Kompleksy Archeologiczne W Czermnie, Pow. Tomaszów Lubelski I Gródku, Pow. Hrubieszów. Stan Aktualny I Perspektywy Ochrony

STUDIA I MATERIAŁY

raport 13, 97-112 issn 2300-0511

Marek Florek*

Kompleksy archeologiczne w Czermnie, pow. Tomaszów Lubelski i Gródku, pow. Hrubieszów. Stan aktualny i perspektywy ochrony

Abstract Florek M. 2018. Archaeological complexes in Czermno, Tomaszów Lubelski District and Gródek, Hrubieszów District. Current status and protection perspectives. Raport 13, 97-112 The paper presents two important complexes of archaeological sites in Czermno and Gródek in Lublin Voivodeship. Their character, research history, state of preservation, ownership status, threats, state of archaeological research and current forms of heritage protection are discussed. The conclusions of the study indicate the need for further archaeological research of an interdisciplinary nature as well as the necessary actions related to preventing further destruction, including changes in the scope of legal protection. The paper ends with the postulate of establishing the “Czermno-Gródek Archeological Open-air Museum” an organizational unit, which would be responsible for the protection and preservation of both archaeological complexes, and would coordinate further research focusing on these sites. Keywords: Czermno, Gródek, protection of archaeological heritage, Cherven Cities

ednymi z najcenniejszych elementów dziedzictwa ma charakter wielokulturowy (Dzieńkowski, Sadowski Jkulturowego wschodniej Polski, a może nawet całego 2016) (Ryc. 1). pogranicza Europy Środkowej i Wschodniej są kom- Wczesnośredniowieczny zespół grodowy został zi- pleksy wielokulturowych stanowisk archeologicznych dentyfikowany jeszcze w XIX wieku (por. Kuśnierz w Czermnie w pow. tomaszowskim i Gródku w pow. 2003). Pierwsze badania wykopaliskowe na jego te- hrubieszowskim w woj. lubelskim, będące pozostałością renie przeprowadzono w roku 1940, kolejne w 1952 r. i świadectwem sięgającej tysięcy lat wstecz historii tych (por. Florkiewicz, Sikora 2016; Wołoszyn 2016b; tam terenów. wcześniejsza literatura). W latach 1972–1979 był on Na kompleks archeologiczny w Czermnie, położo- przedmiotem systematycznych badań prowadzo- ny u zbiegu dolin Huczwy i Sieniuchy, składa się prze- nych przez ówczesną Katedrę Archeologii UMCS de wszystkim wczesnośredniowieczny zespół grodowy i Archeologiczny Ośrodek Badawczo-Konserwatorski identyfikowany ze znanym ze wzmianek w ruskich lato- w Lublinie, których wyniki – przez wiele lat znane je- pisach Czerwieniem – eponimicznym centrum Grodów dynie z krótkich sprawozdań bądź artykułów o cha- Czerwieńskich (por. Jażdżewski 1959; Gurba 2004; rakterze syntetycznym (por. Florek 2016a) – zostały Wołoszyn 2012; tam dalsza literatura). Jego pozostałoś- w szerszym zakresie udostępnione dopiero niedawno cią jest grodzisko (tzw. Zamczysko), sąsiadujące z nim (Florek, Wołoszyn 2016). W okresie późniejszym pro- dwa podgrodzia, z których przynajmniej jedno było wadzono na terenie Czermna jedynie doraźne bada- ufortyfikowane, osady otwarte i cmentarzyska (Florek nia ratownicze, powierzchniowe bądź o charakterze 2012, 117–118). Poza wczesnośredniowiecznymi, znaj- weryfikacyjno-sondażowym (por. Kutyłowska 1998; dują się tu stanowiska z innych epok, przy czym część Gurba, Urbański 1998; Florkiewicz, Urbański 2016),

* Instytut Archeologii UMCS w Lublinie, e-mail: [email protected]

97 RAPORT 13

Ryc. 1. Kompleks archeologiczny Czermna. Oznaczenia: a – najważniejsze stanowiska archeologiczne; b – groble i pomosty; 3 – wał odcinkowy; d – tereny podmokłe (torfowiska); e – dawne koryto Sieniuchy (opr. M. Florek) Fig. 1. Czermno archaeological complex. Markings: a – the most important archaeological sites; b – dikes and footbridges; c – segmented rampart; d – wetlands (peat lands); e – the old bed of the Sieniucha River (Prepared by M. Florek)

jednak sam zespół grodowy powoli przestawał funk- Piotrowski, Wołoszyn 2012), spowodowały ponowne cjonować w obiegu naukowym. Jednocześnie cały czas zainteresowanie Czermnem i Grodami Czerwieńskimi. zdawano sobie sprawę z jego wielkiego, chociaż niewy- Skutkiem tego zainteresowania, przede wszystkim zaś korzystanego potencjału poznawczego (por. Dunin- ponownego uświadomienia jego wartości, nie tylko Wąsowicz 2000, 251–252). Dopiero mające miejsce od naukowo-poznawczych, jest realizowany od 2012 r. mię- końca pierwszej dekady XXI wieku masowe znaleziska dzynarodowy projekt badawczy „Grody Czerwieńskie, zabytków metalowych, dokonywane przez penetrujące czyli złote jabłko polskiej archeologii” (por. Wołoszyn grodzisko grupy „poszukiwaczy zabytków” oraz wymu- 2016a) (Ryc. 2-3). szona niejako ich działalnością szczegółowa inwentary- Kompleks archeologiczny Gródka jest usytuowany zacja powierzchniowa przeprowadzona przez Instytut wzdłuż krawędzi doliny Bugu, po obu stronach ujścia Archeologii UMCS przy współpracy z Narodowym do niego Huczwy (Ryc. 4). W jego skład wchodzi szereg Instytutem Dziedzictwa w 2010 r., przede wszystkim zaś różnoczasowych stanowisk archeologicznych, z których odkrycie w roku następnym na terenie grodziska dwóch najważniejsze to położone na południe od Huczwy: wczesnośredniowiecznych skarbów srebrnych (por. Gródek, stan. 1A – grodzisko, obecnie nazywane

Ryc. 2. Czermno. Grodzisko (stan. 1) i podgrodzie „bliższe” (stan. 2) (fot. S. Orłowski, Archiwum WUOZ w Lublinie) Fig. 2. Czermno. Hillfort (site 1) and an adjacent settlement, the closest to the hillfort (site 2) (Photo by S. Orłowski, the archive of the Voivodeship Heritage Protection Office in Lublin)

98 STUDIA I MATERIAŁY

Ryc. 3. Czermno – grodzisko (Czermno stan. 1 – Zamczysko). Widok od strony Huczwy (fot. M. Florek) Fig. 3. Czermno – hillfort (Czermno site 1 – Burgstall). View from the side of Huczwa (Photo by M. Florek)

„Zamczyskiem” (Ryc. 5), identyfikowane z wymienia- się w odległości około 800 m na północ od grodziska nym w „Powieści dorocznej” grodem Wołyń, pod któ- duży kopiec zwany Księżycową Mogiłą, znany bar- rym w 1018 r. miało dojść do bitwy między wojskami dziej jako kurhan w Husynnem (Husynne, stan. 1; por. Bolesława Chrobrego a księcia kijowskiego Jarosława Żurowski, Mikołajczyk 1955), usypany na terenie star- Mądrego (Poppe 1977) i na którym odkryto również szej osady z IX–X w. W lokalnej tradycji był uważany pozostałości osadnictwa z neolitu, epoki brązu, okre- za kurhan (mogiłę) lokalnego księcia bądź jego syna su rzymskiego i czasów nowożytnych (XVII w.) oraz (księżyc – syn księcia, młody książę), w rzeczywistości cmentarzysko średniowieczne (por. Kuśnierz 2006, zapewne pozostałość nasypu, na którym był wzniesiony tam dalsza literatura); Gródek, stan. 1B (stanowisko drewniany wieżowy budynek mieszkalny, a więc to, co wielokulturowe); Gródek stan. 1C – tzw. Zamek lub zazwyczaj określa się jako gródek stożkowaty (Florek Horodyszcze, z pozostałościami osadnictwa z wszyst- 2008, 282–284). kich okresów pradziejów, w tym cmentarzyskiem kul- Wczesnośredniowieczny zespół grodowy w Gródku tury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, wielką z grodem Wołyń z „Powieści dorocznej” zidentyfi- osadą kultury pucharów lejkowatych, cmentarzyskiem kował już Jan Długosz (por. Poppe 1977), przy czym grupy masłomęckiej (por. m.in. Kowalczyk 1956; za pozostałości grodu (grodzisko) uważano cały, pra- Gumiński 1989; Kokowski 1993) oraz osadą i cmen- wie 1,5 km długości odcinek płaskowyżu ciągnący tarzyskiem z wczesnego średniowiecza (Jastrzębski, się wzdłuż Bugu na południe od ujścia Huczwy, stąd Maciejczuk 1988; Wołoszyn 2005) i Gródek stan. 1D m.in. oznaczenia poszczególnych jego fragmentów jak (obecnie Gródek 6) – m.in. osada kultury czernia- stanowiska 1A, 1B, 1C, 1D. Pierwsze prace wykopali- chowskiej. Jeszcze w połowie XIX wieku grodzisko skowe na jego terenie, pomijając różne półamatorskie „Zamczysko” położone u ujścia Huczwy z oddalonym poszukiwania prowadzone w XIX i pierwszej poło- o ponad kilometr „Zamkiem” („Horodyszczem”) miał wie XIX wieku, podjęte jako odpowiedź na postu- łączyć podwójny wał z równoległym do niego rowem, lat badań nad Grodami Czerwieńskim zgłoszony na zwany Okopami Chrobrego, w którego sąsiedztwie I Metodologicznej Konferencji Historyków Polskich znajdowały się kurhany (Nosek 1951, 351). w Otwocku w 1951 roku przeprowadzono w latach Do kompleksu archeologicznego Gródka należy 1952–1957 (Florek 2012, 118). Skoncentrowały się one włączyć również położone na północ od ujścia Huczwy na dwóch stanowiskach: Gródek 1A i Gródek 1C, nato- do Bugu, już na gruntach wsi Teptiuków stanowiska, miast w innych częściach kompleksu, tak jak np. w przy- w tym kilka osad wczesnośredniowiecznych i znajdujący padku podgrodzia (Gródek stan. 2) bądź „Księżycowej

