faktorima. Tematske oblasti kojima se bavi su: priroda, ekološki razvoj i zaštita, stanovništvo, naselja i socijalni razvoj, održivi razvoj ekonomije, transporta i infrastrukture, prostorna integracija Srbije (PPRS,2011). Novinu predstavlja program implementacije prostornog plana RS kao vrsta posebnog dokumenta kojim se obezbeñuje ostvarivanje Prostornog plana. Zakonom o planiranju i izgradnji se utvñuju uslovi i način planiranja i ureñenja prostora, ureñivanja i korišćenja grañevinskog zemljišta i izgradnje objekata, način organizacije i nadležnosti relevantnih institucija i druga pitanja od važnosti. Poslednje decenije su doneta tri zakona o planiranju i izgradnji: 2003., 2009. i 2011.godine. Izmene u zakonima su se uglavnom ticale ureñenja sistema planiranja u smislu definisanja svojinskih odnosa nad grañevinskim zemljištem, skraćenja i pojednostavljenja procedure dobijanja grañevinske dozvole, broja obaveznih planskih dokumenata za lokalne samouprave, kao i pitanje legalizacije objekata. (ZPI, 2003; ZPI, 2009: ZPI, 2011) Zakon o planiranju i izgradnji se detaljnije razrañuje kroz različite pravilnike od kojih su najznačajniji: Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata (PSIPD, 2003), Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne kontrole urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na javni uvid (PSNINVSK, 2004) i Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava (POUPIS, 2003). Zakonom o zaštiti životne sredine se ureñuju kriterijumi i uslovi za održivo korišćenje i zaštitu prirodnih resursa i dobara, mere i uslovi zaštite životne sredine, praćenje stanja životne sredine, ekonomski instrumenti za zaštitu životne sredine, odgovornost za zagañenje i kaznene odredbe. Ovim zakonom se ureñuje integralni sistem zaštite životne sredine kojim se obezbeñuje ostvarivanje prava čoveka na život i razvoj u zdravoj životnoj sredini i uravnotežen odnos privrednog razvoja i životne sredine u Srbiji (ZZŽS, 2009). Zakonom o proceni uticaja na životnu sredinu se reguliše postupak procene uticaja za projekte koji mogu da imaju značajne uticaje na životnu sredinu, sadržaj studije o proceni uticaja na životnu sredinu, učešće zainteresovanog organa i organizacija i javnosti, prekogranično
233 obaveštavanje za projekte koji mogu da imaju značajne uticaje na životnu sredinu druge države, kao i nadzor i druga pitanja značajna za procenu uticaja na životnu sredinu (ZPUŽS, 2009). Zakonom i strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu se regulišu uslovi, način i postupak vršenja procene uticaja planova i programa na životnu sredinu i unapreñenje održivog razvoja. Procena se vrši za sve planove i programme u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja ili korišćenja zemljišta, poljoprivrede, šumarstva, ribarstva, energetike, industrije, saobraćaja, upravljanja otpadom, upravljanja vodama, telekomunikacijama, tuizma, očuvanja prirodnih staništa divlje flore i faune. Ureñenje prostornog razvoja u skladu sa klimatskim promenama se šire definiše i mnogim drugim zakonskim aktima, kao što su: Zakon o vodama, Zakon o zaštiti prirode, Zakon o ministarstvima, Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, Zakon o lokalnoj samoupravi, Zakon o komunalnim delatnostima, Zakon o hidrometeorološkim poslovima od interesa za celu zemlju i mnogi drugi podzakonski akti, ali njihova detaljnija analiza prevazilazi okvire ovog rada.
ASPEKT KLIMATSKIH PROMENA U SISTEMU PROSTORNOG I URBANISTIČKOG PLANIRANJA U SRBIJI – NIVO REGULATIVE Tema klimatskih promena se u sistemu urbanističkog i prostornog planiranja, po prvi put spominje u Prostornom planu republike Srbije iz 2010.godine. Ovaj planski dokument je utemeljen u Strategiju održivog razvoja Republike Srbije (2008) i Akcioni plan za primenu nacionalne Strategije održivog razvoja za period od 2009 2017 (2009). Prostorni plan daje iscrpan pregled problema u oblasti politika prilagoñavanja klimatskim promenama, analizu trenutnog stanja planiranja u Srbiji i preporuke za promenu sistema planiranja koji bi adekvatnije odgovorio na problem adaptacije na klimatske promene. Prostornim planom se sugeriše rešavanje problema vezanih za integraciju i operacionalizaciju opštih politika, usklañivanje nivoa na kojima se donose odluke, vertikalnu i horizontalnu koordinaciju, učešće relevatnih zainteresovanih strana, razvoj kapaciteta za sprovoñenje, praćenje i izvršenje plana. Na nivou regulative, Prostornim planom se sugeriše uvoñenje klimatskih podataka i informacija u proces planiranja i projektovanja, usklañivanje nacionalnih propisa iz oblasti prirodnih i tehnoloških aspekata upravljanja rizicima sa zakonodavstvom u EU, usvajanje strategije integralne zaštite zemljišta, objekata i infrastrukture od prirodnih i tehnoloških opasnosti (Lazarević Bajec, 2011).
234 U paketu zakona iz domena ekološkog prava Zakonu o zaštiti životne sredine, Zakonu o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakonu o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, aspekt klimatskih promena se može posredno posmatrati kroz temu životne sredine, odn. načine upravljanja i očuvanja kvaliteta životne sredine i načine kontrole i sanacije svih oblika narušavanja prirodnih vrednosti i uslova za opstanak svih živih bića. Životna sredina se posmatra kao skup prirodnih i stvorenih vrednosti čiji kompleksni meñusobni odnosi čine okruženje, odnosno prostor i uslove za život (ZZŽS, 2009, član 3.). U ovim zakonima se težišno tretira stanje ugroženosti životne sredine u odnosu na fizičke, hemijske, biološke, estetske i druge indikatore. Ugoženom životnom sredinom se smatra odreñeni deo prostora gde zagañenje ili rizik od zagañenja prevazilazi kapacitet životne sredine, a aktivnostima koje utiču na životnu sredinu se smatraju oni zahvati kojima se menjaju stanja i uslovi u životnoj sredini kao što su: korišćenje resursa i prirodnih dobara, procesi proizvodnje i prometa, distribucija i upotreba materijala, ispuštanje zagañujućih materija, upravljanje otpadom, buka i vibracije, jonizujuće i nejonizujuće zračenje i udesi (ZZŽS, 2009, član 3.). Prema ovom paketu zakona, se dakle, ugroženost životne sredine posmatra kroz delovanje ljudskog faktora. Meñu načelima za zaštitu životne sredine ovog zakona, od značaja za urbanističko i prostorno planiranje, se posredno može uočiti tretiranje faktora klimatskih promena. Tako se u Načelu prevencije i predostrožnosti predviña, izmeñu ostalog, da svaka aktivnost mora biti planirana i sprovedena na način da predstavlja najmanji rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi i smanji opterećenje prostora i potrošnju energije u upotrebi (ZZŽS, 2009, član 9.). U istom zakonu su previñene i Mere i uslovi zaštite životne sredine koje se odnose na planiranje i izgradnju meñu kojima se može izvojiti: obaveza odreñivanja područja ugroženih delova životne sredine (zagañena područja, područja ugrožena erozijama i bujicama, eksploatacijom mineralnih sirovina, plavna područja is l.) i utvrñivanje mera za sanaciju ovih područja (ZZŽS, 2009, član 34.). Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011.godine se konkretnije osvrće na aspekt klimatskih promena i mera za prilagoñavanje. Tako se već u Načelima za ureñenje i korišćenje prostora definiše potreba za usklañivanjem socio ekonomskog razvoja sa energetskom efikasnošću, obezbeñenje uslova za racionalno korišćenje neobnovljivih prirodnih resursa i obnovljivih izvora energije i sprečavanje i zaštita od prirodnih i tehničko tehnoloških nesreća. Od značaja za aspekt prilagoñavanja klimatskim promenama je načelo horizontalne koordinacije prilikom ureñenja prostora koja podrazumeva povezivanje sa susednim
235 teritorijama, javnim i civilnim sektorom, kao i participaciju svih učesnika (ZPI, 2011, član 3). Ovim zakonom se po prvi put definiše i obaveza izgradnje, korišćenja i održavanja objekata visokogradnje prema zahtevima energetske efikasnosti. Predviñeno je izdavanje sertifikata o energetskim svojstvima objekta u vidu dela tehničke dokumentacije za potrebe izdavanja upotrebne dozvole (ZPI, 2011, član 4). Ovako jasno definisano načelo energetske efikasnosti je novina u odnosu na Zakon o planiranju i izgradnji iz 2003.godine. Posebno načelo predstavlja i definisanje uslova zaštite životne sredine gde se precizira da svi planski dokumenti moraju da sadrže obavezne mere zaštite životne sredine propisane procenom uticaja na životnu sredinu, odnosno utvrñene mere zaštite od strane nadležnog organa u skladu sa posebnim zakonima (ZPI, 2011, član 9). Mere zaštite životne sredine i strateška procena uticaja na životnu sredinu postaju sastavni deo plana. Zakon o planiranju i izgradnji se bliže definiše kroz pravilnike. Važeći pravilnici su doneti na osnovu Zakona o planiranju i izgradnji iz 2003.godine. Ovaj Zakon urbanističke planove, kao planove kojima se ureñuje prostor na lokalnom nivou, deli na opšte urbanističke planove (u koje ubraja generalni plan i plan opšteg ureñenja) i regulacione planove (u koje ubraja plan generalne regulacije i plan detaljne regulacije). Zakonom se definiše obavezni sadržaj planskih dokumenata u smislu obavezujućih priloga, pre svega, tehničkih rešenja kao što su namene površina, trase za infrastrukturu, nivelacione i regulacione linije. Kao posebne i obavezujuće celine plana se definišu: 1)pravila ureñenja (koja sadrže opis i objašnjenje grafičkog dela i opšte urbanističke uslove), 2)pravila grañenja (koja sadrže uslove koji se odnose na izgradnju objekta) i 3)grafički deo (koji prikazuje planirano rešenje, regulaciju i nivelaciju). Posmatrano sa aspekta klimatskih promena, Planom detaljne regulacije se propisuju opšti i posebni uslovi o zaštiti životne sredine od različitih vidova zagañenja i zaštite života i zdravlja ljudi i zaštite od požara, nepogoda i uništavanja (u delu Pravila ureñenja ) kao i uslovi zaštite životne sredine, tehničke, higijenske, zaštite od požara, bezbednosne i druge uslovi (u delu Pravila grañenja ). Izradi planskog rešenja prethodi izrada programa za izradu plana koji služi za prikupljanje podataka o stanju prostora (infrastrukture, objekata, prirodnih i ambijentalnih celina, terena itd.). Program za izradu plana predstavlja informacionu i studijsku osnovu na kojoj se zasniva urbanistički plan (ZPI, 2003).
236 Posmatrano kroz aspekt prilagoñavanja klimatskim promenama gde se za nivo kratkoročnih planova preporučuje pristup zasnovan na razumevanju neposrednog konteksta i otkrivanju ranjivih mesta, program za izradu plana predstavlja izuzetno važan deo procesa izrade planskog rešenja. U ovoj fazi planskog procesa se prikupljaju podaci o terenu (katastarsko topografske podloge); podaci o uslovima za izradu plana koje pripremaju nadležna komunalna preduzeća, zavodi i druge službe (infrastruktura, zaštita životne sredine, vodotokovi, spomenici kulture, spomenici prirode, sanitarni uslovi, hidrometerorološki i seizmološki uslovi, itd.); podaci o stanju privrede, infrastrukture, stanovništvu, gustinama i kapacitetima, geološkim, hidrološkim i litološkim uslovima terena, životne sredine, geografskim karakteristikama, klimatkim prilikama itd.; daje se analiza i ocena stanja područja; procena razvojnih mogućnosti koja se odnosi na zemljište za izgradnju i infrastrukturu. Koncept plana, kao izlazni rezultat programa za izradu plana sadrži: 1) tekstualni deo (u kojem se prikazuje ocena stanja razvojnih mogućnosti; ciljevi ureñenja i izgradnje i osnovni programski elementi; predloženi obuhvat plana i grañevinski reon; principi preliminarne podele na područja, poteze, zone i urbanističke celine), i 2) grafički prikaz koncepta plana (u kojem se prikazuje preliminarna podela na tipične celine ili zone; svi objekti i zone zaštite; stečene obaveze i predviñena proširenja kapiciteta infrastrukture). Ako se plan detaljne regulacije izrañuje za deo donetog generalnog plana, generalni plan je ujedno i koncept plana programa za izradu plana (PSNINVSK, 2004).
