Program jądrowy w Federacji Rosyjskiej

PROGRAM POLSKIEJ ENERGETYKI JĄDROWEJ ANALIZY I OPRACOWANIA

10 materiał informacyjny opracowany przez Departament Energii Jądrowej Ministerstwa Energii JAMAŁ

Rosyjski 150-metrowy lodołamacz wyposażony w dwa reaktory jądrowe. Jest jednym z niewielu statków, którym udało się dopłynąć do bieguna północne- go, i jedynym, któremu ta sztuka udała się kilkadziesiąt razy. Jednostka jest również statkiem wycieczkowym posiadającym 50 kabin i apartamentów.

Opracowanie uwzględnia dane według stanu na maj 2016. Program jądrowy w Federacji Rosyjskiej

Energia jądrowa pozostaje strategicznym priorytetem dla Rosji. Utrzy- muje się stały wzrost jej udziału w bilansie energetycznym kraju zarówno poprzez budowę nowych bloków jądrowych, jak i dzięki znacznej poprawie wydajności istniejących instalacji. Obecnie FR eksploatuje 35 reaktorów energetycznych o całkowitej mocy 26,1 GWe, które dostarczają ok. 18% krajowej produkcji energii elektrycznej, a w budowie znajduje się kolejnych 8 reaktorów. Do roku 2030 planowane jest uruchomienie 15 nowych reaktorów i zwiększenie udziału energii jądrowej w bilansie energetycznym do 25-30%. Kraj ten opanował pełny cykl paliwowy, w tym wzbogacanie uranu oraz przerób wypalonego paliwa i jest samowystarczalny pod względem zaopa- trzenia w paliwo jądrowe oraz postępowania z odpadami promieniotwór- czymi. Eksport urządzeń i usług jądrowych stanowi jeden z głównych celów politycznych i ekonomicznych państwa. Firmy rosyjskie oferują kom- pleksową dostawę technologii (budowa elektrowni, dostarczanie paliwa, demontaż) a państwo zapewnia wsparcie finansowe tych inwestycji. Rosja jest także światowym liderem w technologii reaktorów prędkich.

1 1. Bilans energetyczny

Krajowa produkcja energii elek- na krajowe cele energetyczne. reaktora energetycznego. trycznej w 2012 r. wyniosła 1071 W 2015 r. całkowita zainstalo- W dalszej perspektywie strategia TWh, z czego 525 TWh wyprodu- wana moc elektrowni jądrowych rosyjska zakłada, że ograniczone kowano w elektrowniach gazowych wynosiła 26,1 GWe. Obok Chin własne zasoby uranu oraz rosnąca (49%), 178 TWh w jądrowych i Indii, Rosja jest krajem, w którym ilość wypalonego paliwa wyma- (16,6%), 169 TWh w węglowych prognozuje się najszybszy przyrost gają rozwijania zamkniętego cyklu (15,8%) i 167 TWh pochodziło zdolności wytwórczych w elek- paliwowego opartego o prędkie z hydroelektrowni (15,6%). Udział trowniach jądrowych (15 reaktorów reaktory powielające. Rosja jest energii jądrowej w bilansie ener- o sumarycznej mocy 18,6 GWe) jedynym krajem na świecie, który getycznym nieznacznie wzrastał i osiągnięcie 44 GWe do 2030 r. eksploatuje energetyczne reakto- w ubiegłych latach - w roku 2013 Wdrażany Celowy Program Fe- ry prędkie. Planowany jest dalszy wyniósł 17,5% (162 TWh), 18,57% deralny (Federal Target Plan, FTP) rozwój reaktorów tego typu – (180,5 TWh) w 2014 r. i 18,6% (185 przewiduje wzrost udziału energii uruchomienie projektu „Прорыв”, TWh) w roku 2015 [Wykres 1]. jądrowej w bilansie energetycznym który zakłada docelowo zamknię- Średni współczynnik obciążenia (kosztem zużycia gazu) do 25-30% cie jądrowego cyklu paliwowego bloków wzrósł z 60% w latach 90. w roku 2030, 45-50% do 2050r. za pomocą reaktorów prędkich. XX w. do ponad 81% w roku 2011. i 70-80% do 2100 r. Mają one po 2030 r. rozpocząć Według nowej strategii energe- Duże inwestycje konieczne są procesy utylizacji wypalonego tycznej Rosji wprowadzonej w 2003 w najbliższym czasie w związku ze paliwa pochodzącego z reaktorów roku, za priorytet przyjęto redukcję starzeniem się eksploatowanej floty termicznych pracujących obecnie ilości gazu ziemnego zużywanego reaktorów, z których ponad połowa oraz zmniejszania ilości odpadów do produkcji energii elektrycznej. ma więcej niż 30 lat. Pomimo pro- wysokoaktywnych wytwarzanych Spowodowane jest to polityką eko- gramu ich modernizacji i przedłuża- przez energetykę jądrową. Moc nomiczną Gazpromu, który do 2020 nia okresu bezpiecznej eksploatacji generowana w reaktorach prędkich r. zamierza o połowę zmniejszyć o ok. 15 lat do 2030 r. wyłączonych ma wynosić 14 GWe do 2030 r. krajowe dostawy gazu dla celów ma zostać 16,5 GWe w istniejących i 34 GWe do 2050 r. energetycznych - uzyskuje bowiem EJ. W bliskiej perspektywie (2025- pięciokrotnie większe zyski z jego 2030) reaktory lekkowodne WWER eksportu do krajów UE niż z dostaw będą stanowiły podstawowy typ

2 3 16,6 15,6

Wykres 1. Bilans energetyczny FR w 2012 r.

3,0% Energia Jądrowa 16,6% Węgiel 15,6% Gaz 15,8 Hydro Inne

15,8%

49

49,0%

Energia Jądrowa Węgiel Gaz Hydro Inne

3 2. Energetyka jądrowa

Rosja jest państwem pionierskim 28 jest typu WWER-1000. nie z wymaganiami EUR oraz przez w dziedzinie rozwoju energetyki Reaktor WWER-1200 (NPP- dozory w UK i USA. W reaktorach jądrowej. Pierwsza elektrownia na 2006, AES-2006) jest rozwojową tego typu przewiduje się także skalę eksperymentalną o mocy 5 wersją reaktora WWER-1000 ofe- możliwość stosowania paliwa MOX MWe została włączona do sieci 26 rowaną zarówno na rynek krajowy, (do 35% rdzenia). czerwca 1954 roku w Obinińsku na jak i na eksport. Okres budowy wy- Obecnie w Rosji eksploatowanych terenie byłego ZSRR. nosi 54 mies., przewidywany czas jest 35 reaktorów energetycznych W 1964 r. uruchomiono pierwsze eksploatacji – 60 lat, współczynnik w 10 elektrowniach o sumarycznej dwie elektrownie jądrowe w ZSRR: obciążenia – 90%. Posiada on obu- zainstalowanej mocy elektrycznej EJ Biełojarską na Uralu ze 100 MW dowę bezpieczeństwa i awaryjny 26,1 GWe: reaktorem wrzącym kanałowym system chłodzenia rdzenia oraz � 6 reaktorów WWER-440; z moderatorem grafitowym (LWGR) inne pasywne systemy bezpieczeń- � 12 rektorów WWER-1000; oraz EJ Nowoworoneską nad Wołgą stwa (w tym chwytacz stopionego � 11 reaktorów RBMK; z 210 MW reaktorem ciśnieniowym rdzenia) i systemy sterowania fran- � 4 reaktory LWGR małej mocy WWER (PWR). W 1973 r. w EJ Le- cuskiej firmy Areva. Reaktory tego pracujące w układzie kogeneracji ningrad w Sosnowym Borze został typu budowane są w EJ Leningrad ciepła; uruchomiony pierwszy reaktor II i Nowoworoneż II. W czerwcu � 2 reaktory prędkie: BN-600, kanałowy dużej mocy RBMK-1000 2012 r. Rosja podpisała kontrakt BN-800. oraz w EJ Kola oddano do użytku na budowę 2 reaktorów AES-2006 W Rosji obecnie budowanych reaktor WWER-440. na Białorusi w EJ Ostrowiec oraz jest 8 reaktorów energetycznych Opracowana po 1975 roku więk- w styczniu 2014 r. na budowę kolej- w 5 elektrowniach o sumarycznej sza wersja reaktora WWER-1000 nych 2 reaktorów AES-2006 w EJ projektowanej mocy elektrycznej (AES-91, AES-92) została przyjęta Paks na Węgrzech. 7,1 GWe: za standardowy model reaktora Najnowszą wersją reaktora � 2 reaktory KLT-40; energetycznego w ZSRR/Rosji i sta- WWER jest reaktor WWER-TOI � 1 reaktor WWER-1000; nowi podstawę dla rozwoju ener- (AES-2010) o mocy 1300 MWe � 5 reaktorów WWER-1200. getyki jądrowej w tym kraju do roku cechujący się m.in. zwiększoną 2030. Reaktory tego typu posiadają odpornością sejsmiczną, możli- W roku 2015 oddano do użytku obudowę bezpieczeństwa, automa- wością regulacji mocy w systemie zaledwie 1 blok: BN-800 w EJ Bie- tyczny system kontrolny i pasywne nadążnym (manewrowością), cza- łojarsk. Pozostałe obiekty mają być systemy bezpieczeństwa zgodne sem, w którym nie jest wymagana ukończone w latach 2016-19. z wymaganiami dla reaktorów III interwencja operatora (tzw. grace Dalsze plany rozwoju energetyki Gen. Reaktory WWER budowane period) wynoszącym 72 godz., jądrowej zakładają budowę kolej- były na terenie ZSRR oraz poza jego czasem budowy 40 mies., mniejszy- nych 26 reaktorów o sumarycznej granicami. Obecnie 53 reaktory mi kosztami budowy i mniejszym projektowanej mocy ok. 28,5 GWe. tego typu eksploatowane są w Rosji, zużyciem paliwa. Reaktor ten speł- State Corporation (SC) Armenii, Bułgarii, Chinach, Cze- nia wymagania dla reaktorów Gen. jest państwowym koncernem utwo- chach, Finlandii, na Węgrzech, na III+ i Rosja planuje wystąpić o jego rzonym w 2007 r. odpowiedzialnym Słowacji, w Indiach i Iranie, z czego międzynarodową certyfikację zgod- za cały rosyjski sektor nuklearny: broń 4 Tabela 1. Wykaz reaktorów energetycznych eksploatowanych w FR [1]

Moc Oddanie do Termin Lp. Elektrownia Typ reaktora zainstalowana eksploatacji wyłączenia (netto) MWe

1. Bałakowo 1-4 V-320 988 5/86 2045 V-320 1028 1/88 2033 V-320 988 4/89 2034 V-320 988 12/93 2023

2. Biełojarsk 3-4 BN-600 FBR 560 11/81 2025 / Zariecznyj BN-800 FBR 789 12/2015 2055

3. Bilibino 1-4 LWGR-EGP-6 4x11 4/74-1/77 2019-21

4. Kalinin 1-4 V-338 950 6/85 2025 V-338 950 3/87 2032 V-320 988 11/05 2034 V-320 950 9/12 2042

5. Kola 1-4 V-230 432 12/73 2019 V-230 411 2/75 2020 V-213 411 12/82 2026 V-213 411 12/84 2039

6. Kursk 1-4 RBMK 1020 10/77 2022 RBMK 971 8/79 2024 RBMK 971 3/84 2029 RBMK 925 2/86 2031

7. Leningrad I 1-4 RBMK 925 11/74 2019 (Sosnowy Bór) RBMK 971 2/76 2021 RBMK 971 6/80 2025 RBMK 925 8/81 2026

8. Nowoworoneż I 3-5 V-179 385 6/72 2016 V-179 385 3/73 2017 V-187 950 2/81 2035

9. Rostów 1-3 V-320 990 3/01 2030 V-320 990 10/10 2040 V-320 1011 12/14 2045

10. Smoleńsk 1-3 RBMK 925 9/83 2022 RBMK 925 7/85 2015 RBMK 925 1/90 2020

Razem: 35 w eksploatacji Moc zainstalowana: 26,1 GWe

5 Tabela 2. Wykaz reaktorów energetycznych budowanych w FR [1]

Moc Planowane Typ Rozpoczęcie Lp. Elektrownia projektowana oddanie do reaktora budowy (brutto) MWe eksploatacji 1. Pływająca NPP I KLT-40S 2x35 5/09 2017-18

2. Nowoworoneż II 1-2 WWER-1200 2x1200 6/08, 7/09 2016,17 (V-392M)

3. Rostów 4 WWER-1000 1100 6/10 2017 (V-320)

4. Leningrad II 1-2 WWER-1200 2x1170 10/08, 4/10 2017, 2019 (V-491)

5. Bałtycka WWER-1200 1194 4/12 ? (Nieman) (V-491) wstrzymano

Razem: 8 w budowie Moc projektowana: 7,1 GWe

Mapa 1. Rozmieszczenie EJ w Federacji Rosyjskiej

Kola Bilibino Bałtycka Leningrad

Smoleńsk Kalinin

Kursk Nowoworoneż Bałakowo

Rostów Biełojarsk

czynne w budowie

6 jądrową, bezpieczeństwo jądrowe Do najważniejszych z nich należą: – budowa EJ za granicą; i ochronę radiologiczną, odpady � ARMZ Uranium Holding Co (JSC � Rusatom Overseas – eksport pro- promieniotwórcze, rozwój energetyki AtomRedMetZoloto) – producent jektów jądrowych, badania rynkowe jądrowej, prace badawczo-rozwojo- uranu; i promocja zintegrowanych rozwią- we, szkolenie oraz flotę lodołamaczy � (Tenex) – obrót zań rosyjskiego przemysłu jądrowe- o napędzie atomowym. międzynarodowy uranem i usługa- go na rynkach zagranicznych; Cywilna część przemysłu jądrowego mi jądrowymi; � JSC (Energoatom) jest nadzorowana przez przedsiębiorstwo � TVEL – wzbogacanie uranu i pro- – budowa i eksploatacja EJ. Atomic Energy Power Corporation, Ato- dukcja paliwa; Energoatom jest jedynym właści- menergoprom (AEP), które skupia ponad � Atomenergoproekt cielem oraz operatorem wszystkich 80 podmiotów działających w różnych – projektowanie EJ; eksploatowanych i budowanych EJ obszarach jądrowego cyklu paliwowego. � (ASE) w Rosji.

Tabela 3. Wykaz reaktorów energetycznych planowanych do budowy w FR [1]

Moc Planowane Przewidywane Typ Lp. Elektrownia projektowana rozpoczęcie oddanie do reaktora (brutto) MWe budowy eksploatacji

1. Leningrad II 3-4 WWER-1200 2x1170 2018, 2019 2023, 2024

2. Kursk II 1-4 WWER-TOI 2x1300 2016, 2018 2021, 2023 2x1300 planowane 2028, 2030

3. Niżny Nowogród 1-2 WWER-TOI 2x1300 2015, 2023 2019, 2028 (Monakowo)

4. Smoleńsk II 1-2 WWER-TOI 2x1300 2022, 2024 2027, 2029

5. Centralna/(Buisk) WWER-TOI 2x1300 planowane do 2030

6. Biełojarsk 5 BN-1200 1200 2025 2031

7. Południowy Ural BN-1200 2x1200 planowane do 2033, 2035 (Oziorsk)

8. Dimitrowgrad SVBR-100 100 2015 2018

9. Siewiersk BREST-300 300 2016 2020

10. Sakha KLT-40S 40x2 planowane 2020

11. 4 EJ z listy: WWER-TOI 7x1300 planowane 2031-35 Kola, Smoleńska, Tatarska, Siewiersk,Baszkirska, Primorska, Płd. Ural, Żeleznogorsk Nowoworoneż, Twer Niżny Nowogród, Centralna, Biełojarsk, Bałakowo

Razem: 26 planowanych reaktorów Moc projektowana: 28,5 GWe

7 3. Projekty eksportowe Rosatomu na świecie

Rosja od dawna jest postrzegana tylko do państw sąsiedzkich, jak ma � schemat BOO poprzez pryzmat śmiałych i odważ- to miejsce w przypadku gazu czy (buduj, posiadaj i eksploatuj) nych poczynań firm państwowych ropy. [2], [3] Rosatom podejmuje tutaj całe jako instrumentu wykorzystywane- Można zdefiniować cztery główne ryzyko inwestycyjne związane go do wywierania nacisków na róż- przyczyny ostatnich sukcesów z projektem. Wiele państw rozwija- ne państwa w celu realizacji swojej Rosatomu. jących się chce rozwijać energetykę polityki mocarstwowej1. Mniej Są to: jądrową jako źródło stosunkowo uwagi przykłada się natomiast do � atrakcyjny sposób taniej energii, lecz nie są one w sta- innych działań, które znajdują się finansowania inwestycji nie udźwignąć kosztów budowy w cieniu tych spektakularnych i gło- Pomimo trudności finansowych reaktorów. Ponadto nie są one ani śnych wojen energetycznych. spotęgowanych sankcjami mię- zainteresowane, ani nie posiadają Ostatnio pojawiły się doniesienia dzynarodowymi Rosja jest stale wystarczającej kompetencji do o podejmowanych przez Rosatom zainteresowana realizacją projektów eksploatowania elektrowni po jej wysiłkach w celu znacznego zwięk- gwarantujących realizację celów wybudowaniu. Schemat BOO po- szenia bezpośredniego dostępu do długofalowych. Spodziewane zwala ominąć te przeszkody i złożyć światowych złóż uranu poprzez korzyści niekoniecznie muszą mieć całą odpowiedzialność za budowę wykup zagranicznych firm wydo- naturę finansową. Postrzegane są i eksploatację elektrowni na stronę bywczych. one jako fragment strategii narodo- rosyjską. W ramach tego porozu- Rosatom dokonał również sku- wej. Moskwa gotowa jest znacznie mienia Rosatom posiada 100% akcji tecznego silnego wejścia na rynek dotować Rosatom oraz oferować przedsiębiorstwa, zapewnia dosta- budowy elektrowni jądrowych pożyczki państwom, które nie wy paliwa, jego przerób, szkolenie pokonując takie potęgi jak Westing- stać na jego produkty. Oznacza dla pracowników i kadry inżynie- house i Areva. Obecnie posiada to, że Rosatom może sprzedawać ryjnej, a także wszelkie dostępne on największy portfel zamówień, reaktory jądrowe po dużo niższych unowocześnienia konstrukcji. EJ który wynosi 30 reaktorów w róż- cenach niż jego konkurenci. Atrak- Akkuyu w Turcji ma być pierwszym nym stadium planowania i budowy cyjność finansowa rosyjskich ofert obiektem budowanym wg tego w ponad dwunastu krajach (dla w zakresie budowy nowych bloków schematu. porównania Areva od 2007 r. nie energetycznych zwiększana jest sprzedała ani jednego reaktora). poprzez gwarancje państwowe dla � relatywnie duża swoboda podej- Sukces Rosatomu można realizacji inwestycji zagranicznych, mowania decyzji inwestycyjnych przypisać silnemu poparciu, jakie ofertę kredytów eksportowych W porównaniu do innych dużych otrzymuje on ze strony rządu oraz wsparcie finansowe z budże- firm zaangażowanych w przemysł rosyjskiego. Dostrzegł on bowiem tu państwa dla Rosatomu. Jest to jądrowy takich jak: Areva, Westing- już 10-15 lat temu, że aktywność kluczowe szczególnie w krajach house czy Tokio Electric Power zagraniczna tego koncernu w dzie- rozwijających energetykę jądrową, Company, Rosatom nie ma narzu- dzinie energetyki jądrowej pozwala dla których cena oraz warunki kre- canych formalnych ograniczeń do Rosji rozszerzać swoje długookre- dytowania inwestycji są niezwykle prowadzenia inwestycji w pewnych sowe polityczne strefy wpływu na istotne przy wyborze wykonawcy krajach. Dla porównania firmy ame- inne państwa, a nie ograniczać się projektu. rykańskie mogą inwestować jedynie 8 w państwach, które zawarły Egipt 4xAES-2006). Pozwala to u zagranicznych (lokalnych) pro- stosowne porozumienie z rządem zasadniczo obniżyć koszty inwe- ducentów obejmuje m.in. projekty USA o wykorzystaniu nabytej wie- stycji i okres budowy elektrowni systemów ochrony, przyrządów dzy w dziedzinie energii jądrowej poprzez uniknięcie efektu pierwszej i kontroli (I&C), turbogenerato- (tzw. 123 Agreement). Państwa konstrukcji (First of a Kind - FOAK). rów, agregatów prądotwórczych. takie jak: Wietnam i Bangladesz, Zdolność do budowy projektów Ponadto zamówienia mogą objąć w których Rosatom buduje obecnie seryjnych pozwala Rosatomowi niezależne usługi konsultacyjne reaktory jądrowe, nie zawarły ta- na utrzymywanie wysokiej pozycji oraz w zakresie autoryzacji, badań kiego porozumienia, co nie pozwala na światowym rynku energetyki i nadzoru. Dotychczas ASE Group firmom amerykańskim nawet przy- jądrowej. zakupiła wyposażenie wyprodu- stępować do przetargów. Oferta rosyjska dzięki posiadanym kowane w 33 krajach: np. system zdolnościom w zakresie pełne- wyłączania awaryjnego w Austrii � oferta dodatkowa go cyklu paliwowego jest ofertą i pompy odśrodkowe na Węgrzech. W pewnych warunkach porozumie- kompleksową obejmującą nie tylko Plan zakupów u zagranicznych pod- nie w sprawie budowy elektrowni budowę samej elektrowni „pod dostawców tej grupy na rok 2016 jądrowej jest częścią większego klucz” (również jej finansowanie), ale wynosi ponad 100 mld RUB. pakietu. Dla przykładu współpraca także szkolenie personelu, serwis, W okresie ostatnich dwunastu Wietnamu z Rosją w dziedzinie ciągłą dostawę paliwa (za cenę 30% lat Atomstroyexport zbudował na energetyki jądrowej pozwala mu na niższą od konkurencji) oraz jego Ukrainie dwa reaktory AES-92: zakup okrętów podwodnych i inne- odbiór i przerób, po zakończeniu w EJ Chmielnicka (2004 r.) i EJ go sprzętu wojskowego od Rosji. kampanii paliwowej. Odpady powsta- Równe (2006 r.). Istotnym czynnikiem przy wybo- łe w czasie przerobu, po oddzieleniu Obecnie ASE realizuje cztery rze rosyjskiej technologii jądrowej uranu i plutonu, powracają następnie projekty zagraniczne, znajdujące się jest fakt, iż Rosja jest jedynym do klienta. Wyjątkiem są tu Indie, w różnych fazach budowy: krajem, który nieprzerwanie od bowiem Rosja traktuje je jak państwo � Białoruś – EJ Ostrowiec, kilkudziesięciu lat buduje elektrow- jądrowe i zezwala na przerób wypalo- rozpoczęto budowę 2 reaktorów nie jądrowe, stale podnosząc ich nego paliwa. AES-2006; bezpieczeństwo i niezawodność, Rosatom (ASE Group) oferuje � Chiny – EJ Tianwan, oddano 2 gwarantując jednocześnie konku- także firmom zagranicznym pewne reaktory AES-91, kolejne dwa znaj- rencyjne ceny i krótki czas budowy. możliwości udziału w projektach dują się w budowie; Rosja zwiększyła swoją konku- rosyjskich. Obecnie posiada on 30 � Indie – EJ Kudankulam, urucho- rencyjność na rynku konstrukcji bloków jądrowych typu WWER miono pierwszy reaktor AES-92, reaktorów poprzez opanowanie se- w różnych fazach budowy w dzie- kolejne trzy znajdują się w budowie; ryjnej produkcji nowych jednostek. więciu krajach: Bangladesz, Biało- � Iran – EJ Bushehr, oddano 1 reak- Pozwala to na budowę tego samego ruś, Chiny, Indie, Iran, Rosja, Turcja, tor AES-92, planowana jest budowa standardowego projektu w różnych Węgry i Wietnam. Rola firmy rosyj- kolejnego w ramach umowy bar- państwach z różnymi opcjami skiej w tych projektach ma szerokie terowej na eksport ropy naftowej uwzględniającymi lokalne warunki spektrum - kształtujące się od do- (oil-for-goods). (np. odmienność sejsmiczną, klimat, starczania usług serwisowych - do W roku 2016 Rosatom zamie- temperaturę wody chłodzącej czy kompleksowej budowy „pod klucz”. rza uruchomić kolejny blok w EJ regulacje prawne). Seryjna produk- Podczas realizacji tych kontraktów Kudankulam budowany wspólnie cja elektrowni jądrowych w różnych firmy lokalne mają możliwość 35- z Nuclear Power Corporation of lokalizacjach została osiągnięta 40% i większego udziału w budowie India Ltd. przez Rosję w wyniku konsolida- obiektu. Jedynie 10-15% (jądrowy Rosja prowadzi agresywną poli- cji biur projektowych z firmami system wytwarzania pary - tzw. tykę na rynku dostaw technologii wykonawczymi2, przez co uzyskano wyspa jądrowa) ma być dostarczane jądrowych. W proces ten czynnie możliwość powielania tych samych przez Rosatom. Podwykonawcy zaangażowane jest MSZ oraz rozwiązań w różnych realizacjach. robót i usług na rzecz Rosatomu spółka Rusatom Overseas. Spółka Ostatnie kontrakty podpisane przez muszą wykazywać się posiada- ta założona została przez Rosatom Rosatom dotyczą budowy kilku re- niem sytemu zarządzania jakością w sierpniu 2011 r. z kapitałem aktorów tego samego typu w jednej zgodnego z normą ISO 9001:2008 początkowym wynoszącym 31,5 lokalizacji (Indie 6xWWER-TOI, Chi- lub jej krajowym odpowiednikiem. mln USD w celu promocji wyrobów, ny 4xAES-91, Turcja 4xAES-2006, Program zakupu urządzeń i usług usług i technologii oferowanych 9 Fot. 1. Wyprodukowanie zbiornika reakto- ra WWER-1200 dla białoruskiej EJ Ostrowiec zajęło firmie jedynie 840 dni. [4] Źródło: Atomash

