Arkusz CHRUŚCIEL (60)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Sławomir Dominiak*, Witold Korona*, GraŜyna Hrybowicz**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* – Częstochowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne Spółka z o.o., ul. Wolności 77/79, 42-200 Częstochowa

** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa, oddział w Lublinie

*** – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstę p – S. Dominiak...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – S. Dominiak ...... 4 III. Budowa geologiczna – S. Dominiak...... 6 IV. ZłoŜa kopalin – S. Dominiak ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – S. Dominiak ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – S. Dominiak ...... 13 VII. Warunki wodne – W. Korona...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec...... 26 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 28 X. Warunki podłoŜa budowlanego – W. Korona ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – W. Korona ...... 37 XII. Zabytki kultury – W. Korona ...... 45 XIII. Podsumowanie – S. Dominiak, G. Hrybowicz...... 47 XIV. Literatura ...... 49

I. Wstęp

Arkusz Chruściel Mapy geośrodowiskowej w skali 1:50 000 (MGśP) został wykonany w latach 2011-12 w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym (plansza A) oraz Pań- stwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Chruściel Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2006 r., w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Będkowski, Korona, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania i aktualizacji MGśP (Instrukcja... 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- łoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodaro- waniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc w wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania mapy wykorzystano materiały zgromadzone w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego

3 w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olszty- nie (Biurze Regionalnym w Elblągu), Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olszty- nie, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Olsztynie i jego delegaturze w Elblągu, Regionalnym Zarządzie Go- spodarki Wodnej w Gdańsku oraz Nadleśnictwie w Elblągu i Ornecie. Wykorzystano równieŜ materiały uzyskane w urzędach gmin i powiatów znajdujących się na obszarze arkusza. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach. W lipcu 2011 roku dokonano wizji lokalnej złóŜ i punktów występowania kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Chruściel połoŜony jest pomiędzy 19°45’00” a 20°00’00” długości geograficznej wschodniej oraz 54°10’00” a 54°20’00” szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym jest to północno-zachodnia część województwa war- mińsko-mazurskiego. Prawie cały teren arkusza naleŜy do powiatu braniewskiego (gminy: Braniewo, Frombork, Orneta, Płoskinia, Wilczęta), a jedynie niewielka, południowo-zachodnia część stanowi fragment powiatu elbląskiego (miasto i gmina Młynary). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2009) omawiany teren poło- Ŝony jest na pograniczu PobrzeŜy Południowobałtyckich i Wschodniobałtyckich. Pierwsza z wymienionych krain obejmuje w granicach arkusza mezoregion Równiny Warmińskiej, natomiast druga mezoregion Wzniesień Górowskich (fig.1). Równina Warmińska obejmuje przewaŜającą (centralną, północną i południową) część obszaru arkusza. Jest to kraina rolnicza ze skupiskami lasów występującymi wzdłuŜ dolin rzecznych. Powierzchnia równiny łagodnie opada ku północy, natomiast wznosi się bardziej stromo ku wschodowi, w stronę Wzniesień Górowskich. Wzniesienia Górowskie są pasmem wzgórz morenowych ciągnących się na północ, poza granice państwa. Wyraźnie dominują one nad resztą obszaru (osiągając wysokość 80–120 m n.p.m.), a ich kulminacje porastają lasy bukowo-świerkowe. Rzędne Równiny Warmińskiej wynoszą przeciętnie 30–60 m n.p.m., tak więc deniwelacje terenu w granicach arkusza dochodzą do 116 m. NajwyŜej połoŜony punkt stanowi kulminacja wzniesienia w rejonie miejscowości Strubno (122,2 m n.p.m.), natomiast punkt połoŜony najniŜej (6,0 m n.p.m.) zlokalizowany jest w dolinie Pasłęki, w okolicach Wielewa. Klimat obszaru arkusza wykazuje zarówno cechy kontynentalne, jak i morskie. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,0–7,5°C, przy czym najcieplejszym miesiącem jest

4 lipiec, a najzimniejszym styczeń. Liczba dni z pokrywą śnieŜną waha się od 70 do 80. Średnia roczna suma opadów jest dość wysoka i wynosi 600–700 mm (Stachy red., 1987).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Chruściel na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2009) 1 – granica prowincji 2 – granice makroregionów 3 – granice mezoregionów 4 – granica państwa

Prowincja: NiŜ Środkowoeuropejski Podprowincja: PobrzeŜa Południowobałtyckie Mezoregiony PobrzeŜa Gdańskiego – 313.53 Mierzeja Wiślana, 313.54 – śuławy Wiślane, 313.55 – Wysoczyzna El- bląska, 313.56 – Równina Warmińska, 313.57 – WybrzeŜe Staropruskie Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie

Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: PobrzeŜe Wschodniobałtyckie Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie, 841.58 – Równina Ornecka Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olsztyńskie

Gospodarka omawianego obszaru związana jest z rolnictwem. Uprawia się głównie zboŜa (Ŝyto, pszenica, jęczmień) oraz rośliny okopowe. Dość powszechna jest równieŜ upra- wa roślin przemysłowych (np. rzepaku). W produkcji zwierzęcej główne znaczenie posiada hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. UŜytkownikami gospodarstw rolnych są właściciele indywidualni bądź firmy o charakterze spółek.

5 Omawiany teren charakteryzuje się słabym zurbanizowaniem. Miejscowości na obszarze arkusza są niewielkie, a rolę ośrodków gminnych pełnią Płoskinia i Wilczęta. Przemysł związany jest głównie z obsługą rolnictwa i przetwórstwem rolno-spoŜywczym. Ponadto funkcjonują tutaj firmy oferujące usługi w branŜy handlowej, gastronomicznej, budowlanej i transportowej. Rozwija się równieŜ przemysł drzewny i turystyka. Większość miejscowości jest zwodociągowana, natomiast w kanalizację ściekową wyposaŜone są tylko nieliczne. W Płoskini i Chruścielu funkcjonują oczyszczalnie ścieków, a w okolicach miejscowości Dą- browa zlokalizowane jest składowisko odpadów dla gminy Płoskinia. W układzie połączeń komunikacyjnych najwaŜniejsze znaczenie ma droga ekspresowa S-22 relacji Elbląg – Grzechotki oraz droga krajowa nr 54 biegnąca z Chruściela do Gronowa. W miejscowościach Gronowo (arkusz Braniewo) i Grzechotki (arkusz śelazna Góra) funk- cjonują przejścia graniczne z Federacją Rosyjską. W zachodniej części omawianego arkusza przebiega droga wojewódzka nr 506 relacji Chruściel – Nowica, a w części południowej – droga wojewódzka nr 509 (Elbląg – Orneta). Komunikację pomiędzy mniejszymi miejscowo- ściami umoŜliwia dobrze rozwinięta sieć dróg powiatowych i gminnych. W zakresie transportu kolejowego waŜną rolę odgrywa linia kolejowa relacji Gdańsk – Kaliningrad (przez przej- ście graniczne w Gronówku).

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Chruściel przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Chruściel (Rabek, Świerszcz, 1996) oraz objaśnień do tego arkusza (Rabek, Świerszcz, 2002). Pod względem tektonicznym omawiany obszar połoŜony jest w obrębie syneklizy pery- bałtyckiej, stanowiącej fragment platformy wschodnioeuropejskiej. PodłoŜe krystaliczne sta- nowią granodioryty i granitoidy prekambru. Na omawianym obszarze utwory prekambru nie zostały nawiercone, jednak na podstawie danych z sąsiednich arkuszy moŜna wnioskować, Ŝe ich strop występuje na głębokości około 2 800–3 000 m. Na podłoŜu krystalicznym, które łagodnie opada w kierunku zachodnim i północnym, leŜy kompleks skał paleozoicznych o miąŜszości około 1 600 m. Są to utwory kambru, ordowiku, syluru i permu. Osady kambru wykształcone są jako piaskowce i mułowce o miąŜszości około 100–200 m, natomiast osady ordowiku (iłowce i wapienie) osiągają miąŜszość od kil- kudziesięciu do 100 m. Utwory syluru stanowią iłowce o miąŜszości sięgającej 900 m, a po- wyŜej zalegają mułowce, iłowce, wapienie i anhydryty permu, których miąŜszość wynosi 300–380 m.

6 Kompleks utworów mezozoicznych stanowią osady triasu, jury i kredy o miąŜszości około 1 200 m. Osady triasu reprezentowane są przez piaskowce, zlepieńce i iłowce o miąŜ- szości od 420 do 570 m. W profilu utworów jury, oprócz wymienionych wyŜej osadów, wy- stępują równieŜ mułowce. MiąŜszość osadów jurajskich waha się od 250 do 430 m. Utwory kredy wykształcone są jako mułki, mułowce, margle i piaski o miąŜszości około 300 m. Na utworach kredy spoczywają iły, mułki i piaski paleogenu (paleocen, oligocen) o miąŜszości od kilkudziesięciu do ponad 100 m. Zalegające powyŜej osady neogenu wy- kształcone są jako piaski, iły i mułki miocenu o miąŜszości sięgającej 90 m. W obrębie serii mioceńskiej mogą występować wkładki węgli brunatnych (formacja brunatno-węglowa). Utwory czwartorzędu akumulowane były w okresie zlodowaceń południowo-, środko- wo-, i północnopolskich. Pokrywają one cały obszar arkusza Chruściel, a ich miąŜszość zmienia się od 40 m (w części północno-zachodniej) do około 240 m (w części centralnej). Na powierzchni terenu występują tylko osady zlodowaceń północnopolskich (fig.2). Utwory zlodowaceń południowopolskich reprezentowane są przez iły i mułki zastoiskowe, 2 poziomy glin zwałowych oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. MiąŜszość iłów i mułków zastoiskowych zmienia się od kilku do kilkunastu metrów, glin zwałowych – od kilku do około 60 m, natomiast piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych – od kilku do 50 m. Kompleks utworów glacjalnych zlodowaceń południowopolskich podzielony jest na część starszą (zlodowacenie nidy) oraz młodszą (zlodowacenie sanu 1 i sanu 2). Warstwę rozdziela- jącą stanowią piaski rzeczne o miąŜszości kilku metrów, które deponowane były w okresie interglacjału małopolskiego. Utwory zlodowaceń środkowopolskich tworzą na obszarze arkusza ciągłą warstwę o miąŜszości od około 40 do 100 m. Akumulowane były one w okresie zlodowaceń odry i warty, które pozostawiły podobnie wykształcone serie osadów: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mułki i iły zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Na obszarze arkusza nie zachowały się osady interglacjałów wielkiego i lubelskiego, które zostały zerodowane przez nasuwający się lądolód. MiąŜszość kompleksu utworów zlodowacenia odry zmienia się od 10 do 55 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tego zlodowacenia (o miąŜszości 14,3 m) nawiercono w Dąbrowie, natomiast iły i mułki zastoiskowe (o miąŜszości od 4,8 do 16,7 m) stwierdzono w Dąbrowie i Podlechach. Gliny zwałowe zlodowacenia odry występują powszechnie na obszarze całego arkusza, a ich miąŜszość zmienia się od 8,5 do 50,0 m. Kompleks osadów zlodowacenia warty osiąga miąŜszość od 20 do 70 m. Piaski i Ŝwiry tego zlodowacenia (o miąŜszości do 10 m) koncentrują się w południowej części obszaru, natomiast iły i mułki zastoiskowe i gliny zwa- łowe zlodowacenia warty opisano w profilach wielu otworów wiertniczych, na całym obsza-

7 rze arkusza. MiąŜszość iłów waha się od kilkunastu do około 60 m, natomiast grubość glin zwałowych zmienia się od kilku do około 50 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Chruściel na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogoł- ka, K. Piotrowskiej red., 2006 Czwartorzęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwarto- rzęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry stoŜków napływowych; Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Numeracja wydzieleń zgodna z Mapą (Marks. i in. red., 2006).