PRILAGOðAVANJE KLIMATSKIM PROMENAMA U NACRTU PLANA DETALJNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA" Istraživanje načina redukovanja ranjivosti obrazaca urbane strukture je sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija". Ovaj plan je uzet za primer zbog specifičnosti lokacije koja spada u rečno ostrvo (poluostrvo) i po prirodi stvari je izloženija klimatskim promenama u odnosu na kopneni deo gradske površine. Prostor Ade Ciganlije, obuhvaćen ovim planom, spada u užu zonu sanitarne zaštite. Samo 1% od ukupne površine obuhvaćene planom se nalazi u široj zoni sanitarne zaštite. Plan je analiziran sa ciljem utvrñivanja načina na koji postojeće urbanističko planiranje kreira obrasce urbane strukture prilagoñene klimatskim promenama. Zakonski okvir kojim se ureñuje urbanističko planiranje u Srbiji, jasno definiše vrstu i sadržinu planskog dokumenta, proceduru za donošenje urbanističkog plana kao i institucije i nadležnosti za urbanističko planiranje, meñutim, metodologija izrade planskih dokumenata nije detaljnije odreñena. Meñutim, moguće je, analizom sadržaja Nacrta plana
237 detaljne regulacije "Ada Ciganlija", uočiti elemente metodologije planiranja ove prostorne celine: 1. Prikaz postojećeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana višeg reda 2. Izrada pravila ureñenja 3. Urbanističke mere zaštite 4. Izrada pravila grañenja 5. Davanje smernica za sprovoñenje plana. Prikaz postojećeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana višeg reda Prikaz postojećeg stanja daje pregled osnovnih aktivnosti u okviru navedenih zona, i posebno prikaz stanja zelenih površina obzirom da je prostor Ade Ciganlije evidentiran kao područje sa posebnim prirodnim vrednostima od strane Zavoda za zaštitu Srbije. Prikazom postojećeg stanja nisu evidentirana mesta izložena uticaju klimatskih promena, tzv. ranjiva mesta, već je samo dat opšti pregled osnovnih aktivnosti i vrsta zelenih površina. U delu pod nazivom Planski i pravni osnov za izradu plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija" dat je osvrt na obaveze preuzete iz Generalnog plana Beograda 2021. Smernice za razradu plana iz GUP a su date u odnosu na namenu površina i to: zelene površine (rečna ostrva ili ade, šume, zaštitne šume); planirane sportsko rekreativne zone; komunalne delatnosti i infrastrukturne površine; saobraćaj i saobraćajne površine; zemljište čija će se namena odrediti nakon usklañivanja postojećih namena sa posebnim propisima, posebni poslovni kompleksi; sport, sportske objektei komplekse. Prikazani podaci o nameni površina predstavljaju planirano stanje koje je rañeno na nivou GUP a i shodno tome na osnovu podataka koji su prikupljeni za svrhe obrade tog plana (plana višeg reda) tj. na nivou celog grada. Preuzeto planirano stanje ne prepoznaje prostore osetljive na klimatske promene već samo neke aspekte prostornog zagañenja koji se mogu uočiti u tehničkim intervencijama (npr. produbljivanje i čišćenje zaraslih bara, ograničenje vodonepropusnih površina za infrastrukturne objekte, očuvanje odreñenog procenta zelenila). Ne postoji prikupljanje podataka o stanju aktivnosti i resursa, niti o načinu života karakterističnim za dati prostor. Teme od značaja za klimatske promene, obuhvaćene smernicama iz GUP a, su prirodni resursi koji utiču na kvalitet životne sredine, kao što su šume i šumski zaštitni pojasevi. Takoñe , skreće se pažnja na delatnosti koje su neadekvatne za prostor u kojem se nalaze, odn. nisu usklañene sa okolinom. Pod tim se podrazumevaju površine i objekti stanovanja,
238 centara, privrede, sporta, saobraćaja i drugog u području vodoizvorišta u Makišu. Od tema značajanih za redukovanje osetljivosti na klimatske promene pominju se samo mere za zaštitu zone vodoizvorišta i potreba za očuvanjem prirodnih resursa od značaja za kvalitet životne sredine. Za zonu vodoizvorišta od posebnog je značaja zaštita podzemnih voda, gde se planom predlaže odgovarajuće pošumljavanje. Izrada pravila ureñenja Izrada pravila ureñenja i grañena je definisana važećim Zakonom o planiranju i izgradnji i pratećim pravilnicima. Nacrt plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija" je proistekao iz Programa za izradu urbanističkog plana Ada Ciganlija iz 2008.g. čiji sadržaj je bio definisan Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2003.g., Pravilnikom o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne kontrole urbanističkog plana kao i uslovima i načinu stavljanja plana na javni uvid iz 2004.g, Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu iz 2004.g. i Zakonom o sportu iz 1996.g. Sadržaj pravila ureñenja prostora Ade Ciganlije obuhvata: • podelu prostora na celine i zone • namenu zemljišta • bilans urbanističkih pokazatelja • uslove zaštite kulturnoistorijskog nasleña • urbanističke uslove ze ureñenje površina i objekata javne namene (javne saobraćajne površine, javnu infrastrukturnu mrežu i objekte, zelene pošumljene površine, vodene površine, melioracione kanale, površine za plažu, pravila ureñenja i grañenja na površinama javne namene) • urbanističke mere zaštite (pravila za zaštitu života i zdravlja ljudi, pravila za evakuaciju otpada, pravila za zaštitu od elementarnih nepogoda i protivpožarnu zaštitu) • inženjerskogeološke uslove • ekonomsku analizu i procenu ulaganja iz javnog sektora. Pravila ureñenja počinju podelom prostora na zone planiranih aktivnosti. Zone su grubo definisane prema vrsti sadržaja (kao što su sport, rekreacija, zabava, centri, infrastruktura) i prema prirodnim resursima. Procena ugroženosti aktivnosti ili resursa (osim načelne potrebe za očuvanjem područja vodoizvorišta) nije rañena, niti su razmatrana osetljiva mesta prilikom odreñivanja zona. Jedini faktori ograničenja uzeti u obzir prilikom planiranja budućih aktivnosti se tiču očuvanja prirodnih resursa (zelenila, šume, obala, vodoizvorišta). Podelu prostora na zone prati podela zemljišta na javnu i ostale namene. U ovom sektoru plana se
239 po prvi put pominje potreba za odbranom od poplava putem definisanja površina za odbrambeni nasip. Urbanistički parametri koji se razmatraju u pravilima ureñenja se odnose samo na bilans površina, izgrañenost parcele, spratnost i učešće zelenih površina u izgrañenom prostoru. Urbanistički uslovi za javne površine i javne objekte obuhvataju saobraćajnu infrastrukturu, javnu infrastrukturu, zelene pošumljene površine, vodene površine, melioracione kanale, površine za plažu, pravila ureñenja i grañenja na površinama javne namene. U ovom delu plana, daju se iscrpne i detaljne projekcije ureñenja javnih površina i objekata u vidu tehničkih uslova za njihovo postavljanje u prostoru kao i načina meñusobnog uklapanja različitih aktivnosti, bez osvrta na problem klimatskih promena. Karakteristično je odsustvo politika transporta koje smanjuju potrebu za putovanjima u cilju smanjenja emisije štetnih gasova. Elementi ureñenja prostora u skladu sa klimatskim promenama se javljaju u slučaju definisanja urbanističkih uslova za vodovodnu i kanalizacionu mrežu, obzirom da se radi o području izvorišta vodosnabdevanja. Prema odlukama Grada Beograda takvi prostori podležu posebnim merama ureñenja i strogim pravilima korišćenja. Definišu se mnogobrojna ograničenja grañenja i korišćenja zemljišta u cilju zaštite od zagañenja. Kao rizično mesto se prepoznaje nasip ka reci Savi, obzirom na uočen trend povećanja vodostaja kao i produženje njegovog trajanja, za koji se predviñaju mere protiv prelivanja. Vodoprivrednim ureñenjem se predviña i izgradnja sadržaja neophodnih za zaštitu od atmosferskih i podzemnih voda putem kanala i meliorativnog sistema. Uočava se zavisnost izmeñu sistema vodotokova i saobraćajne mreže i u tom smislu se ističe potreba za identifikacijom ranjivih mesta (pre svega na nivou meñuzavisnosti sistema vodotokova i saobraćajne mreže). Planiranje infrastrukturnih površina i objekata (elektroenergetska mreža, telekomunikaciona mreža, kablovski distribucioni sistem, toplovodna mreža, gasovodna mreža) je rañeno isključivo sa tehničkog aspekta, uz blagi osvrt na moguće opasnosti od površinskih i podzemnih voda, bez detaljnije analize stvarnih lokacija i konkretnih uslova na njima. Ponegde se, i to samo načelno, pominje potreba za uvažavanjem uticaja na životnu sredinu. Zelene pošumljene površine se prepoznaju kao važan resurs prostora Ade Ciganlije i planira se njihova zaštita i unapreñenje. Posebno se akcentuje nephodnost očuvanja postojećeg prirodnog ambijenta kompleksa, pre
240 svega šumskog zemljišta, uz mogućnost razvoja ekstenzivnih sportsko rekreativnih aktivnosti. Vodi se računa o korišćenju prirodnih propusnih i polupropusnih materijala za materijalizaciju staza. Meñutim, ne prepoznaje se potreba za identifikacijom ranjivosti, kao ni procena ugroženosti ovog vida rekreacije u odnosu na uticaje klimatskih promena. Predlozi za novo ureñenje zelenih površina ne prepoznaju aspekt prilagoñavanja klimatskim promenama. Kao dominantni kriterijumi za izbor načina ozelenjavanja i vrste sadnica na javnim površinama i uz objekte javne namene, su estetski i funkcionalni kriterijum. Prisutne sojenice na prostoru Ade Meñice se tretiraju kao vid rekreacije u prirodi u okviru zelenih pošumljenih površina. U istu kategoriju se svrstavaju i splavovi kućice, kao plovni objekti sa malim gazom, koji se nalaze u priobalnoj zoni. Pri tome, nije prepoznata potreba za identifikacijom ranjivosti, kao ni procena ugroženosti ovog vida rekreacije u odnosu na uticaje klimatskih promena. Predlozi za novo ureñenje i ozeljenjavanje, kao ni izbor budućih sadnica, ne uzimaju u obzir klimatske promene. Kao dominantni kriterijumi za izbor načina ozelenjavanja i vrste sadnica na javnim površinama i uz objekte javne namene, su estetski i funkcionalni (u funkciji nesmetanog odvijanja saobraćaja, zaštite od buke,zaštite od sunca, zaštite zagañenja vodoizvorišta) kriterijumi. Planiranje ureñenja vodenih površina je, pre svega, usmereno ka razvoju različitih aktivnosti rekreacije namenjenih širokoj populaciji. Aspekt klimatskih promena nije uzet u obzir. Urbanističke mere zaštite Mere za očuvanje životne sredine su izdvojene kao poseban segment plana. U ovom delu plana se razmatraju urbanističke mere zaštite koje podrazumevaju davanje pravila za zaštitu životne sredine, za evakuaciju otpada i za zaštitu od elementarnih nepogoda i požara. Davanje mera za zaštitu životne sredine je predviñeno pre svega Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakonom o zaštiti životne sredine, Zakonom o sanitarnom nadzoru, Zakonom o vodama, kao i mnogim pratećim pravilnicima. Strateška procena uticaja, kao obavezujući deo plana, razmatra stanje životne sredine, značaj i karakteristike plana, karakteristike uticaja planiranih sadržaja na mikro i makro lokaciju i druga pitanja od značaja za zaštitu životne sredine, kao i predlog mera za sprečavanje i ublažavanje negativnih, kao i uvećavanje pozitivnih uticaja na životnu sredinu. Planom je definisano da mere zaštite imaju za cilj da se uticaji na životnu sredinu svedu na granice prihvatljivosti, odn. doprinesu sprečavanju,
241 smanjenju ili otklanjanju svakog značajnijeg štetnog uticaja na životnu sredinu. U ovako formulisanom cilju, uočljivo je da se postavlja samo relacija od izgrañenog ka prirodnom prostoru, a ne i obrnuto. Posebno je interesantan segment plana u kojem se definišu mere za zaštitu od elementarnih nepogoda (koji je svrstan zajedno sa merama za zaštitu od požara) gde se kao jedini problem identifikuje zemljotres. U inženjerskogeološkim uslovima se detaljno razmatra sastav tla i u odnosu na njega formiraju odgovarajuće zone. Obzirom da predmetna lokacija pripada području vodoizvorišta, inženjerskogeološki uslovi su posebno okrenuti analizi tla za potrebe pozicioniranja vodozahvata. Pored toga, precizno su date pozicije podzemnih voda i uskladu sa tim definisane zone i geotehnički uslovi i preporuke za realizaciju planiranih sadržaja. U delu plana gde se razmatraju ulaganja iz javnog sektora, meñu predviñene troškove spadaju troškovi izuzimanja zemljišta, nadoknade za porušene objekte, izgradnje infrastrukture i izgradnje javnih objekata. Predviñeni troškovi za realizaciju površina i objekata iz javnog sektora ne obuhvataju posebno troškove prilagoñavanja klimatskim promenama. Izrada pravila grañenja Pravila grañenja su u Nacrtu plana data samo za komercijalnu zonu i to za izgradnju, zamenu, dogradnju i rekonstrukciju postojećih objekata. Pravila grañenja su bliže definisana kroz: 1) namenu objekta, 2) uslovi za obrazovanje grañevinske parcele, 3) položaj objekta, 4) indeks zauzetosti parcele, 5) indeks izgrañenosti parcele, 6)spratnost i visina objekta, 7) arhitektonska obrada objekta, 8) parterno ureñenje parcele, 9) ograñivanje, 10) parkiranje, 11) evakuacija otpada, 12) priključenje na infrastrukturnu mrežu, 13) inženjerskogeološki uslovi. Pravila grañenja se odnose na tehničko tehnološke zahteve izgradnje. Davanje smernica za sprovoñenje plana Kao posebne zone, za koje je potrebno dodatno uraditi urbanističke projekte, su prepoznate zona komercijalnih delatnosti i zona zelenih površina na kojima je moguća izgradnja sportskih sadržaja. Kriterijum za dodeljivanje posebnog statusa ovim zonama je estetski.
242 ZAKLJUČAK Sistem planiranja u Srbiji karakteriše odsustvo teme klimatskih promena (ublažavanja i prilagoñavanja klimatskim promenama). Česte promene zakona kojima se ureñuje delatnost planiranja i izgradnje su, poslednje decenije, pre svega bile usmerene na akutne probleme sa kojima se suočava prostorni i ekonomski razvoj u Srbiji, kao što su dužina procedure dobijanja dozvole za gradnju, legalizacija objekata, status zemljišta. Tek se u najnovijem Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011. godine pominje tema klimatskih promena, mada više kroz aspekt ublažavanja (tema energetske efikasnosti) nego prilagoñavanja. Važeći podzakonski akti pravilnici, proistekli iz Zakona o planiranju i izgradnji iz 2003.godine, prema kojima se sprovodi planski proces, aspekt klimatskih promena posredno obrañuju kroz temu zaštite životne sredine i zaštite od elementarnih nepogoda. Pri tome se, najčešće, posmatra delovanje čoveka na prirodu u svojstvu zagañivača, a ne uticaj prirodnih faktora na fizičko okruženje. Sam proces kratkoročnog planiranja ne uzima u obzir projekcije klimatskih promena, niti se one mogu naći u planovima višeg reda (pre svega GUP u). To je naročito izraženo u početnoj fazi planiranja gde se, prilikom prikupljanja podataka o stanju u prostoru, promene klimatskih faktora ne razmatraju uopšte. Na osnovu prikupljenih podataka se sagledavaju ograničenja područja i analiziraju razvojni potencijali. Dobra informaciona osnova u planiranju predstavlja suštinski korak na osnovu kojeg se dalje definišu razvojni ciljevi i kreira rešenje. Početni propust u razumevanju neposrednog konteksta, ne uzimanjem u razmatranje klimatskih faktora, stvara nepotpunu platformu za razvoj rešenja. Pored toga, postojeći kriterijumi za razvoj smernica za ureñenje i izgradnju prostora, ne obuhvataju potrebu za redukovanjem ranjivosti područja u smislu zaštite infrastrukture, zdravlja i bezbednosti ljudi i unapreñenja kvaliteta života. Značajnu promenu u odnosu prema problemu klimatSkih promena donosi Prostorni plan RS iz 2010.g. Kao krovni plan na osnovu kojeg se dalje razrañuju planovi nižeg prostornog nivoa, uspostavlja temelj za promenu sistema planiranja u Srbiji. Meñutim, sugerisane sistemske promene, kao i preuzimanje obaveza iz ovog plana na nižim nivoima planiranja, predstavljaju dugoročan proces. Naročito u okolnostima neprilagoñene planske prakse novim tržišnim zahtevima i shodno tome dominaciji elementarnih problema u sistemu planiranja i izgradnje, gde se aspekt klimatskih posmatra kao finesa. U iščekivanju promena, kratkoročno planiranje može predstavljati efikasan poligon za razvoj mera prilagoñavanja klimatskim promenama na neposrednom nivou.