99 RAPORT 13

eksploracji pojedynczych obiektów– tak jak np. w przypadku osady neolitycznej i cmentarzyska grupy masło- męckiej na stanowisku Gródek 1C (por. Kokowski 1993, 9–11). Ponowny powrót do badań w Gródku, tym razem przede wszystkich „Zamczyska” (Gródek stan. 1A), ma miejsce w ramach wspomnianego wyżej programu badawczego „Grody Czerwieńskie, czyli złote jabłko polskiej archeologii”. Materiały z badań stanowisk pradziejowych i czę- ści wczesnośredniowiecznych z Gródka zostały opub- likowane (m.in. Dąbrowska 1974; Gumiński 1989; Jastrzębski, Maciejczuk 1988; Kokowski 1993; Kokowski, Zakościelna 1988; Kuśnierz 2006), jednak większość wyników badań jest znana jedynie z krótkich spra- wozdań i ogólnych omówień (m.in. Rajewski 1956; Rauhut 1956a; 1956b; Bender et al. 1957; Jażdżewski 1958; Poklewski 1958; Jastrzębski 1984; Kuśnierz 2003; 2006). Dopiero ostatnio, w ramach programu „Grody Czerwieńskie, czyli złote jabłko polskiej archeologii” rozpoczęto opracowywanie i przygotowywanie do pub- likacji całości materiałów pochodzących z badań na „Zamczysku” (Gródek, stan. 1A). Z uwagi na widoczny chociażby na podstawie po- wyższego przeglądu stanu badań potencjał poznawczy kompleksów archeologicznych Czermna i Gródka oraz potrzebę kontynuacji interdyscyplinarnych ba- dań nad Grodami Czerwieńskim Uniwersytety Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie i w Rzeszowie powo- Ryc. 4. Kompleks archeologiczny Gródka. Najważniejsze stanowiska archeologiczne (opr. M. Florek) łały Międzyuczelniane Naukowe Centrum Badawcze Fig. 4. Gródek archaeological complex. The most important FILIOQUE. Jego celem ma być przede wszystkim archaeological sites (Prepared by M. Florek) kontynuowanie badań nad Grodami Czerwieńskimi, a także ich ochrona jako ważnego elementu dziedzictwa Mogiły”, miały charakter jedynie sondażowy. Wykazały kulturowego pogranicza polsko-ruskiego czy też szero- one, że na jego terenie poza osadnictwem wczesnośred- ko rozumianego – jako pogranicze Europy Zachodniej niowiecznym mamy do czynienia z osadami i cmenta- i Wschodniej. rzyskami z neolitu (m.in. kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, kultury pucharów lejkowatych), ■ 1. Kompleksy archeologiczne epok brązu i wczesnego okresu żelaza (kultury strzy- w czermnie i gródku. Stan obecny żowskiej i łużyckiej), okresów przedrzymskiego i rzymskiego (grupy czerniczyńskiej, grupy masłomęckiej) 1.1. przynależność administracyjna, oraz wędrówek ludów. Kolejne badania o stosunkowo wielkość, stosunki własnościowe, niewielkim zakresie przestrzennym, ograniczone do użytkowanie stanowiska Gródek 1C, miały miejsce w początkach lat 60. XX wieku (Dąbrowska 1974). Do badań archeolo- Kompleks archeologiczny Czermna gicznych na terenie Gródka powrócono końcu lat 70. Jak już wskazano wyżej, na kompleks archeologiczny XX wieku, przede wszystkim z powodu postępującego w Czermnie składa się przede wszystkim wczesno- niszczenia znajdujących się tu stanowisk. Prowadzili średniowieczny zespół grodowy. Tworzą go grodzisko je archeolodzy z ośrodka lubelskiego (1974 – J. Gurba, (Czermno, stan. 1 – tzw. Zamczysko), dwa podgrodzia L. Gajewski; 1983–1985 – S. Jastrzębski; 1984–1991 – (podgrodzie „bliższe” – Czermno, stan. 2 i podgrodzie A. Kokowski). Nigdy nie miały one charakteru syste- „dalsze” – Czermno, stan. 3), z których przynajmniej to matycznego, w najlepszym razie ograniczyły się do pierwsze było ufortyfikowane; kilka osad i związanych

100 STUDIA I MATERIAŁY

Ryc. 5. Gródek. Grodzisko (Gródek stan. 1A – Zamczysko) (fot. T. Dzieńkowski) Fig. 5. Gródek, Hillfort (site 1A – Burgstall) (Photo by T. Dzieńkowski)

z nimi 3 albo 4 płaskich cmentarzysk szkieletowych, łą- Właścicielami pozostałych działek są osoby prywatne, czących je grobli i pomostów oraz wału odcinkowego przy czym sprawy własności często nie są formalnie ure- zabezpieczającego go od południa. Być może z wczes- gulowane wpisami w księgach hipotecznych. nym średniowieczem należy też łączyć cmentarzysko Przeważająca część terenów, na których znajdu- kurhanowe znajdujące się w jego południowej części, na je się kompleks archeologiczny Czermna, stanowią lewym brzegu Huczwy. Administracyjnie tereny te leżą użytki rolne o różnym charakterze. Teren grodziska w granicach sołectwa Czermno w gm. Tyszowce (więk- („Zamczysko”) jest użytkowany jako łąka – pastwisko. szość) i samych Tyszowiec w pow. Tomaszów Lubelski, Łąki bądź nieużytki zajmują też tereny, na których znaj- niewielkie partie po prawej stronie Huczwy również dują się relikty pomostów i dróg. Teren tzw. podgrodzia na terenie sołectw Wronowice i Turkowice w gm. „bliższego” (Czermno, stan. 2) zajmują pola orne. Na Werbkowice w pow. Hrubieszowskim (Ryc. 6). podgrodziu „dalszym” (Czermno, stan. 3) poza polami Grodzisko ma powierzchnię 1,6 ha, a wraz z oboma ornymi i łąkami znajdują się siedliska z zabudową miesz- podgrodziami o 12,5 hektarów. Łączna powierzchnia kalną i gospodarczą, otoczone niewielkimi ogrodami grodziska, podgrodzi i najbliższych im osad otwartych i sadami. Pola orne, łąki, rzadziej nieużytki oraz siedliska położonych w widłach Sieniuchy i Huczwy wraz tere- zajmują również tereny, gdzie są usytuowane pozostałe nami, gdzie znajdują się groble i pomosty, to około 74 stanowiska, z wyjątkiem południowej części kompleksu hektarów. Natomiast jeśli weźmiemy pod uwagę rów- w sąsiedztwie wału odcinkowego, którą porasta las. nież stanowiska (osady i cmentarzyska wczesnośrednio- wieczne) po prawej stronie Huczwy oraz bezpośrednio Kompleks archeologiczny Gródka na północ od obecnego koryta Sieniuchy i tereny aż po Kompleks archeologiczny Gródka tworzą grodzisko wał odcinkowy, to ich łączna powierzchnia będzie liczy- wczesnośredniowieczne („Zamczysko”) oraz pozostało- ła nawet 150–200 ha (uwzględniając tylko stanowiska ści różnoczasowych osad otwartych i cmentarzysk usy- w promieniu do 2 km od grodziska). tuowanych między zabudową wsi Gródek a Bugiem, na Do początków XX w. większość tych terenów na- południe od ujścia do niego Huczwy (Ryc. 7). Wydaje leżała do majątku Czermno. Po jego parcelacji w la- się, że w skład kompleksu powinno się również włączyć tach 20. XX w. grodzisko, podgrodzia i pozostałe stanowiska, w tym pozostałości osad głównie wczesno- tereny wchodzące w skład kompleksu stały się własnoś- średniowiecznych na północ od ujścia Huczwy oraz ko- cią bądź znalazły się w dzierżawie wielu różnych insty- piec „Księżycowa Mogiła” leżące na gruntach sołectwa tucji i osób prywatnych. Aktualnie własnością gminną Teptiuków oraz stanowiska usytuowane po jej prawej (gm. Tyszowce) są działki: nr 49 – teren grodziska (od stronie, od zabudowań Gródka w kierunku zachodnim 2011 r., wcześniej własność Wspólnoty Wiejskiej), i nr do granicy wsi z Hrubieszowem. Administracyjnie cały 47/2 – działka, na której postawiono wieżę widokową. ten obszar leży w gminie i powiecie Hrubieszów.