przez rosyjski przemysł jądrowy i był w trakcie negocjacji kolejnych rosyjski Rosatom drugiego etapu EJ na rynku globalnym. Przez kilka 10. Całkowita wartość jego zamó- Bushehr, czyli dwóch nowych reak- lat osiągnęła ona znaczny sukces wień eksportowych wynosiła ok. torów. Podpisano też protokół prze- i planuje do 2015 r. otworzyć ok. 300 mld USD, co znacznie umoc- widujący budowę kolejnych reakto- 20 biur na świecie. W roku 2015 niło pozycję Rosji wśród świato- rów (do ośmiu). W Bushehr działa przeszła restrukturyzację i została wych dostawców nowoczesnych elektrownia jądrowa z reaktorem podzielona na trzy nowe firmy: JSC technologii jądrowych. Umowy o mocy 1000 MW, który zbudowali Rusatom Overseas Inc. – odpo- takie zawarto z: Rosjanie. Siłownia uruchomiona wiedzialna za globalną promocję � Bangladeszem: w grudniu 2015 r. została po licznych opóźnieniach kompleksowej oferty Rosatomu na podpisane zostało międzynarodowe jesienią 2011 roku, a przekazano budowę elektrowni jądrowych, JSC porozumienie, które przewiduje ją ostatecznie Irańczykom jesienią Rusatom International – odpowie- w 2016 r. rozpoczęcie budowy EJ 2013 roku. Strona rosyjska zobo- dzialna za kierowanie i nadzór nad Rooppur3, w której zostaną zain- wiązała się dostarczać elektrow- budową zagranicznych elektrowni stalowane dwa reaktory pasywne ni przez 10 lat paliwo jądrowe jądrowych za pomocą modelu BOO III Gen. typu AES-2006 (V-392M), i odbierać zużyte. W lutym 2016 r. (build-own-operate) (Turcja) lub za każdy o mocy 1200 MWe. Pierw- parafowano kontrakty finansowe pomocą posiadanych akcji w przed- szy blok zostanie oddany do eksplo- na budowę 2 i 3 bloku EJ Bushehr. siębiorstwach budujących elek- atacji w 2022 r., a kolejny w roku Umowa przewiduje budowę ośmiu trownie (Finlandia). Trzecia firma 2023. Rosatom ma przez pierwszy bloków jądrowych w Iranie. odpowiedzialna będzie za rozwój rok obsługiwać elektrownię i po- � Indiami: w grudniu 2015 r. rząd nowych jądrowych projektów poza nosić koszty paliwa. Inwestycja jest w Delhi podpisał umowę z Rosją, sektorem energetyki. warta 12,65 mld dolarów. Projekt w ramach której Moskwa wybuduje sfinansowany zostanie za pomocą w Indiach co najmniej 12 reaktorów 3.1. rosyjskiego kredytu. Rosja sfinan- jądrowych w ciągu 20 lat4. Koncern Projekty energetyczne suje 90 proc. kosztów inwestycji Rosatom wybudował już reaktor W ostatnim okresie Rosatom i zgodnie z umową Bangladesz o mocy 1000 MWe w EJ Kudanku- podpisał szereg umów między- zwróci kredyt w ciągu kolejnych 28 lam i obecnie na ukończeniu w tej narodowych na budowę bloków lat. Kontrakt przewiduje 10-letni samej siłowni jest budowa drugiego energetycznych. W październiku okres karencji na spłatę. takiego bloku. Elektrownia zostanie 2015 r. posiadał zamówienia na 30 � Iranem: w 2014 roku Rosja i Iran rozbudowana do 6 bloków jądro- reaktorów jądrowych w 12 pań- podpisały porozumienia, które wych i kolejne 6 zostanie oddane stwach (każdy po ok. 5 mld USD) przewidywały budowę przez do użytku w drugiej elektrowni

10 w nowej lokalizacji (prawdopo- nie pierwszego bloku ma nastą- na lata 2016-17. Umowa przewiduje dobnie w stanie Andhra Pradesh). pić w 2024 r. Wartość projektu dalszą współpracę przy budowie Umowa zakłada m.in., że niektóre oszacowano na 10 mld USD. Rosja kolejnych dwóch reaktorów. komponenty do budowanych przez ma pokryć 49% kosztów budowy. Rosja zainteresowana jest także Rosjan reaktorów będą produkowa- Oficjalne porozumienie w sprawie budową kolejnych bloków ener- ne w Indiach. budowy elektrowni podpisano getycznych w Czechach (Temelin) � Finlandią: w grudniu 2013 r. w marcu 2015 r. i na Słowacji (Bohunice), gdzie został podpisany kontrakt po- � Kazachstanem: zawarte w maju eksploatowane są radzieckie bloki między Państwową Korporacją 2014 r. porozumienie przewidu- WWER-440. Rosatom reprezentowaną przez je budowę elektrowni jądrowej Zamierza również zaangażować spółkę Rusatom Overseas a fińską o mocy 300-1200 MWe. się w program jądrowy w Wielkiej firmą Fennovoima na budowę � Turcją: zawarte w maju 2010 r. Brytanii. Na początku września elektrowni jądrowej Hanhikivi-1 porozumienie zakłada, że EJ Ak- 2013 r. firmy Rosatom, Rolls-Royce w pobliżu miejscowości Pyhäjoki, kuyu ma zostać wybudowana przez i Fortum podpisały porozumienie na północy Finlandii. Rosatom Rosatom w oparciu o model finan- ramowe (memorandum of under- zaproponował projekt AES-2006 sowania BOO. Elektrownia, której standing, MoU) w celu wspólnego z reaktorem WWER - 1200 MWe, budowa ma się rozpocząć w 2016 r. zbadania możliwości współpracy i który uznano za najlepszy spośród wyposażona zostanie w 4 reakto- eksploatacji w Wielkiej Brytanii elek- uczestniczących w rywalizacji (tak- ry AES-2006. Wartość kontraktu trowni jądrowych wyposażonych w że Areva i Toshiba), przy wszystkich wynosi ok. 25 mld USD5. Termin reaktory WWER. surowych wymogach stawianych uruchomienia obiektu przewiduje W lutym 2015 r. Kair i Moskwa przez Finlandię, a dotyczących się na rok 2022. podpisały wstępne porozumienie bezpieczeństwa ekologicznego, � Węgrami: zgodnie z umową ze w sprawie budowy pierwszej elek- ekspertyzy technologicznej pro- stycznia 2014 r. Rosjanie rozbudu- trowni jądrowej na północy Egiptu jektów i kontroli całego procesu ją EJ Paks o dwa kolejne reaktory6 w rejonie miasta El-Dabaa położo- produkcji i wyposażenia. Ważnym (2xAES-2006) oraz udzielą Węgrom nego blisko Morza Śródziemnego, czynnikiem jest także finansowanie. 30-letniej pożyczki o wartości ok. około 300 kilometrów na północny Rosatom ogłosił chęć przystąpienia 10 mld EUR, co pokryje ok. 80% zachód od Kairu. Na początku do akcjonariatu spółki Fennovo- kosztów inwestycji. Budowa nowych lat 80., za rządów prezydenta ima z udziałem wynoszącym 34 reaktorów ma rozpocząć się w 2018 Hosniego Mubaraka, Egipt rozważał proc. W grudniu 2015 r. generalny roku. Oddanie pierwszego bloku budowę elektrowni jądrowej w tej projektant, którym jest rosyjskie przewidywane jest na rok 2023. W lokalizacji, ale projekt został zawie- biuro konstrukcyjne Atomproekt lutym 2015 r. umowę rozszerzono szony po katastrofie w Czarnobylu wraz z fińskim koncernem ener- o porozumienie ramowe w sprawie z 1986 roku. W ramach porozumie- getycznym Fortum przedstawili programu wspólnego kształcenia i nia wstępnego Rosja zapropono- dokumentację techniczną elektrow- treningu dla personelu obsługują- wała udzielenie kredytu na budowę ni do zatwierdzenia przez fiński cego w przyszłości nowe reaktory. elektrowni. W listopadzie 2015 dozór jądrowy STUK. Wydanie Paliwo pierwotnie miał dostarczać r. podpisano taką umowę i Rosja pozwolenia na budowę elektrowni wyłącznie Rosatom, ale spotkało się udostępni Egiptowi państwowy spodziewane jest pod koniec 2017 to z zastrzeżeniami Agencji Dostaw kredyt eksportowy na budowę r., a rozpoczęcie prac w roku 2018. Euratomu i Komisji Europejskiej. pierwszej w tym kraju elektrowni Według harmonogramu prac ma W rezultacie kontrakt na dostawy jądrowej. Zawarte porozumienie ona zostać uruchomiona w 2024 r. paliwa musiał zostać renegocjowany międzyrządowe przewiduje budowę Wraz z kontraktem na budowę EJ aby spełniał warunki dla dostępu in- elektrowni jądrowej z użyciem zawarto ze spółką TVEL 10-letni nych dostawców7. Rozbudowa elek- rosyjskiej technologii, składającej się kontrakt paliwowy dla przyszłej trowni będzie największą inwestycją z czterech bloków dużej mocy typu elektrowni o wartości 450 mln. na Węgrzech po 1989 roku. AES-2006, każdy po 1200 MWe. euro. Będzie to pierwsza rosyjska � Wietnamem: Rosatom zbuduje Inwestycja ma zostać zrealizowana inwestycja energetyczna na rynku EJ Ninh Thuan (2xAES-91). 85% w ciągu 12 lat. Prezydent Egiptu UE. kosztów inwestycji ma być pokry- Abd el-Fatah es-Sisi zadeklarował, � Jordanią: w listopadzie 2013 r. te z rosyjskich kredytów. Termin że jego kraj będzie wykorzysty- FR wygrała przetarg na budowę EJ rozpoczęcia budowy planowany jest wał energię jądrową wyłącznie do Amman (2xAES-92). Uruchomie- celów pokojowych, przestrzegając 11 postanowień układu o nierozprze- pracy w dziedzinie pokojowego paliwa w EJ Angra oraz współpracy strzenianiu broni jądrowej. Pod- wykorzystywania energii jądrowej. przy konstrukcji nowych bloków pisanie formalnego kontraktu na Ze strony rosyjskiej dokument energetycznych; budowę elektrowni spodziewane podpisał dyrektor generalny Rosa- � Indiami – dotyczącą rozszerzenia jest w 2016 roku, niemniej jednak tom Siergiej Kirijenko, a ze strony współpracy w sektorach energetyki już w styczniu rozpoczęto prace Finlandii – minister gospodarki Jan (rozbudowa EJ Kudankulam) i obro- przygotowawcze w zakresie badań Vapaavuori. Po podpisaniu umowy ny. Umowa ta sfinalizowana została hydrologicznych. Rosatom oświadczył, że jest gotów w grudniu 2015 r. do zwiększenia swojego udziału We wrześniu 2014 r. Rosja 3.2. w projekcie budowy EJ Hanhikivi podpisała również porozumienie Porozumienia spoza obszaru do 100 proc., jeżeli zaistnieje taka z Republiką Płd. Afryki o partner- energetyki jądrowej potrzeba. W marcu 2014 r. rosyjski stwie strategicznym i współpracy Rosja stara się poszerzać swoją koncern nabył 34% akcji spółki w dziedzinie przemysłu jądrowe- ofertę zagraniczną także na inne Fennovoima, która ma wybudować go. Kładzie ono podwaliny pod obszary związane z energią jądro- elektrownię Hanhikivi. szeroki program rozwoju energetyki wą. W tym celu nawiązuje współ- W Finlandii w elektrowni ato- jądrowej w RPA, który przewiduje pracę w dziedzinie nauki i różnych mowej Loviisa od ponad 30 lat do roku 2030 budowę sześciu usług w ramach jądrowego cyklu bezawaryjnie eksploatowane są jądrowych bloków energetycznych paliwowego. dwa bloki energetyczne wzoru ra- o sumarycznej mocy do 9,6 GWe W grudniu 2012 r. podpisano ze dzieckiego – WWER, każdy o mocy (szacunkowy koszt przedsięwzięcia Zjednoczonymi Emiratami Arabski- 440 MWe. Wybór Rosatomu jako wynosi od 32 do 80 mld USD). mi umowę dwustronną o współ- dostawcy technologii dla energe- Porozumienie obejmuje również pracy w dziedzinie pokojowego tyki jądrowej Finlandii (AES-2006) budowę wielozadaniowego reaktora wykorzystania energii jądrowej. traktowany jest zdaniem fińskiego badawczego oraz pomoc w rozwoju W ramach tego porozumienia firma ministra gospodarki jako potwier- infrastruktury jądrowej, a także Techsnabexport (Tenex) będzie dzenie sukcesu stosunków rosyjsko- szkolenie afrykańskich specjalistów dostarczać wzbogacony uran (ok. -fińskich. na rosyjskich uczelniach i w innych połowy niezbędnego wsadu) do W maju 2014 r. Rosatom podpisał ośrodkach naukowych. Szczegóły produkcji paliwa dla pierwszej elek- porozumienie ramowe z National przyszłej współpracy określono trowni jądrowej budowanej w ZEA Atomic Company of Kazackhstan w kolejnym porozumieniu ramowym przez koreański koncern Kepco (Kazatomprom) o wzajemnej współ- zawartym podczas szczytu BRICS w Barakah. Umowa zawarta na pracy w dziedzinie pokojowego w Ufie w lipcu 2015 roku pomiędzy okres 15 lat dotyczy zaopatrzenia wykorzystania energii jądrowej. koncernem Rosatom i departamen- w uran naturalny oraz usługę jego Dotyczy ono, obok wspomnianej tem energii rządu RPA. konwersji i wzbogacania. Zesta- wyżej budowy elektrowni jądro- W listopadzie 2014 r. formalnie wy paliwowe mają być natomiast wej, także możliwości produkcji rozszerzono współpracę z Iranem wytwarzane przez koreańską firmę w Kazachstanie paliwa jądrowego określoną w ramach porozumie- Kepco Nuclear Fuels. Pierwsze (w zakładach Ulba), rozwoju pól nia międzyrządowego zawartego dostawy wzbogaconego uranu wydobywczych uranu Khara- uprzednio 25 sierpnia 1992 r. przewidywane są na rok 2014. san-1, Akdala i Southern Inkai oraz Nowa umowa obejmuje budowę W sierpniu 2013 r. Rusatom współpracy w dziedzinie ochrony „pod klucz” kolejnych 4 reaktorów Overseas podpisał porozumie- radiologicznej i produkcji metali w EJ Busher i 4 reaktorów w innej nie w sprawie szkolenia, badań ziem rzadkich. (jeszcze nieokreślonej) lokalizacji. naukowych i wymiany ekspertów W lipcu 2014 r. podczas szczy- Zgodnie z podpisanym protokołem w dziedzinie energetyki jądrowej tu państw BRICS w Fortaleza strona rosyjska dostarczy Iranowi z argentyńskim uniwersytetem (Brazylia) Rosja podpisała szereg także paliwo jądrowe, które po w Buenos Aires. Ustanowiono gru- umów o współpracy w dziedzinie wypaleniu powróci do Rosji. Rosja pę roboczą ds. rozwoju wspólnych energetyki jądrowej z: zapewni również szkolenie specja- programów naukowych. � Argentyną – dotyczącą udziału listów irańskich do obsługi nowych Kolejnym krokiem w rozwoju w przetargu na budowę trzeciego elektrowni. rosyjsko-fińskiej współpracy atomo- bloku jądrowego w EJ Atucha; W czerwcu 2015 r. podczas wej było podpisanie 25 lutego 2014 � Brazylią – dotyczącą budowy no- międzynarodowej konferencji VII r. umowy międzyrządowej o współ- wego przechowalnika wypalonego Atomexpo 2015 w Moskwie Rosja 12 Tabela 4. Zaangażowanie Rosatomu w dostawy rektorów jądrowych [1]