W okresie interglacjału eemskiego deponowane były iły, mułki i piaski jeziorne o miąŜszości 2,8 m, które nawiercono w Drewnowie. Utwory zlodowaceń północnopolskich związane są z lądolodem wisły. MiąŜszość tych osadów jest zmienna i waha się od około 20–40 m na zachodzie, do około 100 m w części

8 centralnej i wschodniej. Utwory zlodowaceń północnopolskich akumulowane były w okresie dwóch stadiałów: środkowego (świecia) oraz górnego (leszczyńsko-pomorskiego). Osady stadiałów przedzielone są piaskami i mułkami rzecznymi i jeziornymi interglacjału gru- dziądzkiego. Nawiercono je w Drewnowie, Dąbrowie i Jarzębcu, gdzie osiągają miąŜszość 25 m. Utwory stadiału środkowego stwierdzono w centralnej i wschodniej części obszaru. Są to piaski wodnolodowcowe i gliny zwałowe o miąŜszości od kilku do około 30 m. Osady sta- diału górnego budują przypowierzchniową część omawianego obszaru i reprezentowane są przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, iły i mułki zastoiskowe, gliny zwałowe, utwory piaskowo-Ŝwirowe moren czołowych, ozów i kemów oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewo- wych. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tworzą 3 warstwy, których miąŜszość waha się od kilku do około 30 m. Odsłaniają się one głównie w centralnej i północno-wschodniej części obszaru oraz tworzą wychodnie w dolinie Pasłęki. Warstwy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych przedzielone są dwoma poziomami glin zwałowych o miąŜszości od kilku do około 40 m. Na powierzchni terenu występują tylko gliny młodszego poziomu, które tworzą rozle- głe pokrywy w zachodniej, południowej i północno-zachodniej części obszaru. W części pół- nocno-zachodniej odsłaniają się iły i mułki zastoiskowe, które nawiercono ponadto w rejonie Dąbrowy. MiąŜszość osadów zastoiskowych dochodzi do 10–12 m. Piaski i Ŝwiry moren czo- łowych i ozów tworzą charakterystyczne ciągi wzgórz o wysokości kilku metrów, które wy- stępują pomiędzy miejscowościami Łozy i Wołki. Podobną wysokość osiągają pagórki ke- mowe w rejonie Chruściela i Gronkowa. W dolinie Pasłęki i Wałszy (głównie w południowej i północnej części obszaru) zostały uformowane piaskowe tarasy nadzalewowe. Utwory holoceńskie stanowią kilkumetrowej miąŜszości piaski rzeczne tarasów zalewowych oraz namuły i torfy, które akumulowane są współcześnie w dolinach rzecznych i zagłębieniach bezodpływowych terenu.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Chruściel udokumentowane są aktualnie trzy złoŜa kopalin, w tym: dwa złoŜa torfów („Biedkowo”, „Rucianka”) oraz złoŜe kruszywa piaskowo- Ŝwirowego „Dąbrowa III” (tabela 1). ZłoŜa kruszywa „Dąbrowa”, „Dąbrowa I” i „Dąbro- wa II” zostały wybilansowane z uwagi na zakończenie eksploatacji i wyczerpanie zasobów. ZłoŜe „Biedkowo” budują torfy wysokie, torfowcowe, które podścielone są iłami, piaskami i Ŝwirami. ZłoŜe udokumentowano w 1961 r. (Lewicki, Derlukiewicz, 1961), natomiast w roku 1995 wykonano dodatek nr 1 aktualizujący jego zasoby (Turowski, 1995). W roku 2005, po zakończeniu eksploatacji złoŜa, opracowano dodatek nr 2 rozliczający zasoby kopa-

9 liny (Paździor, 2005). Powierzchnia złoŜa wynosi 34,51 ha. Nadkład nie występuje na całym udokumentowanym obszarze, a miąŜszość torfu waha się od 0,5 do 2,5 m (średnio 1,1 m). Seria złoŜowa jest częściowo zawodniona – poziom wodonośny występuje na głębokości 0,5 m p.p.t. Torf charakteryzuje się kwasowością 4 pH, stopniem rozkładu 20%, popielnością 2,5% oraz wilgotnością 93% (wartości uśrednione). W granicach omawianego arkusza, w części zachodniej, znajduje się niewielki fragment złoŜa torfu „Rucianka”. ZłoŜe to udokumentowano w 1961 r. (Turowski, 1961), natomiast w roku 1966 opracowano dodatek nr 1 aktualizujący zasoby kopaliny (Turowski, 1996). Powierzchnia złoŜa wynosi 160,91 ha, natomiast miąŜszość torfu zmienia się od 0,0 do 2,8 m (średnio 1,5 m). Są to torfy mszarne, wysokie, z przewagą gatunków torfowcowych. Seria złoŜowa zalega na iłach i nie jest przykryta nadkładem. ZłoŜe jest zawodnione – zwierciadło wód gruntowych występuje na głębokości 0,0–0,3 m p.p.t. Torf charakteryzuje się odczynem 3,6 pH, stopniem rozkładu 17,2%, popielnością 1,8% oraz wilgotnością 91,2% (wartości uśrednione). ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Dąbrowa III” udokumentowane zostało (Ponczek, 2008) w dnie wyrobiska powstałego po eksploatacji złóŜ „Dąbrowa”, „Dąbrowa I” i „Dąbrowa II”. W 2009 r., w związku z potrzebą aktualizacji zasobów kopaliny, opracowano dodatek nr 1 do dokumentacji (Ponczek, 2009). Powierzchnia złoŜa wynosi 3,03 ha, a miąŜszość kopaliny waha się od 6,0 do 21,0 m (średnio 9,5 m). Serię złoŜową stanowią piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowaceń północnopolskich, które podścielone są glinami, piaskami gliniastymi i piaskami. PoniewaŜ złoŜe udokumentowano w dnie istniejącego wyrobiska nadkład nie wy- stępuje na jego obszarze. Seria złoŜowa jest zawodniona – poziom wodonośny występuje na głębokości 0,0–0,5 m p.p.t. Zawartość ziaren o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy) waha się od 63,3 do 87,4% (średnio 75,3%), zawartość ziaren o średnicy powyŜej 2 mm zmienia się od 12,6 do 36,7% (średnio 24,6%), natomiast zawartość pyłów mineralnych wynosi 1,0–2,8% (średnio 1,9%). Według klasyfikacji sozologicznej z punktu widzenia ochrony złóŜ (Zasady..., 2002) wszystkie złoŜa zaliczone zostały do powszechnych (klasa 4), licznie występujących na terenie całego kraju, natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska uznano je za mało konfliktowe (klasa A), moŜliwe do eksploatacji bez większych ograniczeń.

10 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wydobycie Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja Wiek komplek- (tys. ton, Przyczyny złoŜa Rodzaj bilansowe rozpoznania rowania 3 kopaliny złóŜ Nazwa złoŜa su litologiczno- 3 tys. m *) konfliktowo- na kopaliny (tys. ton, tys. m *) złoŜa surowcowego ści złoŜa mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Biedkowo t Q 204* B Z 0 Sr 4 A - 2 Rucianka t Q 346* B G 36* Sr 4 A -

5 Dąbrowa III pŜ Q 351 C1 G* 0 Sb, Sd 4 A - Dąbrowa pŜ Q - - ZWB - - - - -

11 Dąbrowa I pŜ Q - - ZWB - - - - - Dąbrowa II pŜ Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3: t – torfy, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: B, C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, G* – eksploatowane bez koncesji, Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z „Bilansu zasobów…” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: A – mało konfliktowe

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spośród trzech złóŜ udokumentowanych w granicach arkusza Chruściel, dwa są zagospodarowane górniczo, a jedno jest zaniechane. Eksploatacja piasku i Ŝwiru ze złoŜa „Dąbrowa III” ma charakter nieformalny, niekon- cesjonowany. Wydobycie odbywa się sposobem odkrywkowym, systemem ścianowym, w północno-wschodniej części złoŜa. Kopalina wykorzystywana jest na lokalne potrzeby budowlane w stanie naturalnym, bez przeróbki. Wyrobisko ma wymiary około 300 x 200 x 8 m, a w swoim obecnym zarysie powstało juŜ wcześniej, w wyniku eksploatacji złóŜ „Dąbrowa”, „Dąbrowa I” i „Dąbrowa II”. W/w złoŜa zostały wybilansowane, a obecna eksploatacja złoŜa „Dąbrowa III” pogłębia dno starego wyrobiska. Odkrywka ma charakter stokowo-wgłębny, o czym decyduje jej usytuowanie na zachodnim zboczu wzniesienia. Centralna i północna część wyrobiska jest zawodniona, a w jego części południowo-zachodniej zlokalizowane jest wewnętrzne składowisko nadkładu. W zachodniej części arkusza znajduje się fragment zagospodarowanego złoŜa torfów „Rucianka”. Wydobycie prowadzone jest na podstawie koncesji wydanej 30.07.1996 r. przez Wojewodę Elbląskiego. W 2007 r. Marszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego wydał decyzję przedłuŜającą termin waŜności koncesji do 31.12.2018 r. Powierzchnia obszaru gór- niczego wynosi 163,14 ha, natomiast powierzchnia terenu górniczego 176,87 ha. Wyrobisko eksploatacyjne ma charakter wgłębny i znajduje się na sąsiednim arkuszu Młynary. Po zakoń- czeniu eksploatacji planowana jest rekultywacja w kierunku leśnym. Surowiec dowoŜony jest przy pomocy kolejki wąsko-torowej do pobliskiego zakładu przeróbczego, gdzie jest przesie- wany, sortowany i pakowany. Torf wykazuje przydatność do celów rolniczych i ogrodniczych (produkowane są z niego róŜnego rodzaju podłoŜa do uprawy roślin). ZłoŜe torfu „Biedkowo” eksploatowane było w latach 1950–2005. Kopalina pozyski- wana była sposobem odkrywkowym i wykorzystywana do celów rolniczych i ogrodniczych. O zakończeniu eksploatacji zadecydowały względy ekonomiczne – w spągu serii złoŜowej natrafiono na pnie drzew, których usunięcie okazało się nieopłacalne. Wschodnią część torfowiska wyłączono ze złoŜa i zagospodarowano pod uprawę borówki amerykańskiej, natomiast część zachodnią (pozostałą w granicach złoŜa) zrekultywowano w kierunku leśnym. W rejonie Demitów, Płoskini, Dębin i Bardyn znajdują się „dzikie” wyrobiska piasków (zaznaczone na mapie jako punkty występowania kopalin z kartą informacyjną). Piaski eksploatowane są okresowo przez miejscową ludność, na lokalne potrzeby budowlane. Ponadto w okolicach Kurowa Braniewskiego, Ławek i Długoboru znajdują się stare, zarośnięte od-