101 RAPORT 13

Ryc. 6. Kompleks archeologiczny Czermna. Tereny stanowiące własność gminną Fig. 6. Czermno archaeological complex. Areas owned by the commune

Samo grodzisko (Gródek, stan. 1A) ma powierzch- znajduje się grodzisko (Gródek, stan. 1A), działka 197 nię około 75 arów. Kompleks stanowisk w Gródku – część stanowiska Gródek 1C, działka 210 – część stano- obejmujących obok grodziska tereny na południe od wiska Gródek 1D, będące własnością gminy Hrubieszów, ujścia Huczwy, w tym m.in. wielką osadę neolityczną oraz działki 224, 225 i 226, również będące częścią sta- (Gródek, stan. 1C), liczy łącznie ponad 53 hektary. Jeśli nowiska Gródek 1D, których właścicielem są Polskie włączymy w jego skład tereny na północ od Huczwy Koleje Państwowe. Własnością gminną jest też działka aż po „Księżycową Mogiłę” z przyległościami oraz na 372 w Teptiukowie z „Księżycową Mogiłą”. jej prawym brzegu od zabudowań Gródka do granicy Teren grodziska w Gródku (stan. 1A) stanowi obec- z Hrubieszowem, to całość będzie miała ponad 150 ha nie nieużytek. Nieużytkiem jest też kopiec „Księżycowa powierzchni. Mogiła” w Teptiukowie (działka 372) oraz działki Tereny wchodzące w skład kompleksu archeologicz- 224–226 na stanowisku Gródek 1D stanowiące włas- nego Gródka w przeważającej większości stanowią włas- ność PKP. Natomiast pozostałe stanowiska wchodzące ność prywatną. Wyjątek stanowią: działka 55, na której w skład kompleksu są prawie w całości zajęte przez pola orne, z którymi sąsiadują siedliska wsi Gródek.

1. 2. Stan rozpoznania Większość stanowisk wchodzących w skład komplek- sów archeologicznych Czermna i Gródka – ich zasięg przestrzenny, charakter i chronologia – jest znana z ba- dań powierzchniowych oraz dokonywanych na ich terenie przypadkowych odkryć. Dopiero od kilku lat są podejmowane próby ich rozpoznania przy pomocy metod nieinwazyjnych: badań geofizycznych, prospekcji z użyciem sprzętu elektronicznego, fotografii lotniczej, w tym z zastosowaniem skaningu laserowego i nume- rycznego modelowania terenu (NMT). Natomiast badania wykopaliskowe na nich były dotychczas prowadzone w skromnym, biorąc pod uwagę wielkość kom- pleksów, zakresie. W Czermnie badania wykopaliskowe były prowa- Ryc. 7. Kompleks archeologiczny Gródka. Tereny stanowiące własność gminną (1) i państwową (2) dzone przede wszystkim na grodzisku i obu podgro- Fig. 7. Gródek archaeological complex. Areas owned by the dziach, w niewielkim stopniu na innych stanowiskach commune (1) and the state (2) (Wołoszyn 2016; Florkiewicz, Sikora 2016; Florek 2016a)

102 STUDIA I MATERIAŁY

Ryc. 8. Kompleks archeologiczny w Czermnie. Lokalizacja miejsc badań (wykopów archeologicznych) na grodzisku i obu podgrodziach. Oznaczenia: 1 – badania 1952; 2 – badania 1975-1978; 3 – badania 1985; 4 – badania 1997; - 5 – miejsca pobrania prób do analiz C14 i dendrochronologicznych w 1997 r.; 6 – badania 2015-16 na grodzisku. Nie zaznaczono miejsc badań ratowniczych na stanowiskach: 2 i 3 w 2014 i 2015 r. – poza ryciną (opr. M. Florek) Fig. 8. Czermno archaeological complex. Research location (archaeological trenches) on the hillfort and both adjacent settlements. Markings: 1 – research 1952; 2 – research 1975-1978; 3 – research 1985; 4 – research 1997; 5 – places of the C14 and dendrochronological sampling from 1997; 6 – research on the hillfort in 2015-16. The locations of rescue excavations at sites 2 and 3 in 2014 and 2015 have not been marked – the are located outside the scope of the figure (Prepared by M. Florek)

(Ryc. 8). Na grodzisku (Czermno, stan. 1) metodą wyko- jego powierzchni. Badania wykopaliskowe prowadzono paliskową rozpoznano do roku 2017 około 5 arów, na również na stanowiskach Gródek 1C i Gródek 1D, na podgrodziu „bliższym” (Czermno, stan. 2) – około 2 kopcu „Księżycowa Mogiła” w Teptiukowie i w kilku arów, na podgrodziu „dalszym” (Czermno, stan. 3) – nie- innych miejscach (np. Gródek, stan. 2, stan. 3), przeważ- co ponad 4 ary. Do tego można doliczyć powierzchnię nie w związku z dokonywanymi przypadkowymi odkry- około 1–2 ara, jaką rozpoznano łącznie na pozostałych ciami. Najlepiej rozpoznane jest stanowisko Gródek 1C, stanowiskach, w tym cmentarzysku we Wronowicach- na którym przebadano dotychczas nieco ponad 30 arów Doliwie (Florek 2016b). Łącznie zatem badaniami wy- (0,3 ha). Dokładne określenie powierzchni jest niemoż- kopaliskowymi objęto powierzchnię około 0,12–0,13 ha liwe z uwagi na braki w dokumentacji oraz „nakładanie” obszaru kompleksu archeologicznego w Czermnie. się na siebie wykopów realizowanych przez kolejnych Stan rozpoznania metodą wykopaliskową komplek- badaczy (np. wykopy z lat 80. A. Kokowskiego częś- su archeologicznego w Gródku wygląda nieco lepiej ciowo pokrywają się z wykopami J. Kowalczyka z lat 50. tylko w przypadku grodziska (Gródek, stan. 1A). Na XX w.). Kolejnych kilka arów rozpoznano łącznie na jego majdanie przebadano 10,75 ara, to jest około 1/3 stanowiskach Gródek 1D, Gródek 2 i Husynne 1.

103 RAPORT 13

– nielegalne wysypiska śmieci i odpadów organizo- wane na terenie stanowisk archeologicznych lub w ich sąsiedztwie; – okazjonalne rozkopywanie przez „poszukiwaczy zabytków” i „archeologów-amatorów” – pod pojęciem „archeologów – amatorów” rozumiem osoby bez for- malnego wykształcenia archeologicznego, ale zaintere- sowane archeologią i często współpracujące w różnym zakresie z archeologami i urzędami konserwatorskimi, a także osoby posiadające formalne wykształcenie archeologiczne, lecz działające w sposób nieprofesjonalny, poza „oficjalnymi” strukturami prowadzącymi badania archeologiczne; – organizacja na stanowiskach archeologicznych lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie imprez masowych takich jak festyn „Średniowieczna Noc Świętojańska” w Czermnie i niekontrolowany dostęp do nich.