Państwo Elektrownia Reaktor Koszt Status

Ukraina Chmielnicki 2 2xAES-92 6 mld USD czynne Równe 4 (V-320) Iran Bushehr 1 1xAES-92 czynny (V-446) Chiny Tianwan 1&2 2xAES-91 czynne Indie Kudankulam 1 1xAES-92 1,5 mld USD czynny Razem: Działających 6 Indie Kudankulam 2 1xAES-92 1,5 mld USD w budowie Białoruś Ostrowiec 1-2 2xAES-2006 10 mld USD pożyczka na 90% (V-491) kosztów budowy w budowie od 2013 Chiny Tianwan 3-4 2xAES-91 4 mld USD w budowie 12/2012 Razem: W budowie 5 Indie Kudankulam 3-4 2xWWER-TOI 5,8 mld USD Pożyczka na 85% kosztów budowy Kudankulam 5-6 2xWWER-TOI Planowane Nowa lokalizacja 6xWWER-TOI Planowane Bangladesz Rooppur 1-2 2xAES-2006 12,65 mld USD Rozpoczęcie (V-392M) budowy 2016 Finlndia Hanhikivi I 1xAES-2006 6 mld EUR Rosatom 34% (V-491) udziału Pożyczka na 75% kosztów budowy Budowa od 2018 Jordania Al Azraq 2xAES-92 10 mld USD BOO Rosja ma pokryć 49% kosztów budowy Iran Busher 2-3 2xAES-92 Wymiana barte- rowa za ropę lub gotówka Armenia Metsamor 3 1xAES-92 5 mld USD Pożyczka na 50% kosztów budowy Turcja Akkuyu 1-4 4xWWER-TOI 25 mld USD BOO Rozpoczęcie budowy 2016

13 Węgry Paks 5-6 2xAES-2006 12 mld EUR Pożyczka na 80% kosztów budowy Rozpoczęcie budowy 2016 Wietnam Ninh Thuan 1-2 2xAES-2006 9 mld USD Pożyczka na 85% (V-491) kosztów budowy Rozpoczęcie budowy 2017 Ninh Thuan 3-4 2xAES-2006 Planowane Egipt El-Dabaa 4xAES-2006 26 mld USD Wstępne porozu- mienie Chiny Tianwan 5-6 2xAES-2006 Planowane Słowacja Bohunice 3 1xAES-2006 Planowane Możliwy udział 51% Czechy 2xAES-2006/MIR Propozycja Kazachstan Kurchatov VBER-300 Planowane Indonezja FNPP Propozycja współpracy Płd. Afryka Thyspunt do 8xAES-2006 Propozycja

i Tunezja podpisały porozumienie wym Arabii Saudyjskiej8 - King seminariów i warsztatów oraz wy- ramowe (MoU) w sprawie współ- Abdullah City for Atomic and Rene- miany informacji naukowych. pracy w dziedzinie pokojowego wable Energy (KA-CARE). Stwarza W październiku 2015 r. Rosatom wykorzystania energii jądrowej. ono podwaliny dla współpracy podpisał porozumienie ramowe Pokrywa ono szeroki zakres przy- w obszarach związanych z energe- (MoU) z ministerstwem ds. węglo- szłych wspólnych działań takich jak: tyką jądrową, takich jak: projekto- wodorów i energii Boliwii w dzie- pomoc przy rozwoju infrastruktury wanie, budowa, eksploatacja oraz dzinie pokojowego zastosowania jądrowej, badania podstawowe demontaż elektrowni jądrowych energii jądrowej. Współpraca ma w dziedzinie energii jądrowej, budo- i reaktorów badawczych, a także ją- obejmować: zastosowanie radio- wa i eksploatacja elektrowni jądro- drowych zakładów odsalania wody izotopów i technologii radiacyjnych wych oraz reaktorów badawczych, i akceleratorów cząstek elementar- w przemyśle, medycynie, rolnictwie a także produkcja i zastosowanie nych. Porozumienie dotyczy rów- i innych obszarach, kształcenie per- izotopów promieniotwórczych nież usług związanych z jądrowym sonelu oraz pomoc przy tworzeniu w przemyśle, medycynie i rolnic- cyklem paliwowym, zarządzaniem infrastruktury i podstaw legisla- twie. Umowa uwzględnia również odpadami promieniotwórczymi, cyjnych dla rozwoju boliwijskiego gospodarkę odpadami promie- produkcją izotopów i ich zastoso- programu jądrowego. Porozumienie niotwórczymi i szkolenie przyszłych waniem w przemyśle, medycynie przewiduje także utworzenie na- specjalistów z fizyki i energetyki i rolnictwie oraz szkolenia i treningu ukowo-technologicznego centrum jądrowej. specjalistów w dziedzinie energii badań jądrowych i prowadzenie Podobne kompleksowe porozu- jądrowej. Porozumienie przewiduje konsultacji w sprawie budowy mienie w dziedzinie pokojowego za- utworzenie komitetu koordynacyj- elektrowni jądrowej wg projektu ro- stosowania energii jądrowej zostało nego oraz wspólnych grup do pro- syjskiego w Boliwii. Centrum badań podpisane 18 czerwca 2015 roku wadzenia projektów badawczych, jądrowych wyposażone zostanie przez Rosatom z centrum nauko- wymiany ekspertów, organizacji w cyklotron i centrum radiofarma- 14 ceutyków, wielozadaniowy ośrodek 3.3. dukt rynkowy rosyjskiego przemysłu napromieniania gamma oraz reaktor Odsalanie wody jądrowego. Oferta zintegrowanego badawczy. Obie strony będą konty- W roku 2015 Rusatom Overseas odsalania wody ma zostać w przy- nuować rozmowy w celu podpisania wszedł na rynek z nową ofertą szłości rozszerzona również na małe stosownego porozumienia mię- handlowa polegającą na budowie reaktory modułowe (SMR) i pływające dzyrządowego. W ciągu najbliższej obiektów jądrowych do skojarzo- elektrownie jądrowe. dekady Boliwia ma zamiar zainwe- nej produkcji energii elektrycznej O planach na przyszłość i strate- stować ponad 2 mld USD w rozwój i wody zdatnej do spożycia poprzez gii inwestycyjnej prezes Rosatomu energii jądrowej. jej odsalanie. Została ona po raz Siergiej Kirijenko poinformował w paź- W kwietniu 2016 r. Rosja podpisa- pierwszy złożona Egiptowi w ra- dzierniku 2015 r. podczas wystąpienia ła porozumienie ramowe z Algierią mach umowy w sprawie budowy na forum ATOMEX 2015 w Moskwie. ws. pokojowego wykorzystania elektrowni jądrowej w El-Dabaa. Do Powiadomił on, że ponieważ w obec- energii jądrowej. Porozumienie odsalania wody ma zostać zastoso- nych warunkach wzrostu gospodar- obejmuje projektowanie, budowę, wana technologia destylacji MED czego nie jest wymagana budowa eksploatację i obsługę serwisową (multiple-effect distillation) oparta dużej ilości bloków energetycznych elektrowni jądrowej oraz reaktora na odparowywaniu i skraplaniu w Rosji, dlatego też głównym kierun- badawczego. Ponadto oba państwa wody. Technologia ta wymaga kiem rozwoju w następnych latach zamierzają wspólnie prowadzić pra- zapewnienia stałego i wydajne- będzie wzrost liczby zamówień w ra- ce poszukiwawcze i eksploatację go źródła energii, co gwarantuje mach kontraktów zagranicznych. złóż uranu, a także wykorzystywać elektrownia jądrowa. Proponowany Wg prezesa Kirijenki w 2016 r. technologie jądrowe w rolnictwie, zakład odsalania wody ma mieć wartość zleceń Rosatomu ma wzro- biologii, medycynie oraz do odsa- zdolność produkcyjną 170.000 m3 snąć o 16 mld USD (12 %) uzyskując lania wody. Kluczowym projektem wody pitnej/dzień przy zużyciu poziom ponad 1 bln rubli. Dla porów- ma być budowa elektrowni jądro- energii elektrycznej wynoszą- nania w 2015 roku, wzrost wartości wej projektu rosyjskiego oparta cym 850 MWh/dzień. Stanowić portfela zamówień oszacowano na 13 o reaktor Gen III+. Rząd algierski to będzie zaledwie 2% produkcji mld USD. W 2016 roku wielkość za- spodziewa się, że porozumienie z EJ o mocy 2400 MWe, jaka ma mówień dotyczących budowy nowych z Rosatomem zapewni rozwój za- powstać w El-Dabaa. zakładów będzie równoważna 132 sobów ludzkich, technologii i prac Budowa dwóch bloków do odsa- miliardom rubli, z kolei wartość dostaw badawczych w sektorze energe- lania wody rozważana jest również materiałów, środków technicznych tycznym niezbędnych do budowy w ramach propozycji rozbudowy EJ i technologii będzie oscylowała na pierwszej elektrowni jądrowej Busher w Iranie. Podobne porozu- poziomie 740 mld rubli. Uwzględniając w ciągu 12 lat. Wybór partnera mienie dotyczące skojarzonej pro- też inne rodzaje zamówień, Rosatom rosyjskiego podyktowany był dukcji energii elektrycznej i wody chce zrealizować ponad 21 tysięcy jego doświadczeniem w budowie do picia Rosja zawarła z Argentyną. zleceń o wartości 943 mld rubli. elektrowni jądrowych w państwach Rusatom Overseas traktuje Oszacowano, że wykonalne jest o gorącym klimacie i wysokiej aktyw- odsalanie wody przy użyciu energii przekroczenie poziomu 1 bln rubli. ności sejsmicznej (EJ Busher, Iran). jądrowej jako obiecujący nowy pro-

15 1. Np. wojny gazowe prowadzone przez wybudować dla Indii zaawansowane śmi- które jest jednym z etapów prowadzących Gazprom z Białorusią (2010 r.) i Ukrainą głowce. W zamian za zamówienia na dostawę do pozwania kraju przed Trybunał Sprawie- (2005 - 2009 r.). reaktorów, ropy i uzbrojenia Rosja ma poprzeć dliwości UE. Zdaniem Komisji bezpośrednie 2. Dla przykładu w roku 2012 utworzono starania Indii o przyznanie stałego miejsca złożenie zamówienia na projekt EJ Paks II jest firmę NIAEP-JSC ASE, która powstała z po- w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. niezgodne z unijnymi przepisami dotyczącymi łączenia instytutu badawczego NIAEP z Niż- 5. Projekt budowy EJ Akkuyu napotykał na zamówień publicznych. Bruksela wskazała, że nego Nowgorodu z firmą Atomstroyeksport. przeszkody natury legislacyjnej i z powodów rząd Węgier złożył zamówienie z wolnej ręki W 2013 roku do holdingu dołączono także politycznych po rozpoczęciu przez Rosję na budowę dwóch reaktorów oraz na odnowę firmę Atomenergoproekt, a w grudniu 2015 ataków lotniczych na stanowiska ISIS w Syrii dwóch kolejnych reaktorów z pominięciem przekształcony on został w przedsiębiorstwo był zagrożony przerwaniem. W listopadzie przejrzystej procedury. Unijne przepisy doty- ASE Group. Holding ten konsoliduje zdolności 2015 r. strona turecka potwierdziła gotowość czące zamówień publicznych stanowią nato- Rosatomu w dziedzinie budowy obiektów kontynuacji tego projektu i rozpoczęcie miast, iż każdy przedsiębiorca powinien mieć jądrowych, projektuje oraz jest generalnym w 2016 r. budowy urządzeń do ujęcia/zrzutu godziwą szansę ubiegania się o zamówienie, wykonawcą takich obiektów zarówno w Rosji wody chłodzącej do morza. odpowiadając na zaproszenie do składania jak i za granicą. 6. Obecnie w EJ Paks eksploatowane są czte- ofert. Węgry mają dwa miesiące na udzielenie 3. Zlokalizowana nad rzeką Ganges w odległo- ry reaktory WWER-440 (model V-213), każdy KE formalnej odpowiedzi na te zastrzeżenia. ści 160 km od stolicy w Dhace. o mocy 500 MWe. Rozpoczęły one pracę 8. Chociaż program jądrowy Arabii Saudyjskiej 4. Podpisany kontrakt był jednym z pakietu 16 w latach 1982-1987. Blok 1 uzyskał w roku znajduje się dopiero w fazie początkowej, to umów zawartych pomiędzy państwami, które 2012 zgodę na przedłużenie eksploatacji do państwo to planuje budowę 16 reaktorów dotyczyły również współpracy w dziedzinie 2032 r., a blok 2 odpowiednio w 2014 r. do energetycznych w ciągu najbliższych 20 lat. obronności, nauki, badań kosmicznych, 2034 r. Bloki 3 i 4 mają uzyskać podobne Dekret królewski z 2010 roku identyfikuje rolnictwa, transportu, poszukiwań ropy i gazu, zgody w roku 2016 i 2017. Elektrownia za- energię jądrową jako podstawę do pokrycia a także ułatwień w wymianie osobowej. Naj- pewnia ok. 40% energii elektrycznej kraju. rosnącego zapotrzebowania na energię większy koncern naftowy Rosnieft zobowiązał 7. W listopadzie 2015 r. KE wszczęła postępo- elektryczną i odsalanie wody oraz redukcji się do 10-letnich dostaw ropy dla indyjskiego wanie przeciw Węgrom ws. umowy z Rosją zależności gospodarki od wydobycia węglo- koncernu Essar Oil. W kwestii obronności obie dot. rozbudowy EJ Paks. Zakwestionowane wodorów. strony mają realizować projekty wspólnego zostało przyznanie Rosjanom kontraktu bez myśliwca piątej generacji i wielozadaniowego procedury przetargowej. KE wystosowała samolotu transportowego. Rosja ma także tzw. wezwanie do usunięcia uchybienia, 16 4. Jądrowy cykl paliwowy

Federacja Rosyjska rozwinęła pełny � Trans-Ural / region Kurgan z ko- Holding N.V. (U1H) jądrowy cykl paliwowy zamknięty palnią Dalur (ISL); zarejestrowany w Amsterdamie ze wzbogacaniem uranu i przero- � Streltsovskiy / region Transbajkał (Niderlandy). Dla zapewnienia bem wypalonego paliwa. Planowa- / Czita z największym kombina- efektywnej koordynacji pomiędzy ny jest znaczny wzrost wydobycia tem wydobywczym Priargunsky ARMZ i U1H te dwie firmy w 2014 uranu i wzrost eksportu usług (Krasnokamiensk) oraz nowymi roku utworzyły wspólne przedsię- w zakresie zaopatrzenia w paliwo kopalniami Gornoye i Olovskaya wzięcie pod nazwą United Uranium jądrowe. [6] (kopalnie podziemne); Companies. Rosja zużywa rocznie ok. 3.800 � Vitimsky / Buriacja z kopalnią Od kilku ostatnich lat Rosja ton uranu naturalnego. Po wzbo- Khiagda (ISL); prowadzi agresywną ekspan- gaceniu zużycie to kształtuje się � Elkon / Jakucja z kopalniami Elkon sję międzynarodową mającą na następująco: i Lunnoye. celu dywersyfikację posiadanych � 190 tU wzbogaconego do 4,3% Ponadto aktualnie trwają prace zasobów wydobywczych poprzez przeznaczone jest do zasilania 12 przygotowawcze mające na celu przejmowanie światowych złóż reaktorów WWER-1000, rozpoczęcie wydobycia uranu ze uranu. Dokonała w tym celu zakupu � 60 tU o wzbogaceniu 3,6% dla 6 złóż cynku i ołowiu znajdujących akcji szeregu zagranicznych firm reaktorów WWER-440, się na wyspach archipelagu Nowa wydobywczych uzyskując dostęp � 350 tU wzbogaconego do 2,0% Ziemia. do ich zasobów. Obecnie państwo- dla 11 reaktorów RBMK Wszystkimi przedsięwzięciami wy koncern Rosatom poprzez swoje � 6 tU o wzbogaceniu 20% (wraz związanymi z wydobyciem rudy podmioty zależne ARMZ i U1H z 9 tDU) dla reaktora BN-600. uranu i produkcją koncentratu kontroluje złoża uranu zlokalizowa- Ok. 90t RepU9, pochodzącego uranowego do roku 2013 kierowało ne w Australii, Kazachstanie, Rosji, z przerobu wypalonego paliwa, uzu- w Federacji Rosyjskiej państwowe USA i Tanzanii. pełnia zapotrzebowanie na paliwo przedsiębiorstwo wydobywcze Najbardziej spektakularnym dla reaktorów RBMK. ARMZ Uranium Holding Co. (JSC sukcesem było przejęcie w latach Atomredmetzoloto). Należy ono 2009-2013 kanadyjskiej firmy wy- 4.1. do państwowej koncernu Rosatom dobywczej Uranium One. W roku Wydobycie i produkcja uranu i początkowo skupiało wszystkie 2009 ARMZ nabył 17% akcji tej Rosja posiada znaczne ilości rud kopalnie uranu w Rosji, jak również firmy, w 2010 r. przejął za 610 mln uranu. Zasoby rozpoznane10 (ang. szereg wspólnych przedsięwzięć USD oraz część swoich zasobów Known Recoverable Resources) na w ramach WNP i poza jej granica- w Kazachstanie, 51% jej akcji jej terytorium przy koszcie wydoby- mi. W grudniu 2013 r. w ramach i w 2013 r. za kwotę 1,3 mld USD cia nieprzekraczającym 130 USD/ restrukturyzacji koncernu Rosatom nabył pozostałe udziały - stając kgU wynoszą ogółem 505.900 tU rozdzielono zarządzanie krajowymi się jej wyłącznym właścicielem. [7], co stanowi ok. 9% zasobów i zagranicznymi zasobami uranu. Wszedł w ten sposób w posiadanie światowych (5,9 mln tU). Rosyj- Firma ARMZ od tej pory kontroluje zagranicznych kopalni uranu nale- skie złoża uranu rozmieszczone tylko złoża i kopalnie krajowe, a do żących do tej firmy, które zlokalizo- są w czterech głównych rejonach nadzoru nad zasobami zagranicz- wane są w: wydobywczych: nymi powołano nowy podmiot – � Kazachstanie: Akdala, Inkai, Kara- 17 tau, Kharasan, Akbastau i Zarech- 2030 r. jest osiągnięcie 17 tys. tU nych nadmiernych zapasów HEU noye, rocznej produkcji uranu z kopalń (w tym dla celów militarnych). � USA: Willow Creek Project11, krajowych i zagranicznych. Uran pozyskiwany z przerobu � Australii: Honeymoon Uranium W przypadku, gdy rosnące zapo- wypalonego paliwa z reaktorów Project12. trzebowanie na uran (wraz z rozwo- WWER zawiera 1,1% U-235 i może W 2011 r. ARMZ przejął za kwotę jem energetyki jądrowej) przekroczy być następnie wykorzystywany do 1,16 mld USD australijską firmę wydobycie uranu z kopalń, brakują- produkcji paliwa jądrowego. Rosja wydobywczą Mantra Resources Ltd, ca ilość uranu może zostać pokryta przerabia wypalone paliwo pocho- która posiada prawa do eksploatacji ze źródeł wtórnych do których dzące z reaktorów WWER-440 złoża uranu Mkuju River zlokalizo- zalicza się: i BN-600 oraz reaktorów napę- wanego w Tanzanii. � Zgromadzone zapasy uranu (natu- dowych i badawczych. Uzyskany Ponadto ARMZ w latach 2008- ralny, LEU, HEU); RepU wykorzystywany jest następ- 2011 podpisał szereg umów � Odpady w procesie wzbogacania nie do produkcji świeżego paliwa i porozumień międzynarodowych uranu (uran zubożony – DU); dla reaktorów RBMK (eksploatowa- o współpracy, które mogą zapewnić � Uran z przerobu wypalonego nych jest 11 reaktorów tego typu). koncernowi Rosatom w przyszłości paliwa (RepU). W 2006 roku zużyto ok. 500 ton dostęp do zagranicznych złóż uranu Rosja zgromadziła strategiczne RepU do produkcji takiego paliwa. zlokalizowanych w: zapasy uranu, które zapewniają � Armenii – utworzenie w 2008 stabilne dostawy na potrzeby 4.2. r. wraz z ministerstwem energii energetyczne kraju. W 1991 roku Konwersja uranu i zasobów naturalnych Armenii zapasy te wynosiły ok. 200.000 Konwersja koncentratu uranowego wspólnego przedsiębiorstwa tU. Podczas kryzysu ekonomiczne- (yellowcake) do postaci sześcioflu-

wydobywczego Armenian-Russian go w latach 90. Rosja sprzedawała orku uranu UF6 prowadzona jest Mining Co. (ARMC); uran, aby utrzymać swój przemysł w zakładach zlokalizowanych w: � Mongolii – utworzenie w 2011 jądrowy i w roku 2010 wynosiły one � Siewiersku / Tomsk (Siberian r. wraz z MonAtom wspólnego jedynie 47.000 tU. Przewiduje się, że Chemical Combine, SCC) – główny przedsiębiorstwa wydobywczego wyczerpane zostaną w ciągu następ- obiekt, a także w Dornod Uranium; nych 10-15 lat. Obecnie wstrzy- � Angarsku / Irkuck (Angarsk � Namibii – porozumienie podpi- mano sprzedaż z tych zapasów Electrolysis & Chemical Combine, sane w 2010 r. z namibijską firmą strategicznych do kontrahentów AECC); wydobywczą Epangelo Mining zagranicznych, lecz nadal 3.000 tU � Glazovie / Udmurcja (Kiro- o współpracy w zakresie poszuki- rocznie jest czerpane na krajowe po- vo-Chepetsky Chemical Combine, wań, wydobycia i produkcji uranu. trzeby energetyki. Szacuje się, że do KCCC). Dzięki przejęciom dokonanym w roku 2020 pozostanie jedynie rezer- Całkowita wydajność zakładów latach 2010-13 Rosja umocniła swoją wa na sytuacje kryzysowe i ustanie konwersji wynosi ok. 25000 tU/ pozycję wśród liderów na światowym zasilanie rynku z tego źródła. rok. Rosatom zamierza dokonać rynku wydobycia i produkcji uranu. Zubożony uran, który powstaje konsolidacji tych zdolności poprzez Zagraniczne zasoby uranu będące w procesie wzbogacania uranu budowę nowego zakładu konwersji w posiadaniu Rosatomu cechują się mimo, że zawiera mniej uranu w Siewiersku i zamknięcie pozosta- wysoką efektywnością ekonomicz- U‑235 niż uran naturalny może łych dwóch obiektów. ną i posiadają jeden z najniższych podlegać ponownemu procesowi W zakładach Elektrostal / Mo- kosztów produkcji uranu w świecie. wzbogacania. Wymaga to jednak skwa prowadzona jest konwersja Średni koszt produkcji uranu z kopalń wykonania większej ilości pra- RepU pochodzącego z przerobu zagranicznych w 2013 r. wyniósł 42 cy rozdzielania (SWU) i staje się paliwa z reaktorów WWER-440 USD/kgU. ekonomicznie uzasadnione dopiero oraz w przeszłości przeprowadzono W 2014 r. roku rosyjskie spółki w przypadku znacznego wzrostu konwersję 960 ton niemieckiego wyprodukowały w kopalniach w Ro- cen uranu pozyskiwanego bez- i holenderskiego RepU zgromadzo- sji i w Kazachstanie łącznie 7849 tU pośrednio z kopalń. Rosja posiada nego w zakładach Sellafield w UK. ton uranu (3055 tU w Rosji) co daje nadmiar zdolności do wzbogaca- im czwarte miejsce w świecie wśród nia uranu, które przeznacza do 4.3. producentów uranu. przerobu zgromadzonego DU. Do Wzbogacanie uranu Jednym z celów zawartych roku 2013 zużyła 5,5 mln SWU na Zdolności Federacji Rosyjskiej w za- w strategii energetycznej Rosji do potrzeby rozcieńczania zgromadzo- kresie wzbogacania uranu wynoszą 18 Wykres 2. Rozpoznane światowe zasoby uranu [tU] o koszcie wydobycia < 130 USD/kgU [7]

