Diagnoza Wybranych Aspektów Warunków Życia Środowisk Popegeerowskich W Województwie Warmińsko-Mazurskim

DIAGNOZA WYBRANYCH ASPEKTÓW WARUNKÓW ŻYCIA ŚRODOWISK POPEGEEROWSKICH W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM

Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Regionalne Obserwatorium Terytorialne – Obserwatorium Polityki Społecznej

Olsztyn 2015

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006

WYKAZ NAJWAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW ANR Agencja Nieruchomości Rolnych EFS Europejski Fundusz Społeczny GUS, BDL Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych KIS Klub Integracji Społecznej Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń MPiPS-03 z systemu pomocy społecznej – pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej N Liczba uczestników badania ankietowego Liczba uczestników badania ankietowego, którym zadano dane n pytanie Ośrodek Pomocy Społecznej (Gminny Ośrodek Pomocy OPS (GOPS, M- Społecznej, Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Miejski GOPS, MOPS) Ośrodek Pomocy Społecznej) PAL Program Aktywności Lokalnej PCPR Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie PGR Państwowe Gospodarstwo Rolne Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu ROPS Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Regionalne Obserwatorium Terytorialne – Obserwatorium Polityki ROT-OPS Społecznej Identyfikator ankiety wypełnionej przez przedstawiciela samorządu S1-73; O1-90 (S) lub ośrodka pomocy społecznej (O) Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju – rejestr TERYT urzędowy podziału terytorialnego kraju prowadzony przez GUS Identyfikator osoby biorącej udział w indywidualnym wywiadzie W1-W5 pogłębionym

Cytowanie dozwolone z podaniem źródła.

SŁOWNICZEK TERMINÓW Ustawa o pomocy Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. społecznej 2015 poz. 163 ze zm.) Miejscowość lub teren gminy, na którym przed rokiem 1989 znajdowały się obszary zarządzane przez Państwowe Obszar/teren Gospodarstwa Rolne lub miejscowość/gmina, w której nie było popegeerowski takich obszarów, ale głównym pracodawcą był PGR znajdujący się w pobliskiej miejscowości/gminie. Tereny pozostające poza granicami administracyjnymi miast; Obszar wiejski składają się na nie gminy wiejskie oraz część wiejska gmin miejsko-wiejskich. Grupa mieszkańców gminy zamieszkująca obszary Społeczność popegeerowskie, której dotyczą problemy związane z likwidacją popegeerowska Państwowych Gospodarstw Rolnych.

SPIS TREŚCI

WSTĘP ...... 5 ROZDZIAŁ 1. METODOLOGIA BADANIA...... 7 1.1. Problemy metodologiczne ...... 7 1.2. Cel badania ...... 7 1.3. Metody i techniki badawcze, dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania ...... 8 ROZDZIAŁ 2. CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO ...... 14 2.1. Występowanie obszarów wiejskich oraz terenów popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim ...... 14 2.2. Sytuacja demograficzna na obszarach wiejskich województwa warmińsko- mazurskiego ...... 16 2.3. Społeczno-ekonomiczne warunki życia ludności ...... 27 ROZDZIAŁ 3.CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW POPEGEEROWSKICH W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM – WYNIKI BADAŃ ANKIETOWYCH ORAZ INDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁEBIONYCH ...... 38 3.1. Występowanie terenów popegeerowskich w województwie warmińsko- mazurskim ...... 38 3.2. Środowiska popegeerowskie w województwie warmińsko-mazurskim...... 45 3.3. Warunki życia ludności popegeerowskiej ...... 48 3.4. Problemy społeczne w środowiskach popegeerowskich ...... 57 3.5. Działania skierowane do środowisk popegeerowskich ...... 67 PODSUMOWANIE ...... 85 REKOMENDACJE ...... 93 ZAŁĄCZNIK NR 1 Liczba mieszkańców poszczególnych gmin należących do środowisk popegeerowskich ...... 98 ZAŁĄCZNIK NR 2 Wykaz nazw miejscowości poszczególnych gmin, w których jest najwięcej środowisk popegeerowskich ...... 101 ZAŁĄCZNIK NR 3 Kwestionariusz ankiety z burmistrzami/wójtami ...... 104 ZAŁĄCZNIK NR 4 Kwestionariusz ankiety z dyrektorami/kierownikami OPS ...... 109 ZAŁĄCZNIK NR 5 Scenariusz indywidualnego wywiadu pogłębionego z wójtami/burmistrzami ...... 113 BIBLIOGRAFIA ...... 114 SPIS TABEL, MAP, RYSUNKÓW I WYKRESÓW ...... 115

WSTĘP

W niniejszym raporcie opisano wybrane aspekty warunków życia środowisk popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim. Chcąc jak najdokładniej przyjrzeć się niniejszym zagadnieniom, opisano problemy społeczne, jakość życia oraz lokalne zasoby (w tym słabe i mocne strony) mieszkańców miejscowości popegeerowskich zarówno w oparciu o dane zastane, badania ankietowe oraz indywidualne wywiady pogłębione. Obszary województwa obejmujące swym zasięgiem środowiska popegeerowskie uznawane są za tereny o malejącej populacji i silnie postępującym procesie starzenia się ludności. Za główne przyczyny tych zjawisk uznaje się migracje oraz niski przyrost naturalny1. Państwowe Gospodarstwa Rolne zostały zlikwidowane w 1991 r. na mocy Ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa2. W skali kraju oznaczało to utratę pracy dla około pół miliona osób (tj. 1,3% ludności Polski) oraz bezpieczeństwa socjalnego dla ich rodzin. W wymiarze terytorialnym dotyczyło to blisko połowy wiejskich obszarów kraju, na których udział państwowego sektora rolnictwa w strukturze własnościowej użytków rolnych był przeważający. Wprawdzie od likwidacji gospodarstw państwowych w rolnictwie minęło ponad 20 lat jednak grupa ta do dziś nie zatraciła swojej odrębności i nie wykazuje tendencji zanikowych. Wręcz przeciwnie, następuje utrwalanie się mechanizmów i postaw utrudniających asymilację społeczną tego środowiska3. Z tego względu, można uznać, że opisując środowiska popegeerowskie należy traktować je jako grupę społeczną, charakteryzującą się odrębnością od innych, mającą trwałą strukturę, system norm oraz wartości. Obecna sytuacja byłych pracowników PGR nie jest wyłącznie skutkiem przekształceń sektora państwowego w rolnictwie. Wynika ona również z uwarunkowań zewnętrznych, ogólnego stanu gospodarki, sytuacji rolnictwa, a szczególnie wpływu przeszłości, związanego z samą istotą PGR, wyrażającą się w stosunkach pracy i panowaniem wspomnianych przedsiębiorstw nad swoimi 4 pracownikami . Z chwilą likwidacji PGR, przestał istnieć nie tylko zakład pracy, ale też całe otoczenie instytucjonalne składające się na środowisko popegeerowskie. Pozbawienie byłych pracowników PGR całego zaplecza socjalnego, funkcjonującego

1 K. Pawlewicz, W. Gotkiewicz, A. Janikowska-Kiśluk, „Demograficzne obszary problemowe” [w:], „Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko- mazurskim”, M. Borawska, Z. Brodziński (red.), Wyd. Centrum Rozwoju Obszarów Wiejskich UWM w Olsztynie, Olsztyn 2014, s. 57. 2 Dz.U. 1991, nr 107, poz. 464 (ze zm.). 3 Por. L. Domańska, „Deprywacja potrzeb byłych pracowników państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej”, Toruń 2003, s. 196. 4 L. Domańska, „Deprywacja potrzeb…”, s. 196.

w poprzednim systemie, jest podstawowym problemem dotykającym tą specyficzną społeczność. Istnieje wiele przesłanek wskazujących na to, że jej duża część wciąż nie jest w stanie dostosować się do nowych warunków, w których życie wymaga odpowiedzialności i osobistej mobilizacji. Dla tych ludzi zniknął cały znany i bezpieczny świat z właściwym mu stylem życia. Niewiele z tego stylu daje się przenieść do nowej rzeczywistości, co tworzy poczucie niesprawiedliwości, bezsilności, zagubienia5. Mimo upływu czasu, efekt likwidacji PGR-ów odczuwalny jest do dziś, dlatego problemy związane z zamknięciem gospodarstw rolnych nie dotyczą tylko byłych pracowników gospodarstw rolnych, ale przede wszystkim drugiego, a nawet trzeciego pokolenia osób żyjących na tych terenach. Niniejszy raport składa się z trzech kluczowych rozdziałów. W pierwszym z nich omówiono metodologię badania, na którą składa się opis metod, technik i pytań badawczych. Drugi rozdział to charakterystyka ogólna obszarów wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego, w której zawarto m.in. opis demografii, przyrostu naturalnego, turystyki czy mieszkalnictwa. W rozdziale trzecim przytoczono wyniki badania ankietowego oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych, z których wnioski i rekomendacje opisano w rozdziale piątym.