243 LITERATURA ***(1996) Zakon o prostornom planu Republike Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije 13/96 ***(2003) Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenja za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, Službeni glasnik Republike Srbije 75/2003 ***(2003) Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata, Službeni glasnik Republike Srbije 60/2003 ***(2003) Zakon o planiranju i izgradnji , Službeni glasnik Republike Srbije 47/03 ***(2003) Zakon o sportu, Službeni glasnik Republike Srbije 52/96 ***(2004) Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne kontrole urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na javni uvid, Službeni glasnik Republike Srbije 12/2004 ***(2009) Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, Službeni glasnik Republike Srbije 135/4, 36/09 ***(2009) Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik Republike Srbije 135/4, 36/09 ***(2010) Zakon o prostornom planu Republike Srbije , Službeni glasnik Republike Srbije 88/2010. ***(2010) Zakon o strateškoj proceni uticaja, Službeni glasnik Republike Srbije 135/04, 88/10 ***(2010) Zakon o vodama, Službeni glasnik Republike Srbije 33/10 ***(2011) Zakon o planiranju i izgradnji , Službeni glasnik Republike Srbije 72/09, 81/09, 64/2010,24/2011 Adger, W.N., Arnel N.W., Tompkins, E.L. (2005) Successful adaptation to climate change across scales. Global Environmental Change ,15, pp.77 86 Burton, I., Hug, S., Lim, B. Pilifosova, O., Schipper, E.L. (2002) From impact assessment to adaptation priorities: the shaping of adaptation policy, Climate Policy , 2 (2), pp.145 159 Campbell, H. (2006) Is the Issue of Climate Change to Big for Spatial Planning? Planning Theory & Practice , 7 (2), pp.201 230 CEF Consultants Ltd. & CBCL Limited (2005), A Guide for Incorporating Adaptation to Climate Change into Land Use Planning, http://www.cefconsultants.ns.ca/CCGuideLandUseNov05.pdf (accessed 01.05.2011) Council for European Urbanism (CEU) (2009), Oslo Declaration Climate Change and Urban Design , http://www.ceunet.org/oslodeclaration.html (accessed 01.11.2010) European Council of Spatial Planners – Conseil europeen des urbanistes (ECTP CEU) (2010), Try it This Way , http://www.ceu ectp.eu/index.asp?id=109 (accessed 01.05.2011) Füssel, H. M. (2007). Adaptation planning for climate change: concepts, assessment approaches, and key lessons, Sustainability Science , 2 (2), pp.265 275., http://www.springerlink.com/content/4155425778557718 (accessed 01.05.2011) Gidens, A. (2010) Klimatske promene i politika . Beograd: CLIO
244 Lazarević Bajec, N. (2011) Integrating Climate Change Adaptation Policies in Spatial Development Planning in Serbia – a Challenging Task Ahead. SPATIUM International Review , 24, pp.1 8 Matthews, T. (2011). Climate Change Adaptation in Urban Systems: Strategies for Planning Regimes [elektronska verzija]. Urban Research Program, Research Paper 32 , February 2011. Popović, T., ðurñević, V., Živković, M., Jović, B., Jovanović, M. (2009). EnE09 Zbornik radova regionalne konferencije Životna sredina ka Evropi, Beograd. Korišćeno sa www.ambassadors env.org/eng/images/.../zbornikradova ene09 .pdf Popović, T., Radulović, E., Jovanović, M. (2006.). Koliko nam se menja klima, kakva će biti naša buduća klima? Korišćeno 15. septembra 2011. sa http://www.sepa.gov.rs/index.php?id=13&akcija=showDocsAll Town and Country Planning Association (TCPA) (2007), Climate Change Adaptation by Design: A Guide for Sustainable Communities , http://www.tcpa.org.uk/pages/climate change adaptation by design.html (accessed 01.05.2011) Town and Country Planning Association (TCPA) (2010), Planning for Climate Change – Guidance and Model Policies for Local Authorities , http://www.tcpa.org.uk/pages/planning for climate change guide.html (accessed 01.05.2011) Urbanistički zavod Beograda (2009) Nacrt plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija", Beograd Wilson, E. (2006) Adapting to Climate Change at the Local Level: The Spatial Planning Response. Local Environment 11 (6), pp.609 625
245
246
KADA ĆEMO SE POČETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al’, stvarno! WHEN WE START WORKING ON THE DEVELOPMENT OF SETTLEMENTS IN ACCORDANCE WITH THE CLIMATE CHANGING IN SERBIJA ? All for really! Faketa Kaić, dipl.inž.arh. „Tehnološki i industrijski razvoj tokom XX veka izazvao je takve ekološke poremećaje i narušio je ekosistem, da će biti potrebna sva saznanja i naučni potencijali XXI veka da se saniraju greške iz prethodnog veka.“ (prof. dr Branko Lalović,1985.god.) ABSTRAKT Ove godine, održava se svetski kongres arhitekture UIA 2011 u Tokiju, sa temom "Dizajn 2050," sa tri pod teme: "Životna sredina", "Kulturna razmena" i "Život", gde će se definisati koliko je savremena arhitektura tesno povezana sa svim aktivnostima na planeti i koliko je velika odgovornost u stvaranju održivih društava i atraktivnih gradova, kao i zaštita ljudskih života i samog načina života… Ove godine u Srbiji potpisana je Deklaracija o proglašenju 2011. godine – GODINOM ENERGETSKE EFIKASNOSTI, gde se država obavezala na racionalno korišćenje prirodnih resursa, smanjenju energetske zavisnosti, očuvanju životne sredine... Kao i svake i ove godine Udrženje urbanista Srbije (UUS) organizuje letnju školu urbanizma, čiji je cilj edukacija urbanista, upoznavanje sa novim propisima, kao i sa savremenim iskustvima urbanističke prakse u Srbiji i šire…Tema 2011. godine je PROCESI LEGALIZACIJE I USVAJANJE I REALIZACIJA URBANISTIČKIH I PROSTORNIH PLANOVA . Organizovanje ovog Simpozijuma sa temom BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA – samo pokazuje, gde se nalazi i u kakvom je raskoraku urbanistička praksa Srbije, u odnosu, sama sa sobom, a i u odnosu sa razvijenim svetom.
247 Da li smo u stanju da napravimo i jedan korak ka budućnosti – da imamo viziju “DIZAJNA 2050”, a da nas nasleñeni teret prošlosti (legalizacija, nerešeni vlasnički odnosi, infrastrukturna neopremljenost) ne ”zaglavi” i ne dozvoljava nam da napravimo korak dalje … U svakom sučaju ova 2011. godina, trebala bi biti prekretnica, ne samo što je proglašena godinom energetske efikasnosti, nego je krajnje vreme da postanemo svesni da svaka naša aktivnost na lokalnom nivou utiče na globalno zagrevanje, povećano zagañenje, smanjenje resurasa i da konačno promenimo ponašanje, al’ stvarno ! I ova zadnja dešavanja, što su delo prirodnih i čovekovih ruku (zemljotresi, nuklearke…) stalno nas opominju da smo nedeljivi deo zamaljske celine, odnosno deo terirorije Evrope, pa prema tome ne trebamo čekati da “uñemo” u Evropsku uniju i tek onda da pokažemo odgovornost prema održivom razvoju naših gradova i naše planete … Pošto još uvek nema odgovora na pitanje: “Kada ćemo se početi baviti razvojem naselja u svetlu klimatskih promena u Srbiji ? pokušaće se dati odgovor na pitanje “Koji su to koraci, koje možemo preduzeti na putu razvoja naselja u svetlu klimatskih promena”?. Iskoristićemo iskustva razvijenog sveta, koja se već nekoliko decenija uspešno koriste “primeri dobre prakse”, primeniti ih na načinu planiranja, ureñenja i upravljanja prostorom, sa kojima možemo trasirati put razvoja naselja sa principima održivog razvoja. Ključne reći: Klimatske promene, promena urbanističke prakse, promena upravljanja gradom ABSTRACT As every year, and urbanises Association of Serbia (UUS) organizes SUMMER School of Urban Planning, whose goal is to educate urban planners, the introduction of new regulations, as well as contemporary experiences of urban practices in Serbia and further... Theme 2011th year THE LEGALIZATION PROCESS AND ADOPTION AND IMPLEMENTATION OF URBAN AND SPATIAL PLANS. Organizing this symposium with the theme FUTURE DEVELOPMENT AREAS In light of climatic changes only shows where he is and what the odds, city of Serbia, in comparison, with herself, and in relation to the developed world. Are we able to make one step towards the future we have a vision, "Design 2050" and that we inherited the burden of the past (legalization of unresolved ownership relations, infrastructure neopremljenost) are not "stuck" and does not allow us to make a step further...
248 In any situation the 2011 th years, should be a milestone, not only declared the year of energy efficiency, but it is high time that we become aware that every action of ours at the local level impacts on global warming up, increased pollution, reduce resurasa and finally change behavior, all for reall. The latter events, which act as natural and man's hand (earthquakes, nuclear power ..) constantly reminds us that we are indivisible part of the whole world or part of the territories of Europe, and therefore we should not wait to "enter" the Europea and then to show responsibility towards the sustainable development of our cities and our planet As there is still no answer the question "When we will start the development of settlements in the light of climate change in Serbia?, we will try to give answer on the question:” What steps we can take on our way of development of the settlements in the light of climate change”? We will use the successful worldwide experiences “"examples of good practices " which have been used for decades, and apply them in planning, arranging and managing area, and draw the path for development of settlements on the way of sustainable development. Key words: Climate change, changing ways of planning, change management of the city URBANA SREDINA URBANO ZAGREVANJE Današnja civilizacija je dominantno urbana. Računa se da danas u razvijenom delu sveta u urbanim područjima živi 70% 80% stanovništva. Potreba ljudi da žive zajedno i zbijeno, stara je koliko i ljudska istorija i ispostavlja se da su sa jedne strane velika naselja i gradovi jedna od efikasnih i ekonomičnih ljudskih tvorevina. Poznato je da urbane sredine pokrivaju samo mali deo zemljine površine (1 2%) ali imaju veliki doprinos u urbanom zagrevanja globalne klime. U urbanim sredinama stvara se jedinstvena klima urbana klima , koja je rezultat načina planiranja, izradnje objekata, načina korišćenja energije, vode... protoka vazduha… koje utiče na zdravlje grañana i na njegov kvalitet života. Stanovnici urbanih naselja su veliki korisnici prirodnih resursa (posebno na severnoj hemisferi), tako da urbana naselja imaju ključnu ulogu u promenama globalnog okruženja. Jedan od najpoznatijih urbanih efekata takvog razvoja je urbano zagrevanje (urban heat island vrela urbana / gradska ostrva).
249
Dokazano je da su u globalu gradska naselja uvek toplija od okružujućih ruralnih naselja čak i do 10º C, na šta posebno utiče “factor viñenog neba” (sky view factor), koje je postalo uobičajeno merno sredstvo urbanih klimatologa. Otvorenost nekog mesta unutar urbane sredine, prati se process hlañenja i zagrejavanja jedne urbane sredine… Pored načina planiranja, izradnje objekata, načina korišćenja energije, vode, u velikoj meri na proces zagrevanja, odnosno hlañenja utiče i izbor grañevinskih materijala, koji imaju vrlo različite zračuće osobine (emisiju zračenja...) i provodljive osobine (termalno prihvatanje, provodljivost, krovni pokrivači asfaltne pločice, keramičke pločice, crep, slamnatii pokrivači, talasasto gvožñe / lim…) GRADOVI GLAVNI POKRETAČI URBANIZACIJE U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA
Nije dostupnost obnovljivim izvorima energije problem, već politika koja će odlučivati da li će industrija obnovljive energije rasti ili se suzdržati tokom budućih decenija," Ramon Pichs Madruga, član IPCC a
Globalna energetsko ekološka svest “doprla” je do naselja gradova glavnih pokretača urbanizacije i počinju da se sprovode strategije održivosti i zajedno se traže rešenja za rešavanje globalnih i urbanih klimatskih promena. 1980. godina se može se nazvati godinom održivosti, kada se, al’, stvarno , počinje promena načina ponašanja, promena načina gradnje, kao i promena odnosa prema potrošnji resursa i energije… Pored toga što grañevinarstvo (zgrade) troši oko 40% resursa energije, 30% pijaće vode, 25% svih proizvoda od drveta… oni i odbacuju resurse i energije u ogromnim količinama…
250 Postavljeni su ciljevi i hitno je trebalo delovati na razvoj novih tehnologija, voñenje politike, koja će usmeriti razvoj u pravcu održivosti: • za spremanje energije i resursa, recikliranja materijala i smanjenje emisija koji utiču na životni ciklus.. • usklañivanje propisa sa lokalnim klimatskim, tradicijom, kulturom i okruženja, • Održati i poboljšati kvalitet ljudskog života uz zadržavanje kapaciteta ekosastava na lokalnom i globalnom nivou Već 30 godina se sprovodi strategija razvoja grada u cilju održivosti. Neki gradovi su uspeli izdvojili i postati energetski brendovi. GRADOVI – ENERGETSKI BRENDOVI BARSELONA – MODEL TRANSFORMACIJE GRADA I PLAN ENERGETSKIH POBOLJŠANJA Gradonačelnik Barsselone Paskval Maragal, jedan je od najzaslužnijih ljudi koji su usmerili razvoj Barselone, po principima održivog razvoja, koji je postao meñunarodno priznat i usvojen kao urbanistički model transformacije gradova. Projekat poznat pod imenom Projekat 22 @ Barselona, obuhvatio je 115 gradskih blokova u industrijskoj gradskoj zoni. Tranformacijom 200 hektara industrijskog područja u centar inovativnih projekata, ustanova socijalnog, obrazovnog i kulturnog karaktera, kreirana je nova urbana zona sa visokim standardima zaštite životne sredine i postala Model urbane obnove grada. Barselona je nastavila sa promocijom politike održivog razvoja i 1999. godine bila je predsedavajući član Energetskih gradova–Udruženja evropskih lokalnih samouprava, iz čega je proizašlo donošenje Plana za energetska poboljšanja. Glavni cilj Plana bio je smanjenje potrošnje neobnovljive energije i redukcija gasova koji se ispuštaju u atmosferu. Predložene su praktične smernice izražene kroz različite instrumente planiranja: propise, interne inicijative Gradskog veća, direktne investicije, kampanje koje podstiču privatne inicijative, saradnju sa snabdevačima energijom itd. Mnoge od ovih mera su postale pravosnažne kada je Plan konačno odobren 2002. godine. Postao je nezamenjiv izvor informacija o kvalitativnim i kvantitativnim aspektima energetskog sistema Barselone. Uspešnost implementacije Plana najbolje pokazuje donošenje Odluke o solarnim termičkim sistemima. Do tada Barselona je imala samo 1650 m2 solarnih termalnih panela, da bi se posle usvajanja Odluke, ovaj broj je uvećan za gotovo 40 puta. Instalirano je 62819 m2 termalnih panela, sa uštedom u energiji od preko 60.000 MWh/godišnje i uštedom u emisiji CO2 preko 10.000 t/godišnje.
251 LONDON – NLA (New London Architecture) OSNIVANJE CENTRA ZA IZGRAðENO OKRUŽENJE I BUDUĆI RAZVOJ GRADA
London kao jedan od najprivlačnijih i najdinamičnijih gradova sveta, u svom razvoju imao je nekoliko ključnih prekretnica, kada je gradska vlast morala tražiti nove puteve održivog razvoja grada. 1954. godina – uvoñenje korišćenje gasa i električne enrgije za zagrajavanje. Razlog tome je povećan je 4 puta broj smrtnih slučajeva od smoga, koji je izazvan velikom količinom sagorevanja uglja za grejanje objekata. 1960 . godina – reci Temzi “vraćen je život” U Londonskoj reci Temzi nije postajalo znakova života. Urañeno je čišćenje od industrijskog i drugog zagañenja i Temza je ponovo naseljena mnogobrojnim vrstama rečnog sveta. 1991. godina – stimulisanje grañana, da koriste javni gradski prevoz. London je danas jedan od svetskih gradova koji predvodi u aktivnostima koje ga usmeravaju ka održivoj budučnosti. Održivi razvoj ovoga grada postao je glavni politički cilj . 2010. godina osnovan je NLA (New London Architecture) centar za izgrañeno okruženje i budući razvoj grada NLA je mesto, sa stalnom postavkom makete centralnog dela Londona, centar koji okuplja sve zainteresovane grañane, od profesionalaca, preko političara i šire javnosti – koji se mogu uključiti i debatovati o onome što se dešava njihovom gradu. Tu se organizuju razne izložbe, seminari, radionice, gde se grañanima Londona prikazuju činjenice da "upravo ovakav", konzumira ogromne količine energije i sirovina iz prirode, ostavljajući posledice na celu planetu, tako da pitanje životne sredine postaje osnovno polazište razvoja grada, naravno i arhitekture i dizajna.
