Zdjęcia Rentgenowskie W Poznawaniu Średniowiecznej Przeszłości

EJMT 3(8) 2015 • Najnowsze technologie medyczne Zdjęcia rentgenowskie w poznawaniu średniowiecznej przeszłości Możliwości współpracy archeologów z placówkami medycznymi na przykładzie badań skarbu biżuterii z Czermna Radiography in the study of medieval past Possibilities of cooperation between archaeologists and medical centers on the example of research of the hoard of medieval jewellery from Czermno European Journal of Medical Technologies 2015; 3(8): 14-23 Marcin Piotrowski1, Patrycja Piotrowska2, Copyright © 2015 by ISASDMT 3 4 All rights reserved Konrad Grochecki , Wiesław M. Pawłowski www. medical-technologies.eu Published online 10.11.2015 1 Katolicki Uniwersytet Lubelski, Polska Adres do 2 ArchaeoFuture, Lublin, Polska korespondencji: 3 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Polska Marcin Piotrowski Katedra Historii 4 Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, Polska Średniowiecznej Instytut Historii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Al. Racławickie 14 (gmach Streszczenie główny), 20-950 Lublin e-mail: marcincastello@ tlen.pl Artykuł dotyczy skarbu biżuterii średniowiecznej znalezionego 4 kwietnia tel. +48 603 962 045 2011 r. na terenie grodziska w Czermnie, w gminie Tyszowce, w województwie lubelskim. Skarb został odkryty w naczyniu ceramicznym w odległości około Słowa 20 m od innego zbioru biżuterii z tego samego okresu. Przed opróżnieniem na- czynia depozyt został prześwietlony promieniami Rentgena w celu dokładnego kluczowe: zbadania stratygrafii w jego wnętrzu. Dzięki zastosowaniu metody RTG możliwe archeologia było określenie nie tylko składu skarbu, ogólnego charakteru jego elementów i medycyna, zdjęcia i kolejności (logiki) ich umieszczania w naczyniu, ale nawet opisanie ornamen- rentgenowskie, tyki i technik jubilerskich odnoszących się do poszczególnych okazów biżuterii. technologie medyczne

Abstract

The aim of this paper is the description of a hoard of medieval jewellery found on 4th April, 2011 in a stronghold (gord) in Czermno, administrative district of Gmina Tyszowce, Lublin Voivodeship. The treasure was found in an earthenwa- re pot, and was situated approximately 20 metres from another hoard of jewellery dating to the same period. Before the jewellery was taken out of the pot, Key words: it had been x-rayed to provide thorough stratigraphy analysis. Thanks to that, archaeology and exact content, features of its particular elements, the sequence of them being medicine, radi- placed in the pot, as well as detailed description of decorations and jeweller’s ography, medical techniques were identified. technologies