5 E. Niedzielski, „Marginalizacja środowisk popegeerowskich – przejściowe zjawisko czy trwały proces?”, [w:] „Środowiska popegeerowskie – diagnoza stanu”, E. Niedzielski, R. Kisiel (red.), Wyd. UWM, Olsztyn 2001, s. 7.

ROZDZIAŁ 1. METODOLOGIA BADANIA

1.1. Problemy metodologiczne

Likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych była następstwem przemian ustrojowych w Polce, które rozpoczęły się w 1989 roku. Nie istniało jeszcze wtedy województwo warmińsko-mazurskie, które wyodrębniono w 1999 r. w wyniku reformy podziału administracyjnego kraju. Objęło ono tereny dawnego województwa: olsztyńskiego oraz większe części województw elbląskiego i suwalskiego oraz fragmenty toruńskiego, ciechanowskiego i ostrołęckiego. Niniejsza metodologia badania uwzględnia najnowszy podział administracyjny województwa, w związku z czym dane dotyczące gmin, w których miały swoje siedziby PGR-y dotyczą tylko obszarów, które obecnie wchodzą w skład województwa warmińsko-mazurskiego. Ze względu na brak wyczerpujących danych w statystyce publicznej dotyczących charakterystyki wyłącznie terenów popegeerowskich, tam gdzie nie było możliwe zaprezentowanie danych zagregowanych na poziomie gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, zaprezentowano dane na poziomie całego województwa warmińsko-mazurskiego. 1.2. Cel badania

Głównym celem niniejszego badania była diagnoza problemów społecznych, jakości życia oraz lokalnych zasobów (w tym słabych i mocnych stron) mieszkańców miejscowości popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim. Wyróżniono również następujące cele szczegółowe: a) poznanie terenów w gminach, które są określone jako środowiska popegeerowskie; b) porównanie obszarów obciążonych skutkami funkcjonowania i likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych z ogółem obszarów wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego; c) poznanie zasobów infrastrukturalnych i społecznych (w tym słabych i mocnych stron) środowisk popegeerowskich; d) poznanie form aktywności (społecznej, kulturalnej, turystycznej, edukacyjnej) mieszkańców środowisk popegeerowskich; e) ocena poszczególnych aspektów życia ludności na obszarze gminy; f) poznanie rodzajów działań na terenie gmin zalecanych do podjęcia w przyszłości, w celu aktywizacji i wspierania obszarów i środowisk popegeerowskich gminy; g) poznanie rozwiązań na rzecz rozwoju terenów popegeerowskich, proponowanych do wdrożenia na badanych obszarach.

1.3. Metody i techniki badawcze, dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania

Badanie zostało przeprowadzone przy zastosowaniu metod i technik badawczych opartych zarówno o metodologię ilościową jak i jakościową. Podejście takie nosi nazwę triangulacji metod badawczych. Wykorzystanie większej ilości metod badawczych ma za zadanie ukazać szerszy obraz badanego zagadnienia, jak również pozwala na weryfikację oraz kontrolę wyników pochodzących z różnych źródeł. Ponadto dane zebrane za pomocą metod jakościowych w znaczny sposób ułatwiają interpretację wyników badań ilościowych poprzez dostarczenie głębszego opisu oraz wyjaśnień badanego zagadnienia6. Zdaniem Krzysztofa Koneckiego zastosowanie triangulacji wpływa na podwyższenie jakości zebranych wyników, gdyż „… częste kombinowanie informacji pochodzącej z innych źródeł jest nie tylko jej weryfikacją, ale także uzyskiwaniem szerszego wzorca interpretacji, który ostatecznie okazuje się potwierdzeniem bądź negowaniem realności obserwowanych faktów i zjawisk, a więc i weryfikacją …”7. Badania ilościowe i jakościowe to dwa odmienne podejścia metodologiczne, które różnią się między innymi rodzajem dostarczanych danych. Ilościowe metody badań charakteryzują się dążeniem do gromadzenia i analizowania danych liczbowych, zaś metody jakościowe jako materiał empiryczny wykorzystują głównie tekst8. Badania ilościowe to szeroka kategoria badań sondażowych, które charakteryzują się następującymi cechami wspólnymi: przeprowadzane są na dużych próbach respondentów, wykorzystuje się w nich precyzyjne metody statystyczne na etapie doboru próby oraz opracowywania wyników oraz przeprowadzane są za pomocą wystandaryzowanych metod badawczych (kwestionariuszy ankiet). Badania ilościowe dają możliwość poznania zakresu zjawiska będącego przedmiotem badań, zaś zastosowanie metodologii jakościowej ma na celu opis, interpretację oraz wyjaśnienie poruszanych kwestii. Badania jakościowe koncentrują się na punktach widzenia uczestników badań, ich codziennych praktykach oraz wiedzy o przedmiocie badań. Norman Denzin oraz Yvonna Lion definiują badania jakościowe jako: „Usytuowaną aktywność, która umieszcza obserwatora w świecie. Składa się z zespołu interpretatywnych, materialnych praktyk, które czynią świat widzialnym. Praktyki te przekształcają świat. Przeobrażają go w serie reprezentacji, takich jak notatki terenowe, wywiady rozmowy, fotografie, nagrania i własne uwagi (..). Oznacza to, że badacze jakościowi

6 U. Flick, „Projektowanie badania jakościowego”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 32. 7 K. Konecki, „Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 97. 8 Pod red. A. Kubikowska, „Słownik socjologii i nauk społecznych”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 21.

badają rzeczy w naturalnym środowisku, próbując nadać sens lub interpretować zjawiska przy użyciu terminów, którymi posługują się badani ludzie”9. Niniejsze badanie zostało zrealizowane za pomocą następujących metod i technik badawczych: I. Metody ilościowe a) Internetowa ankieta kwestionariuszowa (CAWI − Computer Assisted Web Interview) – ankieta realizowana za pośrednictwem Internetu z wykorzystaniem programu Lime Survey służącego do projektowania i obsługi ankiet internetowych.  W niniejszym badaniu respondent samodzielnie wypełniał kwestionariusz ankiety umieszczony pod wskazanym adresem internetowym. Była to bardzo przystępna forma wzięcia udziału w badaniu. Dzięki zastosowaniu takiego rozwiązania zespół badawczy miał możliwość bieżącego monitorowania przebiegu badania oraz poziomu zwrotów ankiet. Ankieta wysłana była do pracowników ośrodków pomocy społecznej ze wszystkich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego − łącznie 100 ankiet (po jednej dla każdego OPS). Kwestionariusz składał się z 3 części. Pierwsza część wprowadzająca zawierała informacje o temacie, celu oraz realizatorach badania wraz z krótką instrukcją dotyczącą sposobu wypełniania kwestionariusza. Druga część zawierała 18 pytań zamkniętych oraz otwartych, zaś trzecia była krótką metryczką dotyczących danych gminy, w której pracował respondent10. b) Ankieta pocztowa – kwestionariusz ankiety wysyłany za pośrednictwem poczty tradycyjnej. Respondent jest proszony o wypełnienie kwestionariusza oraz odesłanie go na wskazany adres.  Ten rodzaj ankiety skierowany był do wójtów/burmistrzów gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego − łącznie 100 ankiet (po jednej dla każdej z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich). Budowa ankiety posiadała taką samą strukturę jak w wersji internetowej skierowanej do pracowników OPS tj. krótki wstęp, część zasadnicza składająca się z 22 pytań (ze względu na doświadczenie oraz wiedzę respondentów ankieta została rozszerzona o dodatkowe pytania z zakresu realizacji programów oraz innych działań aktywizujących skierowanych do osób pochodzących z terenów popegeerowskich i transportu publicznego) oraz metryczka11. Dane ilościowe pozyskane w wyniku przeprowadzenia wyżej wymienionych badań ankietowych opracowano w programie SPSS (PS TUTELA) oraz w programie

9 U. Flick, „Projektowanie…” ,s. 22. 10 Kwestionariusz ankiety skierowanej do przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (dyrektorów/kierowników) stanowi załącznik nr 4 do niniejszego raportu. 11 Kwestionariusz ankiety skierowanej do przedstawicieli władz samorządowych (wójtów/burmistrzów) stanowi załącznik nr 3 do niniejszego raportu.