252 Aktuelne grañevine i izložbe dizajna u Londonu upravo potvrñuju pravac u kome ovaj grad ide. Jedna od njih je “Citi Hall”, čiji su autori Norman Foster i Ken Shuttlevorth 2002 “Citi Hall” predstavlja primer "energetski svesnog dizajna". Forma samog objekta obezbeñuje umanjeno zagrevanje prostorija za rad, a upotrebom specijalnih panela sa izolacionim staklom, smanjen je i gubitak toplote tokom zime. Sistem ventilacije rešen je na mehaničkom principu, i smanjuje utrošak energije za 75% u odnosu na konvencionalnu klimatizaciju prostora. Hlañenje grañevine obezbeñuje se putem rashladnog sistema, koji koristi prirodnu temperaturu podzemne vode iz Londonske gline, sa dubine od 125 m. Nakon što završi svoj proces cirkulisanja kroz sistem, ova voda se koristi za toalete, smanjujući utrošak vode iz gradskog vodovoda. “BedZed” ENERGETSKO “NULTO” STAMBENO NASELJE Izgrañeno je u predgrañu Londona, pre nekoliko godina i postalo je jedan od najboljih primera održive gradnje u Velikoj Britaniji. Ovo privlačno urbano naselje ima karakteristike “nultog energetskog” stambenog naselja ne troši više energije nego što proizvede. Predviñeno je da se skoro 1/5 dnevne potrošnje vode u BedZed u obezbeñuje od kišnice i reciklirane vode, uskladištene u velikim rezervoarima ugrañenim u temelje. “BedZed” je prvo stambeno naselje kome je zakonski plan zelenog transporta, bio uslov za dobijanje planske dozvole, koji podrazumeva da se u narednih 10 godina prepolovi broj automobila, koji koriste fosilna goriva, proizvodnju električne energije pomoću solarne za besplatno punjenje električnih automobila, kao i favorizovanje pešaka i biciklista ispred svih ostalih učesnika u saobraćaju. STRATEGIJA ODRŽIVOSTI OLIMPIJSKIH IGARA 2012. GODINE Prvi put u istoriji održavanja Olimpijskih igara, prati se uticaj na životnu sredinu celog procesa pripremanja i održavanja Olimpijskih igara. Organizatori su postavili sebi ambicozne ciljeve u pogledu energetske efikasnosti i održivosti objekata, koji će se koristiti u Olimpijskim igrama. Meriće se uticaj svake tone CO2, svakog hektolitra kanalizacije, svake tone otpada… sve će se brojati i balansirati… Strategija održivosti Olimpijskih igara ima 5 glavnih tema : klimatske promene, biodiverzitet, otpad, socijalni uticaj i zdrav život. U Olimpijskom selu potrošnja pijaće vode treba da bude 35% ispod proseka u Londonu (trenutno se troši oko 160 litara dnevno po osobi) 50% grañevinskog materijala treba se dostaviti vozom ili brodom do mesta grañenja. Strategija održivosti uključuje i mere recikliranja do 90% materijala nakon rušenja i zamenu 30% cementa sa materijalima, koji emituju manje ugljen monoksida.
253 FRAJBURG – ZELENI GRAD
Uspešan protest protiv obližnjeg nuklearnog postrojenja bio je prekretnica, da Frajburg rano postane uporište Zelenog pokreta 70 ih godina. Gradonačelnik Frajburga i 25% članova gradskog veća su članovi zelene stranke. Energija antinuklearnog pokreta, pretočila se u zelenu i donela novi imiñ gradu. Frajburg, grad sa oko 220.000 stanovnika i 155 m2 zemljišta, bio je poznat po katedrali, univerzitetu i satovima, ali se izdvojio, postao zeleni grad , stvorio zelenu ekonomiju, koja podržava ekološki napredak. Frajburg je bukvalno zelen grad i po svom izgledu. Tu se nalazi najveća nemačka gradska šuma, koja prekriva preko 40% opštinske teritorije… Šuma poseduje raznovrstan teren i ekosisteme, od visokih planina do močvarnih nizija. Pored 5.000 ha šume, Frajburg ima preko 600 ha parkova i 160 igrališta, koji zajedno obezbeñuju zelenilo, rekreaciju i biodiverzitet. Pesticidi se ne koriste, a sadi se samo autohtono drveće i žbunje. Takoñe ima i 3.800 malih baštenskih parcela na obodima grada, koje gradskom stanovništvu služe kao privatne oaze i kao izvor svežeg voća i povrća. Naziv ZELENI GRAD dobio je zbog Mreže prestižnih istraživačkih ustanova , koje su se razvile u Frajburgu, (najveći Evropski institut za istraživanje solarne energije, Meñunarodno udruženje za solarnu energiju, Centri za istraživanje obnovljivih izvora energije)… Grad je domaćin meñunarodnim konferencijama koje služe razmeni naučnih i tehnoloških saznanja. Pored svih istraživača, posetilaca konferencija i studenata koji dolaze u Frajburg iz celog sveta, zelena reputacija grada privlači i brojne eko turiste, koji dolaze čak iz Kine, Južne Koreje i Japana, opremljeni mapama solarnog grada i biciklima uživaju u solarnim turama.
BEČ–LIDER SA NAJVIŠE VIŠESPRATNIH PASIVNIH ZGRADA NA SVETU
Nedavno je završena 5000. po redu pasivna (ekološka) zgrada, tako da grad Beč, postaje grad sa najvećom gustinom visokospratnih pasivnih zgrada, ne samo u Austriji, nego i na svetskom nivou. Trenutno se gradi i najveće naselje pasivnih višespratnih kuća “Aspanggrunde” na površini od 10.00ha i predstavlja jedno od najvećih razvojnih oblasti u centru grada. Planirana je izgradnja naselja od 5000 stanovnika, koji će živeti u 740 stambenih jedinica, a biće izgrañene po standardima pasivnih kuća. Izgrañeni objekti trošiće 90 % manje energije od običnih zgrada, zbog kvalitetnih izolacijskih omotača, pasivnog korištenja sunčeve energije, višestrukog ostaklenja i zaštitnog zračenja. Ukupni troškovi izgradnje ovog naselja iznose oko 100 miliona eura, a investicije je obezbedio Grad
254 Beč. Grad Beč, takoñe daje podsticaj svim graditeljima, koji grade po principima pasivne gradnje, oko 200 eura /m2. STOKHOLM ZELENI GRAD EVROPE 2010. GODINE Stokholm je grad koji svoj razvoj već decenijama usmerava u svetlu klimatskih promena. Realizovao je mnoge programe, sa kojima je uspeo da drastično smanji buku, realizovao program za čiste vode i uveo integrisani sistem za zbrinjavanje otpada, a titulu zelenog grada Evrope 2010. godine, dobio je na osnovu sledećeg: Oko 95% stanovnika Stokholma živi na manje od 300 m udaljenosti od zelenih oblasti, a samo u gradskom centru ima 12.000 drveća. Oko 40% grada čine parkovi i rekreativne zone, a unutar gradskih granica postoji sedam rezervata. U okolini grada je više od dvadeset rezervata prirode i nacionalni park, kao i 24 plaže. Transportno zagañenje je na niskom stepenu, zbog toga što javni prevoz, odnosno svi vozovi i autobusi, koji saobraćaju unutar gradskih granica koriste obnovljiva goriva. Od 1990. godine, emisija štetnih gasova je smanjena za 25%, a plan do 2050. godine je da grad prestane da koristiti fosilna goriva. Svaki stanovnik Stokholma, godišnje reciklira prosečno 95 kg otpada. U gradu postoji 2700 kompanija "čiste tehnologije". Najbolji primer filozofije održivog razvoja Stokholma je naselje Hammarbi Sjostad (biće završeno 2015.) koje poseduje sopstveni eco friendli sistem za energiju, vodu i otpad, a njegova celokupna izgradnja je uslovljena propisima energetske efikasnosti. Svaki stanovnik ovog naselja je deo ekološkog lanca, jer se selektirani otpad koristi za proizvodnju struje, zagrevanje ulica, ali i jezerske vode. SRBIJA 2011. GODINA ENERGETSKE EFIKASNOSTI DONKIHOTOVSKA BORBA SA VETRENJAČAMA
Srbija još uvek nema ni jednog grada koji se izdvojio i bio primer razvoja po principima održivog razvoja. Kod nas još uvek termin zeleni grad, znači ureñenje parkova i ozelenjavanje grada, a nije ni čudo jer je dugo vladalo mišljenje da su za ekologiju zaduženi samo biolozi…Trebalo nam je i mnogo vremena da shvatimo da za energetsku efikasnost, nisu samo zaduženi mašinci – energetičari… Potrošili smo mnogo vremena prebacujući odgovornost sa jedne struke na drugu, umesto da su se sve struke susrele I udružile na ekološkom putu održivog razvoja. Država Srbija donela je mnoge strategije (nova Strategija razvoja energetskog sektora RS do 2025) nove zakone (Zakon o racinalnoj upotrebi energije), postavila je mnoge ciljeve za koje se trenutno rade mnogi projekti. U prvoj polovini ove godine u Ministarstvu za energetiku prijavljeno je 16 projekata za izgradnju vetroparkova ukupne snage 2.600
255 MW, koji su deo postavljenih ciljeva da do 2020.godine u Srbiji imamo 20% obnovljive energije, umesto 12% koliko trenutno imamo. U mnogim institucijama se rade projekti vezani za ovu oblast čije se ključne reči: energetska efikasnost, održivi razvoj… ušteda energije… zaštita životne sredine… alternativni izvori energije… globalno zagrevanje… izmeñu ostalih sa naslovima: 1. „Energetska efikasnost u zgradarstvu “, 2. „ Smanjenjem potrošnje energije do efikasnije privrede “, 3. „Obnovljivi izvori energije – put do energetske nezavisnosti “, 4. „ I otpad može da se koristi ”, 5. „ Energija je tu oko nas ”, 6. „Struja sa deponija “…. Projekti se uglavnom prezentuju manjoj skupini “stručnjaka” iz predmetne oblasti, a većina projekata zauvek ostaje u fazi “PILOT PROJEKTA”... iako iz naslova ovih projekata, može se zaključiti koliko je to multidisciplinarna oblast, kao i neophodnost uključivanja svih struka i aktera. Jedan od dobrih edukativnih projekata je svakako projekat za edukaciju mladih novinara „3E energija, ekonomija, ekologija“. Predavanja i diskusije na “3E” teme izmeñu predstavnika države, institucija i stručnjaka sa privrednicima, studentima i novinarima. Možda treba Projekat proširiti, dodati još jedno E, “4E” – enegija, ekologija, ekonomija i estetika, “E” koje smo proterali iz života, iz gradova i mnogi su zaboravili šta to znači . Poneki Pilot projekti, uspevaju da postanu Pilot objekti . Ove godine će biti izgrañena prva solarna elektrana u Srbiji, snage dva megavata u kuršumlijskom selu Merdare. Izgradnja solarnog postrojenja, koje će se prostirati na površini od oko 4 hektara, koštaće oko 5 miliona evra. Centrala od dva megavata i godišnje će proizvoditi oko 2.5 miliona kilovat sati. Ove godine biće puštena u rad i prva vetrenjača u Srbiji, koja ima snagu od 600 kilovata u tutinskim selu Leskova. Planirano je da do kraja godine na tom zemljištu bude izgrañeno još sedam vetrenjača… U svakom slučaju energetski koraci, moraće dobiti ubrzanje ako Srbija želi da “uhvati” korak sa zemljama, koje već 30 godina koračaju na putu održivog razvoja. Al’, stvarno!
256 URBANISTIČKA PRAKSA U SRBIJI 2011. GODINE Naše urbaniste ne zabrinjavaju mnoge negativne pojave u urbanim područjima gradovima u Srbiji, kod nas je urbo planiranje u istom sporom ritmu i regulaciono prostornoj regulativi… Politički uticaj i investitorski urbanizam je jedino što je živo i uvek ''novo i sveže'' u urbanističkoj sceni. Kod nas će samo Beograd progutati celu Srbiju u koncentricnim krugovima bespravne gradnje. U Srbiji je već duže planski urbanizam = snimanje i regulacija i sanacija i legalizacija postojećeg stanja nastalog spontanim razvojem i spontanom arhitekturom i gradnjom sam svoj urbanista i arhitekta i majstor... Komentar skinut sa bloga, najbolje pokazuje stanje urbanističke prakse 2011.godine. Ako nijedan od navedenih gradova energetskih brendova, nije mogao to postati bez promišljenog urbanističkog planiranja, dovoljno nam govori mda se urbanistička praksa u Srbiji mora što pre menjati. 1980. godina, u svetu je bila prelomna godina , kada se na globalnom nivou počeo menjati pristup urbanom planiranju sa principima ekološkog načina planiranja, ali našu urbanističku praksu to je mimoišlo. Upravo tada se izgubio planerski korak sa svetom, jer nije bilo sluha za promene urbanističke prakse, nego se nastavio kontinuitet zastarele planerske urbanističke prakse. Svakim novim planerskim potezom se više udaljavalo od održive budućnosti, odnosno od urbanog razvoja po principima ekološkog načina planiranja Pre toga urbanistička praksa Jugoslavije, bila na zavidnom stručnom nivou, bili su to urbanistički timovi koji su svoja stručna znanja i iskustva razmenjivali sa kolegama iz evrope i sveta… Pratili su svetske trendove u planiranju… Kao i u svakom poslu, pravljene su mnoge grešake u načinu planiranja, posebno u toku grañenja novog društva, ali su planovi bili usmereni ka ureñenju humanijeg društva, po principima urbanističkih povelja, koje su primenjivale u celom svetu. 1990. godina bila prelomna godina u urbanističkoj praksi Srbije , godina, koju urbanisti dobro pamte, kada je urbanistička struka “sklonjena” i postala nemi posmatrač razgrañivanja najvrednijeg resursa gradskog prostora, koji je bio prepušten na milost i nemilost neukosti i divljanju… Danas kada urbanistička struka pokušava da “poveže konce“ sa kontekstom urbanističkog planiranja, urbanisti se sve više pretvaraju u pravne tumače planova umesto termina, kao što su urbanitet, uklapanje,
257 biodiverzitet, ekologija, ambijent, esteteski efekat, interpolacija objekta, grañena i prirodna sredina… ključne reći su: alineja... odeljak... stav…. član… zakonski okvir… pravilnik… vlasništvo… Planovi se bave zemljištem, interesima… kvadratima, legalizacijom… Jednostavno, sveli su se na legalizaciju postojećeg stanja. Propisani normativi za slobodne i zelene površine odavno su postali pro forme… Na grafičkim prilozima, još uvek se pojavljuju oznake ruže vetrova i orjentacija strane sveta, koji predstavljaju samo mali modni detalj. Planovi nemaju analiza u skladu sa principima održivog razvoja, koje utiču na oblikovanje i ureñenje prostora, kao npr: analize vetra – (provetravanje naselja), analize osunčanja (insolacija) analiza mreže zelenih površina, koja bi svojim položajem, veličinom, rasporedom i vrstom zelenila uticala na hlañenje grada, analiza mreže otvorenih javnih prostora… analiza ozelenjavanja krovova... analiza infrastrukturnih ekoloških sadržaja… analiza povećanja kvaliteta življenja... URBANISTIČKI KORACI KOJE TREBA PREDUZETI EDUKACIJA URBANISTA ZA 21. VEK
Neophodni su urbanisti za održivi razvoj gradova 21. vek, nova generacija dizajnera gradova, koji će biti u stanju da planiraju i realizuju univerzum arhitekture, gradova i pejzaža, ne samo energetski efikasnu, nego gradove koji će biti u stanju da samostalno proizvode lokalno i bez štetnih otpada – energije, razmenu energije i informacija u kolu sistemskih odnosa koji vežu prirodne i izgrañene sredine…
Jedno od akademskih institucija, gde urbanisti mogu dobiti takva znanja je Nacionalni institute za arhitekturu u Rimu, koji organizuje master kurseve, čiji je osnovni cilj da se osposobi arhitekte koji se bave projektovanjem i planiranjem kao i pejsažne arhitekte, da se suoče sa složenošću savremenog sveta, kroz nove ekološke perspektive, da promoviše nove odnose izmeñu izgrañenog i prirodnog pejzaža, izmeñu zgrada i energetskih resursa, izmeñu mesta potrošnje i proizvodnje, izmeñu javnih i privatnih prostora, izmeñu prostora i stanovnika, izmeñu ljudskih bića i ostalih živih vrsta….