1800000

1600000

1400000

1200000

1000000

800000

600000

400000

200000

0

RPA USA Rosja Niger Chiny Inne Kanada Namibia Brazylia Ukraina Australia Mongolia Bostwana Kazachstan Uzbekistan

Wykres 3. Wydobycie uranu na świecie w 2015 r. w tonach [8]

Kazachstan

Kanada

Australia

Niger

Rosja

Namibia

Uzbekistan

Chiny

USA

Ukraina

RPA

Indie

Czechy

0 5000 10000 15000 20000 25000 19 Wykres 4. Główni producenci uranu na świecie w 2015 r. w tonach [8]

Inni Paladin 11% KazAtomProm 2% Navoi 21% 4%

Rio Tinto 5%

BHP Billiton 5%

CNNC/CGN Cameco 5% 18%

ARMZ-U1H 13% Areva 16% KazAtomProm Cameco Areva ARMZ-U1H CNNC/CGN Mapa 2. BHP Billiton Rio Tinto Navoi Paladin Inni Mapa rosyjskich zasobów uranu [ARMZ, U1H)

Nowa Ziemia Elkon Lunnoye

Khiagda Olovskaya Dalur Gornoye Priargunsky

Kazachstan Mongolia USA, Wyoming Akbastan Powder River Basin Akdala Dornod Armenia Karatan ARMC Kharasan Sth Inkai Zarechnoye

Namibia SWA Tanzania Mkuju River

Australia Honeymoon

Zasoby Kopalnie czynne Nowe przedsięwzięcia Planowane zagraniczne i w budowie wydobywcze projekty

20 ok. 24 mln SWU/rok13 i pokrywają garsk International Uranium Enrich- jądrowego. Dostarcza ono takie ok. 45% globalnego zapotrzebowa- ment Centre (IUEC). W kolejnych paliwo do 76 reaktorów ener- nia na ten rodzaj usługi. Zlokalizo- latach do przedsięwzięcia kolejno getycznych w Rosji i 13 poza jej wane są w czterech obiektach: przystąpiły: Ukraina w 2010 r. granicami, jak również do 30 reak- � Nowouralsk / Swierdłowsk (Urals i Armenia w 2012 r. dzieląc udziały torów badawczych oraz reaktorów Electrochemical Combine, UECC); w następujący sposób: TVEL – służących do napędu okrętów � Zielenogorsk / Krasnojarsk 70%, Kazatomprom – 10%, Ukraina wojennych i floty lodołamaczy. (Electrochemical Plant, ECP); – 10% i Armenia – 10%. Centrum Zdolności TVEL do produkcji pali- � Siewiersk / Tomsk ma zapewnić udziałowcom spoza wa reaktorowego wynoszą 2500 t/ (Siberian Chemical Combine, SCC); Rosji gwarantowane dostawy ni- rok, co pokrywa 17% światowego � Angarsk / Irkuck (Angarsk skowzbogaconego uranu (LEU) dla zapotrzebowania. Zlokalizowane są Electrolysis & Chemical Combine, celów energetycznych bez dostępu one w następujących zakładach: AECC). do technologii jego wzbogacania. � Elektrostal / Moskwa (Maschino- Zakłady te od 2011 r. zarządza- IUEC oferuje zarówno komercyjne stroitelny Zavod - Elemash, MSZ); ne są przez przedsiębiorstwo JSC usługi wzbogacania jak i gotowy � Nowosybirsk / Syberia (Chemical TVEL wchodzące w skład koncernu uran LEU. TVEL wystąpił z ofertą Concentrates Plant, NCCP); Rosatom. Wszystkie zakłady w Rosji zakupu udziałów w tym centrum � Glazov / Udmurcja (Chepetsky do wzbogacania uranu wykorzystują do innych państw: RPA, Wietnamu, Mechanical Plant, CMP). metodę wirówek gazowych i po- Bułgarii, ZEA i innych. Docelowo Zakłady NCCP w Nowosybirsku siadają zainstalowane nowoczesne zamierza on zachować jedynie 51% produkują głównie paliwo do reak- urządzenia 8 i 9 generacji. Technolo- udziałów w tym przedsięwzięciu. [9] torów WWER-440 i 1000 (w tym gia ta opracowana została w instytu- dla Chin14). Są to nowoczesne cie VNIPIET z St. Petersburga, a urzą- 4.4. zestawy typu TVSA, TVS-2006, dzenia produkowane są w zakładach Dekonwersja uranu TVS-T, TVS-2M o poprawionych Kovrov Mechanical Plant (KMP) oraz W zakładach Electrochemical Plant parametrach umożliwiających Urals Gas Centrifuge Plant (UZGT) (ECP) w Zielenogorsku w grudniu zwiększenie stopnia wypalenia (do w Nowouralsku. 2009 roku uruchomiono instala- 65 MWd/kgU) i wydłużenie okresu Zakłady UECC w Nowouralsku cję do przeprowadzania procesu pomiędzy przeładunkiem (kampanii) posiadają zdolność wzbogacania przekształcania zubożonego uranu paliwa do 20 miesięcy. Paliwo to uranu do 30% U-235 przeznaczo- (depleted uranium, DU), powsta- umożliwia także pracę elektrowni nego dla reaktorów badawczych jącego jako odpad (tails) z linii w systemie nadążnym wraz ze i prędkich (BN). Pozostałe zakłady wzbogacania, z postaci sześcioflu- zmianą obciążenia sieci (do 25% wzbogacają uran do 5% U-235. orku UF6 (agresywnego chemicznie zmian mocy nominalnej). Zakłady UECC podobnie jak i ECP i silnie trującego) do tlenku uranu Obok paliwa jądrowego zakłady wzbogacają także zubożony uran U3O8, który jest stabilny chemicznie NCCP są największym na świecie o zawartości 0,25-0,4% U-235 i łatwy do dalszego przechowywa- dostawcą wodorotlenku litu Li-7 (będący odpadem z procesu wzbo- nia lub wykorzystania. Jako produkt (LiOH) klasy jądrowej (o czystości gacania) do zawartości 0,7% (usługę uboczny powstaje fluorowodór HF, 99,99%), stosowanego w prze- taką wykonywano w przeszłości który wykorzystywany jest ponow- myśle jądrowym do stabilizacji m.in. na zlecenie firm Urenco nie w procesie konwersji uranu. kwasowości i zapobiegania korozji i Areva). Rosyjskie zakłady ECP zaprojek- w systemach chłodzenia reaktorów Zakłady SCC w Siewiersku są towano na wzór zakładów Arevy PWR15. Zakłady te pokrywają do również w stanie wzbogacać uran W2 w Pierrelatte i wyposażone są 80% globalnego zapotrzebowania pochodzący z przerobu wypalo- głównie w sprzęt firm zachodnich. na ten materiał. W czerwcu 2014 nego paliwa (RepU). Dokonywano r. podpisano trzyletni kontrakt na tego w latach 1991-2001 na zle- 4.5. dostawy wodorotlenku litu do Chin. cenie Arevy oraz w latach 2001- Produkcja paliwa Modernizacja wyposażenia, jaką do- 2009 przerabiano uran pochodzący konano w latach 2012-13 pozwoli z brytyjskich zakładów w Sellafield. 4.5.1. na podwojenie produkcji Li-7 i sta- W zakładach AECC w Angarsku Paliwo uranowe nie się ona dla zakładów dodatko- utworzono w 2007 r. wspólnie Przedsiębiorstwo JSC TVEL oprócz wym towarem eksportowym. z Kazachstanem międzynarodowe wzbogacania uranu zajmuje się Zakłady MSZ Elemash produku- centrum wzbogacania uranu An- także produkcją uranowego paliwa ją paliwo zarówno dla rosyjskich 21 jak i zachodnich reaktorów. We certyfikat jakości na produkcję rur, reaktora BN-800 uruchomionego współpracy z Simensem i Arevą z których zbudowane są kanały w Biełojarsku i kolejnych reaktorów opracowano nowy typ paliwa ciśnieniowe w tych reaktorach. prędkich. Paliwo to zawiera do 30% TVS-K (KVADRAT o przekroju kwa- Umożliwia to startowanie firmy plutonu. Budowa zakładów trwała dratowym), które spełnia wszystkie TVEL w przetargach na dostawę 2,5 roku i jej koszt wyniósł nieco europejskie normy jakościowe i jest takich kanałów nie tylko do Kanady ponad 200 mln USD. Przewidy- stosowane w zachodnich reakto- ale również do Argentyny, Rumunii, wana wydajność 60 t/rok (400 rach PWR i BWR16. W maju 2016 r. Indii, Korei, Chin i innych państw, zestawów paliwowych) wystarczy firma TVEL podpisała porozumienie które eksploatują reaktory typu do zasilania pięciu takich obiektów. z amerykańskim koncernem Global CANDU. W zakładach we wrześniu 2014 Nuclear Fuel Americas (GNF-A) r. wyprodukowano dwie próbne o współpracy przy wprowadzaniu 4.5.2. partie (10 i 20 kg) paliwa MOX paliwa TVS-K na rynek USA. Ma Paliwo MOX dla reaktora BN-800. Na potrze- być ono produkowane w zakładach W roku 2007 podjęto w Rosji by produkcji paliwa MOX w tych GNF-A w Wilmington. [10] decyzję o rozpoczęciu procesu zakładach zostało zaprojektowane W zakładach MSZ wytwarzane wytwarzania paliwa MOX, w któ- i wykonane przez firmę Nikim-A- jest także paliwo do reaktorów rym mają być wykorzystywane tomstroy (filię Rosatomu z siedzibą badawczych i napędowych. produkty pochodzące z przerobu w Moskwie) specjalne urządzenie W listopadzie 2015 r. w zakładach wypalonego paliwa opartego na do zdalnego spawania zestawów MSZ wyprodukowano próbne pa- technologii elektrometalurgicz- paliwowych, zmniejszające naraże- liwo ETVS-12 i ETVS-13 z prętami nej (pyroprocessing) i technologii nie robotników na oddziaływanie paliwowymi o zwiększonej średnicy, produkcji vibropack opracowanych wysokowzbogaconego paliwa które przeznaczone ma być do w State Scientific Centre - Rese- MOX. W dalszej perspektywie za- zasilania reaktora prędkiego BREST- arch Institute of Atomic Reac- kłady MCC będą wytwarzać granul- -OD-300 budowanego w ramach tors (RIAR) w Dimitrowgradzie / ki MOX przeznaczone do produkcji projektu „Прорыв” w Siberian Ulianowsk. paliwa metodą vibropack w zakła- Chemical Combine w Siewiersku. W październiku 2015 r. roku dach RIAR. Granulki MOX zawierać Rozpoczęcie seryjnej produkcji tego na terenie kombinatu Mining and będą tlenek plutonu pochodzącego paliwa przewidywane jest na rok Chemical Combine (MCC) w Żelez- z zapasów cywilnych, metaliczny 2017. [11] nogorsku / Krasnojarsk uruchomio- pluton pochodzący z zapasów mili- Stop cyrkonu, z którego produko- no zakłady produkcji paliwa MOX tarnych i uran zubożony. wane są koszulki paliwowe wytwa- - MOX Fuel Fabrication Facility Od roku 1993 w zakładach rzany jest w zakładach CMP Glazov. (MFFF), w których produkowane w Oziorsku17 produkowana jest Zakłady te otrzymały również od będzie paliwo pastylkowe (zbudo- niewielka ilość pastylkowego paliwa kanadyjskiej firmy CANDU Energy wane z pastylek paliwowych) dla MOX przeznaczonego do zasilania