Excel, w których wygenerowano tabele i wykresy. Natomiast odpowiedzi respondentów na pytania otwarte zakodowano i przedstawiono zarówno w formie tabelarycznej jak i opisowej. II. Metody jakościowe a) Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI – Individual In-Depth Interview) – wywiad przybierający formę rozmowy, przeprowadzany za pomocą pytań otwartych, dających możliwość swobodnej wypowiedzi oraz wyrażenia swojej opinii. Dane zebrane za pomocą tej metody dostarczają bogatych i osadzonych w kontekście opisów badanego zjawiska, pozwalają na ukazanie sposobu, w jaki osoby badane postrzegają i interpretują kwestie będące tematem badania. Wywiad przeprowadza się z niewielką liczbą osób, dobranych ze względu na posiadaną przez nich wiedzę oraz doświadczenie, które pozwoli na uchwycenie wątków interesujących badacza12.  W niniejszym badaniu przeprowadzono 5 indywidualnych wywiadów pogłębionych z wójtami/burmistrzami gmin na terenie, których znajdują się obszary popegeerowskie. Scenariusz wywiadu z wójtami/burmistrzami gmin składał się z 8 głównych problemów badawczych oraz przyporządkowanych im pytań badawczych13. Respondentów wytypowano w sposób celowy. Założono, że przynajmniej z każdego podregionu (ełckiego, olsztyńskiego, elbląskiego) powinien zostać wyłoniony przynajmniej jeden respondent. Pracownicy ROPS nawiązali kontakt z przedstawicielami Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES) z Olsztyna, Ełku, Elbląga oraz Nidzicy, którzy na podstawie swoich doświadczeń (obecności „w terenie”) wskazali gminy, w których istnieją obszary popegeerowskie. Na podstawie nagrań z wywiadów sporządzono sprawozdanie opisujące przebieg każdego z wywiadów. W niniejszym raporcie wykorzystano część z tych danych w uogólnionej formie.

Wszystkie narzędzia służące do zbierania danych (tj. kwestionariusze ankiet oraz scenariusz indywidualnego wywiadu pogłębionego), które zostały zastosowane w badaniu były opracowane we współpracy z przedstawicielami Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej z województw: pomorskiego, zachodniopomorskiego oraz lubuskiego, na terenie, których również były/będą realizowane badania podejmujące zagadnienia związane ze środowiskami popegeerowskimi. Ponadto przy konstruowaniu kwestionariuszy ankiet część pytań zaczerpnięto z narzędzia badawczego (kwestionariusz wywiadu telefonicznego wspomaganego komputerowo CATI) wykorzystanego w badaniu pt. „Diagnoza wybranych aspektów warunków życia środowisk popegeerowskich w województwie lubuskim”, realizowanego w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” w 2014 roku, przez

12 S. Kvale, „Prowadzenie wywiadów”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 203. 13 Scenariusz wywiadu z wójtami/burmistrzami gmin stanowi załącznik nr 5 do niniejszego raportu.

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze we współpracy z firmą badawczą Openfield Research and Communications z siedzibą w Opolu. Badanie ankietowe przeprowadzono w miesiącach kwiecień-maj 2015 r., natomiast indywidualne wywiady pogłębione zrealizowano w lipcu 2015 r.

Tabela nr 1. Struktura badanej populacji, struktura badanej próby i uzyskany poziom zwrotów Liczba Zaproszenie Oczekiwany respondentów, Osiągnięty Rodzaj Respondenci Liczebność do wzięcia poziom którzy wzięli poziom badania w badaniu populacji udziału w zwrotów udział w zwrotów badaniu badaniu liczba gmin wiejskich i Ankieta Wójtowie/ miejsko- 100 70% 73 73% pocztowa Burmistrzowie wiejskich − 100 liczba OPS z gmin Dyrektorzy/ Ankieta wiejskich i Kierownicy 100 70% 90 90% internetowa miejsko- OPS wiejskich − 100 liczba gmin Indywidualny wiejskich i Wójtowie/ wywiad miejsko- 5 n/d 5 n/d Burmistrzowie pogłębiony wiejskich − 100 * W skład województwa wchodzi 19 powiatów, 2 miasta na prawach powiatów – Olsztyn i Elbląg oraz 116 gmin, w tym: 16 miejskich, 33 miejsko-wiejskich i 67 wiejskich. Źródło: opracowanie własne.

Mapa nr 1. Charakterystyka badanej próby – wójtowie/burmistrzowie z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich biorący udział w badaniu (N=73)

Gminy wiejskie Gminy miejsko-wiejskie Źródło: opracowanie własne.

Mapa nr 2. Charakterystyka badanej próby – gminy wiejskie i miejsko-wiejskie w których znajduje się OPS biorący udział w badaniu (N=90).

Gminy wiejskie Gminy miejsko-wiejskie Źródło: opracowanie własne.

Mapa nr 3. Charakterystyka badanej próby – gminy wiejskie i miejsko-wiejskie, których wójtowie/burmistrzowie wzięli udział w indywidualnych wywiadach pogłębionych (N=5).

Gminy, których wójtowie/burmistrzowie brali udział w wywiadach Źródło: opracowanie własne.

ROZDZIAŁ 2. CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

Obszary wiejskie charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem zarówno pod względem poziomu warunków życia mieszkańców, rozwoju gospodarczego, wyposażenia w infrastrukturę kulturalną, oświatową, społeczną oraz poziomu bezrobocia. W poniższych podrozdziałach dokonano analizy i charakterystyki gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim z podziałem na różne obszary, dotyczące m.in. ludności, problemów społecznych, mieszkalnictwa, kultury i edukacji oraz turystyki. 2.1. Występowanie obszarów wiejskich oraz terenów popegeerowskich w województwie warmińsko- mazurskim

W 2015 roku w województwie warmińsko-mazurskim ogólna powierzchnia obszarów wiejskich14 wynosiła 23.575 km2, co stanowiło 97,53% ogólnej powierzchni województwa oraz 8,11% ogółu obszarów wiejskich Polski. W województwie funkcjonowało 100 gmin zawierających obszary wiejskie (w Polsce 2.174 gminy, które stanowią 93% powierzchni kraju), w tym 67 gmin wiejskich i 33 miejsko-wiejskich (z 3.874 miejscowościami wiejskimi ogółem).

Tabela nr 2. Powierzchnia i ludność terenów wiejskich oraz liczba miejscowości wiejskich w Polsce i w województwie warmińsko-mazurskim (stan na dzień 1.01.2015 r.) Województwo warmińsko- Wyszczególnienie Polska mazurskie 29.086.322 ha 2.357.543 ha Powierzchnia 290.865 km2 23.575 km2 15.244.707 589.702 Ludność 52 osoby na km2 25 osób na km2 Liczba miejscowości 52.529 3.874 wiejskich Przeciętna liczba ludności w 290 152 1 miejscowości wiejskiej Źródło: „Powierzchnia i ludność 2015 – tabele”, GUS.

14 Metodologia wyodrębniania obszarów wiejskich w Polsce oparta jest na podziale administracyjnym kraju na podstawie Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju TERYT, gdzie za obszar wiejski uważa się tereny pozostające poza granicami administracyjnymi miast. Składają się na nie gminy wiejskie oraz część wiejska gmin miejsko-wiejskich.

W województwie warmińsko-mazurskim najwięcej gmin mających obszary wiejskie posiadało powierzchnię 200 km2 i więcej – stanowiły one ponad 71% terenów wiejskich województwa. Ponad 18% stanowiły gminy o powierzchni od 150 do 199 km2 a 8,7% gminy o powierzchni od 100 do 149 km2.

Tabela nr 3. Liczba gmin mających tereny wiejskie według powierzchni w województwie warmińsko-mazurskim (stan na dzień 1.01.2015 r.) Powierzchnia w km2 Wyszczególnienie poniżej 50,0- 100,0- 150,0- 200 i 50,0 99,9 149,9 199,9 więcej Liczba gmin mających - 2 15 25 58 tereny wiejskie Udział w powierzchni terenów wiejskich w - 0,8 8,7 18,7 71,8 województwie w % Źródło: „Powierzchnia i ludność 2015 – tabele”, GUS.