krywki po eksploatacji kruszywa, w których brak jest świeŜych śladów wydobycia. Zostały one zaznaczone na mapie jako punkty występowania kopalin bez karty informacyjnej.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na terenie arkusza Chruściel istnieją moŜliwości udokumentowania złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego oraz torfów. Jest to równieŜ rejon, gdzie mogą potencjalnie występować nagromadzenia niekonwencjonalnego gazu ziemnego. Obszarów prognostycznych nie wyty- powano z uwagi na ochronę gleb, lasów, obszarów Natura 2000 oraz niepełne i szacunkowe dane dotyczące miąŜszości kopalin i ich parametrów jakościowych. W okolicach miejscowości Szalmia (północna część arkusza) prowadzono prace poszukiwawcze za złoŜami kruszywa piaskowo-Ŝwirowego (Helwak, 1990). Wykonano tutaj 3 otwory o łącznym metraŜu 18 mb., w których stwierdzono piaski drobno- i średnioziarniste (są to osady wodnolodowcowe zlodowaceń północnopolskich). Granice obszaru skorygowano według Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Rabek, Świerszcz, 1996). Utwory o podobnej genezie występują w rejonie Dąbrowy (centralna część arkusza), gdzie dwukrotnie prowadzono prace geologiczno-zwiadowcze: w pierwszym etapie wykonano 21 otworów o łącznym metraŜu 194 mb. (Mikołajczyk, 1980), natomiast w drugim 19 otworów o metraŜu 210 mb. (Solczak, 1987). Nawiercono piaski o miąŜszości od 6,7 do 9,8 m, zalegające pod warstwą gleby i glin o grubości 0,3–1,5 m. W kierunku północnym miąŜszość pokładu glin wzrasta do 6 m. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe eksploatowane było w omawianym rejonie od początku lat 80. ubiegłego wieku (początkowo eksploatacja miała charakter nieformalny, a później prowadzona była w granicach udokumentowanych złóŜ „Dąbrowa”, „Dąbrowa I” i „Dąbrowa II”). Obecnie złoŜa te są wybilansowane, natomiast w 2008 r., w spągu powstałego wyrobiska, udokumentowano złoŜe „Dąbrowa III”. Wyrobi- sko ma głębokość około 8 m, natomiast miąŜszość kopaliny w złoŜu waha się od 6,0 do 21,0 m (średnio 9,5 m). Zawartość ziarn o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy) wynosi 63,3– 87,4% (średnio 75,3%), przy zawartości pyłów mineralnych od 1,0 do 2,8% (średnio 1,9%). W okolicach wsi Dębiny (centralna część arkusza) zlokalizowany jest obszar perspektywiczny występowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowaceń północnopol- skich. Granice obszaru wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Rabek, Świerszcz, 1996). Kopalina eksploatowana jest na lokalne potrzeby budowlane w „dzikim” wyrobisku połoŜonym w południowej części obszaru (głębokość odkrywki wynosi 4 m).

Południowo-wschodnia części obszaru arkusza, pomiędzy Bardynami a Długoborem, jest perspektywiczna dla występowania piasków. Są to utwory wodnolodowcowe i ozy zlo- dowaceń północnopolskich (Rabek, Świerszcz, 2002). W omawianym rejonie prowadzono prace poszukiwawcze za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym, które wykazały, iŜ występują tutaj piaski o miąŜszości 1,8–9,5 m, w dolinie Pasłęki osiągające miąŜszość 27 m (Hrynkiewicz- Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Teren połoŜony na południowy wschód od Bardyn jest negatywny dla występowania piasków i Ŝwirów – nawiercono tutaj iły i mułki pod nadkładem glin i piasków. Obszary perspektywiczne występowania torfów zlokalizowane są na północ od Chru- ściela oraz w okolicach miejscowości Dąbrowa i Ławki (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Są to torfowiska niskie i wysokie typu mszarnego, bagienno-mszarnego, turzycowiskowego i me- chowo-turzycowiskowego. Torfy w rejonie Dąbrowy mają średnią miąŜszość 1,5–2,9 m, Ła- wek – od 2,2 do 3,6 m, natomiast w okolicach Chruściela – od 2,9 do 4,0 m. Kopalina charakteryzuje się popielnością 4,9–15,0% oraz stopniem rozkładu od 12 do 40%. Obszar omawianego arkusza moŜe być perspektywiczny dla występowania złóŜ niekonwencjonalnego gazu ziemnego. Potencjalna gazonośność osadów jest zaleŜna od zawarto- ści substancji organicznych, która powinna wynosić przynajmniej 1,0–2,0% wag. Najbogatsze w substancję organiczną są łupki dolnego syluru (landower), których spąg w omawianym rejonie występuje na głębokości około 2 500–2 700 m. Dojrzałość termiczna łupków spełnia wymagane kryteria i wynosi 1,0–1,2% Vro (Poprawa, 2010). Koncesję na poszukiwanie i rozpoznanie złóŜ niekonwencjonalnego gazu ziemnego na obszarze omawianego arkusza uzyskała firma „Mazovia Energy Resources” Sp. z o.o. oraz „Oculis Investments” Sp. z o.o. (Zalewska, 2010; Poprawa, 2010). Na północ od wsi Dąbrowa oraz na południe od miejscowości Płoskinia prowadzono badania geologiczno-zwiadowcze za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym, które dały wynik negatywny (Solczak, 1987). W rejonie Dąbrowy odwiercono 12 otworów, w których stwierdzono gliny piaszczyste, natomiast w okolicach Płoskini – oprócz glin występują równieŜ piaski gliniaste (wykonano tutaj 17 otworów). Negatywne okazały się wyniki prac poszukiwawczych surowców ilastych ceramiki budowlanej, które prowadzone były na północ od miejscowości Chruściel oraz w rejonie No- wych Sadłuków i Pierławek (Bajorek, 1968), jak równieŜ w okolicach Wielewa, Ławek i Ro- buzów (Jurys, Wytyk, 1980). Na północ od Chruściela odwiercono 5 otworów o głębokości od 8 do 12 m, które rozmieszczono wzdłuŜ linii sondowań kontynuującej się w kierunku pół- nocnym, na sąsiednim arkuszu Braniewo. Stwierdzono, iŜ iły mają tutaj miąŜszość pozabilan-

sową (0,8–1,8 m) i występują pod warstwą gleby lub nadkładem glin i mułków. Podobnej grubości są iły, które napotkano w okolicach Nowych Sadłuków, podczas gdy w rejonie Pier- ławek osiągają one miąŜszość 1,0–1,5 m (w obu w/w obszarach wykonano po 2 otwory zwiadowcze, o głębokości 10 m kaŜdy). W rejonie Wielewa, Ławek i Robuzów odwiercono po 3 otwory o głębokości 15–30 m. Stwierdzono gliny i piaski gliniaste z wkładkami piasków, a tylko w południowej części ostatniego z wymienionych obszarów występują czyste piaski do głębokości ponad 20 m. Teren połoŜony w północno-wschodniej części arkusza objęty był pracami poszuki- wawczymi za węglem brunatnym, które dały wynik negatywny (Ciuk, 1973). Obszar badań kontynuuje się w kierunku północnym, na arkuszu Braniewo i śelazna Góra. Rozpoznanie przeprowadzono 8 otworami wiertniczymi o głębokości od 109,5 do 274,0 m. Utwory miocenu nawiercono w trzech spośród nich – są to piaski, mułki i iły warstw adamowskich, środ- kowopolskich i poznańskich o miąŜszości od kilku do ponad 70 m. W pozostałych otworach osady trzeciorzędu nie występują, bądź wykształcone są jako utwory eocenu i oligocenu. Wkładki węgla brunatnego o miąŜszości 2,9–3,2 m stwierdzono tylko w 2 otworach (na głę- bokości 48,3 m oraz 73,5 m). Wyniki prac uznano za negatywne z uwagi na nieciągłe wystę- powanie wkładek węgla oraz niekorzystny stosunek miąŜszości nadkładu do miąŜszości zło- Ŝa. Negatywnym wynikiem zakończyły się prace poszukiwawcze złóŜ kredy jeziornej i gytii wapiennej prowadzone w rejonie miejscowości Kiersy, Jarzębiec, Demity, Wólka Tol- kowiecka oraz na południowy zachód od Dębin i na zachód od Ławek (Rzepecki, Jurys, 1982). W większości obszarów nie nawiercono osadów wapiennych lecz warstewki torfów i piasków, iły, mułki ilaste, gytię ilastą i detrytusową. Wystąpienia gytii wapiennej stwierdzono tylko w okolicach Jarzębca, Dębin i Ławek jednak uznano, iŜ nie mają one znaczenia przemysłowego z uwagi na niską jakość kopaliny oraz niewielką miąŜszość (0,3–1,4 m).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Chruściel leŜy w obrębie zlewni Zalewu Wiślanego. Największą rzeką na omawianym terenie jest Pasłęka z jej lewobrzeŜnymi i prawobrzeŜnymi dopływami m.in.: Młynówką, Wałszą, Młyńską Strugą. Rzeka Pasłęka płynie w kierunku północnym, a potem w północno-zachodnim uchodząc do Zalewu Wiślanego. Na obszarze arkusza Chruściel znaj- dują się dwie zlewnie pierwszego rzędu: Pasłęki i Baudy. Centralna i wschodnia część terenu

naleŜy do zlewni rzeki Pasłęki, zachodnia do rzeki Baudy. Oddziela je dział wód pierwszego rzędu. Podczas opracowywania arkusza Mapy hydrogeologicznej Polski (Megier, 1998) zare- jestrowano jedno źródło występujące w strefie krawędziowej doliny Pasłęki w okolicy miej- scowości Pierzchały. Na obszarze arkusza występuje sztuczny zbiornik wodny – Jezioro Pierzchalskie o powierzchni 120 ha, powstałe w wyniku zbudowania zapory i elektrowni wodnej na Pasłęce, w miejscowości Pierzchały. Jego czystość jest uzaleŜniona od jakości wód Pasłęki. Występują tutaj równieŜ rozsiane po całym obszarze niewielkie naturalne oczka wodne. Monitoring wód powierzchniowych prowadzony jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. W 2009 i 2010 r. stan wód rzek przepływających przez omawiany arkusz oceniono zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Rozporządzenie..., 2008). Dokonano oceny stanu ekologicznego i chemicznego wód Baudy (w punkcie pomiarowym Frombork poza obszarem arkusza) oraz rzeki Pasłęki (punkty pomiarowy w miejscowości Pierzchały i punkt pomiarowy Nowa Pasłęka poza obszarem arkusza). Jednolita część wód powierzchniowych rzecznych „Bauda od Dzikówki do ujęcia” w 2009 roku charakteryzowała się dobrym stanem ekologicznym (klasa II) w 2010 roku umiarkowanym stanem ekologicznym (klasa III), natomiast jednolita część wód powierzchniowych rzecznych 2008 roku „Pasłęka zbiornik Pierzchały” i „Pasłęka od zbiornika Pierzchały do ujścia” stanem umiarkowanym stanem ekologicznym (klasa III), a w 2010 roku jednolita część wód powierzchniowych „Pasłęka zbiornik Pierzchały” nie była badana, a jednolita część wód powierzchniowych „Pasłęka od zbiornika Pierzchały do ujścia” charaktery- zowała się umiarkowanym stanem ekologicznym oraz dobrym stanem chemicznym – ocena jednolitej części wód powierzchniowych – zły stan wód (Raport…, 2010, Raport…, 2011).