Fotografia 1. Paliwo MOX typu TVS-4 dla reaktorów BN-600 i BN-800 Źródło: Rosatom 22 reaktorów BN-350 i BN-600 (40 eksperymentalnie paliwo tego typu z DAE firma TVEL dostarcza rów- zestawów paliwowych rocznie). w bloku EJ Bałakowo 3 w czerwcu nież paliwo jądrowe do reaktorów Zakład będzie dostarczał również 2016 r. [13] WWER eksploatowanych w EJ paliwo niezbędne do rozruchu Kudankulam, a także dla reaktorów reaktora BN-800. W przyszłości na 4.5.3. PHWR w EJ Rajasthan. terenie tego obiektu ma powstać Zagraniczni odbiorcy paliwa nowy zakład produkcji paliwa MOX Wysokiej jakości paliwo jądrowe 4.6. o zwiększonej gęstości na bazie oferowane przez zakłady TVEL Bank paliwa jądrowego azotków o przewidywanej wydaj- pozwoliło mu na wejście na świato- W grudniu 2010 r. MAEA oficjalnie ności 14 t/rok. Planowany termin wy rynek i odgrywanie znacznej roli certyfikowała utworzenie w rosyj- uruchomienia – 2018 rok. w sieci dostaw tego paliwa. W chwili skich zakładach wzbogacania uranu Kolejnym zakładem, w którym ma obecnej TVEL wraz z amerykańską w Angarsku pierwszego między- być produkowane paliwo MOX są firmą Global Nuclear Fuel z udziałem narodowego banku paliwa jądro- zakłady Siberian Chemical Com- w wysokości 17% zajmują trzecie wego18. W ramach tego projektu bine (SCC) w Siewiersku/Tomsku. miejsce wśród dostawców paliwa zgromadzony został zapas 120 ton We wrześniu 2014 r. zakończono jądrowego na świecie (AREVA – niskowzbogaconego uranu (LEU) tu testy paliwa MOX typu TVS-4 30%, Westinghouse – 30%). Do w postaci sześciofluorku uranu opartego o azotki uranu i plutonu roku 2030 TVEL planuje podwoić wzbogaconego do wartości 2-5% - przeznaczonego do zasilania re- ten udział. W tym celu aktywnie U-235. Zgromadzone zasoby paliwa aktorów BN-600 i BN-800. Paliwo uczestniczy w międzynarodowych w tym międzynarodowym banku to cechuje się większą stabilnością przetargach i w ostatnim okresie będą mogły być w każdej chwili radiacyjną, która umożliwia wy- uzyskał szereg kontraktów na dosta- sprzedane dowolnemu państwu na- dłużenie okresu kampanii reaktora wę paliwa m.in. do: leżącemu do MAEA, które miałoby i zwiększenie jego efektywności. � EJ Temelin (Czechy) w 2009 r.; kłopoty z zaopatrzeniem w paliwo Niewielka instalacja do badań � EJ Ringhals (Szwecja) w 2012 r.; jądrowe. Zapasy LEU mają zagwa- i produkcji paliwa MOX znajduje się � EJ Tianwan (Chiny) w 2013 r.17; rantować nieprzerwane, niezależne na terenie instytutu RIAR w Dimi- � EJ Hanhikivi (Finlandia) w 2013 r. od żadnych czynników politycznych trowgradzie, w której stosowana � EJ Paks (Węgry) w 2014 r., dostawy takiego paliwa. Uzyskana jest własna technologia VMOX a także na dostawę paliwa do gwarancja ma zachęcić państwa (Vibropacked MOX). Instalacja ta reaktorów badawczych w Czechach, rozwijające energetykę jądrową do ma zostać wykorzystana do zasi- Holandii i Uzbekistanie. niepodejmowania prac związanych lania reaktora BN-800 w począt- TVEL zaopatruje w paliwo także z samodzielną produkcją paliwa kowym okresie jego pracy oraz we wszystkie reaktory radzieckiej jądrowego. Zwiększona w ten spo- współpracy z Francją, USA i Japonią konstrukcji działające na terytorium sób zostanie odporność jądrowego do likwidacji zapasów plutonu Ukrainy, Czech, Bułgarii, Węgier cyklu paliwowego na nieproliferację militarnego. i Słowacji. W marcu 2015 r. TVEL broni jądrowej – co jest statutowym Na potrzeby reaktorów WWER zawarł kolejny kontrakt z Indian De- zadaniem MAEA. opracowano w G. Khlopin Radium partament of Atomic Energy (IDAE) Institute w Petersburgu paliwo na dostawę pastylek paliwowych ze 4.7. REMIX (Regenerated Mixture). Jest wzbogaconego uranu do zakładów Przerób wypalonego paliwa [11] ono produkowane bezpośrednio Nuclear Fuel Centre w Hyderabad, Rosja przyjęła politykę zamkniętego z nierozdzielonej mieszaniny uranu które mają być wykorzystywane cyklu paliwowego i wykorzysty- i plutonu odzyskanego w proce- do produkcji paliwa dla EJ Tarapur. wania uranu oraz plutonu odzy- sie przerobu wypalonego paliwa Rosja dostarcza komponenty do skiwanych w procesie przerobu (RepU, RepPu) uzupełnionego produkcji paliwa jądrowego dla wypalonego paliwa do produkcji niskowzbogaconym (16%) uranem indyjskich reaktorów typu BWR już paliwa MOX i dla reaktorów RBMK. (LEU). Paliwo to będzie mogło być od roku 2000. Reaktor w EJ Tarapur Niemniej jednak osiągnięcia na wielokrotnie przerabiane i zała- o mocy 150 MWe został skonstru- tym polu nie są zbyt imponujące dowywane do reaktorów WWER- owany przez firmę General Electric bowiem w 2011 r. zaledwie 16% zu- 1000. Jego zastosowanie pozwoli i jest eksploatowany przez Nuclear żytego paliwa podlegało procesowi zmniejszyć o 20% zapotrzebowanie Power Corporation of India. Rozpo- recyklingu. Rosatom przewiduje na uran naturalny w tych reakto- czął wytwarzanie prądu w paździer- w swoich planach, że w 2020 r. rach. Rosatom planuje zastosować niku 1969. W ramach współpracy 100% paliwa będzie przerabiane. 23 W tym celu zamierza uruchomić Paliwo z reaktorów WWER- w Federacji Rosyjskiej przedsię- następujące projekty: 1000 z trzech rosyjskich, trzech biorstwo państwowe National � W kombinacie Mayak Chemical ukraińskich i bułgarskiej EJ jest Operator for Radioactive Waste Combine w Oziorsku - obiekt do obecnie wysyłane do zakładów Management (NO RAO) utworzone przerobu paliwa RT-1 zostanie MCC w Żeleznogorsku i tam w marcu 2012 roku. Działa ono zmodernizowany; przechowywane w centralnym w oparciu o ustawę Federal Law � W kombinacie Mining and Che- przechowalniku mokrym. Na on Radioactive Waste Manage- mical Combine (MCC) w Żelezno- terenie zakładów MCC powstaje ment przyjętą przez parlament gorsku / Krasnojarsk zbudowane centrum pilotażowe, w którym będą w 2011 r. Głównym zadaniem NO zostaną: demonstrowane różne innowacyj- RAO jest koordynacja na szczeblu a) zakład produkcji paliwa MOX ne technologie przerobu paliwa. krajowym gospodarki odpadami (MFFF) - 2015 r.; Początkowo będzie ono przerabiać promieniotwórczymi powstałymi b) pilotażowe centrum przerobu paliwo z reaktorów WWER-1000 zarówno w sektorze cywilnym jak paliwa (PDC) - 2016 r.; a następnie z reaktorów prędkich. i wojskowym. c) zakład RT-2 do przerobu paliwa Stanowić ono będzie pierwszą fazę Technicznymi aspektami zwią- WWER, RBMK i BN; budowy nowego zakładu przerobu zanymi z utylizacją odpadów d) suche przechowalniki wypalo- RT-2, które ma rozpocząć działanie promieniotwórczych zajmuje się nego paliwa. w 2024 roku i przerabiać paliwo przedsiębiorstwo RosRAO, które Przewiduje się, że do czasu osią- z reaktorów WWER, RBMK i BN. powstało w 2009 r. na bazie sieci gnięcia znaczących mocy do prze- Paliwo z reaktorów RBMK jest przedsiębiorstw Radon funkcjo- robu wypalonego paliwa w 2022 r. przechowywane na terenie elek- nującej w byłym ZSRR od 1958 r. zgromadzonych zostanie ok. 40000 trowni. W oczekiwaniu na decyzję RosRAO tworzy warunki fizyczne ton tego materiału. Będzie ono odnośnie jego dalszego przerobu do składowania odpadów pro- następnie spalane w reaktorach na terenie MCC w Żeleznogorsku mieniotwórczych i dysponuje prędkich. budowany jest przechowalnik siedmioma regionalnymi centrami W obiekcie RT-1 na terenie kom- suchy dla tego paliwa. [11] usuwania takich odpadów, w tym binatu Mayak w Oziorsku od roku W grudniu 2015 r. pod nadzorem m.in. w Rozboynik Bay na Dalekim 1971 przerabiane jest wypalone firmy TVEL przeprowadzono udany Wschodzie, gdzie składowanych paliwo z reaktorów WWER-440 eksperyment, mający na celu wy- jest ponad 70 reaktorów zdemon- z EJ Kola i Równe (Ukraina), BN- dzielenie z wypalonego paliwa pier- towanych z okrętów podwodnych. 600 z EJ Biełojarsk, reaktorów wiastków ameryku i kiuru oraz ich Paliwo ze zdemontowanych reak- badawczych oraz niektórych typów rozdzielenie, co stanowi kamień mi- torów napędowych w oczekiwaniu reaktorów napędowych okrętów lowy w procesie rozwoju zamknię- na przerób w zakładach Mayak podwodnych. W listopadzie 2015 r. tego cyklu paliwowego. W ekspe- w Oziorsku składowane jest na rozpoczęto również przerób wypa- rymencie brały udział: A A Bochvar terenie bazy Andreeva Bay na Płw. lonego paliwa uranowo-cyrkonowe- High-technology Research Institute Kola. go pochodzącego z reaktorów na- of Inorganic Materials, A N Frumkin Rosja nie posiada składowiska pędowych floty lodołamaczy19. Do Institute of Physical Chemistry w głębokich formacjach geologicz- przerobu paliwa wykorzystywana and Electrochemistry, Rosyjska nych przeznaczonego do składo- jest metoda PUREX i zakład posiada Akademia Nauk i zakład przerobu wania odpadów wysokoaktywnych wydajność 400 t/rok. Odzyska- paliwa Mayak. Wydzielony czysty (HLW) i wypalonego paliwa. Decyzja ny uran (2,6% wzbogacenia) jest ameryk (o zawartości kiuru poniżej o jego utworzeniu spodziewana jest następnie wykorzystywany do pro- 1%) będzie następnie dodawany do przed rokiem 2025. Jako poten- dukcji paliwa dla reaktorów RBMK, świeżego paliwa i spalany w reakto- cjalne miejsce takiego składowiska natomiast pluton jest składowany. rach prędkich. Usunięcie ameryku przyjęto w listopadzie 2013 r. Niż- Odpady wysokoaktywne podlegają z wypalonego paliwa pozwoli na niekański Masyw Granitowy w Kraju procesowi zeszklenia (witryfikacji) zmniejszenie jego szkodliwego Krasnojarskim20, jego otwarcie i także są składowane. Do 2015 r. oddziaływania na otoczenie. przewidywane jest na rok 2035. zakład ma zostać zmodyfikowany W chwili obecnej powstaje tam na i przystosowany do przerobu paliwa 4.8. Postępowanie z odpadami głębokości 500 m podziemne labo- pochodzącego także z reaktorów promieniotwórczymi ratorium mające ustalić możliwość WWER-1000. Za gospodarkę odpadami pro- składowania HLW w tych pokładach mieniotwórczymi odpowiada 24 granitu. Laboratorium ma zostać z okrętów podwodnych w rejonie Kolejnym etapem będzie instalacja uruchomione w roku 2024. Arktyki oraz obsługuje flotę lodoła- tego systemu na nowoczesnej Odpady nisko- i średnioaktywne maczy o napędzie atomowym. platformie cyfrowej, co ma nastąpić przechowywane są podobnie jak W marcu 2016 r. wypełniając pod koniec 2015 r. w innych państwach w płytkich warunki porozumienia zawarte- W kwietniu 2015 r. firma Atome- składowiskach powierzchniowych, go w 2013 r. pomiędzy RosRAO nergomash (AEM) zaprezentowała których jest ponad 16 i są roz- i włoską firmą Fincantieri przeka- pojemniki do transportu i suchego mieszczone na całym terytorium zano stronie rosyjskiej pływającą przechowywania wypalonego pali- Rosji (m.in. Sosnowy Bór, Glazov, platformę transportową Itarus, wa rodzimej konstrukcji TUK-146. Gatchina, Nowoworoneż, Kiro- która służyć ma do transportu prze- Nowe kontenery po załadowaniu wo-chepetsk, Murmańsk, Sarov, działów reaktorowych atomowych ważą 137 ton i w porównaniu do Saratów, Bilibino, Krasnokamiensk, okrętów podwodnych demonto- obecnych projektów można w nich Zielonogorsk, Siewiersk, Dimitro- wanych przez Marynarkę Wojenną pomieścić 1,5 razy więcej zesta- wgrad, Angarsk, Udomlya). FR. Platforma ma nośność 3000 wów paliwowych pochodzących Rosja przez wiele lat wykorzysty- ton i zdolność zanurzania się na głę- z reaktorów WWER-1000/1200, wała również metodę składowania bokość 24,5 m podczas załadunku a także umożliwiają one przecho- odpadów nisko- i średnioaktywnych transportowanego elementu ka- wywanie paliwa z reaktorów pręd- w głębokich (300-1500 m) od- dłuba okrętu podwodnego. Będzie kich. Testy pojemników TUK-146 wiertach (Siewiersk, Żeleznogorsk ona kursować pomiędzy miejscem zostały przeprowadzone zgodnie i Dimitrowgrad). Były to odpady składowania kadłubów w Sayda z normami Międzynarodowej Agen- ciekłe pochodzące głównie z prze- Bay i stocznią remontową Nerpa na cji Energii Atomowej. Sprawdzono robu paliwa. W listopadzie 2013 r. Płw. Kola. [16] je pod kątem mikropęknięć poprzez w przyjętym planie rozmieszczenia W lutym 2015 roku firma napełnianie azotem oraz helem. składowisk odpadów zidentyfiko- skonstruowała Testy obejmowały również upadek wano dwa takie aktywne obiekty i uruchomiła dla RosRAO unikatową pojemników z wysokości 9 metrów, w rejonie: Dimitrowgrad / Ulja- ruchomą instalację do przerobu pod kątem 25° – pozycji, w której nowsk i Żeleznogorsk / Krasnojarsk. odpadów niskoaktywnych (LLW), są narażone na najwięcej uszko- RosRAO ściśle współpracuje które stanowią zasadniczą część dzeń. Następnie beczki ponownie w zakresie bezpiecznego składowa- odpadów powstałych podczas zrzucano na przedmioty o ostrych nia odpadów z międzynarodowymi likwidacji obiektów jądrowych. krawędziach. Wyniki pokazują, że organizacjami takimi jak: MAEA, US Wyniki pracy tej pilotażowej insta- zewnętrza powłoka pojemnika do- Departament of Energy (DOE) czy lacji będą podstawą do podjęcia znała znacznych uszkodzeń, jednak American Nuclear Society i planuje decyzji o jej zastosowaniu w innych jego zawartość pozostała w nie- w przyszłości eksportować swoje obiektach jądrowych. Główną naruszonym stanie. Model kasety usługi na rynku globalnym. cechą instalacji jest jej mobilność paliwowej użyty w testach, był W ramach inicjatywy Global (zamontowana została w kontene- łatwy do wyciągnięcia z pojemnika Partnership, z jaką wystąpiły rze) i szybki przerób we wskazanym i nie wykazał żadnych deformacji. w roku 2002 państwa G8 Rosja rejonie, co pociąga za sobą brak W roku 2015 zakończono re- zawarła w 2003 r. porozumienie konieczności transportu odpadów kultywację Jez. Karaczaj w rejonie z Włochami w sprawie współpra- do miejsca przerobu. Instalacja ma zakładów przerobu paliwa PA May- cy przy demontażu atomowych przerabiać 250 m3 odpadów rocznie ak, które służyło dotąd jako mokry okrętów podwodnych oraz bez- co pozwoli 2-3 krotnie zmniejszyć przechowalnik (zbiornik 9) ciekłych piecznym składowaniu odpadów ich ilość. wysokoaktywnych odpadów promieniotwórczych i wypalonego Na początku 2015 roku Rosja promieniotwórczych powstających paliwa. wprowadziła także zautomatyzowa- przy produkcji plutonu dla celów W 2011 r. we Włoszech zbudo- ny system kontroli oraz rejestracji militarnych. W ZSRR, podobnie wano dla potrzeb firmy Atomflot substancji promieniotwórczych do innych państw nuklearnych, po specjalistyczny statek Rossita i odpadów, do którego włączono II wojnie światowej trwał wyścig przeznaczony do transportu paliwa już ponad 2000 instytucji. Pozwala zbrojeń jądrowych, podczas którego jądrowego i odpadów promie- on na automatyczny zbiór informa- przykładano małą wagę do pro- niotwórczych. Przewozi on do 720 cji nt. stanów posiadania, produkcji, blemu postępowania z odpadami ton paliwa i odpadów ze zdemonto- przekazywania, przerobu i przygo- promieniotwórczymi powstającymi wanych reaktorów pochodzących towania do składowania odpadów. w wojskowych programach pro- 25 Mapa 2. Rozmieszczenie obiektów cyklu paliwowego Federacji Rosyjskiej

Gatchina PNPI Reaktor PIK

Moskwa Inst. Kurczatowa NIKIET VNIIAES NOWA ZIEMIA

Obnińsk FEI Reaktory AM-1, BR-10

Elektrostal MSZ ELKON Produkcja paliwa UO Elkon 2 Lunnoye Dimitrowgrad TRANS-URAL RIAR Dalur Reaktory BOR-60, MBIR,SVBR-100 Przerób paliwa Produkcja paliwa MOX VITIMSKY Składowanie odpadów Khiagda

Glazov Nowouralsk Nowosybirsk TRANS-BAJKAŁ NCCP CMP UECC Priargunsky Konwersja uranu Wbogacanie Produkcja Gornoye uranu paliwa UO2 Produkcja paliwa UO2 Olovskaya

Oziorsk Siewiersk Żeleznogorsk Zielenogorsk Angarsk Rejon wydobycia uranu CC Mayak SCC MCC ECP AECC Przerób paliwa Front-end cyklu paliwowego Konwersja uranu Przerób paliwa Wzbogcanie uranu Konwersja uranu Produkcja Wzbogacanie uranu Produkcja paliwa MOX Dekonwersja uranu Wzbogacanie uranu paliwa MOX Produkcja paliwa Przerób paliwa Centralny przechowalnik Składowanie odpadów paliwa Back-end cyklu paliwowego Reaktor BREST-300 Składowanie odpadów

Ośrodki badawcze

dukcji broni jądrowej. W latach nym promieniotwórczo miejscem 4.9. 1949-51 wysokoaktywne odpady na Ziemi. W jeziorze zgromadzony Likwidacja obiektów jądrowych ciekłe zrzucano bezpośrednio został materiał promieniotwórczy Program likwidacji elektrowni do rzeki Tiecza, w późniejszych o aktywności 4,44 EBq21 zawiera- i innych obiektów jądrowych nad- latach aż do roku 1956 do tego jący niebezpieczne izotopy takie zoruje Rostechnadzor, który pełni celu wykorzystywano kaskadę jak: cez-137 i stront-90. Zale- rolę rosyjskiego dozoru jądro- pobliskich naturalnych zbior- gają one na głębokość do 3,4 m wego. Obecnie demontowanych ników wodnych (w tym Jez. i w roku 1990 poziom promienio- jest sześć cywilnych reaktorów. Karaczaj). W latach 60. jezioro wania w rejonie zrzutu odpadów Są to: eksperymentalne reaktory zaczęło wysychać i w roku 1968 do jeziora wynosił 6 Sv/h. [13] LWGR w Obnińsku i Białojar- na skutek panującej suszy wiatr Do końca 2015 roku powierzch- sku (prototypy RBMK), VK‑50 przeniósł pył promieniotwórczy nię jeziora ostatecznie odizolowa- w Dimitrowgradzie (Melekeszu) z powierzchni suchego jeziora no od otoczenia za pomocą skał i WWER-440 w Nowoworoneżu. i skaził olbrzymie obszary terenu i bloków betonowych. W ciągu Usunięto już z nich paliwo i ocze- powodując katastrofę ekologicz- kolejnych lat zostanie ono pokryte kują one następnie na demontaż ną. W latach 1978-86 jezioro warstwami ziemi nieprzepuszcza- wyposażenia. We wrześniu pokryto za pomocą 10000 jącymi wody. Projekt uszczelnie- 2015 r. ukończono demontaż bloków betonowych, które miały nia Jez. Karaczaj realizowany był pierwszego z nich – reaktora El-2 zapobiegać dalszemu podrywaniu w ramach programu rządowego typu LWGR. Paliwo z reakto- suchych osadów dennych. Wg „Nuclear and Radiation Safety for rów w Nowoworoneżu zostało ocen ekspertów amerykańskich 2008-2015.” i pochłonął dotych- przewiezione do centralnego (Worldwatch Institute) rejon Jez. czas 275 mln USD. składowiska w Żeleznogorsku Karaczaj jest najbardziej skażo- i ma być przerobione za ok. 10 26 lat. Paliwo z Białojarska pozostało produkcji plutonu dla celów szczelnymi sarkofagami. na miejscu z powodu braku tech- militarnych. Trzynaście takich Oprócz reaktorów energetycz- nologii jego przerobu. reaktorów, z których ostatni wy- nych i produkcyjnych, jak dotąd W 2010 roku na obszarze łączono w kwietniu 2010 roku, likwidacji uległy także reaktory Siberian Chemical Combine działało w Oziorsku (5), Siewier- pochodzące z lodołamaczy (SCC) w Siewiersku powstało sku (5) Żeleznogorsku (3). Paliwo atomowych Lenin, Sibir i Arktika pilotażowe centrum demon- usunięte z tych reaktorów prawie oraz statku pomocniczego do tażu reaktorów grafitowych w całości zostało przerobione przewozu paliwa Lepse. Pilot Demonstration Center for w zakładach Mayak w Oziorsku Decommissioning of Uranium- i SCC w Siewiersku. Według -Graphite Reactors (PDC UGR), przyjętego planu reaktory te nie które w przeszłości służyły do będą demontowane, lecz pokryte

9. RepU pochodzi z przerobu wypalonego torach IV Gen. z mieszaniną stopionych soli są rozproszone w matrycy aluminiowej paliwa z reaktora BN-600, WWER-440 oraz (molten salt reactors, MSRs). Li-7 występuje i jest ono przerabiane w zakładach RT‑1. reaktorów napędowych i badawczych. jako produkt uboczny w procesie wzbogaca- Przechowywane jest jednak, nieprodukowane 10. Zasoby rozpoznane (zidentyfikowane) nia izotopowego Li-6, który jest wykorzysty- już obecnie, wypalone paliwo pochodzące obejmują zasoby racjonalnie pewne (ang. wany do budowy ładunków termojądrowych. z 20 rdzeni lodołamaczy klasy Arktika, któ- Reasonably Assured Resources - RAR) i zaso- 16. Współpracę zakładów MSZ z Arevą re jest wzbogacone do 90% i zbudowane by przypuszczalne (ang. Inferred Resources zapoczątkowano w 1994 r. i dotyczyła ona z koszulek cyrkonowych. Z uwagi na brak - IR). głównie stosowania do produkcji paliwa odpowiedniej technologii paliwo to dotych- 11. Złoża te stanowią ok. 20% amerykańskich uranu pochodzącego z francuskich zakładów czas nie było przerabiane i składowano je zasobów uranu i w związku z tym transakcja przerobu paliwa zmieszanego z rosyjskim w przechowalnikach. przejęcia firmy Uranium One musiała uzyskać HEU. Obecnie 10 zachodnich reaktorów 20. Pierwotnie ostateczne składowisko w głę- aprobatę amerykańskiego komitetu ds. inwe- PWR i BWR (Szwecja, Szwajcaria, Niderlandy, bokich formacjach geologicznych zamierzano stycji zagranicznych (Committee on Foreign Niemcy i UK) stosuje paliwo produkowane zlokalizować na Płw. Kola, następnie w 2003 Inwestment) złożonego z przedstawicieli w zakładach MSZ. roku zaproponowano Krasnokamiensk różnych agencji rządowych odpowiedzialnych Wyprodukowanie 1 tony paliwa z uranu w regionie Czita. Propozycja Niżniekańskiego za bezpieczeństwo narodowe. odzyskanego w procesie przerobu wypalonego Masywu Granitowego została przedstawiona 12. Od roku 2013 z uwagi na niskie ceny paliwa wymaga użycia 35 kg HEU o wzboga- w roku 2008 i po przeprowadzeniu publiczne- uranu jego wydobycie w kopalni Honeymoon ceniu 90% w U-235. Przy wydajności zakładu go wysłuchania w czerwcu 2012 r. zatwier- było wstrzymane i we wrześniu 2015 r. ok. 200 zestawów paliwowych rocznie (ok. dzona w roku 2013. projekt ten został odsprzedany australijskiej 100 ton) jest on w stanie zlikwidować 3,5 21. Bekerel (Bq) – jednostka miary aktywności firmie wydobywczej Boss Resources. tony HEU. Do 2009 r. TVEL wyprodukował promieniotwórczej w układzie SI 13. Wydajność procesu wzbogacania mie- 2000 zestawów paliwowych, co umożliwiło 1EBq – eksa (trylion) bekereli = 1018 Bq. rzy się w jednostkach pracy rozdzielania zmniejszenie nagromadzonego rosyjskiego Bekerel (Bq) jest bardzo małą jednostką, (Separative Work Unit - SWU). Jest to złożona zapasu HEU o 35 ton. dlatego w praktyce często używane są jej funkcja ilości przetworzonego uranu i uzyska- 17. Jiangsu Nuclear Power Corporation wielokrotności: kBq, MBq, GBq oraz TBq. Na nego stopnia jego wzbogacenia oraz poziomu i China Nuclear Energy Industry Corporation przykład aktywność naturalnego promie- zubożenia odpadów. Ma ona wymiar masy podpisały kontrakt o wartości ok. 1 mld USD niotwórczego izotopu potasu 40K w ciele i wyraża się w kg SWU. Przedstawia ona ilość z firmą TVEL na dostawę do roku 2025 pali- ludzkim wynosi średnio około 4 kBq, a więc energii zużywanej do wzbogacenia do pewne- wa jądrowego (rdzeń pierwotny oraz 6 przeła- 4000 rozpadów na sekundę. Bomba jądrowa go poziomu danej ilości uranu wyrażonej w kg. dunków) dla budowanych przez Rosję bloków użyta w Hiroszimie o mocy 14 kt wydzieliła Przyjmuje się, że do wyprodukowania roczne- 3 i 4 w EJ Tianwan. Porozumienie uwzględnia substancje promieniotwórcze o aktywności go zapasu paliwa dla typowego lekkowodnego także dostawę komponentów, które umożli- około 8·1024 Bq reaktora energetycznego o mocy 1 GWe wią Chinom produkcję paliwa dla wszystkich 22. BOR-60 jest obecnie jedynym na świecie wymagane jest ok. 140 000 kg SWU. czterech bloków elektrowni. działającym reaktorem prędkim przeznaczo- 14. W listopadzie 2013 r. TVEL wysłał paliwo 18. Porozumienie w sprawie utworzenia nym do celów badawczych. Uruchomiony TVS-2M przeznaczone do załadunku 1 bloku międzynarodowego banku paliwa jądrowego w 1969 r. ma zostać wyłączony w 2020 r. w elektrowni Tianwan. Równocześnie chińskie MAEA podpisała z Rosją 29 marca 2010 r. W reaktorze tym na mocy porozumienia, jakie zakłady produkcji paliwa w Yibin pozytywnie Przewidywany zapas 120 ton LEU wystarczy RIAR zawarł w listopadzie 2015 r. z koreań- przeszły testy jakościowe i rozpoczęły produk- do dwukrotnego załadunku reaktora jądrowe- skim instytutem badawczym KAERI testowa- cję paliwa tego typu z komponentów rosyj- go o mocy 1GWe. ne będzie paliwo dla prototypowego reaktora skich dla 2 bloku w tej elektrowni. 19. Obecnie większość paliwa dla reaktorów prędkiego chłodzonego sodem o mocy 150 15. Oprócz tego Li-7 jest stosowany w postaci napędowych floty lodołamaczy jest typu MWe, który ma zostać uruchomiony w Rep. fluorku (LiF) jako składnik chłodziwa w reak- cermet, w którym cząsteczki tlenku uranu Korei w 2028 r. 27 5. Organy dozorowe, bezpieczeństwo jądrowe i ochrona radiologiczna, kultura techniczna