Na podstawie danych zebranych podczas realizacji badań ankietowych oraz po przenalizowaniu listy miejscowości, w których funkcjonowały PGR, można stwierdzić, że w każdej z gmin województwa warmińsko-mazurskiego miały siedzibę lub grunty gospodarstwa rolne (wyjątek stanowi gmina Rozogi powiat szczycieński). Chcąc wskazać na mapie obszar ich występowania należałoby zakreślić niemal całe województwo. Na obszarze obecnego województwa warmińsko-mazurskiego w 1990 roku istniało nieco ponad sto „dużych wieloobiektowych przedsiębiorstw i kombinatów rolnych”, których liczba wzrosła do 278 w wyniku podziału na mniejsze jednostki. Państwowe Gospodarstwa Rolne zajmowały ponad 50% ogólnej powierzchni użytków rolnych województwa według ówczesnego podziału administracyjnego (w kraju 21%). W układzie powiatowym największy udział gruntów PGR w stosunku do ogólnej powierzchni powiatu występował w powiecie kętrzyńskim (47,6% − 57.708 ha), bartoszyckim (39,5% − 51.684 ha) oraz ełckim (38,2% − 42.503 ha). Do powiatów o najmniejszym udziale gruntów PGR w powierzchni ogółem należą powiat nowomiejski (12,6% − 8.769 ha), szczycieński (13% − 25.083 ha) oraz iławski (18,8% − 26.101 ha)15. W 34 miastach (na 49 miast w województwie) PGR posiadały 5.617 ha gruntów. Najmniej w miastach: Jeziorany (1 ha), Kisielice (2 ha), Korsze (4 ha), najwięcej zaś w miastach: Olsztyn (891 ha), Pasym (598 ha), Zalewo (534 ha – 65% powierzchni miasta). W gminach województwa udział gruntów PGR kształtował się od ponad 1% (gmina Lubawa 1,7%, gmina Świętajno powiat szczycieński 2%) do 65% (gmina Korsze, gmina Barciany) ogólnej powierzchni. Do gmin o największej powierzchni

15 Na podstawie: „Raport okresowy nr V z realizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego Stan na koniec 2004 r.”, Olsztyn 2006 www.strategia2025.warmia.mazury.pl, s. 318, [dostęp: 30.09.2015 r.].

gruntów PGR należą: Pisz (20.273 ha), Gołdap (18.376 ha), Barciany (17.949 ha), Bartoszyce (17979 ha), Górowo Iławeckie (16.670 ha). Najmniej gruntów PGR było w gminach: Lubawa (401 ha), Świętajno powiat szczycieński (565 ha) oraz Banie Mazurskie (797 ha)16.

Mapa nr 4. Udział procentowy PGR-ów ogółem w powierzchni powiatów.

Źródło: Raport okresowy nr V z realizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego Stan na koniec 2004 r., Olsztyn 2006, www.strategia2025.warmia.mazury.pl, s. 318; cyt. za. „Analiza stanu obszarów popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim”, 2005 r. Departament Polityki Regionalnej Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie [dostęp: 30.09.2015 r.].

2.2. Sytuacja demograficzna na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego

Liczba ludności oraz gęstość zaludnienia W 2014 roku na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego zamieszkiwały 589.702 osoby, co stanowiło 40,84% ogółu ludności województwa. Średnio na 1 km2 zamieszkiwało 25 osób, co przy wartości średniej dla Polski 52 os/km2 jest wartością niską. Na Warmii i Mazurach do gmin o najniższym zaludnieniu (poniżej 19,9 os/km2) należą wyłącznie gminy wiejskie, w większości byłe tereny popegeerowskie. Najniższe wartości wskaźnik ten przyjmuje w gminach: Jedwabno (12 os/km2), Lelkowo, Płośnica, Dubeninki, Janowo (15 os/km2). Do gminy o największym zaludnieniu (powyżej 39,9 os/km2) należą gminy wiejsko-miejskie posiadające większe ośrodki miejskie jak: Olecko, Morąg, Pasłęk

16 Na podstawie: „Raport okresowy nr V z realizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego…”, s. 318.

oraz gminy wiejskie sąsiadujące z dużymi aglomeracjami miejskimi jak gmina Dywity granicząca z miastem Olsztyn.

Tabela nr 4. Liczba gmin mających tereny wiejskie według gęstości zaludnienia w województwie warmińsko-mazurskim (stan na dzień 1.01.2015 r.) Gminy mające Ludność na 1 km2 tereny wiejskie Poniżej 25,0 25,0-49,9 50,0-99,9 Powyżej 100 ogółem 100 54 41 5 - Źródło: „Powierzchnia i ludność 2015 – tabele”, GUS

Struktura wieku i płci ludności W badaniach demograficznych najczęściej wyróżnianymi cechami populacji jest płeć i wiek. Do szczegółowych analiz struktury ludności według płci i wieku wykorzystuje się jej graficzny obraz − piramidę wieku. W strukturze ludności wiejskiej Warmii i Mazur w 2014 roku liczba mężczyzn była wyższa niż liczba kobiet, natomiast w miastach przewagę stanowiły kobiety. Analizując strukturę wieku i płci województwa można zauważyć, iż zarówno na obszarach miejskich jak i wiejskich odnotowuje się większą liczbę urodzeń chłopców niż dziewcząt. W miastach liczba mężczyzn stanowi przewagę nad liczbą kobiet do przedziału wiekowego 35-39 lat zaś na obszarach wiejskich do przedziału wiekowego 60-64 lat.

Wykres nr 1. Struktura wieku i płci ludności obszarów wiejskich w województwie warmińsko- mazurskim w 2014 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.

Wykres nr 2. Struktura wieku i płci ludności miejskiej w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.

Przewaga liczby mężczyzn na obszarach wiejskich województwa przekłada się na wartość współczynnika feminizacji17, gdzie w 2014 roku na wsi na 100 mężczyzn przypadało 97 kobiet. Relacje liczbowe między zbiorowościami kobiet oraz mężczyzn mają wpływ na kształtowanie się przyszłych procesów demograficznych. Niska wartość współczynnika feminizacji jest szczególnie niekorzystna dla ludności w wieku matrymonialnym, gdyż spada liczba zawieranych małżeństw, a także liczba urodzeń przez co zjawisko to może przyczyniać się do depopulacji18.

17 Określa liczbę kobiet przypadająca na liczbę mężczyzn w danej populacji. Najczęściej określa się liczbę kobiet przypadająca na 100 mężczyzn. 18 M. Borawska, Z. Brodziński, H. Kryszk „Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji demograficznej na obszarach wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim”, [w:] „Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim”, red. M. Borawska, Z. Brodziński, Olsztyn 2014, s. 17.

Tabela nr 5. Współczynnik feminizacji oraz liczba kobiet i mężczyzn w Polsce i w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku Współczynnik Liczba Liczba

feminizacji mężczyzn kobiet Polska 107 18.619.809 19.858.793

Miasto 111 11.010.166 12.206.186

Wieś 101 7.609.643 7.652.607

Województwo warmińsko-mazurskie 104 706.988 736.979

Miasto 109 407.819 446.446

Wieś 97 399.169 290.533 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

Ludność według wieku biologicznego oraz ekonomicznych grup wieku W województwie warmińsko-mazurskim obserwuje się systematyczny spadek odsetka dzieci (0-14 lat) oraz wzrost odsetka osób starszych w wieku 65 lat i starszych19. Pomimo obserwowanego procesu starzenia się społeczeństwa, województwo warmińsko-mazurskie jest regionem o najniższym w Polsce udziale osób starszych w ogólnej liczbie ludności. W 2014 roku odsetek osób w wieku 65 lat i więcej wyniósł 13,4%, natomiast w Polsce 15,3%20. Porównując sytuację w województwie warmińsko-mazurskim na obszarach wiejskich i miejskich można zauważyć, iż na wsi dzieci w wieku 0-14 lat stanowią większy odsetek ogółu ludności, niż dzieci w miastach. Natomiast ludność w wieku 65 lat i więcej na obszarach wiejskich stanowi mniejszy odsetek populacji niż w miastach. Na obszarach wiejskich na przestrzeni lat 2004-2014 odsetek dzieci zmniejszył się o 4%, natomiast odsetek osób starszych utrzymuje się na względnie stałym poziomie. Największą różnicę jaką odnotowano w okresie ostatnich dziesięciu lat jest jego wzrost między rokiem 2010, a 2014 o 1%. Zmiany w strukturze wieku populacji miejskiej mają bardziej dynamiczny charakter. Na przestrzeni ostatnich 10 lat można zauważyć wyraźny spadek odsetka dzieci, zaś wzrost odsetka osób starszych, co świadczy o nasilającym się procesie starzenia demograficznego ludności. Z przedstawionych danych wynika, iż obszarem o bardziej zaawansowanym procesie starzenia ludności w województwie warmińsko-mazurskim są miasta. Tendencja ta jest zauważalna na terenie całego kraju, a wynika z utrzymującego się od wielu lat wyższego poziomu urodzeń na wsiach, niż w miastach.

19 Podział ludności dokonany w oparciu o wiek biologiczny, wedle którego wyodrębnia się trzy grupy wiekowe: 0-14 (dzieci), 15-64 (ludność dorosła) oraz 65 lat i więcej (ludzie starsi). Analiza struktury ludności według takiego podziału umożliwia m.in. określenie stopnia zaawansowania starości demograficznej społeczeństwa. 20 „Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku”, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015.

Poniższe wykresy przedstawiają relację między liczbą dzieci, a liczbą osób starszych na obszarach wiejskich oraz miejskich.

Wykres nr 3. Odsetek dzieci i osób starszych w populacji obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2004-2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.