2. Wody podziemne

Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych Polski cały obszar arkusza Chruściel leŜy w obrębie Regionu Mazurskiego (symbol III), który jest częścią makroregionu północno-wschodniego. Zachodnia część arkusza leŜy w Rejonie (Iławsko-Mazurskim (IIIA) (Paczyński red., 1995). Uwzględniając podział regionalny wód podziemnych według jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) omawiany arkusz znajduje się w prowincji Wisły. Jego centralna i wschodnia część (zlewnia Pasłęki) oraz część zachodnia (zlewnia Baudy) przynaleŜy do regionu dolnej Wisły (RDW), subregionu Zalewu Wiślanego (SZW) (Paczyń- ski, Sadurski red., 2007).

Na omawianym terenie jest połoŜony jeden z głównych zbiorników wód podziemnych zbiornik międzymorenowy Dąbrowa (201) (fig. 3). Strefy ochronnej dla tego zbiornika nie ustalono z powodu słabego rozpoznania warunków hydrogeologicznych (Megier, 1998).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Chruściel na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 201 – Zbiornik międzymorenowy Dąbrowa (Q), 204 – Zbiornik międzymorenowy śuławy Elbląskie (Q)

Na obszarze arkusza system wodonośny tworzą wody pięter: czwartorzędowego, neo- geńsko-paleogeńskiego i kredowego (Megier, 1998). Główne znaczenie uŜytkowe na omawianym terenie posiada górny czwartorzędowy poziom wodonośny związany z osadami piaszczystymi zlodowaceń północnopolskich. Inne czwartorzędowe poziomy wodonośne oraz piętro neogeńsko-paleogeńskie mają znaczenie jedynie lokalne. Znaczenia uŜytkowego nie ma piętro kredowe. Główny obszar zasilania pięter wodonośnych znajduje się we wschodniej części mapy obejmując równieŜ fragmenty sąsiednich arkuszy: PienięŜno i Dobra.

Górny czwartorzędowy uŜytkowy poziom wodonośny jest najbardziej rozprzestrzenio- nym poziomem uŜytkowym i występuje na przewaŜającej części obszaru arkusza. Jego głów- ną warstwę stanowią piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału leszczyńsko – pomorskiego oraz lokalne piaski zastoiskowe interstadiału Grudziądza. Charakteryzuje się ten poziom duŜą zmiennością warunków hydrogeologicznych. W części zachodniej występuje on na głęboko- ści od kilkunastu metrów, a w części wschodniej do 70,0 m. Na przewaŜającym obszarze wy- dajności potencjalne studni wynoszą 10-30 m3/h, a lokalnie w miejscowości Strubno osiągają 120 m3/h natomiast w centralnej części arkusza w miejscowości Dąbrowa znacznie przekra- czają tę wartość. W miejscu lokalnego wypiętrzenia glin zlodowaceń środkowopolskich na północny zachód od miejscowości Chruściel oraz w okolicy miejscowości Pierzchały wydaj- ności potencjalne studni są poniŜej 10 m3/h. Wodoprzewodność omawianego poziomu w Pierzchałach wynosi 15 m2/24h. Dolny czwartorzędowy poziom wodonośny (zlodowacenie Sanu) rozprzestrzeniony jest głównie w środkowej i południowej części obszaru arkusza. Stwierdzono jego łączność z utworami neogenu i paleogenu na sąsiednim arkuszu Młynary. W okolicy Płoskini i Dąbro- wy stwierdzono lokalną więź hydrauliczną tegoŜ poziomu w obniŜeniu erozyjnym z osadami podczwartorzędowymi. Poziom ten jest ujęty i eksploatowany w centralnej części arkusza w rejonie miejscowości Płoskinia. Głębokość do warstwy wodonośnej wynosi tutaj 160 m, natomiast wydajność potencjalna studni 60 m3/h. Omawiany poziom wodonośny poprzez głę- boką dolinę erozyjną wypełnioną czwartorzędowymi utworami piaszczystymi w okolicy miejscowości Płoskinia ma łączność z bliŜej nierozpoznanymi pod względem hydrogeologicznym utworami piaszczystymi mastrychtu górnego. Wody piętra czwartorzędowego eksploatowane są zarówno przez ujęcia komunalne jak i przez ujęcia przemysłowe. Do największych ujęć komunalnych zlokalizowanych na terenie arkusza Chruściel naleŜą ujęcia wielootworowe w: Dąbrowie (o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 114,0 m3/h), Płoskini (83,0 m3/h), Wilczętach (60,0 m3/h) i jednootworowe uję- cie w Sopotach (44,0 m3/h). Ujęcia przemysłowe piętra czwartorzędowego są reprezentowane przez ujęcie w Brzeszczynach (ujęcie wielootworowe) (o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 47,0 m3/h), Chruścielu (43,0 m3/h) i Drewnowie (32,0 m3/h) (Megier, 1998). Neogeńsko-paleogeński (mioceńsko-oligoceński) poziom wodonośny występuje na całym obszarze arkusza poza rejonem Dąbrowy. W jego południowej części łączy się z wodnolodow- cowymi osadami piaszczystymi zlodowacenia Nidy. Na północnym zachodzie w miejscowości Biedkowo (neogen) oraz na północnym wschodzie w miejscowości Jarzębiec (neogen i paleogen) poziom ten ma znaczenie uŜytkowe. Cechują go niskie parametry hydrogeologicz-

ne. W tych rejonach brak jest innych poziomów uŜytkowych. Poziom paleogeński eksploatowany jest w centralnej i północno-wschodniej części arkusza (w części centralnej występuje on na głębokości 191,0 m i stanowi najgłębiej eksploatowany poziom na omawianym obszarze). Wody poziomów neogenu i paleogenu eksploatowane są zarówno przez ujęcia komunalne jak i przez ujęcia przemysłowe. Największym ujęciem komunalnym wielootworowym zlokalizowanym na terenie arkusza jest ujęcie w Chruścielu o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 77,0 m3/h (paleogen). Ujęcia przemysłowe reprezentuje wielootworowe ujęcie Jarzębiec o zasobach zatwierdzonych eksploatacyjnych 47,0 m3/h (neogen, paleogen) (Me- gier, 1998). Na omawianym obszarze występuje równieŜ poziom wodonośny związany z utworami górnej kredy. Jest on rozpoznany w otworze w Nowych Sadłukach (wydajność z pompowania 2,1 m3/h przy depresji 76,0 m). W Dąbrowie i w Brzeszczynach stwierdzono nie rozpoznane pod względem hydrogeologicznym utwory piaszczyste (mastrycht górny), miejscami zalega- jące bezpośrednio pod utworami piaszczystymi czwartorzędu. Poziom kredowy nie został zaliczony do uŜytkowych ze względu na niskie parametry hydrogeologiczne (Nowe Sadłuki) i brak rozpoznania hydrogeologicznego na pozostałym obszarze arkusza (Megier, 1998). Na obszarze arkusza Chruściel lokalnie występuje płytki poziom czwartorzędowy uj- mowany poprzez studnie kopane. Ujęć tego poziomu jest niewiele i nie mają one istotnego znaczenia. Najczęściej nie posiada on związku hydraulicznego z głównym poziomem wodo- nośnym (Megier, 1998). GZWP nr 201 wyznaczony przez Kleczkowskiego nie spełnia wymogów stawianych zbiornikom wód podziemnych. Obecnie jest on traktowany jako lokalny zbiornik wód podziemnych. Na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Chruściel moŜ- na stwierdzić, Ŝe wody głównych czwartorzędowych poziomów wodonośnych są wodami średniej jakości (klasa II) i wymagają prostego uzdatniania. O zaliczeniu do tej klasy zadecy- dowało przekroczenie wartości dopuszczalnych zawartości związków Ŝelaza, często równieŜ manganu oraz w kilku przypadkach amoniaku. W rejonie Biedkowa i Chruściela na niewielkich obszarach występują wody złej jakości (klasy III) z uwagi na wysoką zawartość Ŝelaza (Megier, 1998). Jakość wód z utworów miocenu i oligocenu znana jest z trzech wielootworowych ujęć w Biedkowie, Jarzębcu oraz Chruścielu. Ich jakość nie róŜni się od wód utworów czwartorzę- dowych i zaliczono je do wód średniej jakości (klasa II). Przekroczone zostały tutaj dopuszczalne wartości dla związków Ŝelaza, manganu oraz amoniaku.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 60 – Chruściel, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 60 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Chruściel bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 60 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Chruściel

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0–0,3 0,0–2,0 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19–67 28 27 Cr Chrom 50 150 500 3–14 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 21–46 31 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–8 2 2 Cu Miedź 30 150 600 3–12 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–18 4 3 Pb Ołów 50 100 600 6–18 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 60 – Chruściel 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 60 – Chruściel do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości: arsenu, kadmu, kobaltu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje zawartość: baru, chromu, cynku, niklu oraz rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału, pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwie- rzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) a takŜe rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Ro- cher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering

i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być prze- mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałych zanie- czyszczeń organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜ enie) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ).

Tabela 3 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D i in., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto- ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal- gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) na rzece Wałszy w Bornitach, z którego próbki do badań są pobierane co trzy lata. Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Pierzchal- skiego. Osady Wałszy oraz jeziora charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. Są to zawartości niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg) Pierzchalskie Wałsza Parametr 1999 r. Bornity Arsen (As) 8 <5 Chrom (Cr) 38 10 Cynk (Zn) 94 26 Kadm (Cd) 1 <0,5 Miedź (Cu) 10 3 Nikiel (Ni) 15 4 Ołów (Pb) 21 6 Rtęć (Hg) 0,096 0,014 * WWA 11 WWA n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. n.o. PCB*** n.o. n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 55 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 38 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 24 do około 41 nGy/h i prze- ciętnie wynoszą około 34 nGy/h.