4 kwietnia 2011 r. na majdanie grodziska w Czermnie jubilerskich odnoszących się do poszczególnych oka- w gminie Tyszowce w trakcie badań prowadzonych zów biżuterii (ryc. 3-5). przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie- W naczyniu ukryto dwie bogato zdobione branso- -Skłodowskiej w Lublinie (UMCS) odkryte zostały lety mankietowate, dwie bransolety ze spiralnie zwi- dwa depozyty średniowiecznej biżuterii (ryc. 1). Znaj- niętej niezdobionej taśmy o zwężających się końcach, dowały się bardzo płytko, w odległości około 20 m od dwie zausznice, dwa kołty, dwa srebrne pozłacane siebie. Jeden ze skarbów ze względu na to, iż zalegał pierścienie oraz 19 całych (i kilka fragmentów) srebr- bezpośrednio w ziemi, zachował się w gorszym sta- nych, pozłacanych blaszek – aplikacji naszytych pier- nie. Być może nawet jest niekompletny. Drugi od- wotnie na nakrycie głowy (czepiec lub opaskę), z któ- kryty został w lekko uszkodzonym garnku ceramicz- rego zachował się fragment z przyszytymi miniaturo- nym wypełnionym ziemią (ryc. 2). Charakter tego wymi paciorkami szklanymi. Analizy laboratoryjne drugiego znaleziska udało się ustalić od razu, gdyż wykazały, że nakrycie głowy wykonano z lnu oraz z góry lekko wystawały dwie bransolety oraz charak- jedwabiu. Jedna z bransolet mankietowatych zdo- terystyczne paciory zdobione granulacją, stanowiące biona jest grawerowaniem geometryczno‑roślinnym element zausznicy [1]. rozłożonym w dwóch pasmach. Linia rozdzielająca Depozyt ukryty w naczyniu po zadokumentowaniu pasma oraz krawędzie bransolety zdobione są wąski- w terenie wydobyty został w całości, bez opróżniania mi taśmami z nakładanym złotem i wybijanymi od zawartości pojemnika, chodziło bowiem o możliwie środka „kulkami” imitującymi granulację (pseudo- dokładne zbadanie mikrostratygrafii w jego wnętrzu granulacja) (ryc. 6). Druga bransoleta, dekorowana – wszystkich elementów oraz ich wzajemnych relacji. w technice niello, prócz motywów roślinnych i geo- Istotna była próba uzyskania odpowiedzi na pytanie, metrycznych nosi także przedstawienia ptaków (ryc. czy uda się odtworzyć kolejność, w jakiej poszcze- 7-8). Te ostatnie naprzemiennie z rozwiniętymi kom- gólne ozdoby umieszczane były w naczyniu bezpo- pozycjami roślinnymi znajdują się w polach łukowato średnio przed ukryciem. Etap precyzyjnej eksplora- zamkniętego wzoru arkadowego, biegnącego dooko- cji wnętrza garnka poprzedzony został wykonaniem ła bransolety. Jej krawędzie zdobione są dodatkowo serii zdjęć rentgenowskich dzięki współpracy z jedną wąskimi paskami nakładanego złota oraz wybijanymi z lubelskich placówek medycznych. Obróbkę graficz- od środka „kuleczkami” imitującymi granulację. Koł- ną oraz analizę materiału wykonano w programie ty, także zdobione techniką niello, noszą motywy geo- RADinfo SYSTEMS RSVS Viewer Suite. Ostatecznie metryczno-roślinne (ryc. 9). Jeden z wymienionych na podstawie fotografii RTG możliwe było określe- pierścieni posiada tarczkę z wyobrażeniem ptaka, dru- nie nie tylko składu skarbu, ogólnego charakteru gi – szklane oczko. Obydwie zausznice mają po trzy jego elementów i kolejności (logiki) ich umieszczania sześcienne paciory umocowane na kabłąku owijanym w naczyniu, ale nawet opisanie ornamentyki i technik dodatkowo nitką filigranową (ryc. 10).

1. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Dwa skarby biżuterii średniowiecznej znalezione w kwietniu 2011 roku (fot. K. Wasilczyk).

2. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Zdjęcie przed eksploracją zawartości garnka (fot. M. Piotrowski).

3. 4. Zdjęcie rentgenowskie skarbu ukrytego w garnku, Zdjęcie rentgenowskie skarbu ukrytego w garnku, znalezionego w Czermnie w 2011 roku. Rzut z góry. znalezionego w Czermnie w 2011 roku. Rzut z góry.

5. Zdjęcie rentgenowskie skarbu ukrytego w garnku, znalezionego w Czermnie w 2011 roku. Zbliżenie na rzut z góry.

6. Czermno, pow. tomaszowski. Gro- dzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Srebrna, złoco- na bransoleta mankietowa zdobiona grawerowanym ornamentem geometryczno-roślinnym (fot. K. Wasilczyk).

7. Czermno, pow. tomaszowski. Gro- dzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Srebrna, złocona bransoleta mankietowata zdobiona w technice niello. Widoczne przedstawienie ptaka (fot. K. Wasilczyk).