W Federacji Rosyjskiej obowiązu- i stworzenie podstaw prawnych uwolnienie 70-80 ton materiałów ją dwa podstawowe dokumenty do zabezpieczenia odpadów promieniotwórczych do otoczenia regulujące stosowanie energii promieniotwórczych i wypalonego i skażenie obszaru 23 000 km2, na jądrowej. Są to: paliwa nagromadzonych w okresie którym zamieszkiwało 270 000 � Federal Law on the Use of Ato- ZSRR. Większość nakładów finan- ludzi. Awarii nadano 6 stopień mic Energy (listopad 1995 r.); sowych (73%) skierowana będzie w siedmiostopniowej skali INES; � Federal Law on Radiation Safety na demontaż i likwidację nieczyn- � Siewiersk / Tomsk (6.04.1993 of Population (styczeń 1996 r.). nych reaktorów oraz wyburzanie r.): w zakładach wzbogacania ura- Są one uzupełnione o ustawy niewykorzystywanych obiektów nu podczas czyszczenia zbiornika parlamentarne dotyczące ochrony w rejonie PA Mayak, Siberian zawierającego materiały promie- środowiska (2002 r.) i gospodarki Chemical Combine, Angarsk Elec- niotwórcze nastąpiła eksplozja odpadami promieniotwórczymi trolysis i Chemical Complex No- połączona z rozerwaniem zbior- (2011 r.). vosibirsk Chemical Concentrates nika oraz uwolnieniem substancji Rolę niezależnego organu nad- Plant, które były wykorzystywane do otoczenia. Skażeniu uległo zoru nad programem jądrowym w programie broni jądrowej. Pozo- 120 km2 terenu. Awarii nadano 4 pełni Federal Ecological, Tech- stałe 20% skierowane zostanie na stopień w skali INES. nological & Atomic Supervisory budowę infrastruktury niezbęd- W wyniku wewnętrznych Service – Rostechnadzor. Insty- nej do przerobu i ostatecznego działań organizacyjnych i legisla- tucja ta reguluje sprawy bezpie- składowania wypalonego paliwa cyjnych, a także przy wydatniej czeństwa wszystkich obiektów i odpadów promieniotwórczych, pomocy merytorycznej ze strony jądrowych, wydaje zezwolenia 5% na monitoring i zapewnie- MAEA, WANO i USA DoE bez- na ich działanie oraz nadzoruje nie bezpieczeństwa jądrowego pieczeństwo obiektów jądrowych transport i rozliczenie materiałów i ochrony radiologicznej oraz 2% w Rosji uległo zdecydowanej jądrowych. Posiada uprawnienia na naukowe i technologiczne poprawie. W 1993 roku odnoto- inspekcyjne i prawo nakładania wsparcie tych procesów. wano 29 incydentów na poziomie kar finansowych na operatorów W przeszłości oprócz najwięk- 1 i wyższym skali INES, w 1994 obiektów i urządzeń jądrowych. szej awarii w historii energetyki było ich tylko 9, a do roku 2003 Posiada także uprawnienia jądrowej, która wydarzyła się 26 nie więcej niż 4. Znacznie zmniej- w dziedzinie ochrony środowiska kwietnia 1986 r. w Czarnobylu na szyła się także, do zaledwie kilku, i bezpieczeństwa eksploatacyjne- terytorium ZSRR miały miejsce liczba przypadków otrzymania go urządzeń technicznych. dwie poważne awarie jądrowe: przez pracowników dawki rocznej W listopadzie 2015 r. rząd � Oziorsk /Katastrofa kysztym- przekraczającej 20 mSv - co było rosyjski przyjął program celowy ska/ (29.09.1957 r.): na terenie za- nagminne w latach poprzednich. (FTP) w sprawie bezpieczeństwa kładu przerobu paliwa PA Mayak W następstwie awarii w Fuku- jądrowego i radiologicznego do nastąpiła awaria systemu chłodze- shimie przeprowadzono natych- roku 2030. Głównym zadaniem nia zbiornika z ciekłymi odpadami miastową ocenę wszystkich w tym okresie ma być rozwią- promieniotwórczymi i jego eks- bloków jądrowych eksploatowa- zanie sprawy odpowiedzialności plozja, w wyniku której nastąpiło nych w Rosji. Podobnego przeglą-

28 du (stress tests) dokonała także jednak większą uwagę zwraca goatom przeznaczył na ten MAEA. Potwierdziły one, że się na utrzymywanie niezawod- cel 530 mln USD i zakupił 66 elektrownie spełniają współ- nego zewnętrznego zasilania mobilnych generatorów diesla, czesne wymogi bezpieczeństwa elektrowni w wodę i energię 35 mobilnych zestawów pom- i nie wymagają wprowadzania elektryczną w różnych sytu- powych i 80 innych pomp. dodatkowych zmian. Niemniej acjach awaryjnych. Rosener-

29 6. Badania i rozwój technologii jądrowych

Głównym zadaniem stojącym oretical and Experimental Physics. wanej syntezy termojądrowej typu przed jednostkami badawczo- W roku 2016 w ramach opty- tokamak. -rozwojowymi jest zapewnienie malizacji i centralizacji wysiłków Petersburg Nuclear Physics In- bezpieczeństwa dostaw energii badawczych do ośrodka dołączono stitute (PNPI) związany z instytu- oraz budowanie bazy technologicz- jeszcze dwie instytucje: „Prome- tem Kurczatowa znajduje się w m. nej, która umożliwia Rosji eksport theus” Central Research Institute Gatchina / 45 km na płd. od St. technologii jądrowych. Prowadzi of Structural Materials i Research Petersburga. Na terenie instytutu ona nieprzerwanie od 60 lat szereg Institute of Chemical Reagents działa reaktor badawczy WWR-M programów badawczych obejmują- and High Purity Chemicals, które o mocy 18 MWt oraz budowany cych m.in. projektowanie reaktorów uprzednio podlegały Ministerstwu jest nowy reaktor PIK o mocy i paliwa jądrowego, bezpieczeństwo szkolnictwa i nauki. W lutym 2016 100 MWt. Krytyczność osiągnął jądrowe, gospodarkę odpadami r. Centrum Kurczatowa zawarło po- w 2012 r. i po jego oddaniu w 2015 promieniotwórczymi oraz zastoso- rozumienie z Rosatomem obejmu- r. będzie największym wysokostru- wanie radioizotopów w przemyśle jące wspólne działania w obszarze mieniowym reaktorem badawczym i medycynie. materiałów jądrowych, bezpie- w Rosji. Na jego bazie powstać ma W latach 2010-2012 rząd rosyjski czeństwa obiektów jądrowych, międzynarodowe centrum badań przeznaczył ponad 120 mld RUB na medycyny nuklearnej i radioterapii nad neutronami. badania związane z nową generacją oraz kontrolowanej fuzji termoją- State Scientific Centre - Research elektrowni jądrowych. Zidentyfiko- drowej i badań nad plazmą. Celem Institute of Atomic Reactors (RIAR wał trzy priorytety dla przemysłu tej współpracy ma być uzyskanie lub NIIAR) jest największym cen- jądrowego: w ciągu kilku najbliż- synergii działań na rzecz rozwoju trum badań jądrowych w Rosji. Zlo- szych lat - zwiększenie wydajności nowych i modernizacji istniejących kalizowany jest w m. Dimitrowgrad reaktorów lekkowodnych, w śred- technologii w energetyce jądrowej / Ulianowsk i posiada szeroką gamę niej perspektywie - rozwój zamknię- i sektorze transportu energii. reaktorów badawczych i ekspe- tego cyklu paliwowego opartego W ośrodku są projektowane m.in. rymentalnych, które umożliwiają o budowę rektorów prędkich oraz reaktory przeznaczone do napędu prowadzenie badań w obszarze w dłuższym okresie - opanowanie okrętów oraz zasilania pojazdów cyklu paliwowego i gospodarowania syntezy termojądrowej. kosmicznych, a także reaktory odpadami promieniotwórczymi, wysokotemperaturowe. Od 1995 oraz produkcję radioizotopów. Do 6.1. r. instytut koordynuje sprawy eksploatowanych reaktorów należy Ośrodki badań jądrowych związane z ewidencją i kontrolą m.in.: Głównym ośrodkiem realizującym oraz ochroną fizyczną materiałów � SM – wykorzystywany do pro- postawione wyżej zadania jest jądrowych. Testowane są nowe dukcji izotopów; utworzony w Moskwie w 1943 r. zestawy paliwowe z perspektywą � MIR – wykorzystywany do Russian Research Centre Kurcha- użycie toru w rektorach WWER- projektowania paliwa dla reaktorów tow Institute. W jego skład wcho- 1000. Od 1955 r. prowadzone są energetycznych i napędowych; dzą również: Petersburg Nuclear badania w zakresie fizyki plazmy � VK-50 – jedyny reaktor wrzący Physics Institute, Institute for High i fuzji jądrowej. Tutaj też powstało w FR – obecnie nieczynny i w trak- Energy Physics i Institute of The- pierwsze urządzenie do kontrolo- cie demontażu; 30 � BOR-6022 – eksperymentalny wykorzystując nowe wyposażenie wy ich bezpieczeństwa eksploatacji, reaktor prędki, ma zostać zastąpio- produkcji niemieckiej. Zamierza on niezawodności i efektywności. ny ok. 2020 r. przez reaktor prędki przejąć 20% światowej produkcji Eksploatowany na terenie chłodzony sodem o mocy 100-150 tego izotopu. W 2010 JSC Izotop kombinatu MCC w Żeleznogorsku MWt – MBIR, który ma służyć do podpisał umowę z kanadyjska firmą reaktor ADE-2 początkowo służył testów różnego rodzaju chłodziwa MDS Nordion, aby wykorzystywać do produkcji plutonu dla celów (ołów, ołów-bizmut, gaz, sód) i pra- jej biura zagraniczne do wejścia militarnych, jednak od 1995 r. jego cować w zamkniętym cyklu paliwo- na światowy rynek radioizotopów głównym celem stała się produk- wym wykorzystującym pilotażowy medycznych. cja energii cieplnej i elektrycznej. zakład przerobu paliwa metodą W lipcu 2014 r. RIAR otrzymał Doświadczenia z eksploatacji tego pyrochemiczną. Paliwo dla reaktora zezwolenie na budowę wielofunk- reaktora posłużyły następnie do MBIR ma pochodzić z przerobu pa- cyjnego laboratorium radiochemicz- przedłużenia okresu pracy reak- liwa z reaktora BOR-60. Wytwarza- nego Polyfunctional Radiochemical torów RBMK. Reaktor wyłączono ne ono będzie w specjalnej instalacji Complex (PRC), które przeznaczone po 46 latach niemal bezawaryjnej zbudowanej w oparciu o rodzimą ma być do badań nad cyklem pali- pracy. technologię VMOX (Vibropacked wowym reaktorów prędkich. Research & Development Institu- MOX)23 i zawierać 38% plutonu. Institute of Physics and Power te for Power Engineering (NIKIET) Program badań na tym reaktorze Engineering (FEI lub IPPE) miesz- z siedzibą w Moskwie prowadzi ma być otwarty dla współpracy czący się w Obnińsku eksploatuje od roku 2010 wspólnie z agencją międzynarodowej w ramach inicja- reaktor grafitowy wodny AM-1 badań kosmicznych Roskosmos tywy MAEA INPRO. o mocy 30 MWt, który w przeszło- badania nad zastosowaniem Na terenie ośrodka RIAR znajduje ści służył do badań nad projektem reaktorów jądrowych do budowy się największe laboratorium badań reaktora RBMK, a następnie do rakietowego silnika nuklearnego. materiałowych w Rosji wykorzysty- produkcji izotopów. FEI prowa- Prototyp takiego silnika ma zostać wane gównie do badań wypalonego dził także badania nad reaktorami zaprezentowany w 2018 r. NIKIET paliwa. Głównym zadaniem RIAR prędkimi i posiada reaktor BR-10 jest także zaangażowany wspól- w przyszłości ma być przerób takie- do prac nad reaktorami prędkimi nie z Luch Scientific Production go paliwa. chłodzonymi sodem. Służy on także Association (SPA Luch) z Podolska W ośrodku RIAR w 2017 roku ma do testowania wytrzymałości zesta- i białoruskim instytutem Joint również zostać uruchomiony 100 wów paliwowych, badań materiało- Institute for Power Engineering and MWe reaktor prędki chłodzony wych i produkcji izotopów. Nuclear Research (Sosny) z Mińska eutektyką ołowiowo-bizmuto- PA Mayak w Oziorsku jest obec- w projekt budowy małego przewoź- wą SVBR-100 pracujący w cyklu nie głównym centrum produkcji nego reaktora jądrowego. Projekt zamkniętym. Będzie to pierwszy radioizotopów. Do tego celu wyko- ten będzie czerpać z doświadczeń reaktor chłodzony ciekłym metalem rzystywane są dwa reaktory każdy Sosny w konstrukcji reaktora ciężkim wykorzystywany do pro- o mocy 1000 MWt (lekkowodny Pamir-630D przeznaczonego do dukcji energii elektrycznej. Ma być - Руслан z 1979 r. i ciężkowodny - zabudowy na samochodzie. Był reaktorem wielofunkcyjnym, stoso- Людмила z 1988 r.). W październi- to reaktor wysokotemperaturowy wanym także do celów grzewczych ku 2015 rozpoczęto prace kon- (HTR) o mocy 300-600 kWe z tlen- i do odsalania wody. strukcyjne nad nowym reaktorem kiem azotu (N2O4) jako czynnikiem W 2010 r. amerykańska firma wielofunkcyjnym, który zastąpi do roboczym napędzający turbinę TerraPower złożyła ofertę insty- roku 2023 te dwa reaktory. Oprócz gazową w cyklu Braytona. tutowi na prowadzenie badań produkcji radioizotopów ma on tak- próbek materiałowych i paliwa że dostarczać energię elektryczną. 6.2. po ich napromienieniu w plano- W m. Zarechny / Białojarsk Rozwój reaktorów lekkowodnych wanym do uruchomienia rektorze znajduje się Institute for Reactor Jak wspomniano wcześniej pod- z falą wędrującą (Travelling Wave Materials (IRM). stawowym reaktorem energetycz- Reactor, TWR). Nie doszło jednak All-Russian Scientific and Rese- nym eksploatowanym w Rosji jest do końcowego porozumienia w tej arch Institute for Nuclear Power obecnie reaktor WWER-1000 (AES sprawie. Plant Operation (VNIIAES) z siedzi- 91, 92). Pozostałe reaktory (RBMK, RIAR założył także spółkę bą w Moskwie zapewnia wsparcie VVER-440) będą sukcesywnie wy- z JSC Izotop do produkcji Mo-99 naukowe i techniczne dla działają- łączane ze względu na ich wiek. cych EJ głównie w zakresie popra- Reaktor ten podlega ciągłemu 31 procesowi modernizacji w kierunku ciśnieniowe (PWR). SCWR może nogorsku / Krasnojarsk. wydłużenia okresu eksploatacji, pracować w znacznie wyższych Paliwo MOX dla pierwszego zwiększenia mocy, niezawodności, temperaturach niż obecne reak- załadunku rdzenia reaktora wy- bezpieczeństwa (systemy pasyw- tory PWR czy BWR. Reaktory te produkowane zostało w instytucie ne), efektywności oraz zmniej- są obiecującymi zaawansowanymi NIIAR w Dimitrowgradzie - 40 szania ilości paliwa (i odpadów), systemami jądrowymi, dzięki ich z nich wykonano w oparciu o wła- a także kosztów i czasu budowy. wysokiej sprawności termicznej sną technologię VMOX, pozostałe W ramach tego procesu opraco- (ok. 45% w porównaniu do 33% wyprodukowano z pastylek MOX wane zostały ewolucyjne wersje wydajności obecnie działających pochodzących z zakładów PA May- reaktora: WWER-1200 (AES-2006) reaktorów lekkowodnych) i znacz- ak w Oziorsku. i WWER-TOI (typical optimized, nemu uproszczeniu konstrukcji. Projektem reaktora BN-800 with enhanced information), które zainteresowane są Chiny, które zaliczane są do Generacji III+. 6.3. podpisały w 2009 r. umowę w spra- Konstrukcje AES-2006 znajdują sie Reaktory prędkie [11] wie budowy dwóch reaktorów obecnie w różnych fazach budowy, Reaktory prędkie stanowią przełom tego typu w m. Sanming. Obecnie natomiast reaktory WWER-TOI technologiczny w energetyce Rosja i Chiny współpracują przy są planowane do budowy w ciągu jądrowej i Rosja jest w tym obszarze eksploatacji eksperymentalnego następnych 2-3 lat. światowym liderem. Do roku 2030 reaktora prędkiego chłodzonego W 2005 r. Rosatom planował planowane jest zainstalowanie sodem o mocy 65 MWt zbudowa- wprowadzenie jeszcze większej jed- mocy 14 GWe i 34 GWe do 2050 nego przy współudziale rosyjskich nostki - reaktora WWER-1500, lecz r. w reaktorach tego typu. Reaktor ekspertów w 2010 r. na terenie wycofał się z tego przedsięwzięcia prędki chłodzony sodem BN-800 instytutu energii jądrowej zlokalizo- w 2006 r. jeszcze przed ukończe- oddany do użytku w Biełojarskiej wanego w pobliżu Pekinu. niem prac projektowych. EJ w m. Zarzeczny / Swierdłowsk Kolejną wersją rozwojową sodo- Innymi typami rektorów WWER ma zastąpić działający tam rektor wych reaktorów prędkich będzie o wzmocnionych cechach bez- BN-600 i wykorzystywać paliwo reaktor BN-1200, który ma rozpo- pieczeństwa (reaktory pasywne), MOX zawierające zarówno pluton cząć produkcję energii elektrycznej które znajdują się obecnie w fazie reaktorowy (RGPu) jak i klasy zbro- w 2020 roku. Rosatom planuje projektowej są reaktory WWER- jeniowej (WGPu)24. Moc reaktora przedstawić go na forum między- 640, 600 i 300. Mają one stanowić ma wynosić 880 MWe, stopień narodowej inicjatywy Generation uzupełnienie oferty eksportowej wypalenia paliwa osiągać 70-100 IV International Forum (GIF) jako Rosji o reaktory pasywne, średniej GWd/t. Budowa tego obiektu projekt reaktora IV Gen. Planowana mocy należące do Gen. III+. została już ukończona, 27 czerwca moc ma wynosić 2900 MWt/1220 W ramach inicjatywy Generation 2014 r. osiągnął on stan krytycz- MWe, okres eksploatacji – 60 lat IV International Forum (GIF) biuro ności, a w dniu 10 grudnia 2015 r. i stopień wypalenia paliwa do 120 konstrukcyjne Gidropress opra- włączono go do sieci energetycz- GWd/t. Obok chłodzenia sodem cowało wstępny projekt reaktora nej. Obecnie pracuje na 25% mocy przewidywane jest zastosowanie do termicznego z wodą nadkrytyczną nominalnej (235 MWe). Sód do tego celu także ołowiu. Sprawność WWER-SKD (WWER-SCWR). chłodzenia reaktora dostarczyła termiczna ma osiągać 42 %, stopień Reaktory tego typu (Supercritical- w 2013 r. francuska firma MSSA powielania paliwa dochodzić do -Water-Cooled Reactor, SCWR) są Metaux Speciaux. Reaktor osią- 1,45. Koszt budowy takiej jednostki układami wykorzystującymi wodę gnie pełną moc w 2016 r. Obecnie ma być porównywalny z kosztami w stanie nadkrytycznym jako ciecz pracuje on na paliwie mieszanym budowy reaktora WWER-1200. roboczą. SCWR będzie reaktorem – z 576 zestawów paliwowych Wstępne plany zakładają rozpo- lekkowodnym pracującym pod 33% (180) zestawów zawiera HEU, częcie budowy pierwszego bloku większym ciśnieniem i w wyższej a reszta składa się z paliwa MOX w EJ Biełojarsk w 2025 r. a jego temperaturze z obiegiem bezpo- (100 VibroMOX i reszta pastylko- uruchomienie w 2031 r. Do 2030 r. średnim. Konstrukcyjnie będzie po- we MOX). Blok BN-800 przejdzie ma powstać kolejnych pięć bloków dobny do reaktora z wodą wrzącą w całości na paliwo MOX w latach w EJ Płd. Ural i Biełojarsk. Osta- (BWR), ale ponieważ wykorzystuje 2016-17, gdy uruchomione zostaną teczne decyzja co do budowy tego wodę w stanie nadkrytycznym zakłady produkcji paliwa MOX reaktora ma zostać podjęta w opar- jako czynnik roboczy, ma obecną (MFFF) w kombinacie Mining and ciu o doświadczenia z eksploatacji tylko jedną fazę, tak jak reaktory Chemical Combine (MCC) w Żelez- reaktora BN-800. 32 Fotografia 2. Cegły z sodu gotowe do transportu Źródło: Rosatom