60 W PROFIL ZACHODNI 60 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6021832 6016678 6019750 6014932 6017698 m m 6015951 6012641 6013717 6008006 6011853

6005843 6008016 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 27 27

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6021832 6016678 6019750 6014932 6017698 m m 6015951 6012641 6013717 6008006 6011853 6005843 6008016 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Chruściel (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W zachodnim profilu pomiarowym wyŜsze wartości promieniowania gamma są związane z glinami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego (ok. 30–55 nGy/h), dominującymi na powierzchni omawianego arkusza lub z torfami, a niŜsze (20–30 nGy/h) – z utworami wodno- lodowcowymi i rzecznymi (mułki, piaski i Ŝwiry). W profilu wschodnim obserwuje się niewielkie zróŜnicowanie pomierzonych dawek promieniowania gamma (przewaŜają wartości w granicach 30–40 nGy/h) poniewaŜ wzdłuŜ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów: gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. NajniŜsze zarejestrowane dawki promieniowania (ok. 25 nGy/h) w profilu wschodnim są związane z utworami moren czołowych (piaski, Ŝwiry i głazy) zlodowacenia północnopolskiego i z osadami rzecznymi (mułki, piaski i Ŝwiry). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 1,6 do 5,1 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,4 do 8,9 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględnia się zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozporzą- dzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2009). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜ- liwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyj- ne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąŜszość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 5), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Chruściel Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Megier, 1998). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Chruściel bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: − zabudowa miejscowości gminnych Płoskinia i Wilczęta, − obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Dolina Pasłęki” PLB 280002 (ochrona ptaków) i „Rzeka Pasłęka” PLH 280006 (ochrona siedlisk), − rezerwat faunistyczny „Ostoja bobrów na rzece Pasłęce”, − lasy o powierzchni powyŜej 100 hektarów, − obszary bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego,

− powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Pasłęki, Młyńskiej Strugi, Młynówki i pozostałych cieków, − strefa (do 250 m) wokół źródła w miejscowości Pierzchały, − strefy (do 250 m) wokół akwenów, − obszary zagroŜone ruchami masowymi ziemi wzdłuŜ doliny Pasłęki (od północy do zachodniej krawędzi Jeziora Pierzchalskiego), wzdłuŜ doliny Młynówki (od północnej części terenu ograniczonego ramką mapy do miejscowości Dąbrowa), wzdłuŜ doliny Pasłęki (od Jeziora Pierzchalskiego do miejscowości Osetnik, rejon na zachód od miej- scowości Bardyny (Grabowski red., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Na analizowanym terenie dominują: wysoczyzna morenowa płaska stanowiąca większą część powierzchni objętej arkuszem oraz wysoczyzna morenowa falista występująca w części północnej i południowo-wschodniej. Ich powierzchnie budują gliny zwałowe (górne) zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Są one szare i brązowoszare, o miąŜszości od kilku metrów (na zachodzie) do około 40 m (na wschodzie). Lokalnie wśród glin zwałowych mogą występować niewielkie (do 0,5 m) przewarstwienia piasków pyłowatych. Gliny zawierają niewiele materiału Ŝwirowego, w górnych partiach do głębokości około 4 m są odwapnione (procesy wietrzeniowe), natomiast niŜej zawartość CaCO3 jest wysoka i wynosi około 12% (Rabek, Świerszcz, 2002). Lo- kalnie gliny zwałowe zlodowacenia wisły mogą występować bezpośrednio na glinach star- szych zlodowaceń, tworząc wspólny pakiet izolacyjny o miąŜszościach dochodzących do 70– 140 m. Obszar rekomendowany do składowania odpadów obojętnych wskazany w rejonie Biedkowa to miejsce powierzchniowego występowania iłów i glin zastoiskowych zlodowacenia wisły. Są to iły i gliny ilaste o miąŜszości około 12 m – facjalna odmiana glin zwałowych fazy pomorskiej wykształcona w zbiorniku zastoiskowym. W południowo-zachodniej części terenu odsłaniają się gliny zwałowe zlodowacenia wi- sły – dolne. Są to gliny zwałowe miejscami piaszczyste, o brązowo szarej barwie, z duŜą ilo-

ścią Ŝwirów i otoczaków skał północnych średniej zawartości CaCO3 wynoszącej 8%. Ich miąŜszość wynosi od kilku do około 40 m. Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych wskazano na terenie gmin: Frombork, Braniewo, Płoskinia, Młynary, Wilczęta i Orneta. Mają one duŜe powierzchnie i są połoŜone przy drogach dojazdowych, co umoŜliwia budowę obiektów w do- godnej odległości od zabudowy miejscowości. Planując budowę obiektów potencjalnie uciąŜliwych dla środowiska w granicach obsza- rów wytypowanych w rejonie Starego Siedliska i KsięŜna naleŜy zwrócić uwagę na obecność licznych, drobnych cieków powierzchniowych. Ograniczeniami warunkowymi są – połoŜenie części wskazanych obszarów w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu rzeki Baudy, Słobickiego Obszaru Chronionego Krajobra- zu, Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Pasłęki (p) oraz bliskość zabudowy miejscowo- ści gminnych Wilczęta i Płoskinia (b). Nie mają one charakteru bezwzględnych zakazów Po- winny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko poten- cjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzo- ru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równieŜ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu występują tu przepuszczalne osady czwarto- rzędowe. Budowa składowisk odpadów w ich granicach wymaga zastosowania dodatkowej przesłony skarp i podłoŜa – syntetycznej lub mineralnej.

Problem składowania odpadów innych, niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych). W miejscach moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów, w strefie głębokości do 2,5 m nie występują osady, których własności izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składo- wania odpadów komunalnych. W rejonie Biedkowa, na powierzchni terenu występują osady zastoiskowe (iły i gliny ilaste). Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologiczno-inŜynierskiego i hydrogeologicznego, przede wszystkim ustaleniu faktycznych własności izolacyjnych utworów miejsce to moŜe okazać się przydatne do składowania odpadów komunalnych. Przy konieczności budowy obiektów tego typu moŜna dodatkowo rozpoznać tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono występowanie warstw gliniasto-ilastych. W Nowych Sadłukach pod 0,5 m nadkładem występuje 2,5 m warstwa iłów podścielona gliną zwałową 9 m miąŜszości, w Pierławkach występują gliny o 2 m

miąŜszości, a pod nimi 2 m warstwa iłów. W otworze oddalonym o 2 km na południowy za- chód od tej miejscowości na głębokości o0,5 m pod 3,5 m warstwą iłów występują gliny o 2 m miąŜszości. W Nowicy 4 m warstwa iłów zalega na glinach o miąŜszości 30 m, w Sopotach pod 31,8 m warstwą ilastą występują gliny o 2 m miąŜszości. Pod tym kątem moŜna rozpoznać równieŜ tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworów, w których nawiercono gliny zwałowe o duŜych miąŜszościach. W otworach wykonanych w Chruścielu gliny ma- ją 18 i 45 m miąŜszości, w Krasinku 29,8–44,0 m, w Lipowej 30–34 m, w Lipówce 85 m. Według danych zawartych w przekrojach geologicznym i hydrogeologicznych glin o duŜych miąŜszościach moŜna spodziewać się w granicach obszarów wskazanych w rejonach Podlechów, Zaporowa i Chruściela – Pierzchałów. Konieczne jest wykonanie dodatkowego rozpoznania geologicznego w celu potwier- dzenia miąŜszości, rozprzestrzenienia i faktycznych własności izolacyjnych warstw ilasto- gliniastych i gliniastych oraz zbadanie warunków wodnych. Na analizowanym terenie nie ma składowisk odpadów. Odpady deponowane są na składowisku w Elblągu.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Wytypowane gliny zwałowe zlodowacenia wisły stanowią wystarczającą barierę geolo- giczną dla składowania odpadów obojętnych. Na analizowanym terenie, w jego części południowej i południowo-zachodniej mogą występować serie utworów ilastych. W przypadku konieczności budowy składowisk odpadów komunalnych w pierwszej kolejności powinno się rozpatrywać obszar wskazany w rejonie Biedkowa, gdzie na powierzchni terenu występują iły i gliny ilaste zastoiskowe. Pod tym ką- tem moŜna dodatkowo rozpoznać tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworów wiertniczych, w profilach których występują warstwy gliniasto-ilaste (obszary wskazane w rejonie miej- scowości Nowe Sadłuki, Pierławki, Nowica, Sopoty). MoŜna równieŜ dodatkowo rozpoznać miejsca, gdzie gliny zwałowe osiągają prawdopodobnie największe miąŜszości. W rejonie Podlechów mogą one wynosić 70–80 m, między Chruścielem i Pierzchałami 120–140 m oraz bezpośrednie sąsiedztwo otworu wykonanego w rejonie miejscowości Lipówka, w profilu którego stwierdzono występowanie 85 m pakietu gliniastego. NaleŜy podkreślić konieczność wykonania rozpoznania geologicznego miejsca ewentu- alnej inwestycji (przed podjęciem decyzji o jej lokalizacji).

Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów mają obszary wskazane w rejonach Młynary – Wilczęta – Giedyle – Kolonia Płoskinia – Brzeszczyny – Podlechy, gdzie stopień zagroŜenia wód występującego na głębokości 100–150 m uŜytkowe- go poziomu wodonośnego określono na bardzo niski. Drugim rejonem o dobrych warunkach hydrogeologicznych są okolice Kurowa Braniewskiego i Zaporowa. Wody występujące tu na głębokości 15–50 m są zagroŜone w niskim stopniu.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajdujące się na obszarach re- komendowanych do składowania odpadów mają niewielkie rozmiary i są na ogół zawodnione. Wyrobisko złoŜa kruszywa naturalnego „Dąbrowa” oraz pozostałe, większe wyrobiska niekoncesjonowanego poboru kruszyw na potrzeby lokalne znajdują się na obszarach bez- względnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz zmieniającego je Rozporządzenia Mini- stra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi wystę- powania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki geologiczno-inŜynierskie na terenie arkusza Chruściel zwaloryzowano z wyłą- czeniem terenów: leśnych, rezerwatu, gruntów rolnych I-IVa klasy bonitacyjnej, łąk na glebach pochodzenia organicznego. Waloryzacją objęto tylko część powierzchni arkusza. Pod- stawą wydzielenia obszarów o korzystnych lub niekorzystnych warunkach geologiczno- inŜynierskich były informacje zawarte na mapie geologicznej (Rabek, Świerszcz, 1996, 2002), hydrogeologicznej (Megier, 1998), oraz mapie osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w skali 1:50 000 (Grabowski red., 2007). O geologiczno-inŜynierskich warunkach obszaru decyduje: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, głębokość występowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzględniając powyŜsze kryteria, na mapie wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniających budownic- two (Instrukcja, 2005). Daje się zauwaŜyć duŜy związek pomiędzy budową geologiczną, ukształtowaniem powierzchni terenu, a warunkami podłoŜa budowlanego. Obszary wysoczyznowe są zazwyczaj korzystne dla budownictwa, natomiast obszary obniŜeń dolinnych i zagłębień bezodpływo- wych są przewaŜnie niekorzystne. PoniewaŜ informacje o warunkach podłoŜa budowlanego mają charakter ogólny, przed posadowieniem budowli wskazane jest przeprowadzenie ocen geologiczno-inŜynierskich, a w szczególnych przypadkach sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskich. Obszary Równiny Warmińskiej i niewielkiego fragmentu Wysoczyzny Elbląskiej są ge- neralnie terenem o korzystnych warunkach budowlanych. Cechują go spadki terenu poniŜej 12%, brak zjawisk geodynamicznych oraz głębokość występowania wody gruntowej przekra- czająca 2 m od powierzchni terenu. Jest to rejon występowania gruntów spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów sypkich zagęszczonych i średniozagęszczo- nych. Grunty spoiste dominują na obszarze arkusza, a reprezentowane są przez gliny zwało- we. Niewielki obszar w północno-zachodniej części mapy pokryty jest iłami zastoiskowymi. Gliny zwałowe zaliczamy do gruntów spoistych morenowych nieskonsolidowanych natomiast osady zastoiskowe zaliczamy do grupy gruntów spoistych nieskonsolidowanych. Osady zastoiskowe posiadają gorsze parametry geotechniczne aniŜeli grunty morenowe. Niemniej omawiane grunty występujące w stanie półzwartym lub twardoplastycznym traktuje się jako