8. Czermno, pow. tomaszowski. Gro- dzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Srebrna, złocona bransoleta mankietowata zdobiona w technice niello (fot. K. Wasilczyk).

9. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Srebrne kołty zdobione techniką niello (fot. K. Wasilczyk).

10. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Dwie srebrne zausznice z sześciennymi paciorami i filigra- nem na kabłąku (fot. K. Wasilczyk).

Skarb bardzo podobny pod względem skła- Bogactwo, stylistyka, różnorodność oraz zestaw du oraz stylistyki ozdób do tego zdeponowanego ozdób w czermieńskim depozycie sugeruje związek w Czermnie w naczyniu ceramicznym został od- z IV grupą chronologiczną skarbów na Rusi, wydzie- kryty w 1974 r. podczas prac ziemnych w miejscu loną przez Galię F. Korzuchinę [3]. Szczególną uwagę dawnego grodu w miasteczku Sokal na Ukrainie, zwracają kołty zdobione techniką niello. Należą do w obwodzie lwowskim. Sokal znajduje się zaledwie najbardziej reprezentacyjnych ozdób Rusi Kijow- 30 km w linii prostej od Czermna. W skład znale- skiej. Były one ozdobami zawierającymi pierwotnie, zionego tam skarbu wchodziła bransoleta mankie- jak się przypuszcza, pakuły nasączane wonnościami, towata z ornamentem roślinnym oraz przedstawie- które zamocowane na opasce zdobiącej czoło zwisały niami ptaków w arkadach, zausznice z sześcienny- na wysokości policzków. mi paciorami oraz zausznice z paciorami kulistymi. Do szczególnie pięknych i interesujących ozdób Kabłąki obydwu typów zausznic zdobione były należą także bransolety mankietowate znalezione dodatkowo nitką filigranową. Wiadomo, że skarb w Czermnie, posiadające liczne analogie na terenie z Sokala zdeponowany był pierwotnie w naczyniu dawnej Rusi [4]. Warto wskazać na kilka analogii ceramicznym, które rozpadło się w trakcie wyjmo- z charakterystycznym motywem arkadowym, zdo- wania, i zawierał także zaginione dziś dwa pierście- bionych przedstawieniami ptaków oraz motywami nie [2]. roślinno-geometrycznymi w technice niello. Badacze