Ryc. 9. Kompleks archeologiczny Czermna. Tereny wpisane do rejestru zabytków (opr. M. Florek) 1.4. Aktualne formy ochrony Fig. 9. Czermno archaeological complex. Areas entered into kompleksów archeologicznych the register of monuments (Prepared by M. Florek) Czermna i Gródka Obowiązująca ustawa o ochronie zabytków i opiece nad 1. 3. Zagrożenia dla substancji zabytkami z 2003 roku (tekst jednolity: Dz. U. z 2017 r., zabytkowej poz. 2187 oraz z 2018 r., poz. 10) przewiduje następujące Możemy mówić o dwóch rodzajach zagrożeń stanowisk formy i sposoby ochrony zabytków: archeologicznych: wywołanych przez naturę (ewen- – wpis do rejestru zabytków – decyzję w tym zakresie tualnie wspomaganych działalnością ludzką) i bez- podejmuje wojewódzki konserwator zabytków; pośrednio przez człowieka. Zagrożenia o charakterze – wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa – dotyczy naturalnym to przede wszystkim erozja stokowa i erozja tylko zabytków ruchomych, listę prowadzi Minister boczna (podcinanie brzegów przez płynące wody Bugu Kultury i Dziedzictwa Narodowego; i Huczwy), występująca przede wszystkim w przypadku – uznanie za pomnik historii – decyzję podejmuje grodziska w Gródku oraz zmiany poziomu wód grun- Prezydent na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa towych, szczególnie istotne w przypadku kompleksu ar- Narodowego; cheologicznego w Czermnie. Te ostatnie częściowo mają – utworzenie parku kulturowego – uchwałę w spra- związek z podejmowanymi melioracjami. Negatywne wie utworzenia podejmuje Rada Gminy; oddziaływania szaty roślinnej czy działalność zwierząt – ustalenia w miejscowych planach zagospodarowa- mają mniejsze znaczenie. Zagrożeniom związanym z na- nia przestrzennego albo w decyzjach o ustaleniu lokali- turą możemy w ograniczonym stopniu przeciwdziałać. zacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach Dużo większe znaczenie mają zagrożenia, za które zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwesty- odpowiada człowiek. W przypadku kompleksów arche- cji drogowej itp., przy czym podstawą przy określaniu ologicznych w Czermnie i Gródku najważniejsze zagro- ustaleń dotyczących ochrony w planach miejscowych żenia stanowią: i wydawaniu decyzji lokalizacyjnych bądź o warunkach – użytkowanie rolnicze (orka, zakładanie sadów itp.); zabudowy jest gminna ewidencja zabytków. – gospodarka leśna (wycinka drzew, prowadzenie no- wych nasadzeń); 1.4.1. Ochrona prawna kompleksu – zabudowa mieszkaniowa i infrastruktura z nią archeologicznego Czermna związana; Po parcelacji gruntów Czermna w latach 20. XX wieku – prace melioracyjne powodujące zmiany poziomu na podstawie przepisów dekretu Rady Regencyjnej z 31 wód gruntowych; października 1918 roku o opiece nad zabytkami sztuki – niekontrolowana eksploatacja torfu i piasku; i kultury ściśle określono zasady jego użytkowania, za- – wypalanie traw; kazując orki oraz wypasu bydła, dopuszczając jedynie

104 STUDIA I MATERIAŁY

koszenie trawy. Oba podgrodzia (Czermno, stan. 2 i stan. 3) oraz pozostałe stanowiska wchodzące w skład zespołu nie zostały poddane tego typu uregulowaniom. Stan ten został utrzymany praktycznie do chwili obecnej, pomi- jając notoryczne nieprzestrzeganie zakazu wypasu byd- ła na grodzisku. Należy jednak zaznaczyć, że ustalenia dotyczące zasad użytkowania grodziska miały charakter nie do końca sformalizowany – wynikały z przyjęcia przez Wspólnotę Gminną, która została jego właści- cielem, zaleceń formułowanych przez wizytujących je konserwatorów z Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Prehistorycznych, a potem z Państwowego Muzeum Archeologicznego. Natomiast do końca okresu międzywojennego grodzisko nie zostało objęte ochroną poprzez wpisanie go do rejestru zabytków. Dopiero 20 października 1967 r. Wojewódzki Kon- serwator Zabytków w Lublinie wydał decyzję wpisu- jącą do rejestru zabytków województwa lubelskiego Ryc. 10. Kompleks archeologiczny Gródka. Tereny stanowisk „grodzisko w Czermnie, pow. Tomaszów Lub., z dobrze Gródek 1A („Zamczysko”) i Teptiuków 1 („Księżycowa zachowanymi wałami ziemnymi, położone na polu bę- Mogiła”) wpisane do rejestru (opr. M. Florek) dącym własnością Ob. Józefa Błaszczuka, datowane na Fig. 10. Gródek archaeological complex. Areas of sites: okres wczesnośredniowieczny – jako jeden z ważniej- Gródek 1A (“Burgstall”) and Teptiuków 1 (“Moon Grave”) listed in the register (Prepared by M. Florek) szych ośrodków Lubelszczyzny z tego okresu” (Ryc. 9). W decyzji o wpisie do rejestru zabytków nie określono w granicach wymienionych działek. Do decyzji dołączo- granic terenu objętego ochroną (uznanego za zaby- no wyrys z ewidencji gruntów z zaznaczonymi granica- tek). Co więcej, grodzisko stanowiło wówczas własność mi wpisu do rejestru zabytków. Wspólnoty wsi Kazimierówka sąsiadującej z Czermnem, W 2008 r., a więc ponad 10 lat po kolejnej reformie a wyodrębnionej z majątku Czermno jako samodziel- administracyjnej, znowu dokonano aktualizacji wpisu ne sołectwo w drugiej połowie XIX wieku. Natomiast grodziska w Czermnie do rejestru zabytków, która jed- J. Błaszczuk był właścicielem pól i łąk w jego sąsiedztwie, nak w praktyce ograniczyła się do nadania mu nowego na których znajdowały się stanowiska Czermno 2 i 3, numeru rejestru – C/84. czyli podgrodzia. Aktualnie sytuacja wygląda zatem tak, że do rejestru W 1988 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków zabytków jest wpisane grodzisko (Czermno, stan. 1) na w Zamościu wydał tzw. przypomnienie decyzji o wpisie działce 49. Natomiast dyskusyjne jest, czy działki 42/2, grodziska w Czermnie do rejestru zabytków, a jedno- 48/3, 48/4, 48/5 – czyli teren tzw. podgrodzia „bliższe- cześnie jej aktualizację. Powodem była zmiana przyna- go” (Czermno, stan. 2) wymienione w przypomnieniach leżności administracyjnej grodziska, które po reformie (aktualizacjach) decyzji z 1988 i 2008 r. są też skutecznie w 1975 r. znalazło się w województwie zamojskim, oraz wpisane do rejestru zabytków, jako że pierwotna decyzja potrzeba sprostowania błędnej informacji na temat jego o uznaniu za zabytek grodziska z 1967 r. ich nie dotyczy- własności. Pomijając fakt, że nastąpiło to ponad 12 lat ła. Żadne inne stanowisko archeologiczne wchodzące po reformie administracyjnej, to treść jest do pewnego w skład kompleksu Czermna nie jest wpisane do reje- stopnia kuriozalna: powtórzono, że do rejestru zabyt- stru zabytków. Są one natomiast – w wyniku założenia ków wpisuje się grodzisko położone na polu będącym dla nich Kart Ewidencji Zabytku Archeologicznego własnością J. Błaszczuka, a jednocześnie w ramach ak- (KEZA) – ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków tualizacji dodano, że grodzisko to stan. 1 położone na archeologicznych. działce nr 49 należącej do wspólnoty wsi Kazimierówka, Gmina Tyszowce, na której terenie leży przeważa- natomiast stan. 2 to podgrodzie zajmujące działki 48/2, jąca większość kompleksu archeologicznego Czermna, 48/3, 48/4 i 48/5 będące własnością kilku wymienio- nie posiada gminnej ewidencji zabytków ani aktual- nych imiennie osób prywatnych, zaś granica ochrony nego programu opieki nad zabytkami. Gmina nie ma konserwatorskiej obejmuje grodzisko z podgrodziem również uchwalonego miejscowego planu zagospoda- i przebiega u podstawy wałów grodziska i podgrodzia rowania przestrzennego zarówno dla całej gminy, jak

105 RAPORT 13

i poszczególnych sołectw, w tym sołectwa Czermno, lecz jedynie dla części (tzw. terenów zurbanizowanych) Tyszowiec. Nie ma zatem podstaw prawnych do ochrony zabytków archeologicznych innych niż wpisane do rejestru zabytków, czyli w praktyce jedynie grodziska w Czermnie. W planie zagospodarowania przestrzennego woje- wództwa lubelskiego uchwalonym w 2015 r. postuluje się utworzenie Tyszowieckiego Parku Kulturowego, w któ- rego granicach znalazłoby się również Czermno. W tym samym dokumencie proponuje się również utworzenie Tyszowieckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu bądź Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Sieniuchy na terenie gmin Komarów, Mircze, Tyszowce i Werbkowice, chroniącego kompleks torfowisk w dolinie Huczwy i Sieniuchy, a więc również tereny stanowisk archeologicznych w Czermnie. Są to jednak jedynie propozycje, nie podjęto natomiast dotychczas żadnych konkretnych działań w kierunku ich realizacji.