258 STRATEGIJE ZA UBLAŽAVANJE ZAGREVANJA GRADOVA – DA POSTANU DEO SVAKOG PLANSKOG DOKUMENTA Pošto smo već ušli u 21. vek, svaka nova planska dokumentacija, trebala bi da bude bliža savremenom planskom dokumentu, sa svim karakteristikama koje obuhvataju energetsku efikasnost, doprinos urbanom zagrejavanju… Strategije koje se propagiraju za ublažavanje zagrejavanja gradova, treba da posatanu sastavni deo smernica za izradu planske dokumentacije, koja bi se definisala kroz pravila za izgradnju i ureñenje prostora. Izmeñu ostalog, bilo bi neophodno povlačiti planske poteze u skladu sa: • Povećavanjem otvorenih javnih površina, • Ne proširivanjem granica urbanih područja… • Sa definisanjem lokacija za alternativne energetske izvore • Provetravanjem naselja • Energetskim planiranjem • Uvoñenjem ekološke infrastructure • Pravilima za ozelenjavanje krovova i fasada…
PROŠIRENJE URBANISTIČKIH TIMOVA NOVIM STRUKAMA Odavno je poznato, da je planiranje interdisciplinarna oblast, ali još uvek urbanistički timovi imaju zastarele sistematizacije od pre nekoliko decenija. Čak su neke struke “proterane “ iz urbanizma, a neke su dobile veći tretman, nego što zaslužuju… Urbanistički zavodi da bi mogli odgovoriti novom urbanom izazovu, moraju proširiti timove sa novim znanjima i strukama, kao npr: metereologom, kosmologom, biologom, hemičarom, agronom, urbanim dizajnerima, tehnologom…. MONITORING EVALUACIJA IMPLEMENTACIJA PLANOVA Realizacija planova je integralni deo planiranja ravan samom planskom postupku 10. STAV POVELJE MAČU PIKČU MEðUNARODNA UNIJA Za proces izrade, usvajanja, evaluacije (praćenja) i implementacije (sprovoñenja) jednog planskog dokumenta, zaduženo je više državnih, gradskih institucija i agencija, a zakonskim propisima i pravilnicima, definisane su ingerencije svake od njih. Iako sve one predstavljaju jednu neraskidivu celinu, ipak svaka institucija funkcioniše za sebe. Npr. odgovorni urbanista , posle usvajanja planskog dokumenta, od strane Komisije za planove, nema nikakv uvid da li se smernice iz plana
259 sprovode na način kako su definisane, na kakve se prepreke nailazi prilikom realizacije plana, koja su to alternativna rešenja za prevazilaženje prepreka... Ako urbanista nije u prilici da „vodi” svoj plan kroz četvrtu dimenziju „vreme”, neće biti u stanju da u sledećem planu „obezbedi” ravnotežu socijalnih, ekonomskih,… aspekata, što se podrazumeva da bi jedan Plan treba da ima. PROMENA NAČINA UPRAVLJANJA I UREðENJA GRADA Promenom načina upravljanja i ureñenja grada, javna preduzeća, mogu dati veliki doprinos strategiji za ublažavanje zagrevanja, odnosno strategiji održivog razvoja grada. Nije neophodno čekati promenu zakona, novih pravilnika, nego ostvariti što bolju saradnju i komunikaciju unutar samih javnih preduzeća, da bi zajedničkim programima “nastupali” na gradskoj sceni. Bilo bi neophodno komunikaciju proširiti na grañane u obliku raznih edukativnih i akcionih programa, kao npr. i o Strategiji ublažavanja zagrevanja. Samo informisani stanovnici jednog grada, mogu postati grañani, koji će uzeti učešće u zaštiti i ureñenju svoje sredine i svog okruženja.
REVITALIZACIJA ZELENIH JAVNIH POVRŠINA 1892. godine U publikaciji „Flora u okolini beogradskoj”, Josif Pančić opominje i zahtava da se zaustavi nestanak flore u šumama oko Beograda, koje su siromašnije za preko 30 biljnih vrsta. 2010. godina proglašena je za Meñunarodnu godinu biodiverziteta, sa ciljem da se podigne svest o značaju njegove zaštite za dobrobit ljudi, sa definisanjem faktora koji ga ugrožavaju, kao i uključivanje što većeg broja ljudi u njegovu zaštitu. 2011. godine u Srbiji je konstatovano je da se zadnjih 30 godina zelena površina smanjila za 1/5, ali se nigde ne spominje koliko je i koje biljne vrste uništeno. Ovaj podatak je alarmantan i javna institucija, koja se bavi ovim gradskim resursom mora promeniti način upravljanja, odnosno održavanja zelenih površina. Trebalo bi povećati vrednost gradskih zelenih površina, tako što će se forsirati autohtoni biodiverzitet koristeći koncept biološke raznolikosti, odnosno vraćanje prirode područja . Neophodno je zelene površine parkove, dopunjavati sa brojem i vrstom stabala, kako bi park ili zelena površina postala zelena oaza prirodno stanište u gradskom ambijentu. Trebalo bi umesto fontana u parkovima predvideti jezera, potoke, koji će dati doprinos smanjenju urbanog zagrevanja, a i vraćanju staništa… Neureñene, zapuštene gradske površine, površine koje “čekaju” na izgradnju trebalo bi ozeleniti, jer sve
260 to omogućava evaporaciju, koja ima veliki značaj na kvalitet života u gradu i zdravlje njegovih grañana. Hipotetičke studije navode da u gradu od milion stanovnika temperature vazduha ne počinju da opadaju, sve dok isparavajuće zelene površine, ne pokrivaju površinu od 10 20% od ukupne gradske površine. OZELENJAVANJE RAVNIH KROVOVA I ZIDOVA U Danskoj, izraz "obezbediti krov nad glavom" podrazumeva ozelenjavanje krova. U Kopenhagenu, najvećem gradu ove zemlje, usvojen je predlog da se do 2025. godine emisija ugljen dioksida svede na najmanju moguću meru. Jedna od preduzetih akcija predstavlja i uvoñenje politike o zelenim krovovima. Umesto da ravne površine na vrhovima zgrada ostanu neiskorišćene, njihovo sivilo mogu zameniti prave male biljne oaze. Tako projektovani krovovi imaju višestruke prednosti. Pored lepote, svojevrsni parkovi na krovovima zgrada pomažu boljoj izolaciji objekta, upijaju oko 50% padavina. BOJENJE GRADA U BELU BOJU – “ AL’, STVARNO”! Američki fizičar Hashem Akbari u prestižnom laboratoriju Lawrence Berkeley, u potrazi kako bi se gradovi mogli zaštititi od efekta staklenika, došao je do jednostavnog rešenja sa „hladnim krovovima“ i „hladnim pločnicima“. Princip je jednostavan, a sve zavisi od toga, koliko se jedan objekat zagreva na suncu i koji je omer sunčevih zraka koji reflektira. Crni krov će biti topliji od crvenog, a crveni će biti topliji od belog krova. Odlučujući factor jeste omer reflektirajućeg svetla. Crne površine reflektiraju mali procenat sunčevih svetlosti, crveni crep oko 35% ,dok belo obojane površine reflektuju više od 75 %. Ovaj naučnik tvrdi kada bi se sve površine krovova i ulica posvetlile, to bi smanjilo zagrevanje zemlje, odnosno smanjile emisiju CO2 za 44 milijardi tona. REKONSTRUKCIJA ZGRADA SA ENERGETSKOM EFIKASNOŠĆU
2011. godine Evropska komisija predložila je Plan energetske efikasnosti, gde će nadležni organi unaprediti energetsku efikasnost na najmanje 3% ukupne površine zgrada u svojoj nadležnosti svake godine. U Planu je posebno naglašeno da: "svaka obnova treba da dovede zgradu meñu 10% najefikasnijih zgrada u ukupnom nacionalnom zgradarskom fondu". Procenjuje se da u Srbiji ima oko milion stanova kojima treba rekonstrukcija , pre svega zbog niske energetske efikasnosti. Dobro je poznato da se kvalitetnijom izolacijom i ugradnjom nove stolarije mogu ostvariti uštede oko 15 % u računima za struju, gas ili daljinsko grejanje.
261 Ove 2011. godine, izdaće se Pravilnici o energetski efikasnim objektima, gde će biti propisana odreñena energetska svojstva, koja objekat mora da ispuni da bi dobio energetski pasoš. U zavisnosti od ukupne potrošnje energije, pasoši će biti kategorisani od A G kategorije, objekti koji su ostvarili najveću,odnosno najmanju uštedu. Bez njega neće moći da se dobije dozvola za sanaciju, adaptaciju ili rekonstrukciju objekta. UMESTO ZAKLJUČKA STARIM GRADITELJIMA BILI SU POZNATI PRINCIPI ODRŽIVOG RAZVOJA Ako se osvrnemo u prošlost i malo bolje sagledamo materijalne tragove starih graditelja zgrada i grada, shvatićemo da sve danas proklamovane strategije ublažavanja urbanog zagrevanja, kao i principi energetske energetske efikasnosti, bili su poznati i oni su ih primenjivali... Kako smo se neosetno odvajali od prirode, tako smo se sve više udaljavali i od iskonskog načina gradnje, sve manje razumeli napredne civilizacije i vremenom ispustili kariku organskog kontinuiteta izgradnje gradova i objekata... Danas kada nam priroda uveliko ispostavlja visoke račune za naše destruktivno ponašanje, danas kada smo ugrozili i život u gradu kao i opstanak cele planete, neophodno je zastati i napraviti korak, al´ , unazad i ponovo krenuti tražiti staze kojima su prošli stari graditelji, koji su znali bolje osluškivali svoje prirodno okruženje i živeti u skladu sa njim. 8.1. PLANSKI RAZVOJ GRADA U SKLADU SA PRIRODNIM USLOVIMA
Korbizjeov plan za Čandigar, Indija (1951.), odnosi se na specifičnu klimu koju karakterišu hladne zime i topla suva ljeta, koja se pretvaraju u topla vlažna sa monsunima. Glavne ulice su orijentisane u skladu sa dominantnim vjetrovima, dok sistem linearnih zelenih površina preseca centar svakog od velikih gradskih blokova, omogućavajući noćnu ‘’vazdušnu drenažu’’ niz blago nagnuti teren tokom čestih večeri bez strujanja.
262 Utvrñeno je da će više manjih zelenih površina, ravnomerno rasporeñenih kroz gradsko tkivo, imati veći rashladni efekat nego nekoliko većih parkova. Ulice treba da budu orijentisane tako da omoguće prenošenje hladnijeg vazduha na što veće razdaljine. SPONTANA IZGRADNJA GRADA I OBJEKATA U SKLADU SA PRIRODNIM USLOVIMA Gradili su gradove u skladu sa prirodom, topofrafijom i sa klimatskim uslovima. U zemljama juga, mediterana, bela boja je bila jedina boja kojom su se bojile grañevine. Graditelji su znali da bela boja reflektuje veliku količinu sunčane svetlosti. Gradili su “porozne zastore” na zemljanim podlogama sa kamenim kockama i pločama (puteve, trotoare, trgove..) Ozelenjavanje krovova još je bilo poznato u starom veku Semiramidini vrtovi … Fasadni zidovi su nekada imali veću širinu (debljinu), bilo da su grañeni od naboja, opeke ili kamena. Debeli, teški zidovi bili su otporni na požare imali dobru izolaciju leti i zimi. Imali su odličnu zvučnu izolaciju, adekvatnu otpornost na vodu i promaju… Razvojem tehnologije u grañevinarstvu, fasadni zid se počeo “tanjiti”, a samim tim gubila su se svojstva, koja su se ostvarivala samo njegovom širinom. Ventilisane fasade korišćene su vekovima. Farmeri u Norveškoj, imali su koncept kišne barijere, gradeći jednostavne zidove od ploča sa ventiliranim spojevima i otvorima na vrhu i na dnu. Za primjer prve zgrade sa ventiliranim vanjskim zidom ističe se zgrada sa trideset katova, izgrañena 1952.u Pittsburghu. Tada su dizajneri tražili načine da smanje masu vanjske obloge i kišne barijere sa dreniranim i ventiliranim prazninama. 1860. godine botaničar Jacob Forst predložio je način ventilacije Kristalne palate u Londonu, sa idejom da zagrejan vazduh cirkuliše kroz čitavu zgradu. Već 1880. godine botaničar Edvard Morse, razvio je princip prvog višestrukog zida. Svoje otkriće je zasnovao na principu tamnih zavesa, koje navučene iza prozora postaju vruće, te stvaraju tople vazdušne struje, tako da je otkriven prvi solarni zid, a ono što je sad poznato kao “Trombov zid”, "otkrilo se" nekih 80 godina kasnije. . Prirodna ventilacija “Kula vetrova” je tradicionalni element arhitekture korišćen vekovima za stvaranje prirodne ventilacije objekata. Od doba faraona, na Arabijskom poluostrvu su grañene kule vetrova, koje su koristile svoju vertikalnost i brzinu vetrova koji su u njih ulazili. Graditeljima tog doba, bili su poznati efekti hlañenja putem vetra i koristili su vertikalne otvore u zidovima svojih hramova za njihovo optimalno korišćenje. Faraonska i koptska civilizacija ovaj sistem su već koristile za izgradnju ostava za čuvanje hrane.
263 IPAK ZAKLJUČAK RAZVOJEM NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI, MORA SE SAČEKATI, DOK NE DOðE NOVA GENERACIJA GRADITELJA, KOJA POZNAJE PRINCIPE ODRŽIVOG RAZVOJA
Strategije za održivost življenja u gradu u skladu sa principima održivog razvoja, sve više dopiru do nivoa svesti novih generacija, mladih graditelja… Sva sreća da postoje nove generacije, koje sve više uzimaju stvar u svoje ruke i pokazuju da su u stanju da naše dugogodišnje destruktivno ponašanje prema prirodi, gradu, drugom čoveku… zaustave i da se okrenu održivom razvoju. Mladim graditeljima su poznati principi održivosti. Oni su svesni da su principi održivosti, jedina njihova budućnost i da je potrebno menjati odnos prema svom stvorenom i prirodnom okruženju..., da nema više mnogo vremena.. Mladi graditelji sveta se spremaju da na kongresu arhitekture, pokažu kako treba da izgledaju gradovi budućnosti, i da su prioriteti gradova 21.veka: zaštita životne sredine, kultura, slavljenje života. Mladi u Srbiji, Beogradu, takoñe pokazuju visok nivo ekološke i grañanske svesti, udržuju se da bi zajedno reagovali na dogañanja u njihovom urbanom okruženju. Organizuju proteste za zaštitu “Petog parkića”, “Zvezdarske šume”, akcije čišćenja obale reka, devastiranih područja… Oni pokušavaju da nas opomenu da postoje, da su ONI BUDUĆNOST, za koju mi planiramo i da ne možemo znati pravila ureñenja prostora, bez njihove participacije.