wschodni grupują ten typ bransolet w tradycję okre- względu na podobieństwo zabytków pochodzą z tego ślaną tzw. „szkołą halicką”. Egzemplarze tego typu samego okresu [11]. Skarby IV grupy Korzuchiny da- znane są m.in. z miejscowości Molotiv, Viktoriv oraz tuje się na okres między końcem XII wieku a rokiem wspomnianego Sokala na Ukrainie, poza tym z miej- 1240. Analogiczny do czermieńskiego depozyt z So- scowości Kaunas-Šančaj na Litwie oraz z Voineşti na kala, bliski mu nie tylko pod względem formalnym, terenie Mołdawii [5]. ale także geograficznym, pochodzi z warstwy kul- Pierścień ze skarbu znalezionego w Czermnie, no- turowej wydatowanej na XII-XIII stulecie. Niektóre szący na tarczce przedstawienie ptaka, znajduje wiele z bransolet mankietowatych zbliżonych wyglądem do analogii na Rusi. Na tym terenie spotykane są także egzemplarza zdobionego w technice niello z Czerm- egzemplarze z napisem na otoku tarczki lub imitacją na wystąpiły w skarbach z monetami. W miejscowo- napisu. Uważa się je za sygnety pieczętne i datuje na ści Molotiv wraz z tego typu bransoletą znaleziono okres od drugiej połowy XII do XIV wieku [6]. 65 czeskich monet Wacława II (1278-1305) i Jana Trudno natrafić na analogie do niezdobionych I Luksemburskiego (1310-1346). W skarbie ze wspo- bransolet spiralnych wykonanych z odcinków blachy mnianej już miejscowości Šančaj prócz bransolety o zwężających się końcach. Zwijane bransolety częs mankietowatej odkryto 87 litewskich monet wy- to spotykane są w Skandynawii i wśród Bałtów, są to bitych po 1387 roku. Z kolei w Voineşti tego typu jednak formy masywniejsze, zdobione i często skrę- bransoleta wchodziła do grupy znalezisk powiąza- cane. W tym kontekście należy wskazać na dwa skar- nych z okresem pomongolskim. Na podstawie przy- by odnoszone przez G.F. Korzuchinę do IV grupy toczonych danych funkcjonowanie warsztatów złot- chronologicznej, znane z miejscowości Miropol na niczych tak zwanej „szkoły halickiej” datuje się dość Ukrainie, a także z Kijowa [7]. Zwijane, niezdobione szeroko. Prawdopodobnie wypracowały one swój styl bransolety wchodziły także w skład skarbu z miejsco- i rozpoczęły działalność jeszcze przed falą najazdów wości Voineşti w Mołdawii [8] oraz z miejscowości mongolskich (na przykład Sokal), ale zapewne istnia- Demidiv na Ukrainie [9]. ły nadal po tym okresie, w XIII-XIV stuleciu [12]. W zasadzie przyjmuje się, że skarby IV grupy G.F. Biżuterię ze skarbów znalezionych w Czermnie Korzuchiny ukrywane były w związku z zagrożeniem poddano badaniom laboratoryjnym w Akademii mongolskim. Należy jednak zauważyć, że datowanie Górniczo-Hutniczej w Krakowie, które obejmowa- właśnie tej grupy skarbów ze względu na znacznie ły: obserwację makro- i mikroskopową (ryc. 11-13), rzadsze niż we wcześniejszym okresie występowa- analizy składu chemicznego (XRF), analizy składu nie w nich monet jest bardzo utrudnione i może być i struktury przy udziale mikroskopu skaningowego obarczone niemałym błędem. Najazd Tatarów na (SEM EDS), badania defektoskopowe (RTG, tomo- Ruś, ukoronowany zdobyciem Kijowa przez oddziały grafia). Badania wykonywano na różnych etapach Batu-chana 6 grudnia 1240 roku, miał przełomowe konserwacji. Oddzielną grupę analiz wykonała tak- znaczenie dla dziejów Europy Wschodniej. Trudno że Elżbieta Nosek zajmująca się konserwowaniem dyskutować z tym faktem. Wydarzenia te nie dopro- oraz częściową rekonstrukcją elementów skarbów. wadziły jednak do zaniku wczesnośredniowiecznej Ozdoby z Czermna wykonano przeważnie ze sre- kultury staroruskiej. Rozwijała się ona nadal, zwłasz- bra wysokiej próby i złota. Srebro posiada dobre cza na obszarach północnych, niedotkniętych inwa- właściwości technologiczne, odporność na korozję zją mongolską. Ślady kontynuacji dawnych tradycji oraz wysokie właściwości estetyczne. Na podstawie można zaobserwować także na innych terenach Rusi. analiz chemicznych potrafimy już dziś powiedzieć, Z tych właśnie powodów zamykanie okresu depono- że umiejętności rzemieślników, którzy wytworzyli wania skarbów omawianej grupy w latach 40. XIII stu- biżuterię znalezioną w Czermnie, były bardzo wyso- lecia wydaje się nieco ryzykowne [10]. kie, chociaż zróżnicowane. Poszczególne wyroby lub Wydatowanie skarbów znalezionych w Czermnie ich grupy pochodziły zapewne z różnych warsztatów nie jest zadaniem łatwym. Wydaje się przy tym, że i były precyzyjnie zaprojektowane, o czym świadczy obydwa depozyty (ten w naczyniu i bez niego) ze m.in. różny skład chemiczny detali w zależności od

11. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Zdjęcie mikroskopowe srebr- nej, złoconej bransolety mankietowej zdobionej grawerowanym ornamentem geometryczno-roślinnym (fot. P. Jurecki).

12. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Zdjęcie mikroskopowe srebr- nej, złoconej bransolety mankietowej zdobionej grawerowanym ornamentem geometryczno-roślinnym (fot. P. Jurecki).

13. Czermno, pow. tomaszowski. Grodzisko (stanowisko 1). Skarb ukryty w naczyniu ceramicznym, znaleziony w kwietniu 2011 roku. Zdjęcie mikroskopowe szkla- nego oczka pierścionka (fot. P. Jurecki).

tego, czy stanowiły one dekorację, czy tylko element M., WołoszynM. Czermno (Czerwień) – Badania konstrukcyjny [13]. Na przykład niektóre zausznice w latach 2010-2011/Czermno (Červen’) – For- posiadały ozdobne paciory wykonane ze srebra wy- schungen in den Jahren 2010-2011/Czermno sokiej próby, a blaszki konstrukcyjne ze znacznie gor- (Červen’) – le ricerche negli anni 2010-2011/ szego stopu. Wśród technik złotniczych, które udało Чермно (Червень): дослідження 2010–2011 рокіb. W: J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wołoszyn się zidentyfikować na biżuterii z Czermna, wymienić (red.): Czermno – gród między Wschodem a Za- można kucie, odlewanie, drutownictwo, wytłaczanie, chodem. Katalog wystawy/Červen’ – eine Burg wybijanie, rytowanie, filigran, granulację, kameryza- zwischen Ost und West. Ausstellungskatalog/ cję, złocenie, fakturowanie i niello. Červen’ – un castrum tra Oriente e Occidente. Ca- Zdjęcia rentgenowskie oraz obserwacje w trak- talogo della mostra/Червень - град між Сходом cie opróżniania garnka w laboratorium wykazały, і Заходом. Каталог виставки. Wyd. Muzeum Re- że najpierw zdeponowano bransoletę mankietowatą gionalne im. dr. Janusza Petera w Tomaszowie zdobioną grawerowaniem geometryczno-roślinnym, Lubelskim, Instytut Archeologii UMCS, Instytut w której zalegały dwa pierścienie. Nad nią znajdował Archeologii UR, Geisteswissenschaftliches Zen- się jeden z kołtów. Nad tymi ozdobami położono trum Geschichte und Kultur Ostmitteleuropas, bransoletę mankietowatą z ornamentacją arkadową, Miasto Tyszowce: Tomaszów Lubelski-Leipzig- w której wnętrzu umieszczono jedną z bransolet zwi- -Lublin-Rzeszów 2012, s. 185-241; Piotrowski M., niętych spiralnie. Obok zaś, na tym samym poziomie Wołoszyn M. Czermno/Cherven – archaeologi- (w stropowej części garnka) zdeponowano drugą cal investigation of an early Rus’ medieval town spiralnie zwiniętą bransoletkę, pod którą znajdował in Eastern Poland in 2010-2011. A preliminary report. W: M. Salamon, M. Wołoszyn, A. Musin, się drugi z kołtów. Do środka tej bransolety włożo- P. Špehar, M. Hardt, M.P. Kruk, A. Sulikowska-Gą- ne zostały zausznice z sześciennymi paciorami. Na ska (red.): Rome, Constantinople and Newly-Co- końcu, w puste przestrzenie między poszczególnymi nverted Europe. Archaeological and Historical ozdobami wrzucona została tkana dekoracja głowy Evidence. U źródeł Europy Środkowo-Wschod- z ponaszywanymi blaszkami i szklanymi paciorka- niej/Frühzeit Ostmitteleuropas 1,2. Wyd. Geiste- mi. Te pierwotnie naszyte elementy znajdowały się swissenschaftliches Zentrum Geschichte und w różnych częściach wypełniska garnka, od dna po Kultur Ostmitteleuropas, Instytut Archeologii wylew. Możliwość doraźnego skorzystania z aparatu- UR, Instytut Archeologii i Etnologii PAN: Kraków- ry rentgenowskiej wpłynęła na uzyskanie konkretnej -Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. II, s. 359-389; wiedzy na temat dawnej średniowiecznej przeszłości. Piotrowski M., Wołoszyn M. Czermno/Czerwień – Możliwe stało się jej zadokumentowanie. badania archeologiczne staroruskiego komplek- su grodowo-osadniczego we wschodniej Polsce, w latach 2010-2012. W: A. Zakościelna, J. Libera Piśmiennictwo (red.): s. 50-51; Piotrowska P., Piotrowski M., Wo- łoszyn M., Grochecki K. Skarby kobiecej biżuterii 1. Piotrowski M., Wołoszyn M. Skarby biżuterii średniowiecznej z Czermna w powiecie toma- z Czermna – konteksty. Zamojski Kwartalnik Kul- szowskim. Rocznik Tomaszowski 2013; 1(2): 9-24. turalny 2012; 110(1): 51-55; Piotrowski M., Woło- 2. Петегирич В. Дві рідкісні знахідки княжої доби із szyn M. Dwa skarby biżuterii wczesnośrednio- Сокаля на Львівщини. Науковí студїї. Історико- wiecznej z Czermna, woj. lubelskie. W: U. Kurząt- краезнавчий музей м. Винники 2010; 4: 256-257. kowska, A. Zakościelna, J. Libera (red.): Badania 3. Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII веков. archeologiczne w Polsce środkowowschodniej, Wyd. Академия Наук СССР: Москва-Ленинград zachodniej Białorusi i Ukrainie w 2011 roku. 1954, s. 18-19, 27. Streszczenia referatów XXVIII konferencji spra- 4. Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII веков. wozdawczej. Wyd. Instytut Archeologii UMCS, Wyd. Академия Наук СССР: Москва-Ленинград Muzeum Lubelskie: Lublin 2012, s. 38; Piotrowski 1954, tab. XXXV:1, XXXVII:10, XLII:4; Рябцева С.С.