Wykres nr 4. Odsetek dzieci i osób starszych w populacji obszarów miejskich w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2004-2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL.

Do oceny aktualnego stanu społeczno-gospodarczego i demograficznego regionu, zastosowanie podziału ludności ze względu na wiek biologiczny jest niewystarczające, niezbędnym jest przedstawienie ludności według grup wieku opartych na przesłankach społeczno-ekonomicznych. Podział taki wyodrębnia 3 duże grupy wiekowe: wiek przedprodukcyjny (0-17 lat), wiek produkcyjny21 (18-59 lat dla kobiet oraz 18-64 lata dla mężczyzn) oraz wiek poprodukcyjny (60 lat i więcej dla kobiet oraz 65 lat i więcej dla mężczyzn). W województwie warmińsko-mazurskim liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym systematycznie zmniejsza się i w 2014 r. wyniosła 270.848 osób.

21 W zbiorowości osób w wieku produkcyjnym stosuje się dodatkowy podział na wiek mobilny (18-44 lata) i niemobilny (45-59 lat kobiety i 45-64 lata mężczyźni).

Udział tej grupy ludności w populacji ogółem zmniejszył się znacznie z 27% w 2000 r. do 18,8% w 2014 r. Osoby w wieku produkcyjnym stanowią grupę ściśle związaną z aktywnością zawodową. Odsetek osób w wieku produkcyjnym wzrósł z 60,2% w 2000 r. do 64,2% w 2014 r. Przy czym, grupa wieku mobilnego pozostała prawie bez zmian, a zmieniała się liczba ludności w wieku produkcyjnym niemobilnym. Trzecią grupę wieku wyodrębnioną na podstawie kryteriów ekonomicznych stanowi ludność w wieku poprodukcyjnym (emerytalnym). Liczebność populacji w wieku emerytalnym, w stosunku do 2000 r., zwiększyła się o 34,9% i w 2014 r. wynosiła 245.690 osób. Odsetek osób w tej grupie wieku wzrósł z 12,8% w 2000 r. do 17% w 2014 r. Województwo warmińsko-mazurskie należy do grupy województw o stosunkowo wysokim odsetku ludzi młodych w wieku przedprodukcyjnym. Wyższym współczynnikiem charakteryzowały się jedynie cztery województwa: pomorskie, wielkopolskie, małopolskie, podkarpackie. Z kolei udział osób w wieku poprodukcyjnym był w województwie najniższy w kraju.

Wykres nr 5. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w latach 2000-2014

Źródło: Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 r., Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 19.

W 2014 roku mieszkańcy terenów wiejskich w wieku przedprodukcyjnym stanowili 20,7% (122.301 osób) ogółu ludności tych obszarów. Najliczniejszą grupę stanowiła ludność w wieku produkcyjnym 64,7% (381.602 osoby), a najmniej liczną ludność w wieku poprodukcyjnym 14,6% (85.799 osób). Struktura ludności miejskiej charakteryzowała się większym udziałem ludności w wieku poprodukcyjnym 18,7% (545.827 osób) oraz mniejszym odsetkiem ludności w wieku przedprodukcyjnym 17,4% (148.547 osób). Ludność w wieku produkcyjnym stanowiła nieco mniejszy odsetek niż na wsi 63,9% (159.891 osób).

Porównując struktury ludności wiejskiej oraz miejskiej województwa na przestrzeni lat 2004-2014 można zauważyć, iż na wsi odsetek ludności w wieku produkcyjnym wzrasta, zaś w miastach maleje.

Wykres nr 6. Struktura ludności wiejskiej województwa warmińsko-mazurskiego według ekonomicznych grup wieku

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

Wykres nr 7. Struktura ludności miejskiej województwa warmińsko-mazurskiego według ekonomicznych grup wieku

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

Wskaźnik obciążenia demograficznego Wskaźnik obciążenia demograficznego określa liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym, a więc przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym przypadającą na 100 osób będących w wieku produkcyjnym22. Im wyższa wartość wskaźnika, tym większe obciążenie osób pracujących kosztami utrzymania dzieci i osób będących na emeryturze. Wskaźnik obciążenia demograficznego w województwie warmińsko- mazurskim ma tendencje spadkowe, które są spowodowane w głównej mierze

22 Wiek produkcyjny: kobiety 18-59 lat, mężczyźni 18-64 lata.

zmniejszaniem się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. W województwie warmińsko-mazurskim w 2004 r. na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 58 osób w wieku nieprodukcyjnym, w 2010 r. – 53, a w 2014 r. w – 5623.

Mapa nr 5. Wskaźnik obciążenia demograficznego w 2014 r. (liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w gminach w 2014 r.)

Źródło: Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 r., Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 20.

Przyrost naturalny oraz migracje W ostatnich latach ogólna liczba osób zamieszkujących tereny wiejskie w województwie warmińsko-mazurskim wzrasta. W 2004 roku na wsi zamieszkiwało 569.894 osób, zaś w 2014 roku 589.702 osoby (wzrost o 3,5%). Przyczyny takiej sytuacji upatruje się we wzroście zainteresowania zamieszkiwaniem na terenach wiejskich wśród ludności migrującej z miast. Zjawisko to ma miejsce głównie na obszarach sąsiadujących z dużymi aglomeracjami miejskimi, a także na obszarach atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo. Gminy, w których w ciągu ostatnich 10 latach nastąpił największy wzrost liczby ludności skoncentrowane są głównie w środkowo-zachodniej części województwa, w pobliżu miasta Olsztyna (w gminach wiejskich: Stawiguda, Dywity, Jonkowo), Iławy oraz Szczytna, a także w pozostałych gminach położonych w pobliżu ośrodków miejskich (Giżycko, Olecko, Gołdap, Ełk). Natomiast zdecydowana większość obszarów wiejskich podlega procesowi wyludniania się. Największy ubytek ludności nastąpił w gminach położonych

23 „Ludność, ruch naturalny…”, s.20.

w północnej i wschodniej części województwa (gminy wiejskie: Górowo Iławeckie, Kiwity, Budry, Kowale Oleckie, gminy miejsko-wiejskie: Pieniężno, Reszel, Korsze). Podobną sytuację można również zaobserwować w miastach omawianego regionu: Elblągu, Braniewie i Bartoszycach24.

Mapa nr 6. Zmiana liczby ludności w gminach oraz miastach na prawach powiatu w województwie warmińsko-mazurskim między rokiem 2004, a 2014

Ubytek ludności Przypływ ludności Od 8-5% Od 0-5% Od 5-0% Od 5-10% 10-30% Powyżej 30% Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.

Liczba ludności danego obszaru oraz jej struktura determinowana jest przez dwa główne czynniki. Jednym z nich jest wspomniany już proces migracji, drugim przyrost naturalny ludności, czyli różnica między liczbą urodzeń żywych, a liczbą zgonów. Współczynnik przyrostu naturalnego na 1.000 ludności w województwie warmińsko-mazurskim w ciągu ostatnich 10 lat przyjmował zróżnicowane wartości. Począwszy od roku 2004 stopniowo wzrastał do roku 2008, kiedy to przyjął maksymalną wartość 2,5. W kolejnych latach systematycznie spadał i w 2013 roku, osiągnął wartość ujemną -0,2 następnie w roku 2014 wzrósł do 0,6.

24 M. Borawska, Z. Brodziński, H. Kryszk „Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji demograficznej…” s. 57-58.

Współczynnik ten w województwie warmińsko-mazurskim w miastach utrzymuje się na niższym poziomie niż na obszarach wiejskich. Począwszy od roku 2013 w miastach województwa warmińsko-mazurskiego przyjmuje on wartości ujemne (-0,9 w 2013 r., -0,2 w 2014 r.), zaś na obszarach wiejskich utrzymuje się na poziomie dodatnim, najniższą wartość jaką odnotowano w ciągu ostatnich 10 lat przyjął w 2013 roku wówczas wyniósł on 0,9. W 2014 roku wzrósł przyjmując wartość 1,7.

Wykres nr 8. Przyrost naturalny na 1.000 ludności w województwie warmińsko-mazurskim oraz w miastach i wsiach województwa warmińsko-mazurskiego na przestrzeni lat 2004-2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

Przyrost naturalny na obszarach wiejskich w 2014 r. wykazywał duże zróżnicowanie przestrzenne. W 64 gminach posiadających obszary wiejskie przyjął wartości dodatnie, w 3 wartość 0, zaś w 33 wartości ujemne. Migracje są ważnym czynnikiem nie tylko dla rozwoju ilościowego populacji, ale i jakościowego. Mogą stawać się znaczącym, a nawet dominującym czynnikiem wzrostu populacji określonych regionów. Mają one przy tym silne cechy społeczno- ekonomiczne. Na przestrzeni ostatnich 10 lat w województwie warmińsko-mazurskim mamy do czynienia z ujemnym saldem migracji. Saldo migracji stałej świadczy o intensywności odpływu wędrówkowego ludności, które dla całego województwa warmińsko-mazurskiego w 2014 roku było ujemne i na 1.000 mieszkańców przyjęło wartość -2,5. Odpływ ludności miejskiej przewyższa odpływ ludności wiejskiej wskaźniki te w 2014 roku przyjęły kolejno wartości -2,6 i -2,325.