Budući graditelji Srbije, trenutno završavaju izgradnju ekološke kuće na području Ade Huje, koja sigurno nije primer kuće 21. veka, i ne može se meriti sa japanskim projektima samoodrživog grada za period od 100 godina, ali nam pokazuju da znaju koračati putevima održivosti, a nama koji smo ispustili kariku kontinuiteta održivog razvoja, ne preostaje ništa drugo, nego da se nadamo da će ostati dosledni na tom putu. Al´, stvarno ! LITERATURA
Supek, Rudi.: „Ova jedina zemlja“, Globus, Zagreb, 1989 Milanković, Milutin.: “Kroz vasionu i vekove” , Beograd, 1952 Radović, Ranko.: “Forma grada” , Orion & Art, Beograd, 2003 Kečkemet, Duško, Grad za čovjeka, Zagreb 1981 Nan,Elin, Postmoderni urbanizam, Orion & Art, Beograd, 2002 Vuksanović, Dušan, „Principi arhitektonskog i urbanističkog projektovanja u kontekstu energetske efikasnosti zgrada “, Održivi razvoj gradova – arhitektura“ Beograd 2010 Mitković, Petar.: „Aktuelni problemi savremenog grada i mogućnosti planskog rešavanja u svetu i kod nas “ ,Grañevinsko arhitektonski fakultet, Niš,2011
264
PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRŽIVIM MATERIJALIMA SA MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA MODELSKOM PRIMERU ETFE DESIGN CONSTRUCTION BY SUSTAINABLE MATERIALS WITH MEMBRANE STRUCTURES ON THE EXAMPLE MODEL OF ETFE Dr Dragana Vasilski, dr Svetlana Stevović Integrisani Univerzitet Union Nikola Tesla, Departman Arhitektura, Beograd Integrisani Univerzitet Union Nikola Tesla, Departman Ekologija, Beograd APSTRAKT Visoka tehnologija materijala omogućava realizaciju gotovo svake ideje. Savremene tehnologije i materijali, uz sasvim nov pristup načinu projektovanja, omogućavaju realizaciju nečega što je nekada izgledalo nezamislivo da je moguće izvesti. Kroz prostor u kome je sada sve moguće, arhitektura je dobila sasvim novu dimenziju. Jedan od takvih materijala jeste i etilen tetrafluoroetilen, bolje poznat po svojoj skraćenici ETFE, koji predstavlja fluorougljenični polimer (fluoropolimer), ili vrstu plastike. Ovaj material visoke tehnologije, poseduje superiorne karakteristike koje mu omogućavaju kreativnost bez granica. Primeri primene ovog materijala u arhitekturi su fudbalski stadion “Arena” u Minhenu (The Arena, Munchen) i nacionalni vodeni centar “Vodena kocka” u Pekingu (The Water Cube, Beijing). ETFE, kao materijal sa membranskom strukturom, nudi širok asortiman i atraktivne mogućnosti za stvaranje široko rasprostranjene lagane obloge kože objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Integracija fotonaponskih ćelija u membranske strukture, predstavlja jednu od mogućnosti primene fotonaponske (FN) tehnologije u grañevinarstvu, kao tehnologije budućnosti. Solarne ćelije u obliku tankog filma integrisane u fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i najkomplikovaniju formu konstrukcije krova, i na taj način zadovolje principe održivog razvoja i kriterijume očuvanja kvaliteta životne sredine u funkciji sprečavanja negativnih posledica klimatskih promena. Ključne reči: projektovanje, održivi materijali, ETFE
265 ABSTRACT High tech materials technology allows the realization of almost any idea. Modern technologies and materials, with a completely new approach to design, allows the realization of something that once seemed inconceivable that it can be done. Through the space in which everything is possible now, architecture has received a completely new dimension. One of such materials is ethylene tetrafluoroetilen, better known by its acronym ETFE, which is a polymer fluorougljenični (Fluoropolymers), or the type of plastic. This high technology material, has superior characteristics that enable creativity without boundaries. Examples of application of this material in the architecture of the football stadium The Arena in Munich and the National Aquatic Center Water Cube in Beijing. ETFE, as a material with membrane structure, offers a wide range of attractive options for creating widespread light trim leather object that has a high level of light transmission. Integration of photovoltaic cells in the membrane structures, is one of possibilities of photovoltaic (PV) technology in construction, as well as future technology. Solar cells in the form of thin film integrated in a flexible polymer membrane roof can follow the most complicated form of the roof construction, and thus meet the principles of sustainable development criteria and the preservation of environmental quality in the function of preventing the negative consequences of climate change. Keywords: design, sustainable materials, ETFE UVOD Odnos izmeñu arhitekture i materijala je bio prilično jednostavan do industrijske revolucije, da bi se zatim taj odnos dramatično promenio. Daljim razvojem civilizacije potreba za novim materijalima je bivala sve veća, pa su u skladu sa napredovanjem nauke i materijali evoluirali: od prirodnih do veštačkih (ljudskom rukom napravljeni). Arhitektura 21. veka je arhitektura amorfnih oblika i nepravilnih grañevina. Materijali koji se upotrebljavaju imaju zadatak da isprate i najkomplikovaniju strukturu. Zato se poznati materijali unapreñuju ili zamenjuju novim. Staklo je postalo suviše kruto i teško, pa se umesto njega koriste prozirni materijali kao što su: beton koji prenosi svetlo, aerogel, talasasti stakleni paneli. Neki materijali su unapreñeni, kao na primer: beton ojačan vlaknima, unapreñeni nosači... Raspon u inventivnosti materijala se proteže do inteligentnih materijala: vodopropusnih betona, solarnih zidova... svi su oni sada u službi
266 arhitekata projektanata i njihovih zamisli. Omogućavaju realizaciju nečega što je nekada izgledalo nezamislivo da se izvede (Stevović, Vasilski, 2010). Jedan od savremenih materijala koji omogućava ostvarenje snova, a istovremeno ispunjava i sve zahteve održive izgradnje u skladu sa energetskom efikasnošću, jeste etilen tetrafluoroetilen, poznatiji pod imenom ETFE (LeCuyer, 1990).
ETFE ETILEN TETRAFLUOROETILEN Karakteristike i mogućnosti kao pokazatelji inovativnosti
Sl. 1 Formula etilen tetrafluoroetilena / Sl. 2 Primer iz prakse / Sl. 3 Detalj omotača Etilen tetrafluoroetilen je materijal koji je poznat po svojoj skracenici ETFE. To je fluorougljenični polimer (fluoropolimer) tj. vrsta plastike (Sl.1). Nastao je od otpadaka olova i kalaja. Njegove performanse su velika otpornost na koroziju i otpornost na vatru (visoka tačka topljenja). Kada se izloži otvorenom plamenu, ETFE ne emituje toksisčna isparenja. Formulu ETFE je otkrio Dupon (DuPont), sedamdesete godine prošlog veka, kao aeronautički izolacioni materijal (Woyke, 2007). Nemački inženjer Stefan Lener (Stefan Lehnert), je slučajno naišao na ETFE dok je tragao za novim materijalima koji se mogu koristiti u brodarstvu. Uverio se da ovaj materijal, koji je neupotrebljiv u brodarstvu za izradu brodskih jedara, ima visok potencijal u zgradarstu. Od njegovog pronalaska započinje popularnost ovog materijala, naročito u Evropi. ETFE je floropolimer izuzetnih perfomansi: nizak koeficijent trenja, visoka otpornost na vremenske uslove, hemijske uticaje i UV zračenje, zanemarljiva apsorpcija vlage, poseduje izvanredne karakteristike pri ekstremnim temperaturama. Ako, uz odlične vizuelne i estetske kvalitete, imamo u vidu i lakoću oblikovanja (uz mogućnost lameliranja, lepljenja i topljenja) jasno je zašto ovaj materijal ima veoma široku primenu u savremenom grañevinarstvu (Sl.2), (Sl.3).
267 ETFE je na tržištu dostupan u nekoliko modifikovanih oblika. Primena ETFE smola je praktično neograničena: izrada nosećih kablova, ojačavanje i sanacija betonskih konstrukcija, zaštita izloženih konstruktivnih elemenata, zaštita provodnika u ekstremnim uslovima, zaptivanje specijalnih prostorija ili njihovih delova (laboratorija, specijalnih šahtova, itd)... Takoñe, ETFE se koristi i u elektroindustriji, dizajnu proizvoda... U poreñenju sa staklom, težina ETFE je 1% težine stakla, propušta više svetlosti i cena ugradnje je 24 70% manja. Takoñe je i izdržljiviji, može da izdrži teret do 400 puta teži od njega samog. ETFE listovi su hemiski inertni što znači da se materijal ne razgrañuje pod uticajem UV zračenja. ETFE je materijal koji se može reciklirati, tj. može se istopiti i ponovo koristiti na kraju upotrebnog života, koji se kreće u rasponu od 50 do 200 godina. U lisnatoj formi u kojoj ga koriste arhitekte može da se istegne i do tri puta a da ne izgubi na svojoj elastičnosti. Ovaj materijal je slab na oštre predmete. Ali to je i gladak materijal sa koga prašina, sneg i kiša jednostavno skliznu, zbog čega se najčešće koristi za krovove. Kada se izloži vatri, omekša i skupi se. ETFE se može oblikovati na više načina. Komadi se mogu spajati tako što se sjedine na toploti. Ovaj metod tzv. „šivenja“ omogućava da se pomoću ETFE omogući pokrivanje većih površina bez dodatne konstrukcije. Veliki stakleni panel može da dostigne veličinu do 10 fita sa 5 fita, dok ETFE može da dostigne 180 fita sa 12 fita širine. Optimalna arhitektonska forma: paneli ili jastuci Pošto se ETFE zagreje i razvije u sloj debljine papira, može se spojiti u jastuke i napuniti vazduhom. Paneli ili jastuci nastaju tako što se, dva ili tri sloja ovog materijala zavaruju zajedno i onda se šalju na gradilište, gde se pune vazduhom. Zbog stabilnosti i termalnih osobina, jastuci zahtevaju konstatni pritisak, zbog čega su creva koja dovode vazduh do jastuka povezana sa kompjuterizovanim sistemom koji prati pritisak u jastucima. U nekim instalacijama ovaj sistem je automatizovan tako da se jastuci pokreću pomoću svetlosnih senzora. Sa različitim brojem slojeva ETFE jastuci menjaju izolacione osobine (Popović, 2010). Sl. 4 Detalj dovoda vazduha za formiranje jastuka
268 Na svakom jastuku se nalaze otvori velikog prečnika koji služe za dovod vazduha (Sl. 4). Umesto jednog dovoda vezduha sa malim ekvilajzerom za pritisak na svakom unutrašnjem sloju folije, ovi jastuci imaju dva sistema za naduvavanje da bi se osiguralo da središnja šupljina ostane pod većim pritiskom nego spoljašnje šupljine i da jastuci ostanu napumpani u slučaju da jedan dovod vazduha zakaže. Naduvni ventilatori imaju rezervno električno napajanje. Ventili sa vazduhom su malog prečnika, što omogućava da se bilo koji problem u jednom jastuku ne prenese na susedne. Na spoljašnjem delu jastuka na krovu na kojima se potencijalno može razviti veliki pritisak, postavlja se sloj folije koji će prenositi te sile. U slučaju da doñe do savijanja gornjih jastuka krova, svi slojevi su dizajnirani tako da izdrže dodatni teret. Pri opterećenju, svi slojevi folija deluju zajedno, ravnomerno rasporeñujući dodati teret čime stvaraju snažnu membranu (Orr, 2007). STUDIJE SLUČAJA
ETFE može imati različite završne slojeve: može da bude providan ili matiran, obojen ili osvetljen LED lampama ili ukrašen svetlosnim projekcijama kao veliki ekran, tako da omogućava multimedijski efekat omotača objekta – primer Arene u Minhenu. Može se ukrasiti različitim šarama, kao što je to slučaj objekta „Vodena kocka“ u Pekingu. Fudbalski stadion “Arena” u Minhenu u Nemačkoj (Allianz Arena, Munchen, Germany)
Sl. 5 Fudbalski stadion “Arena” u Minhenu u Nemačkoj / Sl. 6 Pogled bliže / Sl. 7 Detalj fasade
Projektujući novi stadion u Minhenu, Hercog i de Meron (Herzog & de Meuron) su napustili konstruktivistički pristup svog čuvenog prethodnika (Günter Behnisch, nemački dekonstruktivista) i ostvarili jedan veliki simbol, kojim se fudbal smešta u multimedijalno okruženje zabave za mase i time postaje deo spektakla. Novi stadion, koji podseća na predimenzionirani, monolitni jastuk ispunjen vazduhom (Sl.5), kao da pluta nad pejzažom i nasuprot tamnog neba preuzima oblik raskošno osvetljenog neidentifikovanog letećeg objekta.
269 Stadion je okružen dvoslojnom ETFE membranom koja poput kože obavija krovnu kontrukciju i spoljne zidove grañevine (Sl.6). Objekat je nalik velikom prstenu na naduvavanje. Omotač stadiona se sastoji iz 2760 vazduhom ispunjenih jastuka, u više od 1400 različitih oblika, koji su pričvršćeni za mrežu pojedinačnih nosećih čeličnih blokova (Sl.7). Krovna konstrukcija se sastoji od čelične mreže koja pri vrhu formira konzolu, u sklopu koje su i stubovi za koje su jastuci pričvršćeni. Jastuci, koji za gledaoce proizvode prostor pod senkom, su ili providini, ili obojeni u skladu sa tim ka kojoj strani sveta je okrenut deo koji pokrivaju. Horizontalni zastori od tkanine, koji se po potrebi mogu razviti, pružaju dodatnu mogućnost za bacanje senke. Prsten koji formiraju horizontalno rasporeñeni jastuci u obliku dijamanata, oko horizontalno i vertikalno zakrivljene fasade, prostire se u visini od pet spratova. Glavnu atrakciju ovog projekta ne predstavljaju njegovi konstruktivni i tehnički detalji, već dramatičan multimedijski efekat njegovog omotača (Fischer, 2008:127 129). Sami vazduhom ispunjeni jastuci predstavljaju inovaciju, budući da je ETFE film korišćen u konstrukciji fasade. Vrhunac dramskog efekta, zapravo, predstavlja upotreba svetlosnih efekata koji pretvaraju celu strukturu u displej. Ovaj impresivni prizor proizvode trobojne svetiljke koje su postavljene odmah iza membrane od jastuka. Više od 4000 kompjuterski kontrolisanih svetiljki – svaki jastuk je opremljen sa po 4 svetiljke – stvaraju monohromni objekat u beloj, plavoj ili crvenoj boji, ili proizvode dvobojne šare. Stadion, kao promenljivi svetlosni objekat, formira okruženje za sportske dogañaje koji predstavljaju multimedijalne masovne spektakle. Za Hercoga i de Merona, arhitektura predstavlja izraz ispoljavanja složenosti prostora u kome živimo i radimo, ona je sredstvo kojim se kreira iskustvo koje se obraća svim čulima. Njihovi projekti nude pragmatična rešenja do kojih se dolazi pomoću radikalno novih sredstava, a njihove zgrade mogu se shvatiti kao mesta na kojima se susreću tradicija i inovacija, javno i privatno, minimalistička geometrija i raskošna ornamentalnost, pokret i statičnost, prirodni i veštački materijali. Nacionalni plivački centar “Vodena kocka” u Pekingu u Kini (The Water Cube National Swimming Centre, Beijing, China) Inovativni projekat „Vodena kocka“ (Sl.8) kombinuje arhitektonsku primenu materijala ETFE i geometrijsku moguc nost prostornog rama, sa velikim rasponom u koncepciji razmišljanja o arhitektonskoj formi i digitalnoj tehnologiji koja je prati i omogućava. On je pokazao da su
270 vodilje inovacija u grañevinskoj industriji istorijski najjače kada postoji potreba za radikalno novim tipovima zgrada i objekata.
Sl. 8 – Vodena kocka, dim. 177m x 31m visine / Sl. 9 Grupisani mehuric i pene / Sl. 10 Štampani aluminizirani film
Nacionalni plivački centar Vodena kocka, projektovan je za Olimpijske igre u Pekingu (2008.godine) od strane australijske arhitektonske firme, PTV, u partnerstvu sa lokalnim arhitektama kineske državne korporacije Konstrukcija Grañevinarstvo (China State Construction Engineering Corporation) Šenžen projektnog instituta (Shenzhen Design Institute) ( CSCEC SDI ) i inženjeringa sidnejske kancelarije Arup (Australija). Proglašen je za visoko inovativni sportski objekat našeg milenijuma.
Konceptualno, njegova arhitektura je kocka, isklesana nasumice, organska i homogena grupa mehuric a pene (Sl.9). Strukturalno, to je matematički precizan čelični prostorni ram, ispunjen pre svega petougaonim i šestougaonim c elijama. Praktično, objekat je obavijen i spolja i iznutra sa etilen tetrafluoroetilenskim ( ETFE ) jastučic ima.