korzystne podłoŜe budowlane. Ich właściwości nośne mogą ulec pogorszeniu przez wzrost zawodnienia gruntu, co powoduje jego uplastycznienie. Utrudnieniem dla budownictwa mogą być wody występujące w obrębie przewarstwień piaszczystych, oraz okresowo zalegające w niewielkich zagłębieniach bezodpływowych. Osiadanie posadowionych budynków na nieskonsolidowanych glinach i iłach moŜe być wydłuŜone, a jego równomierność uzaleŜniona jest od jednorodności gruntu pod fundamentem. Na trudne do przewidzenia zmiany w podło- Ŝu moŜe wpływać występowanie płytko pod powierzchnią terenu głazów narzutowych. Grunty sypkie reprezentowane są przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Osady te związane są ze zlodowaceniem północnopolskim (Wisły) oraz tworzącymi się nadal utworami deluwialnymi. Osiadanie budynków posadowionych na zagęszczonych i średniozagęszczo- nych gruntach sypkich jest niewielkie, szybkie i równomierne. Do obszarów o niekorzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny o słabej no- śności gruntów, tereny gdzie zwierciadło wody gruntowej występuje płycej niŜ 2 m od powierzchni terenu, a takŜe obszary, które charakteryzują się duŜymi spadkami terenu, przekra- czającymi 12%. Obszary takie związane są głównie z dolinami rzecznymi, zagłębieniami bezodpływowymi terenu oraz obszarami podmokłymi. Gruntami o niekorzystnych właściwo- ściach budowlanych na terenie arkusza Chruściel są grunty organiczne (torfy i namuły) oraz piaski rzeczne tarasów zalewowych ze względu na płytko występujące zwierciadło wód gruntowych. Grunty organiczne charakteryzuje znikoma nośność i znaczna ściśliwość. Obszary, na których one występują nie nadają się do bezpośredniego posadowienia budowli, bez uprzed- niego polepszenia warunków naturalnych. Wymagane jest odpowiednie wzmocnienie grun- tów organicznych lub ich usunięcie oraz zastąpienie gruntami innego rodzaju, ewentualnie stosowanie fundamentów pośrednich albo odpowiednio grubych „poduszek” piaskowo-Ŝwi- rowych. Grunty obszarów podmokłych w dolinach rzecznych charakteryzują się duŜą wilgotno- ścią z uwagi na płytko występujące zwierciadło wody. Woda tych obszarów zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest silnie agresywna w stosunku do be- tonu i stali. Gdy intensywność opadów jest dość znaczna moŜe dochodzić do podtopień i powodzi. Strefy krawędziowe głęboko wcinających się dolin rzecznych, zwłaszcza rzeki Pasłęki i Wałszy wykazują równieŜ niekorzystne warunki budowlane. Wody cieków oraz wody opa- dowe mogą podmywać i erodować zbocza dolin, co przy duŜym nachyleniu zboczy stwarza

niebezpieczeństwo powstawania spływów, osuwisk i obrywów zboczowych. Na zboczach doliny Pasłęki i Wałszy widać ślady ruchów masowych – obrywy, zsuwy, ślady spłukiwania powierzchni terenu. Niekorzystne warunki budowlane wykazują równieŜ strefy krawędziowe głęboko wcinających się dolin rzecznych Pasłęki i Wałszy. Stwierdzono tereny predysponowane do powstawania ruchów masowych na zboczach doliny Wierzenki (zsuwy, obrywy, obwały), w miejscowość Kiersy (zsuwy, obrywy, obwały, spływanie), w okolicach miejsco- wości Chruściel-Kolonia Dąbrowa-Trąbki-Brzeszczyny-Szalmia (zsuwy, obrywy, obwały, spływanie, spełzanie), Dąbrowa (obrywy, potoki rumoszowe, spływy) Dębiny (obrywy, ob- wały, zsuwy, spływanie), Płoskinia-Kol. Płoskinia-Robuzy-Stygajny-Osetnik (obrywy, obwa- ły, zsuwy, spływanie) (Grabowski red., 2007). Zanotowano tutaj 12 niewielkich form osuwi- skowych, przewaŜnie typu zsuwu (Kühn, Miłoszewska, 1971). Zbocza dolin mogą być pod- mywane przez wody cieków, a pod wpływem wód opadowych mogą podlegać rozmywaniu i erozji, co przy ich duŜym nachyleniu stwarza niebezpieczeństwo powstawania spływów, osuwisk i obrywów. Występujące u podnóŜy zboczy miąŜsze kompleksy utworów deluwialnych mogą stanowić złe podłoŜe budowlane ze względu na niejednorodność osadów, które miejscami są luźne (w przypadku piasków) oraz plastyczne lub nawet miękkoplastyczne (w przypadku glin deluwialnych). Układ warstw osadów czwartorzędowych pozwala stwier- dzić, iŜ na badanym obszarze zachodziły w czwartorzędzie intensywne procesy denudacji i erozji rzecznej oraz egzaracji glacjalnej. W obrębie osadów najmłodszego zlodowacenia (wisły) potencjalnie mogą występować struktury glacitektoniczne (Rabek, Świerszcz, 1996, 2002). Dla takich obszarów przed posadowieniem budowli konieczne jest sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Chruściel są: lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwat, pomniki przyrody, uŜytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, obszary chronio-nego krajobrazu oraz obszary sieci Natura 2000. Na omawianym terenie dominują gleby wysokich klas bonitacyjnych. Ochroną objęte są gleby I-Iva klasy, które pokrywają przewaŜającą część obszaru arkusza z wyjątkiem dolin rzecznych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują niewielkie obszary we wschodniej części arkusza i okolicy Chruściela. Często są one związane z dolinami cieków.

Lesistość obszaru objętego mapą wynosi około 25%. Lasy arkusza Chruściel naleŜą do Nadleśnictwa Zaporowo. Jest ono jednym z najŜyźniejszych pod względem siedliskowym nadleśnictw niŜowych kraju. Ponad 94% powierzchni nadleśnictwa zajmują siedliska laso- we. Siedliskiem, które zajmuje zdecydowanie największą powierzchnię jest las świeŜy (65,8%), następnie las mieszany świeŜy (13,3%) i las wilgotny (6,9%). Struktura siedlisk Nadleśnictwa Zaporowo kształtuje bezpośrednio strukturę gatunkową drzewostanów. Głów- nymi gatunkami lasotwórczymi są dęby zajmujące 28,2% powierzchni leśnej (24,6% miąŜ- szości) i brzozy zajmujące 27,1% powierzchni leśnej (30,6% miąŜszości). Znaczącą rolę od- grywają takŜe: sosny (14,1% powierzchni, 17,2% miąŜszości), świerki (12,5% powierzchni, 8,9% miąŜszości) oraz olchy (11,0% powierzchni, 12,0% miąŜszości). DuŜe znaczenie na omawianym obszarze mają zbiorowiska: wodne, łąkowe, torfowi- skowe i bagienne, związane z dolinami rzek oraz terenami podmokłymi. Obszary te stanowią siedliska licznych gatunków fauny wodno-błotnej. W zachodniej części mapy znajdują się fragmenty Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Baudy utworzonego w celu ochrony doliny rzecznej wraz z otaczającymi ją leśnymi ekosystemami z ich bogatą fauną i florą o powierzchni 16 677,8 ha. Obszar ten jest typowym rolniczo – leśnym krajobrazem terenów dolin rzecznych na równinie dawnego zastoiska wód polodowcowych o urozmaiconej rzeźbie. Elementami krajobrazotwórczymi tego obszaru są: erozyjne wcięcia z rozcięciami bocznymi rzeki Baudy, dolina rzeki Baudy. Na południe od Braniewa wzdłuŜ doliny rzeki Pasłęki ciągnie się Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Pasłęki o powierzchni 15 589 ha. Celem jego utworzenia była ochrona krajobrazu strefy przyrzecza rzeki Pasłęki, jej hydrotopu oraz biotopu lasów. O urodzie krajobrazu decyduje: mocno meandrująca rzeka Pasłęka z licznymi starorzeczami oraz strome, porośnięte lasami zbocza dolin uchodzących do niej cieków. W południowo-wschodniej części arkusza znajduje się niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej, którego powierzchnia wynosi 11 511,3 ha. Ob- szar ten obejmuje tereny zalesione połoŜone wzdłuŜ doliny Wałszy. Ukształtowanie powierzchni jest tutaj bardzo urozmaicone: na wzgórza polodowcowe nakłada się równina san- drowa, w którą wcinają się głęboko dolinki krótkich cieków. W południowo-zachodniej części arkusza znajduje się fragment Słobickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, którego powierzchni wynosi 5 035,6 ha. Wymienione powyŜej obszary chronionego krajobrazu znajdują się w wykazie obsza- rów chronionego krajobrazu na terenie Województwa Warmińsko-Mazurskiego.

W celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania wartości estetycznych na obszarze arkusza Chruściel utworzono dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (tabela 6). „Zespół przyrodniczo-krajobrazowy w Pielgrzymo- wie” obejmuje: układ droŜny nieistniejącej wsi, zieleń siedliskową, zespół kapliczek, pojedyncze okazy drzew. Uznano go Uchwałą Rady Gminy Płoskinia z 1994 r., a jego ogólna powierzchnia wynosi 115,0 ha. Natomiast Uchwałą Rady Gminy Wilczęta z 1994 r. powołano zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Chmielowy Parów”, którego celem jest ochrona systemu dolinek w obrębie zespołu jako łącznika załoŜenia dworsko-parkowego w Ławkach z doliną Pasłęki oraz róŜnorodności przyrodniczej (rzeźby, zespołów roślinności, warunków wodnych) i akcentów kulturowych. Na obszarze arkusza Chruściel utworzono jeden rezerwat faunistyczny „Ostoja Bobrów na Rzece Pasłęce” powołany celem ochrony bobrów (tabela 6). Rezerwat obejmuje: rzekę Pasłękę od źródeł do granic miasta Braniewa wraz z jeziorami Sarong, Łęguty, Sąg, Pierz- chalskim i dolnymi odcinkami dopływów Morąg, Drwęca Warmińska i Wałsza wraz z przy- legającymi gruntami (pasy obszarów nadrzecznych i nadjeziornych). Na terenie rezerwatu zanotowano teŜ występowanie grąŜela Ŝółtego podlegającego ścisłej ochronie. Na arkuszu znajduje się północna część rezerwatu, dalej kontynuuje się on na arkuszu Braniewo, a jego fragmenty znajdują się równieŜ na arkuszach: PienięŜno i Dobry. Oprócz opisanych powyŜej obszarowych form ochrony przyrody, na terenie arkusza Chruściel znajdują się równieŜ pomniki przyrody (pojedyncze drzewa i grupy drzew) i uŜytki ekologiczne (tabela 6). Tabela 6 Wykaz rezerwatu, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Nr obiek- Gmina Rok za- Forma Rodzaj obiektu tu na Miejscowość twierdze- ochrony (powierzchnia w ha) mapie Powiat nia 1 2 3 4 5 6 Orneta, Wilczęta, Płoski- Fn „Ostoja Bobrów na Rzece Pa- 1 R Dębiny nia,Braniewo 1970 słęce” braniewski (4 258,79) Braniewo PŜ 2 P Wielewo 1992 braniewski sosna pospolita Frombork PŜ 3 P Nowe Sadłuki 1994 braniewski sosna pospolita Płoskinia PŜ 4 P Szalmia 1998 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 5 P Szalmia 1998 braniewski klon pospolity