25 Źródło: „Ludność, ruch naturalny …”, s. 34.

Wykres nr 9. Saldo migracji stałej na 1.000 ludności w województwie warmińsko-mazurskim oraz w miastach i wsiach województwa warmińsko-mazurskiego na przestrzeni lat 2004-2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

W 2014 roku wśród gmin województwa warmińsko-mazurskiego posiadających obszary wiejskie saldo migracji najniższe wartości przyjęło dla gminy miejsko- wiejskiej Reszel (-13,3) oraz gmin wiejskich: Srokowo (-11,9) Lelkowo (-11,6), Rychliki (-11,5).

Prognoza liczby ludności do 2050 roku Prognoza opracowana na lata 2014-2050 przewiduje systematyczny spadek liczby ludności województwa. Przewiduje się, że populacja województwa zmniejszy się z 1.443.967 w 2014 r. do 1.336.287 w 2035 r. i 1.207.933 w 2050 r. Ubytek ludności w większym stopniu będzie dotyczył miast. Prognozuje się, że do 2035 r. liczba mieszkańców miast zmniejszy się o 10,4% i wsi o 3,7%, natomiast do 2050 r. odpowiednio 20,7% i 10,5% 26. Głównymi przyczynami ubytku ludności województwa będzie malejąca liczba urodzeń oraz wzrost liczby zgonów. W całym okresie prognozy, utrzymywał się będzie ujemny przyrost naturalny. Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na zmniejszenie się liczby ludności będą migracje. W kolejnych latach prognozy zakłada się ujemne saldo migracji. W konsekwencji tych zmian nastąpią znaczące zmiany nie tylko w liczbie ludności, ale również w strukturze wieku ludności. Systematycznie zmniejszał się będzie odsetek dzieci w wieku 0-14 lat i osób dorosłych w wieku 15-64 lat, natomiast wzrastał udział osób starszych w wieku 65 lat i więcej. W strukturze populacji, w podziale na ekonomiczne grupy wieku, przewiduje się wzrost odsetka

26 Źródło: „Ludność, ruch naturalny ….”, s. 38.

osób w wieku poprodukcyjnym przy jednoczesnym spadku udziału pozostałych grup, czyli ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym27. 2.3. Społeczno-ekonomiczne warunki życia ludności

Na warunki życia ludności wpływa szereg czynników społecznych oraz ekonomicznych. W szerokim znaczeniu zaliczamy do nich zarówno jakość środowiska naturalnego, dostęp do usług społecznych (m.in.: ochrony zdrowia, pomocy społecznej, edukacji) wyposażenie w infrastrukturę społeczną (instytucje opieki zdrowotnej, oświatowe) oraz techniczną (np.: sieć wodociągowa, zasoby mieszkaniowe) a także dostęp do pracy28. W tej części raportu omówiono niektóre z czynników ekonomicznych i społecznych mających wpływ na warunki życia ludności województwa warmińsko-mazurskiego.

Bezrobocie Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie warmińsko-mazurskim jest najwyższa w Polsce i na koniec grudnia 2014 roku wynosiła 18,9%, a średnio w kraju 11,5%. W porównaniu z rokiem 2013 wskaźnik ten w województwie warmińsko- mazurskim zmalał o 2,7 punktu procentowego (z 21,6%), zaś w kraju o 1,9 punktu procentowego (z 13,4%).

Wykres nr 10. Stopa bezrobocia w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2006-2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.

27 Źródło: „Ludność, ruch naturalny…”, s. 38-39. 28 Z. Brodziński, M. Borawska, P. Bórawski „Społeczno-ekonomiczne warunki życia ludności a sytuacja demograficzna wsi”, [w:] „Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim” red. M. Borawska, Z. Brodziński, Olsztyn 2014, s. 101.

W 2014 roku spośród osób zarejestrowanych jako bezrobotne w powiatowych urzędach pracy na terenie województwa warmińsko-mazurskiego ponad połowa zamieszkiwała na terenach wiejskich, osoby te stanowiły 50,9% (w Polsce 44,5%). Co więcej, z roku na rok obserwuje się procentowy wzrost udziału tej grupy w strukturze bezrobocia. W województwie warmińsko-mazurskim w 2012 i 2013 roku wartość ta przyjęła kolejno 49,5% oraz 49,8%. Największy odsetek osób bezrobotnych zamieszkujących tereny wiejskie w 2014 roku odnotowano w powiecie nowomiejskim 78,3% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych, najmniejszy natomiast w powiecie ełckim 41,7% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych29. W województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku zarejestrowanych było 49.695 osób bezrobotnych zamieszkujących na terenach wiejskich. Od kilku lat w województwie odnotowuje się spadek bezrobocia, tendencja ta jest zauważalna również na obszarach wiejskich. Od 2012 roku liczba bezrobotnych na wsi zmniejszyła się o 6.401 osób. Biorąc pod uwagę poszczególne gminy wiejskie oraz miejsko-wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego w 2014 r., największym spadkiem bezrobocia charakteryzowały się gmina miejsko-wiejska Kisielice oraz gmina wiejska Lubawa, wzrost odnotowano w gminie wiejskiej Kętrzyn oraz w gminie miejsko-wiejskiej Reszel30. Na wykresach nr 11-13 przedstawiono porównanie struktury bezrobocia rejestrowanego na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko- mazurskim w 2014 roku.

Wykres nr 11. Bezrobotni zarejestrowani zamieszkali na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim za względu na wiek w 2014 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

29 „Analiza sytuacji na rynku pracy w Województwie Warmińsko-Mazurskim w 2014 roku”, WUP Olsztyn. 30 Na podstawie: „Ocena zasobów pomocy społecznej na rok 2014 dla województwa warmińsko- mazurskiego”, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2015.

Wykres nr 12. Bezrobotni zarejestrowani zamieszkali na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim za względu na czas pozostawania bez pracy w 2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Wykres nr 13. Bezrobotni zarejestrowani zamieszkali na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim za względu wyksztalcenie w 2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Pomoc społeczna Województwo warmińsko-mazurskie należy do regionów, gdzie problemy społeczne dotykają coraz większych grup mieszkańców. Województwo od lat należy do najbiedniejszych w kraju. Tereny Warmii i Mazur obejmują swym zasięgiem również rozległe obszary popegeerowskie, które w szczególnym stopniu narażone są na występowanie negatywnych zjawisk społeczno-ekonomicznych. W 2014 roku w województwie warmińsko-mazurskim łączna liczba osób w rodzinach, którym udzielono różnorodnej pomocy i wsparcia (bez wyodrębniania rodzaju, formy, liczby świadczeń oraz zakresu finansowania) wyniosła 198.666, co stanowiło 13,76% wszystkich mieszkańców województwa31. W 2014 roku, dominującymi powodami przyznawania pomocy i wsparcia były: bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego.

31 Niniejsze dane pochodzą ze sprawozdania MPiPS-03 za rok 2014.

Wykres nr 14. Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku z podziałem na powody*

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania MPiPS-03 za 2014 rok. * Powody przyznania pomocy w powyższym wykresie zostały zaprezentowane zgodnie podziałem i nazewnictwem zawartym w art. 7 ustawy o pomocy społecznej. Ubóstwo, jako samodzielna przesłanka udzielenia pomocy społecznej nie występuje. Łącznie z ubóstwem musi wystąpić inna przesłanka udzielenia świadczenia, określona w art. 7 ustawy o pomocy społecznej.

Mieszkalnictwo Ważnym elementem charakterystyki badanych obszarów są zasoby mieszkaniowe. Liczba mieszkań na obszarach wiejskich z każdym rokiem wzrasta. W 2010 roku wynosiła 169.952, zaś w 2014 r. osiągnęła wartość 176.796 i stanowiła 35,28% ogółu mieszkań w województwie. Mieszkania na obszarach wiejskich cechują się większą ilością izb niż w miastach. W 2014 r. (w mieszkaniach oddanych do użytku) mieszkanie na wsi miało średnio 5,1 izby, a w mieście – 3,2 izby32. Jednym z mierników intensywności budownictwa mieszkaniowego jest liczba mieszkań oddanych do użytkowania w przeliczeniu na 1.000 ludności. W 2014 r. wskaźnik ten wyniósł w województwie 3,0 (w kraju 3,7) i był niższy od ubiegłorocznego (w 2013 r. 3,3). Przy czym jego wartość w miastach (2,9) była niższa niż na wsi (3,1). W kraju osiągnął on wartość dla miast 3,9, dla wsi 3,533. Z punktu widzenia zabezpieczenia w lokum dla najbardziej potrzebujących warto zaprezentować liczbę mieszkań socjalnych będących w zasobach gmin. Liczba mieszkań socjalnych będących w dyspozycji gmin powoli i systematycznie wzrasta. Spadek jej liczby zanotowano jedynie w 2013 r. w gminach miejsko-wiejskich.