Vodena kocka deluje kao spokojna poetska zgrada, promenljivog raspoloženja koje prikazuje ljude, dogañaje i sezonske promene, zasnovanoj na prirodnim svojstvima vode. Osnovni oblik kocke je simbol koji predstavlja red, inteligenciju i čovekovo znanje, ili “kineski ideal pravilne harmonije”, koji se povezuje i za značenje zemlje.
Literatura, koja analizira ovaj objekat, naglašava kako arhitektura / inženjering omoguc ava realizaciju lake konstrukcije izvedene iz prelaska strukture vode u agregatno stanje pene (Rabagliati, 2006.). Strukturni izgled zgrade je baziran na inspiraciji potekloj od geometrije prirodne formacije neprekidnog niza mehurića od sapuna. Ova forma daje nasumični organski izgled. Dva sloja ETFE jastuka je korišćeno da se ispune prostori izmeñu čeličnih ramova.
Vodena kocka se sastoji od 4000 vazdušnih jastuka koji su odvojeni, mada izgledaju kao jedna celina. Ovo čini zamenu jednostavnom. Spoljašnjost i unutrašnjost krova i zidova je obložena ETFE plastikom koja stvara efekat staklene bašte. Površinu omotača objekta od 100000 m2
271 (750000 kvadratnih stopa), najvećeg ETFE projekta ostvarenog do sada, formiraju ETFE jastuci debljine svega 0.2mm. Ova zgrada ima raspon od 177 metara i visine je 31 metar.
Arhitektonski parametri bioklimatskog projektovanja Gledano iz aspekta ekoloških principa projektovanja, objekat je predstavnik jednostavnog rešenja za bitne ekološke aspekte. Rešenje suvišnog svetla i toplote unutar zgrade je rešeno prostim štampanjem aluminiziranog filma (Sl.10). Ovi šabloni na plastici kružnog oblika blokiraju izmeñu 10 i 95 procenata vidljivog svetla. Najgušće rasporeñeni šabloni su postavljeni na delovima zgrade koji su naizloženiji direktnom suncu i gde je odsjaj najnepoželjniji. Na primer, da bi se ispoštovali propisi, deo krova iznad takmičarskog bazena dozvoljava samo 5 procenata vidljivosti direknog sunca. Raspored štampe se odreñuje zbog estetike, sa ciljem da zgrada bude providnija na ivicama i uglovima, na primer na mestu gde se spajaju zid i krov. Zbog svoje providnosti ova zgrada je uglavnom prirodno osvetljena, što smanjuje potrebu za veštačkim osvetljenjem na pola. Jastuci takoñe imaju i ulogu zvučnih apsorbera, što je bitno za nivo buke k. Vodena kocka je projektovana tako da sakuplja toplotu koja prolazi kroz zidove i krov. U toku dana sakuplja toplotu koja se akumulira u betonu i u vodi dok se emituje tokom noći. Ta energija se koristi za grejanje vodenih sistema ili se izbacuje kroz ventilaciju ako je suviše toplo. Ako zgrada mora da se zagreje, topao vazduh se dovodi u zgradu. Ako zgrada treba da se ohladi (što moze da se dogodi tokom sezone plivanja) vazduh se usmerava sa partera ka krovu i kroz njega. Dupli sloj, koji zadržava malo energije, osmišljen je kao termalni jorgan koji pretvara zgradu u ogromni staklenik koji koristi sunce za pasivno zagrevanje i zgrade i vode u bazenu, zbog čega je potrebno 30% manje energije za grejanje zatvorenog bazena. Sama primena pojednostavljenog usmeravanja toplog vazduha otvaranjem i zatvaranjem ventilacionih otvora je minimalištičko rešenje ventilacije i hlañenja u isto vreme. Dupla fasada ima 3 sezonska režima rada: tokom umerene sezone, tokom leta i tokom zime. Tokom umerene sezone, otvaranjem ventilacionih otvora na oba sloja zgrade, vazduh se prirodno uvlači i cirkuliše kroz grañevinu. Sveži spoljašnji vazduh prolazi kroz spoljnji sloj i u šupljini izmeñu dva sloja se greje, a onda dalje tako ugrejan vazduh prolazi kroz drugi sloj gde greje bazenski prostor.
272 Tokom leta, kada su spoljašnjost velike vlažnosti i toplote, unutrašnji sloj se zatvara. Vazduh koji se hladi prolazeći iznad vode koja se nalazi na obodu zgrade, prodire u šupljinu kroz 1m visoke ventilacione otvore, greje se i diže se gore odakle se kroz krovne ventilacione otvore izbacuje. Tokom zime, oba sloja se zatvaraju da bi se postigao gubitak toplote ravan nuli i da bi se maksimizovala termalna performansa uz minimalnu utrošnju energije. Vazduh kruži kroz šupljinu i greje se, a onda se pušta u prostor bazena koji dalje greje. Tokom zime, spoljni sloj ostaje zatvoren. Da bi se smanjile dnevne i sezonske temperaturne promene, termalna masa betonskog bazena i vode u njemu kao i strukture tribina se koriste da apsorbuju sunčevu toplotu tokom dana i da je emituju tokom noći. Spoljašnja voda, kao i koža ima višenamensku ulogu. Osim što pruža isparljivo hlañenje, voda je sigurnosni bedem za sprečavanje vandalizma nad ETFE jastucima i još predstavlja ogledalo koje pojačava prisustvo zgrade, pogotovu u toku noći. Zapažena primena ETFE u savremenoj arhitekturi Realizovani primeri primene ovog materijala se rasprostiru širom sveta. Svaki od tih primera potvrñuje savremenost i inovativnost ovog materijala. Tako, na primer u zabavnom centru u Astanu, glavnom gradu Kazastana, Norman Foster je projektovao (Sl. 11) najvišu napregnutu konstrukciju na svetu. Transparentan materijal omotača omogućava da sunčevi zraci kroz sistem grejanja i provetravanja, ostvaruju prijatnu unutrašnju klimu sa temperaturom izmeñu 15 30°C u glavnom prostoru dok u spoljašnjoj sredini temperatura varira od 35 do +35°C preko godine. Sl. 11 Foster, Norman: Khan Shatyr Entertainment Center, Astan, 2010. / Sl. 12 Nikolas Grimšou : Eden projekat, St Blazey , Cornwall , UK, 2001. Najveća botanička bašta u svetu, u Velikoj Britaniji, arhitekte Grimšoa (Nicholas Grimshaw ) (Sl.12), čije natkrivanje nije bilo moguće nekim drugim materijalom (naprimer staklom zbog težine, potencijalne opasnosti itd), a koji u isto vreme omogućava unutrašnju klimu strogih perfomansi, svakako je dokaz o visokim mogućnostima primene EFTE materijala u arhitekturi.
273 NOVA TEHNOLOGIJA INTEGRACIJE FOTONAPONSKIH ĆELIJA U MEMBRANSKE STRUKTURE KONSTRUKCIJA
Jedna od mogućnosti primene FN tehnologije u grañevinarstvu, kao tehnologija budućnosti, jeste integracija fotonaponskih ćelija u membranske strukture. Solarne ćelije u obliku tankog filma integrisane u fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i najkomplikovaniju formu krova objekta i na taj način zadovolje principe održivog razvoja. Materijali sa membranskom strukturom, nude široki asortiman i atraktivne mogućnosti za stvaranje široko rasprostranjene lagane obloge kože objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Jedan od primera sa tržišta jeste proizvod Fleksibles PV (firme SolarNekst AG, iz Nemačke), slika 13, nastao razvojem tehnologije koja omogućava da fotonaponske solarne ćelije budu integrisane direktno u membranu materijala (DETAIL Green, 2009:58 60). Sl.13 Amorfne silikonske ćelije, kao tanak film, su laminirane izmeñu dva sloja ETFE metalnih tankih listova / Sl. 14 Fotonaponske ćelije (u rolnama, pločasta forma) / Sl.15 – ETFE membranske strukture sa primenjenim FN fleksibilnim modulima Proizvedene fotonaponske rolne se seku na potrebnu dužinu i slažu u obliku laminata, slika 14, koji zadovoljava specifične zahteve svakog projekta. Fotonaponska membrana se zatim ubacuje izmeñu dva ETFE sloja različitih debljina. Proces lameliranja obezbjeñuje da se fotonaponske ćelije efikasno zaštite od opterećenja i naprezanja, kao i protiv vlage i raspadanja. Danas je veličina modula još uvek ograničena dimenzijama dostupne laminatne opreme (aproksimativno 3m x 1,5 m). U zavisnosti od toga da li se koriste na krovovima ili fasadama, u jedno slojnom obliku konstrukcije, ili u sklopu višeslojne membrane pneumatskih struktura,
274 pojedinačni laminati se mogu nadovezati i na taj način se formira oblik koji prekriva veće površine (Sl. 15). Za stvaranje relevantnih trodimenzionalnih oblika, ivice moraju biti fiksirane zajedno nakon rezanja, za što se koristi poseban proces. Tek kada je to učinjeno, Fleksibies PV panel može biti integrisan u velike pneumatske strukture. Kada se fotonaponski elementi koriste kao srednji sloj, ili unutar pneumatskih struktura, oni su optimalno zaštićeni. Meñutim u takvim slučajevima, efekti svetlosne refrakcije na gornjem sloju filma i toplotni dobitci koji se javljaju pri toplotnoj absorbciji srednjeg sloja, doveli bi do smanjenja energije prinosa. Iz tog razloga, jasno je da se teži da fotonaponske ćelije budu integrisane u spoljnjem sloju pneumatske strukture. Kao imperativ progresivnog razmišljanja, savesnog i svesnog dela čovečanstva, nameće se projektovanje energetski efikasnih objekata, koje podrazumeva stalna istraživanja u cilju traganja za novim tehnologijama primene obnovljivih izvora energije. Integracija fotonaponskih ćelija u membranske strukture, kao tehnologija budućnosti, predstavlja istraživanje koje je i u praksi potvrñeno (Vasilski, 2009: 551 554). ZAKLJUČAK
Savremeni materijali su materijali visoke tehnologije, superiornih karakteristika, koji omogućavaju kreativnost bez granica i predstavljaju pravi korak u budućnost, u smeru održivog razvoja (Vasilski, Stevović, 2010). Visoka tehnologija materijala, sasvim nov pristup načinu projektovanja, konstruktivne inovacije u primeni i pristupu, dali su arhitekturi sasvim novu dimenziju i prostor gde je sada sve moguće. Upotreba materijala ETFE za objekte Arena i Vodena kocka je primer transfera raspoložive tehnologije u smislu postizanja inovativnih estetskih, iskustvenih i funkcionalnih rešenja. Koncept mehura je ne samo primenjen kao obrazac krugova različitih prečnika po površini konvencionalnih struktura, već je postao osnova za radikalno novi pristup integrisanja estetskih, ekoloških i strukturnih programa u koncept savremenih arhitektonskih projekata.
I kao što je u svoje vreme spektakularna Kristalna palata (Crystal Palace) trebalo da ujedini ljude zajedno u duhu "mira, napretka i prosperiteta" (Auerbach, 1999: 230), istu ideju prenose i objekti napravljeni pomoću ETFE. Kako bi rekao Bilmon, arhitekta Vodene kocke: "Postoji nova realizacija sada kada se ceo svet suočava sa pitanjima održivosti i rešenja
275 kao što je ETFE su potrebna za buduc nost" (Woyke, 2007). Prikazani materijal ima svoj sopstveni karakter zahvajujući svojoj teksturi, ali isto tako i svojoj mogućnosti da postigne iznenañujuće rezultate kada se kombinuje sa drugim materijalima, ili drugim tehnologijama. Dakle, predstavlja tehničku inovaciju u domenu savremenih materijala. „Najvažniji aspekt tehničkih inovacija je vizuelna, ili iskustvena ideja koja pomaže da one postanu bliže realnosti...bez želje da ostvari bolji izraz odreñene ideje, tehničkim inovacijama nedostaje kulturni i društveni cilj" (Brookes and Poole, 2004: 111).
LITERATURA
Auerbach, Jeffrey A.: The Great Exhibition of 1851: A Nation on Display, New Haven: Yale University Press, 1999. Brookes, Alan & Poole, Dominique: Innovation in Architecture, Spon Press, London, 2004. DETAIL Green, Edited Sample Issue, Munchen, 2009:58 – 60 Fischer, Joachim: Licht/Lumiere/Light, Ullmann Tandem Verlag Gmbh, 2008. ISBN: 978 3 8331 4891 0 LeCuyer, Annett (with contnbutions by Ian Liddell, Stefan Lehner and Ben Morris): ETFE – Technology and Design, Birkhauser, Basel – Boston – Berlin, 1990. Orr, Kirsten: Thinking beyond the square: Innovation theory and technology transfer as they apply to the Beijing Water Cube, Faculty of Design, Architecture and Building, University of Technology, Sydney, Australia, 2007. Popović, Jovana: Novi materijali, Arhitektura br. 147 – 148, Beograd, 2010. Rabagliati, Jonathan: Comparison Between Watercube, National Centre of Swimming, Beijing and 2002 Serpentine Pavilion, Emergent Technologies MA Dissertation, Architectural Association, London, 2006. Stevović, S., Vasilski, D. 2010.: Održiva arhitektura, Zadužbina Andrejević, Beograd, ISBN 978 86 7244 836 8, UDK 502.131.1:71/72 Vasilski, Dragana: Nova tehnologija – Integracija fotonaponskih ćelija u membranske strukture, Izgradnja, 2009. br. 11 – 12: 551 554. ISSN 0350 5421 Vasilski, D., Stevović, S.: Metodologija održivog projektovanja, Banja Luka, časopis Savremeno graditeljstvo, br.3, 2010. : 072 080 Banja Luka, UDK 621.244:725.4, www. zibl.net Woyke, Elizabeth: Material for an Architectural Revolution, BusinessWeek, 2007.