Fotografia 3. Blok 4 (BN-800) Biełojarskiej EJ Źródło: Rosatom

Fotografia 4. Stępka lodołamacza Sibir Źródło: Rosatom

33 Fotografia 5-6. Lodołamacz Źródło: Rosatom

Fotografia 7. Yuri Dolgoruky atomowa łódź pod- wodna FR1 Źródło: Rosyjskie MON)

Fotografia 8. Pływające elektrownie Źródło: Rosatom

34 Na terenie kombinatu SCC w m. powstać w 2022 r. zakład przerobu członkowskiej (admission ticket), Siewiersk / Tomsk w ramach pro- paliwa, który zamknie cykl paliwowy która umożliwi korzystanie jektu innowacyjnego„Прорыв” ma reaktora. z obiektów badawczych ośrod- zostać zbudowany eksperymentalny We wspomnianym instytucie ka. Zaangażowanie przyszłych reaktor prędki BREST-OD-300 NIIAR (RIAR) w Dimitrowgra- użytkowników w fazę wyposaża- (Bystry Reaktor so Svintsovym dzie pod koniec kwietnia 2014 r. nia obiektu pozwoli na pełniejsze Teplonositelem) chłodzony ciekłym rozpoczęto prace przygotowaw- wykorzystanie reaktora i na lepsze ołowiem zaprojektowany przez biu- cze do budowy reaktora MBIR. jego dopasowanie do przeprowa- ro konstrukcyjne NIKIET. Głównym Jest to wielofunkcyjny badawczy dzanych w przyszłości badań. celem tego projektu jest zademon- reaktor prędki o przewidywanej Innym projektem realizowanym strowanie możliwości zamknię- mocy 100-150 MWt pracujący na w ośrodku NIIAR jest budowa reak- cia cyklu paliwowego w oparciu paliwie VMOX, w którym będzie tora prędkiego SVBR-100 (Lead-Bi- o reaktor prędki. Będzie to pierwszy istniała możliwość testowania sodu, smuth Fast Reactor) o mocy 75-100 reaktor nowej generacji, który po- ołowiu, eutektyki ołowiano-bizmu- MWe chłodzonego eutektyką zbawiony jest płaszcza uranowego towej i gazu jako chłodziwa. Ma ołowiano-bizmutową25. Jest to (materiału paliworodnego) wokół on pracować w cyklu zamkniętym projekt reaktora zintegrowanego, rdzenia, przez co posiada zwiększo- wraz z towarzyszącym pilotowym z generatorem pary znajdującym ną odporność na proliferację (nie ma zakładem przerobu paliwa. Reaktor się w tym samym basenie reaktora możliwości produkcji plutonu). Rdzeń ten ma zostać uruchomiony w 2020 co jego rdzeń, przystosowanego reaktora ma 2,3 m średnicy i 1,1 m r. i działać przez 50 lat zastępując do różnorodnego paliwa. Blok ma wysokości i zawiera 16 ton paliwa eksperymentalny model BOR-60 być budowany w całości w fabryce o zwiększonej gęstości (dense eksploatowany w NIIAR od 1969 i przewożony do miejsca prze- fuel), wyprodukowanego na bazie r. Zgodnie z rozstrzygnięciami znaczenia (wymiary obiektu: 4,5 azotków uranu i plutonu, którego przetargu ogłoszonego przez m – średnica i 7,5 m – wysokość) wymiana ma odbywać się raz w roku Rosatom w grudniu 2013 r. firma a następnie montowany w zbiorniku (każdy element paliwowy ma prze- AEM Technology z S. Petersburga z wodą, która zapewnia pasywny bywać w rdzeniu 5 lat). Reaktory – filia AtomEnergoMash dostarczy odbiór ciepła i stanowi osłonę tego typu mają w przyszłości zastą- zbiornik reaktora. Ma on mieć wys. biologiczną. Wymiana paliwa ma pić reaktory BN, a reaktor o mocy 11,6 m i średnicę 2,5 m i będzie odbywać się co 7-8 lat. Jako reaktor 300 MWe będzie prekursorem serii otoczony obudową bezpieczeń- wielofunkcyjny może on produko- dużych komercyjnych reaktorów stwa na wypadek utraty chłodziwa wać prąd elektryczny, ciepło lub o mocy 1200 MWe, które będą sodowego. Generalnym konstruk- służyć do odsalania wody. Ocenia znacznie efektywniej wykorzysty- torem reaktora MBIR jest instytut się, że elektrownia składająca wać energię zgromadzoną w paliwie VNIPIET, natomiast cały obiekt za- się z 16 takich modułów będzie jądrowym i wypalać pierwiastki projektowany został przez instytut dostarczać energię elektryczną długożyciowe (pomniejsze akty- NIKIET. Całkowity koszt projektu po najniższych kosztach spośród nowce) zgromadzone w odpadach szacowany jest na 454 mln USD. Na dostępnych w Rosji technologii, promieniotwórczych. Przewidywa- generalnego wykonawcę inwestycji gwarantując jednocześnie wysoki ny okres eksploatacji wynosi 60 lat, wybrano w listopadzie 2014 r. firmę poziom bezpieczeństwa i odpor- projekt techniczny został ukończony Uralenergostroy, która obecnie ności na proliferację. Do realizacji w 2014 roku, a budowa ma być reali- kończy budowę reaktora BN-800 tego projektu Rosatom utworzył zowana w latach 2016-20. W końcu w EJ Biełojarsk. W maju 2015 r. w 2009 r. wraz z prywatnym przed- marca 2014 r. na terenie kombinatu rosyjski dozór jądrowy - Rostech- siębiorstwem En+ Group spółkę SCC rozpoczęto budowę zakładu nadzor wydał ostateczną zgodę AKME-engineering, która ma do produkcji paliwa dla tego reaktora na budowę (construction licence) końca 2017 r. wybudować prototyp (KEU-1) i w październiku 2014 r. obiektu i w połowie 2015 r. przewi- reaktora na terenie ośrodka NIIAR. zakończono testy próbnej partii 140 dywane jest rozpoczęcie wylewania Proponuje się, aby reaktory te prętów paliwowych typu ETVS. Bu- betonu pod budynek reaktora. zainstalowano w EJ Nowoworoneż dowa ma zostać zakończona w 2017 Reaktor MBIR będzie największym i w EJ Kozłoduj. r., tak by zakład zdążył wyprodu- badawczym reaktorem prędkim na kować pierwsze zestawy paliwowe świecie i ma być on dostępny dla 6.4. przed uruchomieniem reaktora badań w ramach międzynarodowe- Reaktory na stopione sole (MSR) w 2020 r. W kombinacie ma również go konsorcjum po opłaceniu składki W Rosji prowadzone są prace ba- 35 dawcze w ramach projektu reaktora każdy o mocy elektrycznej 35 MWe VBER-300 lub RITM-200 o mocach prędkiego zasilanego paliwem na (150 MWt), wyprodukowane przez 200-400 MWe, stosowanych bazie fluorków transuranowców zakłady Afrikantov OKBM w m. dotychczas przez rosyjską mary- (TRU) (tzn. plutonu i mniejszych ak- Niżnyj Nowgorod. Reaktory te były narkę do napędu floty atomowych tynowców: neptun, kiur i ameryk), dotychczas stosowane do napę- okrętów nawodnych i podwodnych. pochodzących z przerobu wypa- du północnej floty lodołamaczy lonego paliwa uranowego i MOX atomowych. Turbiny dla elektrowni 6.6 - Molten Salt Actinide Recycler and wytwarzane są w zakładach w m. Flota lodołamaczy o napędzie Transmuter (MOSART). Projekt ten Kaługa. Elektrownia po niewielkiej jądrowym [18] jest częścią programu eliminacji adaptacji może także służyć do Energia jądrowa wykorzystywana mniejszych aktynowców z odpadów przemysłowego odsalania wody do napędu floty rosyjskich lodoła- promieniotwórczych za pomocą morskiej z wydajnością 240 000 m3 maczy w rejonie Arktyki okazuje się technologii reaktorów na stopione wody na dobę. Założenia konstruk- technicznie i ekonomicznie najefek- sole MARS (Minor Actinide Recyc- cyjne przewidują, iż ma być ona tywniejsza. Panujące tam warunki ling in Molten Salt), realizowanego eksploatowana przez 38 lat (3 cykle żeglugi, moc niezbędna do krusze- wspólnie przez Instytut Kurczato- po 12 lat) z przerwami na remont nia 3 m pokrywy lodu oraz trudno- wa, RIAR i inne placówki badawcze. po każdym cyklu. ści w zaopatrywaniu w paliwo prak- Jest to projekt reaktora o mocy Elektrownie przewidziane są do tycznie uniemożliwiają jakąkolwiek 2400 MWt, w którym zarówno pa- rozmieszczenia w odległych, niedo- aktywność konwencjonalnych lodo-

liwo (TRUF3) jak i chłodziwo wystę- stępnych rejonach Płn-Wsch. Rosji łamaczy. Dzięki flocie lodołamaczy puje w postaci mieszaniny ciekłych i w strefie arktycznej, gdzie utrud- atomowych okres nawigacyjny soli (głównie fluorków Li-Na-Be niony jest przesył energii, a budowa w Przejściu Północno-Wschodnim lub Li-Be). Może on być również konwencjonalnej elektrowni wydłużył się z dwu do dziesięciu zasilany torem (Th występuje tu byłaby nieopłacalna ekonomicznie. miesięcy, a w Arktyce Zachodniej jako materiał paliworodny), jednak Planowana jest budowa kolejnych trwa nieprzerwanie przez cały głównym jego zadaniem ma być 6 elektrowni w przeciągu następ- rok. Zwiększenie aktywności floty wypalanie i transmutacja transura- nych 10 lat. Pierwsza elektrownia lodołamaczy spodziewane jest wraz nowców, a nie powielanie paliwa. przeznaczona jest do zasilania bazy z rozwojem pól wydobywczych atomowych okrętów podwodnych na Płw. Jamalskim. Budowany tam 6.5. w Wiljuczyńsku na Kamczatce, obecnie zakład będzie pierwszym Pływające EJ [17] kolejna do zaopatrywania w ener- w Rosji, gdzie wdrożona zostanie Rosja finalizuje prace nad pierwszą gię elektryczną m. Piewiek na Płw. technologia do skraplania gazu z elektrowni, budowanych w ra- Czukockim. Będą one wykorzy- ziemnego opracowana przez firmę mach szerokiego projektu pływa- stane również przez Gazprom do Air Products. Będzie to największa jących elektrowni jądrowych, które zabezpieczenia wydobycia z pól instalacja produkująca i eksportu- mają dostarczać prąd elektryczny gazowych na Płw. Kolskim i Jamal- jąca gaz ziemny w Rosji i jednocze- w odległych, niedostępnych regio- skim. Następne przewidziane są do śnie największy projekt tego typu nach kraju. Stępka pod pierwszą rozmieszczenia w pobliżu Jakucji zlokalizowany w strefie arktycznej pływającą elektrownię jądrową i w rejonie Płw. Tajmyr. oraz najdalej położony na północ Akademik Łomonosow została po- Zakupem podobnych pływają- zakład produkujący gaz ziemny łożona w kwietniu 2007 r. W koń- cych elektrowni zainteresowanych na świecie. Skroplony gaz ziemny cu czerwca 2010 r. zwodowano jest wiele państw, w tym: Chiny, pochodzący z projektu Jamal LNG kadłub w stoczni Bałtyckiej w Pe- Indonezja, Malezja, Algieria, Nami- będzie wykorzystywany głównie tersburgu. W październiku 2013 r. bia i Argentyna. Najdalej w swoich do zaspokojenia rosnącego zapo- zainstalowano w kadłubie reaktory propozycjach idą Chiny - w lipcu trzebowania na energię ze strony jądrowe. Oddanie do użytku prze- 2014 r. China’s CNNC New Energy państw azjatyckich oraz z obszaru widywane jest na rok 2016. podpisała z Rusatom Overseas Pacyfiku. Wdrożenie i uruchomienie Elektrownia ma kształt pływa- porozumienie o wspólnej budowie projektu wymagać będzie prze- jącej platformy (barki) o długości i eksploatacji pływających elek- prowadzenia 200 rejsów rocznie 144,4 m, szerokości 30 m i wy- trowni. z portu Sabetta leżącego u ujścia porności 21500 DWT. Na pokła- W przyszłości planowana jest bu- rzeki Ob do odbiorców na Dalekim dzie zainstalowane zostaną dwa dowa kolejnych pływających elek- Wschodzie i w Azji26. reaktory jądrowe typu KTL-40S, trowni wyposażonych w reaktory Flota lodołamaczy jest zarządza- 36 na przez przedsiębiorstwo Atom- r. Mają one mieć długość 173 m, nych wypadków spowodowanych flot, należące do Rosatomu. Od jej zmienne zanurzenie (dual-draught) przyczynami naturalnymi lub błę- stanu zależy dalszy rozwój Arktyki od 8,5 do 10,8 m i wyporność 25 dami ludzkimi (głównie incydenty i rosyjskich kopalni surowców oraz tys. DWT lub 33,5 tys. DWT, co podczas transportu i eksplozje oraz pól wydobywczych znajdujących się umożliwi im żeglugę zarówno na pożary wyposażenia technicznego). na tym obszarze. oceanie, jak i w płytkich ujściach Rosja planuje do 2015 r. utworze- Pierwszym lodołamaczem rzek. Zwiększona szerokość kadłuba nie w rejonie Arktyki 10 centrów o napędzie nuklearnym na świecie do 34 m pozwoli na torowanie reagowania na wypadek zagrożenia, był lodołamacz Lenin. Posiadał wy- drogi dużym tankowcom. Napę- zlokalizowanych w następujących porność 20 000 DWT i napędzany dzane mają być dwoma reaktorami miejscowościach: Dudinka, Mur- był trzema reaktorami OK-155, RITM-200, każdy o mocy 175 mańsk, Naryan-Mar, Archangielsk, każdy o mocy 90 MWt. Pozostawał MWt, generującymi moc użyteczną Nadym, Workuta, Tiksi, Piewiek, w służbie przez 30 lat (1959-89) 60 MW, co umożliwi kruszenie lodu Provideniya i Anadyr. Będą one i obecnie jest utrzymywany jako o grubości do 3 m. Reaktor RITM- w gotowości do podjęcia wszel- muzeum. 200 jest zintegrowanym reaktorem kich akcji ratunkowych z użyciem Następną generację lodołamaczy wodnym ciśnieniowym pracującym lotnictwa, pojazdów terenowych rozpoczął lodołamacz Arktika zwo- na paliwie wzbogaconym do 20% i lodołamaczy. dowany w 1975 r. Jednostki te po- U-235. Wymaga on przeładunku siadają wyporność 23-25 tys. DWT, paliwa raz na 7 lat, a jego przewi- 6.7. 160 m długości i 30 m szerokości. dywany czas eksploatacji wynosi Produkcja Mo-99 i generatorów Napędzane są dwoma reaktorami 40 lat. Tc-99m OK-900A, każdy o mocy 171 MWt, Budowa pierwszej jednostki Wyłącznym dostawcą izotopów generujące moc użyteczną 54 tego typu (Arktika) rozpoczęła się w Rosji jest przedsiębiorstwo JSC MW, co umożliwia kruszenie lodu w listopadzie 2013 r. w stoczni Bał- Izotope, które wchodzi w skład o grubości 2,8 m. W sumie w latach tyckiej w St. Petersburgu. Stępkę koncernu Rosatom. Od ponad 50 1975-2007 zbudowano 6 stat- pod kolejny statek (Sibir) położono lat (1.12.1961 r.) zaopatruje swoich ków tej klasy, w służbie pozostaje w maju 2015 r. Rosatom spodziewa klientów w pełną gamę produktów jedynie 4 z nich: Rossiya, Sovetskiy się wejścia do służby tych lodoła- wytwarzanych w ośrodkach badaw- Sojuz, Yamal i 50 Let Pobiedy. maczy w roku 2018, kolejne dwa czych w reakcjach rozszczepienia, W 1977 r. lodołamacz Arktika jako planowane są na lata 2019 i 2020. za pomocą cyklotronów oraz innych pierwszy statek nawodny osiągnął Rosja w dalszej perspektywie technik elektromagnetycznych Biegun Północny. przewiduje budowę superlodołama- i wirowania gazowego. Przedsię- Oprócz tych czterech lodoła- cza LC-110YA Leader o wyporności biorstwo dostarcza izotopy stabilne maczy operujących na Oceanie 55 tys. DWT i mocy napędu 119 i promieniotwórcze, zamknięte Arktycznym Atomflot dysponuje MW, zdolnego do pokonywania lodu źródła promieniowania, generatory dwoma mniejszymi jednostkami o grubości 4,5 m, którego głów- izotopowe i inny sprzęt specjali- o mniejszym zanurzeniu, które nym zadaniem będzie zapewnienie styczny służący do prac z materia- operują w ujściach rzek syberyj- całorocznej żeglugi przez Przejście łami radioaktywnymi. skich i w Zatoce Fińskiej na Morzu Północno-Wschodnie. Dzięki kadłu- W skali globalnej Rosja jest obec- Bałtyckim. Są to lodołamacze klasy bowi o szerokości 50 m będzie mógł nie mało liczącym się producentem Taimyr: Taimyr i Vaigach. Zbudo- konwojować największe tankowce izotopów medycznych o udziale ok. wane one zostały w fińskiej stoczni na świecie. 1% w rynku światowym. Kontrastu- w Helsinkach. Posiadają wypor- Zgodnie z planami rosyjskiego mi- je to znacznie z sytuacją na rynku ność 18 200 DWT i napędzane są nisterstwa ds. sytuacji nadzwyczaj- izotopów dla celów przemysłowych, pojedynczym reaktorem KLT-40M nych flota lodołamaczy jądrowych gdzie Rosatom pokrywa 20% ich o mocy 171 MWt, generującym ma być także wykorzystywana do światowej produkcji a Rosja jest wy- moc użyteczną 35 MW. prowadzenia akcji poszukiwaw- łącznym producentem takich izoto- W lipcu 2012 r. Rosja przedsta- czych i ratunkowych w rejonie Ark- pów jak: He-3, Ni-63 czy Am-241. wiła plan budowy uniwersalnych tyki. Rosja posiada tam kilkanaście Z uwagi na fakt, iż wiele reakto- lodołamaczy trzeciej generacji LK- baz jądrowych, chemicznych, stano- rów obecnie produkujących Mo-99 60 (Projekt 22220), które zastąpią wiących zagrożenie pożarowe oraz jest wyłączanych ze względu na jednostki klasy Arktika stopniowo ważne centra łączności. Rocznie ich wiek i konieczność napraw lub wycofywane ze służby do 2020 odnotowuje się ok. 100 poważ- w krótkiej perspektywie są one prze- 37 Tabela 1.