1.4.2. Ochrona prawna kompleksu Ryc. 11. Kompleks archeologiczny Gródka. Tereny stanowisk Gródek 1C („Zamek”, „Horodyszcze”) i Gródek 1D (6) archeologicznego gródka wpisane do rejestru (opr. M. Florek) Ochrona prawna stanowisk wchodzących w skład kom- Fig. 11. Gródek archaeological complex. Areas of the sites pleksu archeologicznego Gródka ma krótszą i mniej Gródek 1C (“Castle”, “Horodyszcze”) and Gródek 1D (6) listed in the register (prepared by M. Florek) skomplikowaną historię. W 1988 r. do rejestru zabytków województwa zamojskiego wpisano dwa stanowiska: grodzisko (Gródek, stan. 1A) oraz osadę wielokulturową i cmentarzysko (Gródek, stan. 1C). Natomiast w 1995 czym jej zakres pokrywa się z ewidencją wojewódzką. r. wpisano do rejestru zabytków osadę i cmentarzysko Gmina ma również uchwalony w 2004 r. miejscowy kultury czerniachowskiej z okresu rzymskiego (Gródek, plan zagospodarowania przestrzennego, w którym ujęte stan. 1D, obecnie Gródek, stan. 6). We wszystkich przy- zostały znane stanowiska archeologiczne, w tym wcho- padkach w treści decyzji określono granice ochrony dzące w skład kompleksu Gródka. (teren wpisany do rejestru zabytków) poprzez wymie- W planie zagospodarowania przestrzennego wo- nienie numerów działek ewidencyjnych, na których jewództwa lubelskiego uchwalonym w 2015 r. jest znajdują się stanowiska archeologiczne, oraz dodatko- postulowane utworzenie Hrubieszowskiego Parku wo w formie załączników graficznych, gdzie granice Kulturowego, w którego obrębie znalazłyby się stano- ochrony zaznaczono na wyrysach z map ewidencyjnych wiska archeologiczne w Gródku. Natomiast w 1997 gruntów. Do rejestru zabytków są zatem wpisane: dział- r. ustanowiono Nadbużański Obszar Chronionego ka nr 55 (Gródek, stan. 1A), działki (lub ich części): Krajobrazu obejmujący część terenów gmin Horodło, 197, 198, 199, 200, 201, 203, 204, 206, 207, 613 (Gródek, Hrubieszów i Mircze, mający chronić nieleśne ekosyste- stan. 1C) i 208, 209, 210, 224, 225, 226 (Gródek, stan. my doliny Bugu i murawy stepowe, w którego granicach 1D). Ponadto do rejestru zabytków w 1991 r. wpisano znajdują się stanowiska archeologiczne w Gródku. – jako Husynne, stan. 1 – kopiec „Księżycowa Mogiła” w Teptiukowie wraz z całą działką nr 372. na której się 1.5. Wykorzystanie zespołów znajduje (Ryc. 10-11). archeologicznych czermna Pozostałe stanowiska wchodzące w skład kompleksu i gródka w popularyzacji i promocji archeologicznego Gródka ujęte są jedynie w wojewódz- archeologicznego dziedzictwa kiej ewidencji zabytków (mają założone Karty Ewidencji kulturowego Zabytku Archeologicznego). Do ostatnich lat stanowiska archeologiczne w Czermnie Gmina Hrubieszów posiada Gminną Ewidencję i Gródku, w tym nawet najefektowniejsze z nich z uwa- Zabytków uwzględniającą zabytki archeologiczne, przy gi na własną formę krajobrazową, czyli oba grodziska,

106 STUDIA I MATERIAŁY

praktycznie nie funkcjonowały w świadomości spo- wydaje się natomiast mało możliwe z różnych wzglę- łecznej jako godne uwagi i zainteresowania obiekty dów, przede wszystkim z uwagi na wielkość i strukturę archeologicznego dziedzictwa kulturowego, będąc własnościową. Dlatego należy doprowadzić do stwo- znane właściwie jedynie specjalistom. Dopiero znale- rzenia Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Tyszowce, zienie dwóch pierwszych srebrnych skarbów na tere- w której byłyby ujęte wszystkie nieruchome zabytki nie Czermna, spopularyzowane przyznaniem nagrody archeologiczne, w tym wchodzące w skład kompleksu Travelery 2011 w plebiscycie „National Geographic” Czermna. Następnym etapem powinno być utworzenie za odkrycie naukowe roku, a potem pokazywana postulowanego w planie zagospodarowania przestrzen- w kraju i zagranicą wystawa „Czerwień – gród mię- nego województwa lubelskiego Tyszowieckiego Parku dzy Wschodem a Zachodem”, na której m.in. skar- Krajobrazowego. Działania te powinny stworzyć pod- by te były prezentowane (por. Bagińska, Piotrowski, stawy prawne do ochrony nie tylko pojedynczych sta- Wołoszyn 2012), spowodowały zainteresowanie od- nowisk archeologicznych, ale również całego krajobrazu kryciami w Czermnie zarówno wśród specjalistów, jak kulturowego doliny Huczwy. i ogółu społeczeństwa, w tym również społeczności Jednak samo wpisanie terenów znanych stanowisk lokalnej gminy Tyszowce. Praktycznym wyrazem tego archeologicznych i ich otoczenia do rejestru zabytków zainteresowania stała się budowa przez gm Tyszowce bez zmiany sposobu ich użytkowania, minimalizującego wieży widokowej w sąsiedztwie grodziska oraz orga- ich degradację, jest bezskuteczne. Z kolei zmiana sposo- nizacja cyklicznej imprezy – festynu archeologicz- bu użytkowania bez zmiany własności zazwyczaj nie jest nego „Średniowieczna Noc Świętojańska”. Są to, jak możliwa (por. Florek 2015, 244–246). Kolejnym eta- dotychczas, jedyne przejawy popularyzacji kompleksu pem powinna być zatem zmiana własności poprzez wy- archeologicznego Czermna. Podobnie mało znany – kup bądź przejęcie na rzecz gminy lub Skarbu Państwa właściwie tylko specjalistom – jest kompleks archeolo- terenów najważniejszych stanowisk archeologicznych giczny Gródka. i z nimi sąsiadujących, na których mogą się znajdować np. nieznane dotychczas relikty pomostów lub grobli. ■ 2. Wnioski wynikające ze stanu W pierwszej kolejności powinno to dotyczyć terenów istniejącego obu podgrodzi oraz łąk między nimi i grodziskiem a Huczwą. 2.1. Wnioski dotyczące ochrony W przypadku kompleksu archeologicznego Gródka konserwatorskiej kompleksów jest również konieczne dokonanie aktualizacji wpisów archeologicznych Czermna i Gródka do rejestru zabytków uwzględniających z jednej strony W przypadku kompleksu archeologicznego Czermna wyniki badań archeologicznych prowadzonych w cią- jest konieczne wyłączenie z użytkowania rolniczego gu ostatnich kilkudziesięciu lat, z drugiej zaś zmiany (z pozostawieniem możliwości użytkowania jako użyt- stosunków własnościowych oraz zmiana sposobu użyt- ków zielonych – łąk) oraz spod zabudowy, eksploatacji kowania terenów, na których znajdują się stanowiska torfu itp. działań terenu stanowisk archeologicznych archeologiczne. To ostatnie bez zmiany stosunków stanowiących najcenniejsze elementy zespołu grodo- własnościowych, to jest przejęcia tych gruntów na rzecz wego, to jest przede wszystkim terenów obu podgrodzi gminy bądź Skarbu Państwa, może być jednak trudne. (Czermno, stan. 2 i stan. 3) oraz pozostałych, usytuo- Celowe wydaje się również powołanie postulowanego wanych w widłach Huczwy i Sieniuchy łącznie z wa- w planie zagospodarowania przestrzennego wojewódz- łem odcinkowym. W tym celu w pierwszej kolejności twa lubelskiego Hrubieszowskiego Parku Kulturowego, jest konieczna aktualizacja wpisu do rejestru zabytków co mogłoby ułatwić rzeczywistą ochronę stanowisk grodziska w Czermnie, a w zasadzie – biorąc pod uwagę archeologicznych. niejednoznaczny zakres przestrzenny dotychczasowej Ze spraw praktycznych, możliwych do szybkiej decyzji z 1967 r., aktualizowanej w 1988 i 2008 r., wy- realizacji, należy wymienić przede wszystkim zmianę danie nowej decyzji o ich wpisie do rejestru zabytków. lokalizacji cyklicznej imprezy „Średniowieczna Noc Ochroną poprzez wpis do rejestru powinny być objęte Świętojańska” i „wyprowadzenie jej” poza teren z zacho- nie tylko grodzisko i oba podgrodzia, ale cały teren mię- wanymi reliktami archeologicznymi. Natomiast biorąc dzy Huczwą, drogą Tyszowce-Czermno oraz obecnym pod uwagę zagrożenia spowodowane przez osoby i gru- i dawnym korytem Sieniuchy. Odrębnie należy wpisać py prowadzące nielegalne poszukiwania, jest konieczne do rejestru wał odcinkowy. Wpisanie do rejestru zabyt- objęcie obu kompleksów, przede wszystkim Czermna, ków całego kompleksu archeologicznego w Czermnie stałym monitoringiem (nadzorem).