1 2 3 4 5 6 Płoskinia PŜ 6 P Szalmia 1998 braniewski lipa drobnolistna Płoskinia PŜ 7 P Lubowno 1959 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 8 P Lubowno 2004 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 9 P Lubowno 1959 braniewski jesion wyniosły Płoskinia PŜ 10 P Tolkowiec 2004 braniewski dąb szypułkowy Frombork PŜ 11 P Nowe Sadłuki * braniewski aleja 31 dębów, 16 jesionów Płoskinia PŜ 12 P Chruściel 1996 braniewski buk pospolity Płoskinia PŜ 13 P Chruściel b.d. braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 14 P Dąbrowa 2004 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 15 P Pielgrzymowo 2004 braniewski dąb szypułkowy Kurowo Młynary PŜ 16 P 1959 Braniewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 17 P * niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 18 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 19 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 20 P 1996 niewskie braniewski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 21 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 22 P * niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 23 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 24 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 25 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 26 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 27 P * niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 28 P * niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 29 P 1996. niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 30 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 31 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy

1 2 3 4 5 6 Kurowo Bra- Młynary PŜ 32 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Kurowo Bra- Młynary PŜ 33 P 1996 niewskie elbląski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 34 P Zaporowo 1992 braniewski topola biała Płoskinia Pn – G 35 P Chruściel 1992 braniewski głaz narzutowy (granit) Płoskinia PŜ 36 P Giedyle 1995 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 37 P Giedyle 2004 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 38 P Dębiny Leśne 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 39 P Dębiny Leśne 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 40 P Dębiny Leśne 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 41 P Dębiny Leśne 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 42 P Dębiny Leśne 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 43 P Ławki 1952 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 44 P Ławki 1952 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 45 P Ławki 1964 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 46 P Ławki 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 47 P Ławki 1992 braniewski buk pospolity Wilczęta PŜ 48 P Chmielówka 1992 braniewski dąb szypułkowy Wilczęta PŜ 49 P Chmielówka 1952 braniewski buk pospolity Wilczęta PŜ 50 P Chmielówka 1992 braniewski buk pospolity Wilczęta PŜ 51 P Chmielówka 1992 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 52 P Chmielówka 1992 braniewski dąb szypułkowy Płoskinia PŜ 53 P Robuzy 1998 braniewski lipa drobnolistna Płoskinia PŜ 54 P Robuzy 1998 braniewski klon jawor Płoskinia PŜ 55 P Robuzy 1998 braniewski modrzew europejski (2 szt.) Płoskinia PŜ 56 P Robuzy 1998 braniewski brzoza brodawkowata Płoskinia PŜ 57 P Robuzy 1998 braniewski kasztanowiec zwyczajny

1 2 3 4 5 6 Płoskinia PŜ 58 P Robuzy 2004 braniewski brzoza brodawkowata Płoskinia PŜ 59 P Robuzy b.d. braniewski 2 lipy Płoskinia PŜ 60 P Długobór 1998 braniewski Lipa drobnolistna Wilczęta PŜ 61 P Ławki 1952 braniewski dąb szypułkowy Młynary PŜ 62 P Broniszewo 1959 elbląski dąb szypułkowy Płoskinia bagienno-torfowiskowy ekotop 63 U Chruściel 1996 braniewski (40,56) Wilczęta projektowany uŜytek ekologiczny 64 U Ławki * braniewski (2,50) Wilczęta projektowany uŜytek ekologiczny 65 U Sopoty * braniewski (42,00) „Zespół przyrodniczo- krajobrazowy w Pielgrzymowie” – Pielgrzy- Płoskinia układ droŜny nieistniejącej wsi, 66 Z 1994 mowo braniewski zieleń siedliskowa, zespół kapliczek pojedyncze okazy drzew (115,0) zespół przyrodniczo-krajobrazowy Wilczęta 67 Z Ławki 1994 „Chmielowy Parów” braniewski (73,0)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: b.d. – brak danych, * – obiekt projektowany przez słuŜby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Poznanie walorów krajoznawczych regionu ułatwiają znakowane szlaki turystyczne. NajwaŜniejszy z nich to Szlak Kopernikowski, który stanowi ostatni fragment Międzynaro- dowego DalekobieŜnego Szlaku Pieszego (prowadzi on z Torunia do Olsztyna przez miej- scowości, w których przebywał Mikołaj Kopernik). W granicach omawianego arkusza znajduje się tylko niewielki fragment szlaku, który przebiega z Braniewa do PienięŜna, wzdłuŜ doliny Pasłęki i dalej na południe w kierunku Lidzbarka Warmińskiego do Olsztyna. Arkusz Chruściel obejmuje niewielki graniczny fragment obszaru węzłowego 3M „Uj- ścia Wisły” (północno-zachodnia część arkusza) sieci ECONET-Polska (fig. 5). Obszar „Uj- ścia Wisły” ma powierzchnię około 1 333 km2 i obejmuje krajobrazy: deltowe, jeziorno- bagienne, den dolinnych, równin i wzniesień morenowych. Główne typy siedlisk stanowią tutaj: łęg wierzbowo-topolowy, łęg jesionowo-wiązowy oraz buczyna niŜowa. Na arkuszu przebiega równieŜ krajowy korytarz ekologiczny Pasłęki (12k).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Chruściel na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 3M – Ujścia Wisły 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 11k – Kanału Elbląskiego, 12k – Pasłęki 3 – granica państwa.

Na terenie omawianego arkusza znajdują się dwa obszary ujęte w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, mającej na celu zachowanie siedlisk przyrodniczych: obszar specjalny ochrony ptaków „Dolina Pasłęki” i specjalny obszar ochrony siedlisk „Rzeka Pasłęka” (Pawlaczyk i in., 2004). Krótką charakterystykę tych obszarów przedstawiono w tabeli 7 (http://natura2000.gdos.gov.pl).

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego PołoŜenie administracyjne obszaru Powierzchnia Nazwa obszaru punktu obszaru (w obrębie arkusza) Typ Kod obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długość Szerokość Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Braniewo, PLB warmińsko- braniewski, Płoskinia, 1 J „Dolina Pasłęki” (P) 20°04’54” 54°04’36” 20 669,9 PL621 280002 mazurskie lidzbarski Wilczęta, Orneta Braniewo, PLH warmińsko- braniewski, Płoskinia, 2 K „Rzeka Pasłęka” (S) 20°05’52” 53°49’30” 8 418,5 PL621 280006 mazurskie lidzbarski Wilczęta, Orneta

44 44 Rubryka 2: J – OSO (Obszar Specjalnej Ochrony), częściowo przecinający się z SOO (Specjalnym Obszarem Ochrony); K – SOO (Specjalny Obszarem Ochrony), częściowo przecinający się z OSO (Obszar Specjalnej Ochrony) Rubryka 4: P – obszar specjalny ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W dolinie Pasłęki na obszarze arkusza przebiega fragment specjalnego obszaru ochrony ptaków „Dolina Pasłęki” (PLB 280002). Obszar ten został utworzony w celu ochrony co najmniej 23 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej Czerwo- nej Księgi (PCK). W okresie lęgowym zasiedla go co najmniej 1% populacji krajowej nastę- pujących gatunków ptaków: nurogęś, błotniak łąkowy, kania czarna, kania ruda (PCK), bielik (PCK), orlik krzykliwy (PCK), trzmielojad, samotnik, zimorodek, siniak; w stosunkowo wy- sokim zagęszczeniu (C7) występują: bąk (PCK), bocian biały, bocian czarny, błotniak stawo- wy, derkacz i rybitwa czarna. Jego całkowita powierzchnia wynosi 20 669,9 ha, z tego na omawiany arkusz przypada 4 495,45 ha. W dolinie Pasłęki przebiega równieŜ fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Rzeka Pasłęka” (PLH 280006) będący waŜną ostoją bobra w północno-wschodniej Polsce. Wody Pasłęki i jej dopływów są siedliskiem ryb reofilnych i potencjalnie największym tarli- skiem ryb wędrownych. Bytuje tu 8 gatunków ryb z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, m.in. silne populacje bolenia i głowacza białopłetwego. Łącznie, w ostoi stwierdzono 12 gatunków kręgowców z Załącznika II Dyrektywy. Z doliną rzeki związanych jest ponadto 9 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Ostoja pełni rolę kluczowego korytarza ekologicznego zapewniającego ciągłość bytowania gatunków od cen- trum regionu w kierunku wybrzeŜa Bałtyku. Obszar jest częścią Ostoi Ptaków o randze europejskiej E78. Obszar ochrony siedlisk „Rzeka Pasłęka” ma powierzchnię 8 418,5 ha, z tego na omawiany arkusz przypada 1 373,91 ha.

XII. Zabytki kultury

Ochroną prawną na obszarze arkusza Chruściel zostały objęte następujące zabytki kultury: stanowiska archeologiczne, zabytki architektoniczne (architektoniczne, sakralne, tech- niczne) oraz park podworski objęty ochroną konserwatorską. Dla arkusza Chruściel wykonane zostało Archeologiczne Zdjęcie Polski. Wiele obiek- tów archeologicznych na mapie ma duŜą wartość poznawczą. Tereny objęte arkuszem Chru- ściel były zasiedlone juŜ od epoki brązu. Do najstarszych zabytków kultury materialnej naleŜą stanowiska archeologiczne. Na mapę naniesiono wszystkie obiekty wpisane do rejestru za- bytków oraz posiadające duŜą wartość poznawczą (Instrukcja..., 2005). Są to: osady, ślady osadnictwa, grodzisko, osiedle obronne, cmentarzysko, cmentarzysko kurhanowe pochodzące z epoki brązu, Ŝelaza, okresu wpływów rzymskich, średniowiecza aŜ po czasy nowoŜytne. Największą miejscowością w granicach omawianego arkusza jest Płoskinia. Zachowały się tutaj: gotycki kościół parafialny pw. św. Katarzyny, przebudowany w XVII w., brama

główna przykościelna wraz z ogrodzeniem cmentarza oraz barokowa plebania z XVIII w. We wnętrzu kościoła znajdują się: barokowa polichromia, główny ołtarz neogotycki, barokowa ambona z około 1680 r., chrzcielnica z XVI w. oraz barokowe obrazy. We wsi znajdują się poza tym dwie kapliczki z pierwszej połowy XIX w. Chruściel to miejscowość wzmiankowana w 1320 r. W 1486 r. stanowiła własność bi- skupów warmińskich. W czasach pruskich Chruściel była miejscem pogańskiego kultu. Pierwszy kościół wybudowano tutaj w XV w., obecny zaś pw. Świętej Trójcy pochodzi z XVIII w. i naleŜy do zabytków wsi. Wewnątrz zachował się barokowy ołtarz główny z koń- ca XVII w., ambona z około 1680 roku oraz dzwony z XV i XVIII w. Zabytkowy jest rów- nieŜ cmentarz przykościelny. Wieś Długobór była wzmiankowana w XIV w., natomiast przywilej lokacyjny otrzyma- ła w 1318 r. na prawie chełmińskim. Wielokrotnie pustoszona w czasie wojen polsko- krzyŜackich. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela zbudowano tu w drugiej połowie XIV w. Po zdewastowaniu w XVII wieku przez Szwedów, został odbudowany, następnie gruntownie odnowiony w 1927-31 r. Obecnie odbudowany po zniszczeniach II wojny światowej, naleŜy do zabytków wsi. Wewnątrz zachował się późnobarokowy ołtarz główny z XVII w., ołtarze boczne z 1800 r., oraz dzwon odlany w 1601 r. Zabytkiem w tej miejscowości jest równieŜ cmentarz przy kościele parafialnym z ogrodzeniem, zachowanymi nagrobkami, drzewosta- nem, ogrodzeniem i kapliczkami. Tolkowiec jest najstarszą wsią na terenie Warmii, załoŜoną w końcu XIII w. Do zabyt- ków na jej terenie naleŜą kościół pw. św. Marcina oraz cmentarz. W kościele na uwagę zasłu- gują: ołtarze boczne, ambona neobarokowa z XIX wieku, barokowy chór muzyczny z pierwszej połowy XVIII w., gotycka chrzcielnica i kropielnica (granitowe) oraz dwie płyty nagrob- ne z herbami z XVII/XVIII w. Zachowały się takŜe dwa dzwony: jeden gotycki z datą „1404” i drugi barokowy z datą „1770”. Na uwagę zasługuje barokowa plebania z drugiej połowy XVIII w. Zabytkowymi obiektami sakralnymi na terenie arkusza Chruściel są: ruiny kościoła pw. św. Tomasza wraz z cmentarzem w Młynarskiej Woli, ruiny kościoła wraz z cmentarzem w Osetniku, kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny wraz z cmentarzem w Pierzcha- łach, kościół filialny pw. św. Franciszka wraz z cmentarzem w Starym Siedlisku, kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej wraz z cmentarzem w Nowicy, ruiny kościoła wraz z cmentarzem w Ławkach oraz kościół pw. św. Katarzyny wraz z cmentarzem w Wilczętach. W Trąbkach zabytkowym obiektem jest budynek mieszkalny w Starym Siedlisku cha- łupa i budynek gospodarczy natomiast w Nowicy cztery chałupy.