276
SAVREMENI TEHNOLOŠKI POSTUPCI DETEKCIJE ENERGETSKIH GUBITAKA GRAðEVINSKIH OBJEKATA MODERN TECHNOLOGY ENERGY LOSS DETECTION IN CIVIL CONSTRUCTION BUILDINGS Toša Ninkov *, Zoran Sušić *, Vladimir Bulatović *, Dejan Vasić * * Fakultet Tehničkih Nauka, Departman za grañevinarstvo i geodeziju, Novi Sad APSTRAKT U radu se daje pregled i opisuje primena infracrvene termografije, satelitskih snimaka i multi senzor sistema u cilju povećanja energetske efikasnosti grañevinskih objekata. U cilju detektovanja energetskih gubitaka, posebno u urbanim sredinama, infracrvena termografija se primenjuje kao deo integrisanog sistema prostornog prikupljanja podataka, u kombinaciji sa daljinskom detekcijom i laserskim skeniranjem terena. Ključne reči: IR termografija, daljinska detekcija, multi senzor sistemi ABSTRACT This paper gives an overview and description of the application of infrared thermography, satellite images and multi sensor systems in order to increase energy efficiency of buildings. In order to detect energy losses in urban areas, infrared termography is applicable as part of integrated system of spatial data gathering in combination with remote detection and laser scanning for the purpose of energy loss detection especially in urban environments. Keywords: IR termography, remote sensing, multi sensor systems UVOD Metodologija detekcije energetskih gubitaka urbanih entiteta još uvek nije standardizovana, ali se može osloniti na prikupljanje geo prostornih podataka i izradu Geo informacionog sistema (GIS a) energetske efikasnosti entiteta urbanih sredina, za potrebe izdavanja pasoša o energetskoj efikasnosti i izrade projekata energetskih rekonstrukcija svih
277 vrsta objekata. Svedoci smo intenzivnog razvoja tehnologija kontinualnog prikupljanja prostornih podataka različitim senzorima (vidljivi, nevidljivi delovi spektra, Infrared , NearInfrared ), sa zemlje ( Street Mapper , integrisani sistemi akvizicije – GPS+Video+termalna kamera) i vazduha (helicopter, avion, sateliti) i njihovom obradom korišćenjem postojećih i razvijenih softvera do formi i formata koji odgovaraju projektovanom GIS modelu energetske efikasnosti entiteta urbanih sredina. U skladu sa vrednostima koji su deo Evropske kampanje za unapreñenje svesti i promenu opšteg pogleda na energiju, veoma je važno unapreñenje svesti o značaju energetske efikasnosti u našoj zemlji u skladu sa Strategijom razvoja energetije Srbije i Nacionalne strategije održivog razvoja. U cilju mera za poboljšanje energetske efikasnosti u svim sferama, idustriji, komunalnoj energetici, zgradarstvu, obrazovanju itd, neophodno je savremenim tehnologijama prikupljanja podataka i njihovim integrisanjem u jedinstveni GIS, približiti javnosti energetski efikasne tehnologije, ureñaje i materijale u cilju detekcije gubitaka energetske efikasnosti, posebno u urbanim sredinama. INFRACRVENA TERMOGRAFIJA Infracrvena termografija predstavlja jednu od najbrže rastućih tehnologija ispitivanja i prikupljanja podataka sa aspektom očuvanja životne sredine. Veoma je značajna i u dijagnostici stanja tehničkih sistema, kao beskontaktna metoda za čije sprovoñenje nije potrebno zaustavljati proces proizvodnje, a omogućava detekciju eventualnih oštećenja u raznim indsutrijskim primenama (za potrebe ispitivanja elektroenergetske opreme, izolacije objekata, grañevinskih konstrukcija). Načini korišćenja ove tehnologije su neograničeni, pri čemu osnovna pretpostavka na kojoj se ona zasniva jeste da svi objekti iznad apsolutne nule ( 459 F, 273 C) emituju nevidljivi infracrveni spektar zračenja, koji predstavlja funkciju više različitih karakteristika objekta, od kojih se samo jedna odnosi na temperaturu. Sa povećanjem temperature objekta, raste i intenzitet emitovanog IR zračenja. Termovizijska ili IR kamera predstavlja ureñaj koji generiše sliku na osnovu infracrvenog spektra zračenja. Princip rada odnosi se na to da se infracrveni spektar zračenja (nevidljiv za ljudsko oko) koji emituje neki objekat, prevodi u vidljivu sliku (termogram) na kome se dobija podatak o temperaturi i klasifikuju se površine koje emituju različite količine infracrvenog zračenja (veće zračenje – svetlije boje), dok iste boje predstavljaju izotermalne površine koje emituju jednake količine toplote. Primena IR kamera usko je vezana za slučajeve gde promena termičke slike može ukazati na neku anomaliju. Meñutim, u cilju detektovanja energetskih gubitaka, naročito u urbanim sredinama, moguća je primena ove metode kao deo
278 integrisanog sistema prikupljanja prostornih podataka, u kombinaciji sa tehnikama daljinske detekcije i laserskog skeniranja terena.
Slika 1: Primer snimanja objekata IR kamerama Termovizijske kamere mogu da pruže korisne informacije u pogledu gubitka energije za različite tipove objekata. Kao što je već rečeno, teško je doći direktnim merenjem do intenziteta gubitka temperature, meñutim, može se utvrditi koliko i na kojim mestima objekat odaje toplotu. Do podatka o gubitku može se doći ako se meri spoljašnja temperatura objekta koji se u zimskim mesecima zagreva, na taj način moguće je identifikovati i analizirati delove objekata koji odaju toplotu. Danas se performanse IR kamera značajno poboljšavaju a cena se smanjuje, što omogućava njihovu upotrebu na širokom polju primene. 47 % od utrošene energije u zgradama se koristi za grejanje, tako da se ulažu veliki napori za smanjenjem gubitaka energije. U tom cilju, termo slike dobijene IR kamerama dobijaju na značaju ako se u zajedničkoj bazi podataka povežu sa geometrijom samog objekta generisanom nekom od standardnih tehnika prikupljanja prostornih podatka. Dakle, mora se postaviti korespodencija izmeñu IR slike kao teksture i 3D modela objekta, pri čemu se mora naglasiti da je IR slika sa znatno manjim kontrastom i rezolucijom u poreñenju sa aero fotografijama, tako da je proces preklapanja detalja detekcijom ivica znatno teže sprovesti. PRIMENA DALJINSKE DETEKCIJE ZA POTREBE UTVRðIVANJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI Daljinska detekcija kao metoda snimanja podrazumeva prikupljanje podataka senzorima iz različitih opsega spektralnih vrednosti. U kombinaciji sa polozajem senzora koristeci principe fotogrametrije, kao rezultat dobija se visekanalni georeferencirani snimak kojim se dalje u procesu obrade može generisati visekanalni ortofoto plan. Za dobijanje ortofoto plana u boji potrebno je izvrsiti snimanje senzorima iz domena
279 crvenog, zelenog i plavog spektra. Korišćenjem dodatnih senzora mogu se prikupiti i druge znacajne informacije, kao sto su toplotna emisija, apsorpcija i refleksija sunčevog zracenja i slicno. Povećanje urbanih površina, industrijska proizvodnja, poljoprivredni rast i ostali neminovni procesi doprinose menjanju prirodnih uslova i ugrožavanju životne sredine. U tom cilju daljinska detekcija je prepoznata kao veoma efikasan alat za potrebe razumevanja i monitoringa prirodnih procesa, u tom cilju je lansiran odreñen broj satelita koji kontinuirano prikuplja prostorne informacije. Slika 2. Satelit visoke prostorne rezolucije za generisanje višekanalnih snimaka Worldview 2 je prvi komercijalni satelit visoke rezolucije kompanije Digital Globe koji generiše 8 kanalne multispektralne snimke u vidljivom infracrvenom opsegu, kod koga svaki senzor je fokusiran na odreñeni opseg elektromagnetnog spektra koji je osjetljiv na odreñenu površinu na terenu. On omogućava generisanje panhromatskih snimaka visoke rezolucije i 8 kanalnih multispektralnih snimaka (8 band ), od kojih se 4 odnose na standardne boje (red , green , blue i near infrared ). Novi kanali su: Coastal Band (400 450 nm) ovaj kanal omogućava identifikaciju i analizu područja sa vegetacijom, batimetrijske studije podmorja, istraživanje tehnika atmosferske korekcije, Yellow Band (585 625 nm) – omogućava identifikaciju žutog spektra što je veoma važno kod aplikacija koje se odnose na vegetaciju i pomaže boljem generisanju true color slika, Red Edge Band (705 745 nm) pomaže u analizi vegetativnih stanja i povećanju osetljivosti na biljni materijal i Near Infrared 2 Band (860 1040 nm) – preklapa se sa NIR1 kanalom ali je manje osetljiv na atmosferski uticaj u smislu rasipanja, podržava posebne analize vegetacije i studije biomase. Svaka od emitovanih frekvencija iz razlicitih senzora, odbija se od povrsine na drugačiji nacin. Bilo da se radi o zračenjima iz vidljivog ili nevidljivog dela
280 spektra, kao rezultat snimanja dobija se višekanalni snimak.. Tačnije, broj kanala odnosi se na broj senzora sa kojim je izvršeno snimanje. Procesima multispektralne analize, odnosno utvrñivanjem načina na koji se zračenje iz pojedinacnih senzora reflektuje od površine koja se snima, kombinovanjem ovakvih zaključaka, pruža se mogućnost definisanja patern a odnosno odreñenih zakonitosti koje sadrže niz informacija o snimljenom objektu ili povrsini objekta. Posebno korisne informacije mogu se dobiti multispektralnom analizom kanala iz spektra bliskom infracrvenom, tj. crvenog. Ovi senzori jasno mogu detektovati površine koje emituju ili reflektuju toplotno zračenje. Rezultat ovakve analize nije samo potvrda da neka površ odaje toplotnu energiju, vec postoji i mogućnost dobijanja informacija o količini i temperaturi emitovane toplote. Ovim se otvara mogućnost izrade tematskih karata koje odreñenom skalom boje reprezentuju različite nivoe emisije ili refleksija toplote. Ovakve karte, u zavisnosti od materijala i boje površi, mogu doprineti donošenju zaključaka vezanih za preventivno sprečavanje energetskih gubitaka u projektima detekcije energetskih gubitaka u urbanim sredinama. Pored skale boja mogu se koristiti i drugi nacini vizualizacije kao sto su izoterme i slicno. Pomoću Worldview 2 snimaka visoke rezolucije moguće je kreiranje interaktivnih karata u urbanim sredinama u cilju boljeg održavanja gradskih službi, upravljanja resursima, održavanja putne mreže, detektovanja zona sa velikim gubicima energije bez nepotrebno skupih terenskih merenja. Kada je reč o klasifikaciji različitih površina na površine zemlje, Worldview 2 obezbeñuje povećanje u smislu globalne tačnosti klasifikovanja površina od 10 do 30 % u odnosu na dosadašnje VNIR snimke . U konkretnom slučaju, povećanje tačnosti klasifikacije puteva se kreće u intervalu od 55 do čak 80 %. Slična poboljšanja se odnose kada su u pitanju njive i drugi oblici vegetacije. Tačnost klasifikovanja vodenih površina povećava se sa 85 90 % ( VNIR ) na 95 98 % sa Worldview 2.
281 Slika 2. Klasifikacija površina na osnovu stepena refleksije na delu Beograda
MULTI SENZOR SISTEMI ZA AKVIZICIJU PROSTORNIH PODATAKA U poslednjoj deceniji aktuelna istraživanja se baziraju na kvalitetnoj interpretaciji integrisanih geoprostornih podataka prikupljenih sa više različitih senzora (multi senzorska obrada podataka). S’ obzirom da senzori nisu napravljeni da rade zajedno, potrebno je sprovesti odgovarajuću sinhronizaciju podataka dobijenih sa različitih senzora. Slika 3. Street mapper system (kontinualno prikupljanja podataka iz vozila u pokretu, laserski skener, GPS, IR kamera) Lasersko skeniranje terena predstavlja jednu od najmodernijih tehnologija koja se koristi za potrebe masovnog prikupljanja prostornih podataka. Tehnologija se bazira na prikupljanju tri različita seta podataka. Pozicija senzora se odreñuje primenom Globalnog Pozicionog Sistema (GPS), koristeći fazna merenja u režimu relativne kinematike, upotrebom Inertial Measurment Unit (IMU ) odreñuje se orjentacija.
282 Poslednja komponenta je laserski skener koji šalje infracrveni zrak prema zemlji i reflektuje se do senzora. Vreme proteklo od emitovanja do prijema signala uz poznavanje pozicije senzora i orjentacije, omogućava precizno izračunavanje trodimenzionalnih koordinata na Zemlji. Pošto se multi senzor sistem može sastojati od većeg broja senzora napravljenih od različitih proizvoñača (laserski skener, GPS prijemnici, video kamera, IR kamera), podešavanje svih parametara i kontrola rada svih senzora se mora sprovesti korišćenjem odgovarajućih operativnih programa. Podešavanje svih parametara senzora mora se realizovati pre početka prikupljanja podataka, jer se merenja ne mogu jednostavno ponoviti ukoliko nisu sve procedure sprovedene na pravi način. Ono što je mogući trend istraživanja u narednim godinama jeste razvijanje tehnika sihronizacije više vozila u pokretu, pri čemu vozila moraju biti opremljena sa inercijalnim navigacionim sistemom u cilju dobijanja položaja i orjentacije svih senzora a sinhronizacija izmeñu njih bi se uspostavljala bežičnim putem. ZAKLJUČAK Multisenzorski sistemi akvizicije prostornih podataka ( GPS + Laser scanner + IR camera + video kamera ) obezbeñuju osnovu za formiranje jedinstvenog GIS modela energetske efikasnosti elemenata urbanih sredina, koji sadrže podatke o prostornim entitetima i njihovim atributima, kao osnova za izradu energetkih pasoša svakog objekta pojedinačno. Kreiranjem jedinstvene baze podataka, obezbediće se svi tehnički relevantni podaci koji se odnose na entitete prostora (tip objekta, spratnost, način gradnje, energetske izvore, faktičko stanje objekta sa prikazom stanja fasada, identifikovane vrednosti energetskih gubitaka prema usvojenim skalama i ostali podaci koji se mogu koristiti u procesima energetske rehabilitacije objekata). Korišćenjem GIS alata moguće je automatski generisati izveštaje za sve objekte za koje se prikupe relevantne informacije. Takoñe, moguće je sprovesti i analizu na bazi kategorija energetske efikasnosti i eventualno utvrditi prioritetne zadatke u sanaciji objekata čiji su gubici kritični. Pored samog rešenja, značajan doprinos daće se i na samom putu dolaska do ovakvog rešenja, definisanjem metodologije rada i proučavanjem ove problematike, kojoj se u razvijenim zemljama trenutno posvećuje velika pažnja. Na ovaj načina kreirana baza podataka, omogućiće projektantima kvalitetnije sagledavanje aktuelnog stanja kao i mogućnost praćenja promena na energetskim gubicima po završetku sanacije, kao i donošenje značajnih zaključaka kada je reč o masovnijim kampanjama sanacije objekata.
283 LITERATURA Bulatović,V., Ninkov,T., Sušić, Z.: OGC web services in complex distribution systems , Geodetski list, Zagreb, Hrvatska,2010., str 15 29 Kolecki, J., Iwszczuk, D., Stilla, U. : Calibration of an IR camera system for automatic texturing of 3D building models by direct geo referenced images Mandić, G.: Osnovni principi infracrvene termografije. INTEGRITET I VEK KONSTRUKCIJA, Vol 6, br 1 2 (2006), str. 15 23 Ninkov, T., Bulatović, V., Sušić,Z., Vasić, D.: Application of laser scanning technology for civil engineering projects in Serbia , FIG Congress 2010 Facing the Challenges – Building the Capacity, Sydney, Australia, 11 16 April 2010 Sušić, Z., Ninkov, T., Bulatović, V., Vasić, D.: Use of IR cameras in industrial application, International scientific conference Professional practice and education in geodesy and related fields, Kladovo 2011, str. 93 100 Šumarac, D., Ninkov, T., Todorović, M., Bulatović,V.: Review of a methodology for determination of energy loss in civil construction buildings, International conference on district energy, Potorož, Slovenija, 2011. Volker Schatz: Synchronised Data Acquisition for Sensor Data Fusion in Airborne Surveying, FGAN–FOM Research Institute for Optronics and Pattern Recognition, Ettlingen, Germany
284 NAPOMENA uz Rad "Braunfild Kao Eko Park Edukacije", autora A.Nikezić, N. Janković: * Istraživanje se sprovodi u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007) koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za period 2011 2014. godine.
CIP Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 711.4:551.583(082) BUDUĆNOST razvoja naselja u svetlu klimatskih promena / uredništvo Vesna Zlatanović Tomašević, Ranka Gajić, Faketa Kaić. Beograd : Društvo urbanista Beograda, 2011 (Beograd : Zonex). 285 str. : ilustr. ; 25 cm Tiraž 100. Str. 3 6: 50 godina od osnivanja Društva urbanista Srbije / Vesna Zlatanović Tomašević. Str. 11: Predgovor / uredništvo. Bibliografija uz većinu radova. Abstracts. ISBN 978 86 907727 7 3 1. Златановић Томашевић, Весна [уредник] [аутор додатног текста] 2. Гајић, Ранка [уредник] [аутор додатног текста] 3. Каић, Факета [уредник] [аутор додатног текста] a) Урбанистичко планирање Климатске промене Зборници COBISS.SR ID 187362060