107 RAPORT 13

2.2. Wnioski dotyczące kontynuacji wspólnego dziedzictwa Polski i Ukrainy oraz samych badań archeologicznych kompleksów archeologicznych Czermna i Gródka nale- Biorąc pod uwagę potencjał poznawczy reprezentowa- ży je (przede wszystkim grodziska jako najbardziej efek- ny przez kompleksy archeologiczne Czermna i Gródka towne i rozpoznawalne) udostępnić zainteresowanym, oraz niewielki stopień ich rozpoznania (dotyczy to a jednocześnie zwiększyć ich dostępność i atrakcyjność. zwłaszcza Czermna), a jednoczesne istniejące zagro- Jest to możliwe poprzez: żenia i stopień zniszczenia niektórych stanowisk, jest – włączenie kompleksów archeologicznych Czermna konieczna kontynuacja badań archeologicznych, za- i Gródka w sieć szlaków turystycznych; równo wykopaliskowych, jak i prowadzonych metoda- – poprowadzenie i oznaczenie ścieżek do zwiedzania mi nieinwazyjnymi. W pierwszej kolejności powinny na ich terenie; być podjęte badania ratownicze stanowisk najbardziej – prezentację wyników badań archeologicznych, zagrożonych zniszczeniem, a jednocześnie – o czym w tym pozyskanych w ich trakcie zabytków ; wiadomo z dotychczasowego rozpoznania – mających – wykonanie na terenie zespołów grodowych rekon- duży potencjał poznawczy, takich jak cmentarzyska strukcji elementów fortyfikacji i zabudowy podnoszą- w kompleksie Czermna (Czermno, stan. 3, Wronowice, cych ich atrakcyjność oraz mających walory edukacyjne; stan. 1), „Księżycowa Mogiła” w kompleksie Gródka. – wyznaczenie na terenie Czermna i Gródka miejsc Badania obu kompleksów powinny być prowadzone do organizacji imprez rekonstrukcyjnych, festynów itp., bądź przynajmniej koordynowane przez jeden ośrodek tak by nie stanowiły one zagrożenia dla oryginalnej za- (instytucję), aby zracjonalizować koszty, ujednolicić bytkowej substancji; stosowane metody, sposoby opracowywania i udostęp- – rekonstrukcję (odtworzenie) zniszczonych za- niania ich wyników oraz zapewnić właściwy obieg infor- bytkowych elementów (kopiec „Księżycowa Mogiła” macji naukowych. Niedopuszczalną sytuacją wydaje się w Teptiukowie; wał odcinkowy w Czermnie); natomiast – tak jak to miało miejsce w ostatnich latach – utworzenie postulowanego w planie zagospodaro- w Czermnie – prowadzenie różnego rodzaju działań wania przestrzennego województwa lubelskiego regio- (bo trudno je nazwać badaniami) przez osoby formalnie nalnego szlaku, określonego jako „Szlak Historyczny: posiadające wykształcenie archeologiczne, ale działające Zamość-Komarów-Czermno-Gródek-Horodło-Du- poza instytucjami archeologicznymi, motywowane bar- bienka-Chełm-Stołpie-Busówno-Cyców-Lublin”. dziej poszukiwaniem rozgłosu i sensacji niż potrzebami Wymienione wyżej działania muszą uwzględniać po- naukowo-konserwatorskimi, nawet jeśli działania te trzeby ochrony (zachowania) stanowisk archeologicz- miały miejsce za zgodą władz konserwatorskich. nych oraz nie kolidować z prowadzonymi badaniami. Niezależnie, a właściwie równolegle do prowadzonych różnymi metodami szeroko rozumianych ba- ■ 3. projekt „skansenu dań archeologicznych podejmowanych zarówno ze archeologicznego czermno-gródek” względów stricte naukowych, jak i konserwatorskich Realizacja części powyższych wniosków leży bezpośred- (związanych z ochroną, zabezpieczeniem i zadoku- nio w kompetencjach władz samorządowych stopnia mentowaniem reliktów archeologicznych), bądź obu gminnego i wojewódzkiego oraz administracji państwo- powodów równocześnie, jest konieczne sukcesywne wej, a konkretnie wojewódzkiego konserwatora zabyt- opracowywanie i publikacja wyników dawnych i aktual- ków (wpisy do rejestru zabytków, ewidencja zabytków, nie prowadzonych badań. Z tego względu celowe wydaje plany zagospodarowania przestrzennego, utworzenie się skoncentrowanie materiałów zabytkowych (zabytków parków krajobrazowych itp.). Nie rozwiążą one jednak ruchomych, szczątków kostnych, próbek itp.) oraz doku- wszystkich problemów zarówno związanych z ochroną, mentacji z badań w jednym miejscu, w jednej instytucji, w tym przede wszystkim z przeprowadzeniem zmiany która będzie ich dysponentem. Nie oznacza to „odcięcia” sposobu użytkowania gruntów, co z kolei będzie musia- innych badaczy od tych materiałów, uniemożliwienia do- ło być powiązane ze zmianą własności, jak i z dalszymi stępu do nich, lecz zabezpieczenie przez rozproszeniem. badaniami kompleksów archeologicznych Czermna i Gródka. 2.3. Wnioski dotyczące popularyzacji Biorąc pod uwagę charakter i potencjał kompleksów dziedzictwa archeologicznego archeologicznych Czermna i Gródka, właściwym dzia- Biorąc pod uwagę celowość popularyzacji problematyki łaniem wydaje się powołanie jednostki organizacyjnej, archeologicznego dziedzictwa kulturowego, w tym jego która we współpracy z samorządami i administracją ochrony, problematyki Grodów Czerwieńskich jako państwową będzie się zajmować kompleksową ochroną