Na liście obiektów zabytkowych znajduje się równieŜ: pałac wraz z otaczającym par- kiem, oficyna pałacowa, dworek – dawna plebania w Ławkach. Natomiast w miejscowości Osetnik znajduje się zabytek techniczny – zespół młyna. Na omawianym obszarze arkusza znajdują się historyczne miejsca pamięci – pomniki, krzyŜe, tablice upamiętniające bogatą historię tej ziemi, zlokalizowane w miejscowości Chru- ściel i Wielewo.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Chruściel obejmuje tereny słabo zurbanizowane, o rolniczym charakterze. Zlokalizowane tutaj miejscowości są niewielkie, a rolę ośrodków gminnych pełnią Pło- skinia i Wilczęta. Przemysł związany jest głównie z obsługą rolnictwa i przetwórstwem rolno-spoŜywczym. Na terenie arkusza udokumentowane są aktualnie 3 złoŜa kopalin, w tym 2 złoŜa torfów „Biedkowo” i „Rucianka” (to ostatnie tylko we fragmencie) oraz złoŜe kruszywa piaskowo- Ŝwirowego „Dąbrowa III”. ZłoŜa kruszywa „Dąbrowa”, „Dąbrowa I” i „Dąbrowa II” zostały wybilansowane z uwagi na zakończenie eksploatacji i wyczerpanie zasobów. ZłoŜe „Rucian- ka” eksploatowane jest w granicach wyznaczonego obszaru i terenu górniczego (na podstawie waŜnej koncesji), natomiast eksploatacja złoŜa „Dąbrowa III” ma charakter nieformalny, nie- koncesjonowany. Wydobycie torfu ze złoŜa „Biedkowo” zostało zaniechane. Na obszarze arkusza istnieją moŜliwości udokumentowania nowych złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego oraz torfów. Jest to równieŜ rejon, gdzie mogą potencjalnie występować akumulacje niekonwencjonalnego gazu ziemnego. Teren arkusza naleŜy do zlewni Zalewu Wiślanego. Przez centralną część obszaru prze- pływa Pasłęka (z dopływami Młynówką, Wałszą i Młyńską Strugą), natomiast przez połu- dniowo-zachodną Bauda. WaŜnym elementem sieci hydrograficznej jest Jezioro Pierzchalskie powstałe w wyniku spiętrzenia wody na rzece Pasłęce. Wody podziemne gromadzą się w osadach czwartorzędu, trzeciorzędu (neogen, paleogen) i kredy. Główne znaczenie uŜytkowe posiada czwartorzędowy poziom wodonośny. Największe ujęcia wód podziemnych zlokalizowane są w Dąbrowie, Płoskini, Wilczętach i Chruścielu. Na terenie objętym arkuszem Chruściel wskazano obszary rekomendowane jedynie do składowania odpadów obojętnych. Naturalną barierę izolacyjną tworzą gliny zwałowe zlodo- waceń północnopolskich (wisły). Obszary te znajdują się na terenie gmin: Frombork, Branie- wo, Płoskinia, Młynary, Wilczęta i Orneta. Pod kątem składowania odpadów komunalnych moŜna dodatkowo rozpoznać tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworów wykonanych

w Nowych Sadłukach, Pierławkach, Nowicy i Sopotach, w profilach których występują warstwy ilasto-gliniaste lub gliny zwałowe o duŜych miąŜszościach (Chruściel, Krasinek, Lipo- wa, Lipówka). RównieŜ miejsca, gdzie gliny zwałowe kilku zlodowaceń tworzą wspólny pakiet izolacyjny o miąŜszościach dochodzących do 140 m (Chruściel – Pierzchały) moŜna dodatkowo rozpoznać pod tym kątem. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. PrzewaŜająca część wytypowanych obszarów znajduje się na terenach o bardzo niskim i niskim (podrzędnie średnim) stopniu zagroŜenia wód po- ziomów uŜytkowych. Wyrobisko złoŜa kruszywa naturalnego „Dąbrowa” oraz większe wyrobiska lokalnej eksploatacji kruszyw na potrzeby lokalne znajdują się na terenach o bez- względnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów. Warunki podłoŜa budowlanego zróŜnicowane są w zaleŜności od rodzaju gruntu, ukształtowania powierzchni terenu i głębokości występowania wód gruntowych. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych koncentrują się na obszarach wysoczyznowych (w części zachodniej i wschodniej), natomiast rejony, gdzie warunki budowlane są niekorzystne związane są głównie z doliną Pasłęki i Baudy. Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza są: gleby wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, pomniki przyrody, uŜytki ekologiczne, rezerwat faunistyczny „Ostoja Bobrów na Rzece Pasłęce”, 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe („W Pielgrzymowie” i „Chmielowy Parów”), 4 obszary chronionego krajobrazu („Słobicki”, „Rzeki Baudy”, „Doliny Pasłęki”, „Równiny Orneckiej”) oraz obszary Natura 2000 (ochrony ptaków – „Dolina Pasłęki”, ochrony siedlisk – „Rzeka Pasłęka”). Reasumując moŜna stwierdzić, iŜ rozwój regionu przebiega w odpowiednim kierunku, zapewniającym optymalną moŜliwość wykorzystania walorów środowiska naturalnego. Główną gałęzią gospodarki jest rolnictwo, lecz podejmowane są równieŜ działania mające na celu promocję turystyki i rekreacji. O atrakcyjności regionu w tym względzie stanowi mało zmieniony przez człowieka krajobraz, znaczny udział kompleksów leśnych oraz ciekawe zabytki architektury. DuŜą popularnością cieszą się zwłaszcza okolice Jeziora Pierzchalskiego. Atutem regionu jest równieŜ korzystne połoŜenie w układzie połączeń komunikacyjnych oraz bezpośrednie sąsiedztwo z Federacją Rosyjską i Zalewem Wiślanym.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BAJOREK J. 1968 – Orzeczenie geologiczne z badań przeprowadzonych w rejonie Braniewa w celu udokumentowania złoŜa surowca ilastego do produkcji wyrobów ceramiki

budowlanej w kat. C2. Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa War- mińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. BĘDKOWSKI Z., KORONA W. 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Chruściel, wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in flu- vial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pollu- tion, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BORDAS F., BOURG A. 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. CIUK E. 1973 – Sprawozdanie z badań podstawowych trzeciorzędu w rejonie Braniewa, woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DONAHUE R., HENDRY M., LANDINE P. 2000 – Distribution of arsenic and nickel in uranium mill tailings. Applied Geochemistry 15: 1097–1119. GABLER H., SCHNEIDER J. 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707–1721.

GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K. 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woje- wództwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L. 1990 – Sprawozdanie z badań geologicznych za złoŜem kruszywa naturalnego wykonanych na terenie działalności Rejonu Dróg Publicznych Braniewo. Arch. Ge- ol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. HOWSAM M., JONES K. 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137-174. HRYNKIEWICZ-MOCZULSKA G., WOJTKIEWICZ J. 1983 – Sprawozdanie z poszukiwań serii piaszczysto-Ŝwirowej w N i NE części województwa elbląskiego (byłe powiaty: Braniewo, Pasłęk, Elbląg). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., WYTYK A. 1980 – Sprawozdanie z poszukiwań surowców ilastych w północnej części woj. elbląskiego. Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa War- mińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. KLECZKOWSKI A. S. (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J. 2009 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KÜHN A., MIŁOSZEWSKA W. 1971 – Katalog osuwisk woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Ge- ol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LEWICKI E., DERLUKIEWICZ H. 1961 – Dokumentacja torfowiskowa – szczegółowa Biedkowo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa LINDSTRÖM M. 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIRO A.(red.) 1998 − Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A. 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005.

MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MEGIER J. 1998 − Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Chruściel, wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MIDDELKOOP H. 2000 – Heavy-metal pollution of the river Rhine and Meuse floodplains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geosciences 79 (4): 411–428. MIKOŁAJCZYK D. 1980 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych złoŜa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Dąbrowa, gmina Płoskinia, województwo elbląskie. Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazur- skiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M. 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. OSTRZYśEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfów w Pol- sce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji UŜytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:5000 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PAWLACZYK P. i in. 2004 – Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List”. Warszawa. PAŹDZIOR S. 2005 – Dodatek nr 2, dokumentacja geologiczna złoŜa torfu Biedkowo w kat. B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PONCZEK E. 2008 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego – pospółki

„Dąbrowa III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PONCZEK E. 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa naturalne-

go – pospółki „Dąbrowa III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. POPRAWA P. 2010 – Potencjał występowania złóŜ gazu ziemnego w łupkach dolnego pale- ozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol. (58) 3: 226. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RABEK W., ŚWIERSZCZ B. 1996 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Chruściel. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RABEK W., ŚWIERSZCZ B. 2002 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Chruściel. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku, 2011 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution vol 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RZEPECKI P., JURYS L. 1982 – Jeziorne osady wapienne północno-wschodniej części wo- jewództwa elbląskiego (sprawozdanie ze zwiadu generalnego). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L. 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SOLCZAK E. 1987 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego na terenie województwa elbląskiego. Arch. Geol. Urzędu Marszał- kowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. STACHY J. (red.) 1987 – Atlas hydrologiczny Polski, Wyd. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.) 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TUROWSKI M. 1961 – Dokumentacja torfowiskowa – szczegółowa „Rucianka”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TUROWSKI M. 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii B złoŜa torfu w Biedkowie (dodatek nr 1). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TUROWSKI M. 1996 – Dokumentacja geologiczna w kategorii B złoŜa torfu „Rucianka”, gm. Młynary, woj. elbląskie (dodatek nr 1). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. VINK J. 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. ZALEWSKA E. 2010 – Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie złóŜ węglowodorów w Polsce w tym shale gas i tight gas. Prz. Geol. (58) 3: 213. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.