Stosowanie HEU w paliwie Stosowanie HEU w tarczach (% ogólnej liczby reaktorów) (% ogólnej liczby producentów)

Rosja 75% 50%

Reszta świata (na VI.2011 r.) 25% 87%

widziane do demontażu, istnieje duży dysponuje jeszcze trzema innymi uwagę panujących obecnie trendów potencjał dla silniejszej obecności zakładami produkcji Mo-99: w światowej polityce bezpieczeństwa Rosji na rynku producentów tego � Nuclear Physics Research Insti- jądrowego stawiającej sobie za cel cał- radiopierwiastka. Jest ona w stanie tute w ramach Tomsk Polytechnic kowite wyeliminowanie HEU z użycia zapełnić lukę, jaka może wkrótce University, TPU (Tomsk / Syberia, w zastosowaniach cywilnych. Polityka powstać w wyniku utraty zdolności reaktor IRT-T); ta przekłada się na ustanowienie za- produkcyjnych obecnych reaktorów. � Khlopin Radium Institute, KRI chęt dla odbiorców, aby wykorzysty- Komisja prezydencka ds. moder- (Petersburg, reaktor RBMK-1000 wali produkty powstałe bez udziału nizacji i rozwoju technologicznego Leningradzka EJ); HEU. W rezultacie wejście produktu przemysłu rosyjskiego zainicjowała � Oddział Karpov Research Institute rosyjskiego na rynek międzynarodo- program budowy nowego zakładu of Physical Chemistry, NIFKhI (Ob- wy może napotkać w przyszłości na produkcji Mo-99 w centrum badań nińsk / Kaluga, reaktor WWER-ts). znaczne utrudnienia. jądrowych NIIAR w Dimitrowgra- Generatory Tc-99m wytwarzane NIFKhI jako największy z obec- dzie / Ulianowsk. Całkowity koszt w oparciu o Mo-99 produkowane są nych producentów Mo-99 posiada projektu ma wynieść ok. 30 mln obecnie w Rosji w trzech ośrodkach: zdolność do produkcji 170 kiur-6d USD. Pierwsza linia produkcyjna � Oddział Karpov Research Insti- na tydzień i regularnie zaopa- o wydajności 250-400 kiur-6d27 tute of Physical Chemistry, NIFKhI truje w Mo-99 Iran. Dotychczas na tydzień została uruchomio- (Obnińsk / Kaluga), zrealizowano także kilkanaście na w grudniu 2010 r. Druga linia � Institute of Physics and Power próbnych dostaw do Kanady, Indii, produkcyjna została zmontowana Engineering, IPPE (Obnińsk / Filipin, Polski i Arabii Saudyjskiej. Po w czerwcu 2012 r. i znajduje się Kaługa), uzyskaniu przez NIIAR planowanej jeszcze w fazie rozruchu. Docelowa � Nuclear Physics Research Institu- mocy produkcyjnej Rosja będzie wydajność obu instalacji ma wynieść te - Tomsk Polytechnic University, w stanie pokryć do 15% światowe- 1200 kiur-6d na tydzień. Projekt TPU (Tomsk / Syberia). go zapotrzebowania na Mo-99. ten ma zapewnić stabilizację dostaw Trzech spośród czterech pro- Pomimo braku możliwości Mo-99 w Rosji oraz jej wejście na ducentów Mo-99 (NIIAR, TPU (finansowych i technologicznych) rynek międzynarodowy. Realizacja i NIFKhI) wykorzystuje do napro- szybkiego odejścia od produkcji przedsięwzięcia napotyka jednak mieniania reaktory pracujące na Mo-99 opartej na HEU i przejścia na szereg przeszkód, z których paliwie z HEU, dwaj (NIIAR i NIF- do LEU, Rosatom w 2012 r. opraco- najpoważniejszą stanowią ciągłe KhI) wykorzystują tarcze zawiera- wał program konwersji reaktorów trudności w opanowaniu technologii jące HEU. W ujęciu procentowym i tarcz z HEU na LEU. W pierwszym produkcji. Dzieje się tak, ponieważ produkcja rosyjska mniej jest oparta etapie Rosja przewiduje konwersję nie była ona stosowana dotychczas na tarczach z HEU, w porównaniu tarcz, bowiem jest to przedsięwzię- na skalę przemysłową i nie zapewnia do reszty świata, ale w większym cie mniej kosztowne i technicznie planowanej wydajności. Przyjmując, stopniu wykorzystuje ona paliwo łatwiejsze do przeprowadzenia niż że obecne tygodniowe krajowe z HEU [Tabela 1]. przejście na paliwo LEU. W tym zapotrzebowanie na Mo-99 wynosi Obie linie produkcyjne nowych celu zakłady Novosibirsk Chemical zaledwie 100 kiur-6d, w krótkiej zakładów w NIIAR zostały zaprojek- Concentrates Plant (NZKhK), i średniej perspektywie większość towane do stosowania tarczy z HEU. które dostarczają tarczy uranowych produkcji NIIAR przeznaczona bę- Reaktor, w którym są one napromie- do produkcji Mo-99, rozważają dzie na eksport. niane (RBT-10-2) także pracuje na możliwość opracowania nowego Oprócz ośrodka NIIAR Rosja paliwie HEU. Nie wzięto przy tym pod rodzaju tarcz zawierających 19,75% 38 U-235. Pierwsze takie tarcze � OR (Kurchatov Institute, procesowi konwersji na paliwo mają być wyprodukowane w roku Moskwa) LEU reaktory Argus i IRT-MEPhI. 2014, a proces przejścia na LEU � Argus (Kurchatov Institute, Operacja ta zajmie ok. 2 lat, a jej zakończony w 2016 roku. Moskwa) koszt szacuje się na ponad 1 Konwersja reaktorów na paliwo � IRT (Moscow Engineering mln USD. Dalsze prace związa- LEU prowadzona jest w Rosji we Physics Institute, Moskwa) ne z tym projektem (ich tempo) współpracy z US DoE w ramach � IRT-T (Tomsk Polytechnical zależeć będzie od ilości środków porozumienia z grudnia 2010 r. Institute, Tomsk) finansowych wyasygnowanych W pierwszym etapie rozpoczęto � MIR-M1 (Research Institute na ten cel przez rząd w Moskwie. studia wykonalności dotyczące of Atomic Reactors, NIIAR, konwersji sześciu reaktorów: Dimitrowgrad). � IR-8 (Kurchatov Institute, Wg decyzji Rosatomu w pierw- Moskwa) szej kolejności zostaną poddane

23. Technologia VMOX polega na wibracyj- reaktorami prędkimi chłodzonymi ołowiem w japońskim rynku, które chce zwiększyć. nym zagęszczaniu granulatów tlenków uranu i przez 40 lat stosowała chłodzenie eutektyką Dalsza współpraca jest bardzo atrakcyjna i plutonu oraz pyłu uranowego i bezpośrednim ołowiano-bizmutową w reaktorach napę- i trudna do przecenienia. W ocenie rosyjskich umieszczaniu ich w koszulkach paliwowych dowych na okrętach podwodnych klasy Alfa ekspertów zaletą rynku japońskiego jest to, z pominięciem uprzedniego wytwarzania (reaktory BM-40A i OK-550). W reaktorach że znajduje się w niewielkiej odległości od pastylek paliwowych. W porównaniu z trady- tych stosowany jest izotop ołowiu Pb-208 złóż jamajskich (przez przejście Płn.-Wsch.), cyjnym paliwem zbudowanym ze spiekanych (54% zawartości w ołowiu naturalnym), który jest wypłacalny i przewidywalny. Udział gazu pastylek MOX paliwo VMOX łatwiej poddaje jest „przezroczysty” dla neutronów i nie ziemnego na rynku zasobów energetycznych się procesowi przerobu i rodzi mniej pro- spowalnia ich. [15] Japonii wynosi ponad 30 procent. Biorąc blemów z chemicznym oddziaływaniem na 26. W maju 2015 r. w Tokio podczas rosyjsko- pod uwagę fakt, że obecnie gaz ziemny jest materiał koszulki paliwowej. We wspomnianej -japońskiego forum ,,Punkty styczne: biznes, najczystszym paliwem kopalnym zwiększenie instalacji wytwarzane będzie także paliwo inwestycje, sport” pierwszy wiceminister ds. jego udziału w bilansie energetycznym po- m.in. dla reaktorów BN-800. zasobów naturalnych oraz ekologii Denisa zwoli Japonii do utrzymania czynnika ochrony 24. Reaktory prędkie mogą również być wyko- Hramot zaproponował stronie japońskiej do- środowiska. rzystywane do likwidacji zapasów plutonu mi- stawy gazu z zakładu Jama LNG. W obecnej 27. kiur-6d (ang. six-day curie) jednostka litarnego; nie ma dotychczas potwierdzonych sytuacji energetycznej rosyjscy eksporterzy aktywności jaką posiada partia Mo-99 6 dni informacji czy reaktor BN-800 w Biełojarsku gazu starają się wejść na japoński rynek ze po opuszczeniu zakładu produkcyjnego. Służy pełnić będzie rolę w wypełnieniu zobowią- względu na fakt, że część umów na dostawy ona powszechnie jako standardowa miara zania Rosji dotyczącego likwidacji 34 ton tego surowca właśnie wygasły a japońskie wydajności zakładów produkcji Mo-99. zbędnego plutonu. elektrownie jądrowe zostały zamknięte. 25. Rosja prowadziła eksperymenty z kilkoma Obecnie Rosja posiada 10 procent udziałów 39 7. Zagadnienia nieproliferacyjne

Federacja Rosyjska jako sukce- podpisany Protokół Dodatkowy do ment and Disposition Agreement, sor ZSRR jest jednym z 5 państw tego porozumienia. Rosja traktuje PMDA29). Zgodnie z tą umową oba nuklearnych (NWS) w rozumieniu jednak to porozumienie na zasadzie państwa zobowiązały się zlikwi- Układu o Nierozprzestrzenianiu dobrowolności (co ma zagwaranto- dować po 34 tony plutonu klasy Broni Jądrowej (NPT) i jednym wane przez status bycia państwem zbrojeniowej (WGPu) wycofanego z trzech państw depozytariuszy jądrowym) i z zasady nie udostępnia ze swoich programów wojskowych, tego traktatu (obok USA i UK). swoich obiektów jądrowych do poprzez przekształcenie go w paliwo Posiada broń jądrową rozmieszczo- kontroli MAEA. Wyjątkiem jest MOX przeznaczone dla reaktorów ną na lądzie, morzu i w powietrzu tu reaktor BN-600, który służy energetycznych. Proces redukcji (tzw. triada jądrowa). W latach inspektorom Agencji do szkolenia. plutonu ma rozpocząć się w 2018 r. 1949-1990 prowadziła intensywne Polityka ta w ostatnim okresie i zakończyć w ciągu 15 lat. testy swojego arsenału nuklearne- uległa jednak pewnym modyfika- Rosja zrezygnowała z wykorzy- go. W wyniku szeregu porozumień cjom ze względu na import uranu, stania zapasów plutonu w swoich rozbrojeniowych zawartych od roku bowiem na mocy dwustronnych po- reaktorach WWER (jak Stany 1987 pomiędzy Stanami Zjednoczo- rozumień (np. z Australią) wszystkie Zjednoczone sugerowały w pier- nymi i ZSRR/Rosją arsenały jądrowe obiekty, gdzie uran się znajduje, wotnej wersji), lecz zamierza zasilać tych państw zostały zredukowane muszą podlegać międzynarodowym paliwem MOX reaktory na neutro- o ok. 80%. Materiał rozszczepialny inspekcjom MAEA (dotyczy to m.in. nach prędkich: BN-600 i BN-800 służący do budowy demontowa- centrum wzbogacania uranu IUEC – pierwszy w 1/3 rdzenia, a drugi nych ładunków28 zadeklarowany w Angarsku). w całości30, a także kolejne modele został jako zbędna nadwyżka i jest Ostatni z rosyjskich reaktorów BN-1200. Paliwo MOX dla tych obecnie wykorzystywany dla celów do produkcji plutonu militarnego reaktorów produkowane będzie pokojowych w energetyce jądrowej. ADE-2 w Żeleznogorsku, który w zakładach MFFF w Żeleznogor- ZSRR/Rosja dokonał także 116 rozpoczął pracę w 1964 r. został sku i instytucie RIAR w Dimitro- pokojowych eksplozji jądrowych (81 ostatecznie wyłączony w kwietniu wgradzie (obecnie w zakładach w Rosji) dla celów badań geologicz- 2010 r. Ponieważ dostarczał on tak- w Oziorsku). W reaktorze BN‑600 nych, budowy podziemnych zbior- że ciepła do celów ogrzewczych nie reflektor neutronów ze zubożonego ników gazu, zwiększenia wydobycia został zdemontowany i pozostaje uranu ma zostać zastąpiony płasz- gazu i ropy naftowej oraz budowy w rezerwie ciepłowniczej. Pozostałe czem wykonanym ze stali nierdzew- zbiorników retencyjnych i kanałów. dwa reaktory produkcyjne zostały nej, aby nie występowało zjawisko Większość z tych eksplozji miała wyłączone w 2008 r. Do tego czasu powielania paliwa (produkcja siłę wybuchu 3-10 kT TNT i prze- Rosja zgromadziła ok. 128 ton plu- Pu-239 z U-238). Reaktor BN-800 prowadzana była w latach 1965-88. tonu do celów militarnych. [14] będzie posiadać płaszcz z uranu Państwo to ratyfikowało Układ W 2011 r. weszło w życie dwu- zubożonego, lecz będzie pracował NPT w 1968 r. i w 1985 r. podpi- stronne porozumienie pomiędzy ze współczynnikiem powielania sało z Międzynarodową Agencją Rosją i Stanami Zjednoczonymi mniejszym od jedności (będzie Energii Atomowej (MAEA) Porozu- o wzajemnej redukcji nadmier- „konsumentem” plutonu). Łącznie mienie o Systemie Zabezpieczeń nych zapasów plutonu militarnego w reaktorach tych spalane będzie NPT (safeguards). W 2007 r. został (U.S.-Russian Plutonium Manage- 1,5 tony WGPu rocznie. 40 Stany Zjednoczone i Rosja tego projektu amerykańska firma globalnej, aby zapobiec ich przedo- zamierzają kontynuować rów- USEC Inc podpisała 20 – letnią staniu się w ręce organizacji terro- nież dalsze wspólne badania nad umowę z rosyjskim przedsiębior- rystycznych. Jednym z namacal- wykorzystaniem reaktora wyso- stwem Tenex na import 500 ton nych wysiłków w tym zakresie jest kotemperaturowego chłodzonego HEU pochodzącego ze zdemonto- program finansowany przez USA gazem (GC-HTR) do spalania plutonu wanych głowic jądrowych. Realizo- i MAEA przekazywania Rosji świe- militarnego. wany od 2000 r. kontrakt przewi- żego i wypalonego HEU z państw Rosja zgromadziła także ok. 737 dywał rozcieńczanie rocznie 30 ton posiadających taki materiał, po- ton uranu wysokowzbogaconego militarnego HEU pochodzącego chodzący z reaktorów badawczych (HEU) utrzymywanego dla celów z Rosji, co zastępowało produkcję konstrukcji radzieckiej. Dotychczas militarnych. Główna część służy jako 10,6 tys. ton koncentratu uranowe- 14 państw skorzystało z tej możli- zapas do produkcji nowych lub po- go i pokrywało ok. 13% rocznego wości pozbycia się swoich zapasów chodzi z demontażu przestarzałych światowego zapotrzebowania na HEU, który powrócił do Rosji, aby i podlegających redukcji głowic ją- ten surowiec. Realizacja powyż- zostać przerobiony na nowe paliwo drowych. Pewna ilość HEU przezna- szego projektu pozwoliła otrzymać do reaktorów energetycznych lub czona jest jako paliwo dla reaktorów 15 tys. ton LEU dla celów energe- jest składowany w bezpieczny służących do napędu okrętów wo- tyki jądrowej, co jest równoważne sposób. Rosja przejęła już 2136 kg jennych. FR podobnie jak większość 140-150 tys. ton uranu naturalnego HEU i jeszcze ma w planach jego państw, zaprzestała produkcji HEU wydobywanego z kopalń. Porozu- odzyskanie z Kazachstanu, Uzbeki- w latach 90. XX wieku. mienie wygasło w 2013 r. i strona stanu i Polski. Porozumienie zawarte w 1993 r. rosyjska nie wyraziła zainteresowa- Federacja Rosyjska także pomiędzy USA i Rosją o przekształ- nia jego przedłużeniem. aktywnie działa na arenie między- ceniu broni jądrowej w paliwo do Na Rosji i Stanach Zjednoczonych, narodowej w zakresie przeciwdzia- produkcji energii elektrycznej znane jako państwach które posiadają łania rozprzestrzenianiu się broni jest pod nazwą Megatons to Mega- największe arsenały nuklearne jądrowej i bierze udział w systemie wats (M2M). Rosja zadeklarowała i zgromadziły największe zasoby kontroli eksportu materiałów zmniejszenie o 500 ton swoich materiałów jądrowych, spoczy- jądrowych poprzez uczestniczenie zasobów militarnego HEU (ekwiwa- wa specjalna odpowiedzialność w inicjatywach takich jak: Komi- lent ok. 20 tys. ładunków), nato- za zapewnianie bezpieczeństwa tet Zanggera i Grupa Dostawców miast USA o 210 ton. W ramach i ochrony tych materiałów w skali Jądrowych.

Fotografia 8. Logo programu Megatons to Megawats

41 8. Wykaz organizacji i podmiotów zaangażowanych w program jądrowy Federacji Rosyjskiej

AECC - Angarsk Electrolysis & Chemical Combine AEP - Atomic Energy Power Corporation, ARMC - Armenian-Russian Mining Co. ARMZ Uranium Holding Co. (JSC Atomredmetzoloto) CMP - Chepetsky Mechanical Plant, ECP - Electrochemical Plant FEI / IPPE - Institute of Physics and Power Engineering FTP - Federal Target Plan IRM - Institute for Reactor Materials IUEC - Angarsk International Uranium Enrichment Centre JSC Izotope JSC TVEL KMP - Kovrov Mechanical Plant; MCC - Mining and Chemical Combine MFFF - MOX Fuel Fabrication Facility MSZ - Maschinostroitelny Zavod - Elemash M2M - Megatons to Megawats NCCP - Chemical Concentrates Plant NIKIET - Research & Development Institute for Power Engineering NO RAO - National Operator for Radioactive Waste Management PDC UGR - Pilot Demonstration Center for Decommissioning of Uranium-Graphite Reactors PMDA - U.S.-Russian Plutonium Management and Disposition Agreement PNPI - Petersburg Nuclear Physics Institute RIAR / NIIAR - State Scientific Centre - Research Institute of Atomic Reactors RosRAO - Предприятие по обращению с радиоактивными отходами Rostechnadzor - Federal Ecological, Technological & Atomic Supervisory Service Russian Research Centre Kurchatow Institute SCC - Siberian Chemical Combine UECC - Urals Electrochemical Combine, UZGT - Urals Gas Centrifuge Plant VNIIAES - All-Russian Scientific and Research Institute for Nuclear Power Plant Operation W-ECP - Electrochemical Plant

42 Źródła

[1] Country profile: Nuclear [10] Alliance brings Russian fuel to Power in Russian Federation, US market, WNN, 24 May 2016 WNA, May 2016 [11] Anatoli Diakov, Status and [2] Rosatom explains benefits of Prospects for Russia’s Fuel Cycle, state backing to plant projects, Science & Global Security, 21:167- WNN, 11 February 2016 188, 2013 [3] Yu. A. Sokolov, Multiple [12] Valery Rachkov, Fast reactor approaches on supporting nuc- development program in Russia, ITC lear program development and “PRORYV” Project, Moscow, 2013 contracting of NPPs, Topical Issues [13] Review of the current status on Infrastructure Development: and operations at Mayak Produc- Development and Management of tion Association, StrålevernRapport National Capacity for Nuclear Po- 2006:19 wer Program, IAEA, 11-14 January [14] Russian proposal for nuclear 2013 fuel leasing and recycling, WNN, 26 [4] Rosatom pursues exports and April 2016 restructures, WNN, 26 January [15] Pavel Podvig, Consolidating 2016 Fissile Materials in Russia’s Nuclear [5] Russian nuclear engineers invite Complex, Research Report No. 7, foreign suppliers to plant projects, International Panel on Fissile Mate- WNN, 07 December 2015 rials, May 2009 [6] Country profile: Nuclear Fuel [16] Itarus floating platform set Cycle in Russian Federation, WNA, for transport to Russia, WNN, 08 May 2016 March 2016 [7] Uranium 2014: Resources, [17] Patrick J. Kiger, Russia Floats Production and Demand, OECD/ Plan for Nuclear Power Plants at NEA-IAEA Sea, National Geographic, October [8] World uranium Mining Produc- 23, 2013 tion, WNA, May 2016 [18] Russia to build icebreakers to [9] Pavel Podvig, History of Highly secure its Arctic power position, Enriched Uranium Production in WNN,7 November 2013 Russia, Science & Global Security, [19] Russia completes second re- 19:46–67, 2011 actor vessel for Arktika, WNN, 09 May 2016

43

W SERII UKAZAŁY SIĘ:

1. Wpływ programu jądrowego na polską gospodarkę. Korzyści na poziomie gospodarki narodowej.

2. Program jądrowy we Francji. Program jądrowy w Wielkiej Brytanii.

3. Wpływ programu jądrowego na polską gospodarkę. Zatrudnienie.

4. Wpływ programu jądrowego na polską gospodarkę. Korzyści na poziomie lokalnym.

5. Wydobycie i produkcja uranu. Program jądrowy na Ukrainie.

6. Wpływ programu jądrowego na polską gospodarkę. Udział polskiego przemysłu.

7. Program jądrowy w Republice Korei. Program jądrowy w Chinach.

8. Jądrowy cykl paliwowy.

9. Reaktory jądrowe IV generacji. Program jądrowy w Stanach Zjednoczonych

10. Program jądrowy w Federacji Rosyjskiej.