108 STUDIA I MATERIAŁY

ich zabytkowej substancji, prowadzeniem badań na- kulturowy), nadzorowanej przez „skansen”, ale niebę- ukowych (nie tylko sensu stricte archeologicznych), ich dącej formalnie jego częścią. Na tym terenie docelowo udostępnianiem i popularyzacją. Można ją umownie powinny się znaleźć: nazwać „Skansen archeologiczny Czermno-Gródek”. – budynek lub budynki wystawienniczo-magazyno- Utworzenie takiej jednostki organizacyjnej jest zgodne we i administracyjne (pomieszczenia ekspozycyjne ze z miejscowym planem zagospodarowania przestrzen- stałymi i czasowymi wystawami, magazyny zabytków, nego województwa lubelskiego uchwalonym w 2015 r., pracownie, sala konferencyjna wraz z odpowiednim za- w którym: „w celu podkreślenia bogactwa kultury lo- pleczem administracyjno-socjalnym); kalnej rekomenduje się jej eksponowanie poprzez: […] – infrastruktura umożliwiająca zwiedzanie stanowisk wspieranie rozwoju sieci muzeów i skansenów”. archeologicznych i organizację na terenie skansenu im- Zadaniem proponowanego skansenu archeologicz- prez plenerowych (parkingi, ścieżki edukacyjne, miejsca nego byłoby: widokowe, zaplecze sanitarne, miejsca przeznaczone na – przeciwdziałanie istniejącym zagrożeniom po- organizację imprez, festynów – nie na stanowiskach ar- przez zmianę sposobu użytkowania terenów wchodzą- cheologicznych, ale w ich sąsiedztwie); cych w skład kompleksów archeologicznych Czermno – rekonstrukcje elementów fortyfikacji bądź i Gródek; zabudowy; – administrowanie terenami stanowisk arche- – zakonserwowane i udostępnione oryginalne ele- ologicznych stanowiącymi własność gminną lub menty odkryte w trakcie badań wykopaliskowych (po- Skarbu Państwa i odpowiednie ich zagospodarowa- mosty i inne konstrukcje drewniane, być może wykop nie zapewniające z jednej strony ich ochronę i dalsze przez wał prezentujący stratygrafię). trwanie, z drugiej umożliwiające wykorzystanie do Optymalne wydaje się, aby wszystkie wymienione celów badawczych, popularyzacji oraz komercyjnych wyżej elementy znalazły się w Czermnie, w Gródku (promocyjno-turystycznych); natomiast jedynie infrastruktura umożliwiająca dostęp – organizacją wykupu działek wchodzących w skład i zwiedzanie. Mniej korzystne, ale możliwe byłoby zlo- obu kompleksów archeologicznych, stanowiących włas- kalizowanie zaplecza administracyjno-wystawienniczo- ność prywatną; -magazynowego poza Czermnem i Gródkiem. – zapewnienie możliwości prowadzenia i koor- Możliwe jest kilka wariantów organizacji postulowa- dynacji interdyscyplinarnych badań nad Grodami nego „Skansenu archeologicznego Czermno-Gródek” Czerwieńskimi (a także stanowiskami z innych epok o przedstawionych wyżej funkcjach i charakterze. na tym terenie), w tym przechowywanie, konserwację Pierwszy to utworzenie zupełnie nowej instytucji i udostępnianie zabytków ruchomych, materiałów os- muzealnej, co tylko pozornie może się wydawać zbyt teologicznych itp. oraz dokumentacji z badań dawnych kosztowne i organizacyjne trudne. Powinna ona mieć i prowadzonych obecnie; status instytucji wojewódzkiej. Druga możliwość to – popularyzacja problematyki Grodów Czer- powołanie nowej instytucji jako filii (oddziału) któ- wieńskich i ochrony archeologicznego dziedzictwa regoś z istniejących muzeów: Muzeum Regionalnego kulturowego m.in. poprzez organizację na jego terenie w Tomaszowie, Muzeum Regionalnego w Hrubieszowie, (bądź udostępnianie jego terenu do organizacji) różne- Muzeum Zamojskiego w Zamościu bądź Muzeum go rodzaju imprez, pokazów, wystaw, a także publika- Lubelskiego w Lublinie. Biorąc pod uwagę fakt usytu- cję wyników badań i innych materiałów dotyczących owania Gródka i Czermna w dwóch różnych, chociaż Grodów Czerwieńskich oraz włączenie Grodów w two- sąsiadujących powiatach, ich odległość od tych muze- rzone szlaki turystyczne i tak dalej. ów oraz potencjał organizacyjny i kadrowy, powinno W skład postulowanego „Skansenu archeologiczne- to być Muzeum Zamojskie w Zamościu. Przy czym go Czermno-Gródek” powinny wejść co najmniej te- konieczne byłoby jego odpowiednie wzmocnienie pod reny grodziska w Gródku (działka 55), zaś w Czermnie względem kadrowym i merytorycznym. Trzeci wariant grodzisko, oba podgrodzia (Czermno, stan. 1–3) oraz organizacyjny to utworzenie przez muzea w Zamościu, tereny z nimi sąsiadujące (obecne działki: 5/5, 15/7, Hrubieszowie i Tomaszowie rodzaju konsorcjum do 16/8, 16/11, 16/12, 22/1, 22/2, 23/1, 23/2, 23/3, 24/1, organizacji i prowadzenia „Skansenu archeologicznego 24/2, 25/1, 25/2, 25/3, 26/1, 26/2, 26/3, 26/4, 48/1, 48/2, Czermno-Gródek”. 48/3, 48/4, 48/5, 49). Pozostałe stanowiska wchodzące Źródłem finansowania utworzenia (powołania), w skład obu kompleksów powinny wchodzić w skład a potem funkcjonowania postulowanego „Skansenu swego rodzaju „otuliny” objętej ochroną (np. jako park archeologicznego Czermno-Gródek”, bez względu na

109 RAPORT 13

formę organizacyjną, powinien być budżet samorządo- Czermna i Gródka, dalsze badania nad nimi, ich popu- wy województwa lubelskiego pozostający w dyspozycji laryzację stosowną do rangi, a jednocześnie przyczyniło- Marszałka Województwa, programy operacyjne oraz by się do rozwoju tych terenów. w ramach współfinansowania budżet Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Niezależnie od tego, jaki wariant organizacyjny zo- Artykuł powstał w ramach realizacji projektu „Złote jabłko stanie wybrany, nadzór naukowy i merytoryczny nad polskiej archeologii. Zespoły grodowe w Czermnie i Gródku działalnością „Skansenu Archeologicznego Czermno- (Grody Czerwieńskie) – chronologia i funkcja w świetle ba- Gródek” powinien należeć do Międzyuczelnianego dań dawnych oraz weryfikacyjnych” (projekt nr 12H 12 0064 81). Główne jego założenia były prezentowane na Seminarium Naukowego Centrum Badawczego FILIOQUE. nr 5: „Grody Czerwieńskie. Złote jabłko polskiej archeologii Powołanie postulowanego skansenu, chociaż z pew- – Przeminęło z wiatrem? Wczesnośredniowieczne ośrodki cen- nością niebędące zadaniem prostym, z pewnością jed- tralne na dzisiejszych obszarach peryferyjnych. Między nauką, nak ułatwiłoby ochronę kompleksów archeologicznych ochroną a rewitalizacją”, Zamość 20–22.09,2017.

Bibliografia Bender W., Kierzkowska E., Kierzkowski K., Bronicka-Rauhu- watorskiej (na przykładach Delegatury w Sandomierzu towa J. 1957. Badania w Gródku Nadbużnym w pow. Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach). hrubieszowskim w 1955. Sprawozdania Archeologiczne 3, Raport 10, 233-262. 169-189. Florek M. 2016a. The history of the archaeological research Bagińska E., Piotrowski M., Wołoszyn M. (red.), 2012. Czer- on the hillfort complex at Czermno (1972-1997). W: wień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early medieval settle- wystawy. Tomaszów Lubelski: Muzeum Regionalne im. ment complex at Czermno in the light of results from past dr. Janusza Petera. research (up to 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Dąbrowska T. 1974. Cmentarzysko kultury czernichowskiej Podstawy źródłowe 1 (1) (= U źródeł Europy środkowo- w Gródku Nadbużnym, pow. Hrubieszów. Wiadomości -wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut Archeologiczne 39, 229-236. Archeologii i Etnologii PAN, 241-273.

Dunin-Wąsowicz. T. 2000. Głos w dyskusji. W: H. Samso- Florek M. 2016b. The results of archaeological research made nowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie 1972-1997 within the hillfort complex at Czermno. W: w kształtowaniu się nowej mapy Europy. Kraków: Uni- M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early medieval settle- versitas, 251-253. ment complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadni- Dzieńkowski T., Sadowski S. 2016. Surface surveys within the czy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). areaof the settlement complex in Czermno. W: M. Florek, Podstawy źródłowe 1 (1) (= U źródeł Europy środkowo- M. Wołoszyn (red.), The early medieval settlement complex -wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut at Czermno in the light of results from past research (up to Archeologii i Etnologii PAN, 275-317. 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źród- M. Florek, M. Wołoszyn (red.) 2016. The early medieval set- łowe, t. 1, część 1. (= U źródeł Europy środkowo-wschodniej/ tlement complex at Czermno in the light of results from past Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut Archeologii research (up to 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadni- i Etnologii PAN, 85-93. czy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe 1 (1) (= U źródeł Europy środkowo- Florek M. 2008. Issues concerning the existence and func- -wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut tions of the so-called great kurgans in Małopolska in early Archeologii i Etnologii PAN. phases of the Early Middle Ages. Analecta Archaeologica Ressoviensia 3, 273-296. Florkiewicz I., Sikora P. 2016. Remarks on the excavation conducted in Czermno 1952. W: M. Florek, M. Wo- Florek M. 2012. Badania archeologiczne wczesnośrednio- łoszyn (red.), The early medieval settlement complex at wiecznego zespołu osadniczego w Czermnie nad Huczwą Czermno in the light of results from past research (up to (do roku 2008). W: Bagińska E., Piotrowski M., Wołoszyn 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie M. (red.), Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski: Muzeum Regio- źródłowe 1 (1) (= U źródeł Europy środkowo-wschodniej/ nalne im. dr. Janusza Petera, 117-122. Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 219-223. Florek M. 2015. Między teorią a praktyką. Ochrona dziedzictwa archeologicznego z perspektywy praktyki konser-

110 STUDIA I MATERIAŁY

Florkiewicz I., Urbański A. 2016. Czermno, site IIG. Wooden (= Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska 6, sec. F). structures discovered in 1985. W: M. Florek, M. Wołoszyn Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. (red.), The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010)/ Piotrowski M., Wołoszyn M. 2012. Czermno (Czerwień) – ba- Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie dania w latach 2010-2011. W: Bagińska E., Piotrowski M., w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy Wołoszyn M. (red.), Czerwień – gród między Wschodem źródłowe 1 (1) (= U źródeł Europy środkowo-wschodniej/ a Zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski: Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut Archeologii Muzeum Regionalne im. dr. Janusza Petera, 185-192. i Etnologii PAN, 385-391. Poklewski T. 1958. Osada kultury pucharów lejkowatych Gumiński W. 1989. Gródek Nadbużny. Osada kultury pucharów w Gródku Nadbużnym, pow. Hrubieszów (stanowisko lejkowatych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 1C). Archeologia Polski 2, 287-328.