Tabela nr 6. Liczba mieszkań socjalnych w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2011- 2013 Liczba mieszkań socjalnych

2011 2012 2013 warmińsko-mazurskie ogółem 2.508 2.660 2.670 gminy miejskie 1.367 1.447 1.471 miejsko-wiejskie 960 1026 978 gminy wiejskie 181 187 221 Źródło: opracowanie własna na podstawie danych GUS BDL.

Na podstawie danych Oceny zasobów pomocy społecznej34 uzyskano informacje, że w 2014 roku w województwie dostępnych było 2.741 mieszkań socjalnych (lokali) tj. o 158 (6,1%) więcej niż w roku poprzednim. W 2015 roku, planuje się zwiększenie dostępnej ilości mieszkań socjalnych o 83 lokale. Liczba osób oczekujących na mieszkanie socjalne w ciągu ostatnich dwóch lat systematycznie rosła i w 2014 wynosiła 3.772 osoby.

Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym Według ostatnich informacji pozyskanych w 2011 roku przez Główny Urząd Statystyczny podczas Narodowego Spisu Powszechnego przeciętnie w Polsce w skład jednego gospodarstwa domowego na terenach wiejskich przypadało 3,40

32 „Budownictwo mieszkaniowe w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 r.”, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015, s.4. 33 Jw. s. 5. 34 „Ocena zasobów pomocy społecznej…”, s.10-11.

osoby co stanowiło o jedną osobę więcej niż w miastach. Dla obszarów wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego wskaźnik ten przyjął wartość poniżej średniej dla Polski i wyniósł 3,23 osoby. Większość gospodarstw domowych na terenach wiejskich Warmii i Mazur stanowiły gospodarstwa jednorodzinne − 73%, następną grupę stanowiły gospodarstwa dwurodzinne – 16% oraz gospodarstwa nierodzinne – 9%. Najrzadziej występowały gospodarstwa trzy i więcej rodzinne – 2%35.

Rolnictwo Rolnicze wykorzystanie obszaru województwa jest zróżnicowane i uzależnione od ukształtowania terenu oraz jakości gleb. Centralno-południowa część województwa odznacza się dużą jeziornością (3 tys. jezior w całym województwie) oraz lesistością, duży odsetek terenów stanowią łąki i pastwiska. Powiat bartoszycki i kętrzyński charakteryzują się najwyższym udziałem użytków rolnych. Obszar powiatów według wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest jednym z najkorzystniejszych do prowadzenia produkcji rolniczej w kraju. Z roku na rok następuje spadek wielkości gruntów przeznaczonych pod uprawy: rośnie powierzchnia obszarów zurbanizowanych, przeznaczonych na budownictwo mieszkaniowe lub rekreację. Rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo są ściśle powiązane z ochroną przyrody: 46,6% powierzchni województwa to tereny prawnie chronione. Wskazywanymi jako przyszłościowe kierunki produkcji rolniczej są inwestycje w bydło mięsne i mleczne. Popularnym kierunkiem rozwoju i przekształceń rolnictwa jest agroturystyka (szczególnie na terenach atrakcyjnych przyrodniczo) i rolnictwo ekologiczne36. Wysokim potencjałem gospodarczym odznaczają się gminy wiejskie sąsiadujące z Olsztynem i Elblągiem oraz te o wysokich walorach turystycznych położone w środkowej i wschodniej części województwa oraz gminy o wysokim udziale gospodarstw indywidualnych, położonych w zachodniej części. Najniższe tendencje rozwojowe wykazują obszary wiejskie, położone w części północnej województwa37. Powierzchnia geodezyjna województwa warmińsko-mazurskiego według stanu w 2014 r. wynosiła 2.417,3 tys. ha, z tego użytki rolne stanowiły 54,2%, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione 32,9%, grunty pod wodami 5,7%, grunty

35 „Obszary wiejskie Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011”, GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa, Olsztyn 2015. 36 „Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym. Raport podsumowujący”, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa 2012, www.ksow.pl s.238, [dostęp: 30.09.2015 r.]. 37 „Szanse i zagrożenia….”, s. 244.

zabudowane i zurbanizowane 3,7%, a pozostałe grunty 3,5%. Zatrudnienie w rolnictwie w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 r. wyniosło 16,5%38.

Turystyka Region Warmii i Mazur obejmuje obszary o wybitnych walorach przyrodniczych, unikatowych w skali europejskiej, na które składają się liczne jeziora, duże kompleksy leśne oraz bogata flora i fauna. Rozwój turystyki w pasie środkowym i wschodnim województwa pozostaje jedną z głównych funkcji tych obszarów. Obszary prawnie chronione (8 parków krajobrazowych, obszary chronionego krajobrazu, 96 rezerwatów przyrody) stanowią 53% powierzchni województwa39. W ostatnich latach popularny stał się wypoczynek na wsi, a szczególnie w gospodarstwach agroturystycznych. Najlepsze warunki do rozwoju agroturystyki istnieją w powiatach giżyckim, mrągowskim i olsztyńskim oraz piskim i szczycieńskim40. W 2014 r. na terenie województwa funkcjonowało razem 125 obiektów z pokojami gościnnymi i kwaterami agroturystycznymi, które dysponowały łącznie 1.954 miejscami noclegowymi. Obiekty te odwiedziło 17 tys. turystów, którzy skorzystali z 59,5 tys. noclegów. Najwięcej turystów korzystało z tych obiektów w sierpniu, lipcu, czerwcu i we wrześniu41. W 2013 r. funkcjonowało 78 kwater agroturystycznych posiadających 10 i więcej miejsc noclegowych42. Podczas badania realizowanego na potrzeby raportu pt. „Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym”43, największym potencjałem obszarów wiejskich woj. warmińsko- mazurskiego według ankietowanych przedstawicieli starostw powiatowych oraz Lokalnych Grup Działania były: walory turystyczne obszaru, wysoka jakość środowiska przyrodniczego (100% odpowiedzi) oraz dziedzictwo kulturowe obszaru. Tego samego zdania byli pracownicy urzędów gmin, także potwierdzili to eksperci wojewódzcy, jednocześnie podkreślając, że postrzeganie województwa jedynie poprzez turystykę nie jest korzystne dla rozwoju regionu. W raporcie „Stan obecny i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich…” podkreślano, że mimo walorów przyrodniczych regionu i turystycznej funkcji wielu miejscowości, nie można polegać jedynie na turystycznej funkcji obszaru. Jest ona dodatkowym lub głównym źródłem dochodu wielu mieszkańców obszarów wiejskich, jednak nie pokryje całego zapotrzebowania na miejsca pracy w województwie44.

38 „Rocznik statystyczny województwa warmińsko-mazurskiego 2014”, GUS Olsztyn s. 139 39 „Szanse i zagrożenia…”, s. 244. 40 „Stan obecny i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim do 220 roku”, Red. Z. Brodziński, Olsztyn 2002, s. 30. 41 „Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 r.”, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 25 42 „Rocznik statystyczny…”, s. 254 43 „Szanse i zagrożenia…”. 44 „Szanse i zagrożenia…”, s. 240.

Wykształcenie Analizując poziom wykształcenia ludności województwa warmińsko- mazurskiego można zauważyć, iż kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn. Taka sytuacja ma miejsce zarówno na obszarach miejskich jak i wiejskich. W 2011 roku co piąta kobieta w mieście posiadała wykształcenie wyższe, zaś na wsi co dziesiąta. Wśród mężczyzn w miastach wykształceniem wyższym legitymował się co 6 mężczyzna, a na wsi co 17. Największy odsetek ludności wiejskiej posiada wykształcenie podstawowe oraz gimnazjalne − legitymuje się nim 38,1% osób, w miastach zaś wykształcenie te posiada 20,8% osób.