Древнерусский ювелирный убор: основные Wyd. Львівський історичний музей: Львів.2009, тенденции формирования, Wyd. Нестор- nr 10-13. История: Санкт-Петербург 2005, s. 56-265. 10. Piotrowska P., Piotrowski M., Wołoszyn M., Gro- 5. Петегирич В. Дві рідкісні знахідки княжої доби із checki K. Skarby kobiecej biżuterii średniowiecz- Сокаля на Львівщини. Науковí студїї. Історико- nej z Czermna w powiecie tomaszowskim. Rocznik краезнавчий музей м. Винники 2010; 4: 258. Tomaszowski 2013; 1(2): 17 – tam dalsza literatura. 6. Зарубій Е. Персні княжої доби Львівського 11. Piotrowska P., Piotrowski M., Wołoszyn M., Gro- історичного музею, Науковí студїї. Історико- checki K. Skarby kobiecej biżuterii średniowiecz- краезнавчий музей м. Винники 2012; 5: 163. nej z Czermna w powiecie tomaszowskim. Rocznik 7. Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII веков. Wyd. Tomaszowski 2013; 1(2): 17 – tam dalsza literatura. Академия Наук СССР: Москва-Ленинград 1954, 12. Петегирич В. Дві рідкісні знахідки княжої доби із s. 109, nr 71, 134, nr 137, ryc. 19. Сокаля на Львівщини. Науковí студїї. Історико- 8. D.Gh. Teodor. Obiectele de podoabă din tezau- краезнавчий музей м. Винники 2010; 4: 258-259. rul feudal timpuriu descoperit la Oţeleni (raionul 13. Piotrowska P., Piotrowski M., Wołoszyn M., Gro- Huşi, reg. Iaşi). Arheologia Moldovei 1964; 2-3: checki K. Skarby kobiecej biżuterii średniowiecz- 246, ryc. 1. nej z Czermna w powiecie tomaszowskim. Rocz- 9. Зарубій Е. Золотi та срiбнi прикраси княжої nik Tomaszowski 2013; 1(2): 10, 18 – tam dalsza доби в колекції Львівського истричного музею. literatura.