Gurba J. 2004. Wczesnośredniowieczny Czerwień i Grody Poppe A. 1977. Wołyń. W: G. Labuda, Z. Stieber (red.), Czerwieńskie na pograniczu polsko-ruskim. W: H. Ma- Słownik Starożytności Słowiańskich 6. Wrocław: Zakład. ruszczak, Z. Michalczyk (red.), Geograficzne proble- Narodowy im Ossolińskich, 587-589. my pogranicza Europy Zachodniej i Wschodniej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 53-60. Rajewski Z. 1956. Sprawozdanie z badań na Grodach Czer- wieńskich w 1954 roku. Sprawozdania Archeologiczne 2, Gurba J., Urbański A. 1998. Nowe materiały do datowania 65-68. drewnianych konstrukcji zespołu grodowego „Czerwień” w Czermnie. Archeologia Polski Środkowowschodniej 3, Rauhut L. 1956a. Sprawozdanie z badań w 1954 r. nad kon- 159-165. strukcją wału grodowego w Gródku Nadbużnym. Sprawozdania Archeologiczne 2, 65-68. Jastrzębski S., Maciejczuk J. 1988. Grób wczesnośrednio- wieczny z Gródka nad Bugiem, stan. 1 C, woj. zamojskie. Rauhut L. 1956b. Średniowieczne cmentarzysko szkieletowe W: G. Labuda, S. Tabaczyński (red.), Studia nad etnoge- na stanowisku 1A w Gródku Nadbużnym. Sprawozdania nezą Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej 2. Archeologiczne 2, 78-81. Warszawa: Ossolineum, 56-61. Wołoszyn M. 2005. Między wschodem a zachodem: pochó- Jażdżewski K. 1959. Ogólne wiadomości o Czermnie- wek wojownika ze stanowiska 1c w Gródku, pow. hrubie- Czerwieniu. Archeologia Polski 4, 67-86. szowski, woj. lubelskie. Acta Militaria Mediaevalia 1, 87-105.

Kokowski A. 1993. Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy Wołoszyn M. 2012. Grody Czerwieńskie – między fascy- masłomęckiej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii nacją a zapomnieniem. W: Bagińska E., Piotrowski M., Curie-Skłodowskiej. Wołoszyn M. (red.), Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski: Mu- Kokowski A., Zakościelna A. 1988. Grób kultury wołyńsko- zeum Regionalne im. dr. Janusza Petera, 81-83. -lubelskiej ceramiki malowanej z Gródka nad Bugiem, stan, 1C, gm. Hrubieszów, woj. zamojskie. Sprawozdania Wołoszyn M. 2016a. Cherven’ Town that is the golden apple Archeologiczne 39, 59-67. of Polish archaeology – assumptions and implementa- tion of an international research project. W: M. Florek, Kowalczyk J. 1956. Osada kultury pucharów lejkowatych M. Wołoszyn (red.), The early medieval settlement complex w miejscowości Gródek Nadbużny, pow. Hrubieszów at Czermno in the light of results from past research (up to w świetle badań 1954 r. Wiadomości Archeologiczne 23, 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie 23-48. w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe 1 (1) (= U źródeł Europy środkowo-wschodniej/ Kuśnierz J. 2003. Historia i stan badań latopisowych grodów Frühzeit Ostmitteleuropas 2). Kraków: Instytut Archeologii czerwień i Wołyń oraz ich okolic. Zamojsko-Wołyńskie i Etnologii PAN, 13-22. Zeszyty Muzealne 1, 9-26. Wołoszyn M. 2016b. The archaeological fieldwork in Czermno Kuśnierz J. 2006. Z badań nad militarnym znaczeniem Gródka in 1940. W: M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early me- nad Bugiem (Wołynia) we wczesnym średniowieczu. Acta dieval settlement complex at Czermno in the light of results Militaria Mediaevalia 2, 79-101. from past research (up to 2010)/ Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań Kutyłowska I. 1998. Osada rzemieślnicza w Czermnie dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe 1 (1) (= U źródeł Kolonii, stan. 3, woj. zamojskie. Archeologia Polski Środ- Europy środkowo-wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 2). kowowschodniej 3, 167-170. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 197-200.

Nosek S. 1951. Materiały do badań nad historią starożyt- Żurowski K., Mikołajczyk G. 1955. Sprawozdanie z badań ną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu. kurhanu we wsi Husynne w pow. hrubieszowskim w 1954 r. Sprawozdania Archeologiczne 1, 251-256.

111 RAPORT 13

Summary Marek Florek Archaeological complexes in Czermno, Tomaszów Lubelski accompanying infrastructure, drainage works causing ground- District and Gródek, Hrubieszów District. Current status and water level changes, unchecked exploitation of peat and sand, protection perspectives illegal garbage dumps, diggings by ‘monument seekers’, and organization of mass events at the archaeological sites or in Some of the most valuable elements of cultural heritage of their immediate vicinity. eastern Poland and maybe even of the entire borderland of Only the hillfort with the accompanying settlements Central and Eastern Europe are the complexes of multicul- in Czermno, and the hillfort, the “Moon Grave” mound, tural archaeological sites in Czermno, Tomaszów District and the cemetery at Gródek 1D site and a small fragment of the Gródek, Hrubieszów District (Lublin Voivodeship) which are Gródek 1C multicultural site in Gródek complex have been a remnant and testimony of history of these areas stretching covered by legal protection through entry in the register of his- back thousands of years. toric monuments. The archaeological complex of Czermno includes an early Considering the value and importance of the archaeo- medieval borough complex identified with Czerwień - the logical complexes of Czermno and Gródek as elements of cul- main centre of the Cherven Cities, and the sites from other tural heritage, it is necessary to undertake a number of legal periods. The hillfort with accompanying settlements covers and organizational actions that on the one hand will ensure an area of about 12.5 ha. The size of the whole complex is 150- their continuation (preservation), such as: updating spatial 200 ha. These areas, with the exception of the hillfort itself delimitations of entries in the register of historic monuments, and a small plot of land in its vicinity constituting a commune change of the way the sites are used so as not to cause dam- property are owned by private persons. For the most part they ages, changes in the ownership status related to the latter, are used as agricultural land (arable fields, meadows, gardens and inclusion in the system of landscape parks and protected and orchards), in part they are occupied by buildings, and landscape areas etc., and on the other hand, will enable further then there is a forest and idle land. research of these sites. Some of these activities are the respon- Gródek archaeological complex is made up of an early sibility of local authorities and state administration, i.e. the medieval hillfort - listed in the chronicles as the stronghold Voivodeship Heritage Protection Officer (entries in the regis- of Wołyń – and the remains of open settlements and cemeter- ter of historic monuments, record of monuments, spatial de- ies from various times, as well as a mound called the “Moon velopment plans, creation of landscape parks, etc.). However, Grave” located in the villages of Gródek and Teptiuków. they will not solve all the protection related problems, particu- The hillfort itself has an area of about 0.75 ha, the size of the larly those of the change of land use, which in turn will have to whole complex can be estimated at over 150 ha. As in the be combined with the change of ownership, neither will they case of Czermno, it is mostly a private property and is used solve all the issues connected with further research on the ar- for agriculture. During the excavations conducted since the chaeological complexes of Czermno and Gródek. For these 1950s, about 12 ares (1,200 sq. m.) of this area were explored reasons it seems advisable to set up an organizational unit that, in the Czermno complex, and about 30 ares (3,000 sq. m.) in in cooperation with local authorities and state administration, Gródek. will be involved in the protection of their historic substance, The most serious threats to the historic substance of the will conduct scientific research, make the sites accessible and archaeological complexes in Czermno and Gródek come from popularize them. Such a unit can be provisionally called “The their current agricultural use, housing developments with Czermno-Gródek Archaeological Open-air Museum.”

112