Tabela nr 7. Poziom wykształcenia ludności województwa warmińsko-mazurskiego w 2014 roku ze względu na miejsce zamieszkania oraz płeć Poziom Miasta Wieś wykształcenia Razem Mężczyźni Kobiety Razem Mężczyźni Kobiety w odsetkach Wyższe 18,3 15,8 20,4 7,7 5,8 9,5 Średnie i 34 31,7 36,0 21,8 19,1 24,5 policealne Zasadnicze 17,6 23,1 12,7 23,5 29,7 17,2 zawodowe Podstawowe i ukończone 20,8 20 21,5 38,1 37,3 38,9 gimnazjalne Podstawowe nieukończone i bez 1,4 1 1,7 3 2,2 3,8 wykształcenia szkolnego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL

Kultura i sport Wydatki budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2013 r. zmniejszyły się nominalnie w porównaniu z rokiem poprzednim, wzrosły natomiast wydatki jednostek samorządu terytorialnego w tym zakresie. W sumie wydatki publiczne, tj. wydatki budżetu państwa i samorządu terytorialnego na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (pomniejszone o dotacje i subwencje z budżetu państwa dla samorządów o transfery pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego) w 2013 r. wyniosły 8.212,7 mln zł (nominalnie o 0,8% mniej niż

w 2012 r.), co w odniesieniu do PKB stanowiło 0,50% (w roku poprzednim – 8.280,9 mln zł, tj. 0,52%). Wydatki z budżetów jednostek samorządu terytorialnego wyniosły 6.700,6 mln zł, a ich udział – 81,6% i był wyższy niż w roku poprzednim (80,5%). Publiczne wydatki bieżące na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego wyniosły 6.192,2 mln zł i stanowiły 75,4% wydatków publicznych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego ogółem (w 2012 r. – 74,8%). Nakład poniesionych

wydatków na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2013 r. w województwie warmińsko-mazurskim na tle Polski przedstawia poniższa mapa.

Mapa nr 7. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2013 r.

Źródło: GUS na podstawie danych Ministerstwa Finansów.

W 2013 roku na terenie województwa warmińsko-mazurskiego funkcjonowało 140 domów i ośrodków kultury, klubów oraz świetlic. Na wsi działały 83 takie instytucje (tj. 59,3%) w tym 45 ośrodków kultury oraz 38 świetlic. Mniejszą ilość instytucji kultury na obszarach wiejskich odnotowano jedynie w dwóch regionach Polski: w województwie lubuskim (26 instytucji) oraz świętokrzyskim (75 instytucji). W województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku organizatorem wszystkich instytucji kultury prowadzonych na terenach wiejskich były jednostki sektora publicznego (samorząd gminny), natomiast w miastach 5 instytucji zarządzanych było przez podmioty prywatne. W 2013 roku na terenach wiejskich zorganizowano 2.748 imprez, w których wzięło udział 434.751 osób. W większości były to prelekcje/wykłady, występy zespołów amatorskich, imprezy turystyczne, sportowe oraz rekreacyjne.

Tabela nr 8. Liczba domów i ośrodków kultury, klubów i świetlic oraz zorganizowanych imprez w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku

Domy i ośrodki kultury, Zorganizowane imprezy oraz liczba osób kluby i świetlice biorących w nich udział Warmińsko-mazurskie − 9.633 140 ogółem 2.193.993 Warmińsko-mazurskie − 6.434 57 miasto 1.773.237 Warmińsko-mazurskie – 3.199 83 wieś 420.756 Źródło: „Działalność instytucji kultury w Polsce w 2013 roku”, GUS 2014.

W 2014 roku w województwie warmińsko-mazurskim działało 538 klubów sportowych w tym 183 na obszarach wiejskich (34%)

Tabela nr 9. Liczba klubów sportowych oraz ich członków w województwie warmińsko- mazurskim w 2014 roku Liczba klubów sportowych45 Liczba członków46 Warmińsko-mazurskie − ogółem 538 33.443 Warmińsko-mazurskie − miasto 355 25.468 Warmińsko-mazurskie – wieś 183 7.975 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

W 2013 roku w województwie warmińsko-mazurskim działały 302 biblioteki oraz filie biblioteczne, w tym 215 na obszarach wiejskich (71,2%). Średnio na jedną placówkę biblioteczną na wsi przypadało 2.742 mieszkańców. Porównując z innymi regionami Polski w 7 województwach wskaźnik ten osiągnął niższą wartość.

Tabela nr 10. Liczba bibliotek oraz filii bibliotecznych w województwie warmińsko- mazurskim w 2013 roku Liczba bibliotek oraz filii Liczba osób przypadających na 1 bibliotecznych placówkę biblioteczną Warmińsko-mazurskie − 302 4.791 ogółem Warmińsko-mazurskie − 87 9.855 miasto Warmińsko-mazurskie – 215 2.742 wieś Źródło: „Działalność instytucji kultury w Polsce w 2013 roku”, GUS 2014

45 Kluby sportowe łącznie z klubami wyznaniowymi i UKS. 46 Wszystkie osoby liczone są tylko jeden raz.

Wykres nr 15. Ludność na 1 placówkę biblioteczną w Polsce i województwie warmińsko- mazurskim w 2013 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.

ROZDZIAŁ 3. CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW POPEGEEROWSKICH W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM – WYNIKI BADAŃ ANKIETOWYCH ORAZ INDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁEBIONYCH

3.1. Występowanie terenów popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim

Pierwsze pytania badania ankietowego jakie zostały skierowane do osób badanych – zarówno przedstawicieli władz samorządowych (burmistrzów/wójtów gmin miejsko-wiejskich/wiejskich) jak również przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (dyrektorów/kierowników) – miały na celu określenie wielkości oraz zakresu występowania terenów popegeerowskich47 w województwie warmińsko- mazurskim. Na początku respondenci zostali poproszeni o wskazanie czy na terenie ich gminy przed rokiem 1989 miały swoją siedzibę Państwowe Gospodarstwa Rolne, procentowy rozkład odpowiedzi na to pytanie ilustrują poniższe wykresy.

Wykres nr 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy na terenie gminy znajdują się tereny, na których przed rokiem 1989 miały swoją siedzibę Państwowe Gospodarstwa Rolne?”

Samorząd (N=73) OPS (N=90)

Źródło: opracowanie własne.

Z pozyskanych danych wynika, iż 99% ankietowanych w obu grupach wskazało, iż na terenie ich gminy przed 1989 rokiem funkcjonowała siedziba

47 Na potrzeby niniejszego badania obszar popegeerowski zdefiniowano jako miejscowość lub teren gminy, na którym przed 1989 rokiem występowały obszary zarządzane przez Państwowe Gospodarstwa Rolne lub w której nie było takich obszarów, ale głównym pracodawcą był PGR znajdujący się w pobliskiej miejscowości lub gminie.

Państwowych Gospodarstw Rolnych. Jedynym wyjątkiem w obu badanych grupach jest gmina Świętajno (powiat szczycieński), w której według respondentów nie funkcjonowało Państwowe Gospodarstwo Rolne48. W wielu przypadkach PGR-y miały swoją siedzibę nie na terenie zamieszkiwanym przez jego pracowników ale na terenie sąsiednich gmin. W związku z tym, aby dokładniej określić zakres występowania obszarów popegeerowskich zgodnie z przyjętą definicją, kolejne pytanie dotyczyło tego czy w gminie, którą reprezentuje respondent mieszkańcy byli zatrudnieni w PGR funkcjonującym na terenie pobliskiej gminy.

Wykres nr 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy na terenie gminy znajdowała się przed rokiem 1989 miejscowość/osiedle/skupisko domów, których mieszkańcy byli zatrudnieni w PGR znajdującym się w sąsiedniej gminie?” Samorząd (N=73) OPS (N=90)

Źródło: opracowanie własne.

W obu badanych grupach ponad połowa respondentów wskazała, iż na terenie ich gminy przed rokiem 1989 występowała miejscowość, osiedle lub skupisko domów, których mieszkańcy pracowali w PGR znajdującym się w sąsiedniej gminie. Występowanie obszarów popegeerowskich na terenie województwa warmińsko-mazurskiego przedstawiono na poniższych mapach.

48 Zgodnie z analizą danych zastanych jedyną gminą w województwie warmińsko-mazurskim, w której nie było PGR jest gmina Rozogi por. podrozdział 2.1 niniejszego raportu.

Mapa nr 8. Występowanie obszarów popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim w opinii przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz ośrodków pomocy społecznej Samorząd

OPS

Gminy, w których znajdowały się siedziby PGR Gminy, w których występowała miejscowość, osiedle lub skupisko domów, których mieszkańcy pracowali w PGR znajdującym się w sąsiedniej gminie

Gmina, w której nie było siedziby PGR Źródło: opracowanie własne.

Mienie Państwowych Gospodarstw Rolnych zostało powierzone powstałej z dniem 1 stycznia 1992 roku Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (od 2003 roku instytucja ta nosi nazwę Agencji Nieruchomości Rolnych) celem restrukturyzacji oraz sprywatyzowania. Ponieważ ogółem w województwie warmińsko-mazurskim PGR-y funkcjonowały w każdej gminie (wyjątek stanowi gmina Rozogi) odnotowano najwyższą w kraju ilość gruntów rolnych przejętych w Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa − ponad 17% ogółu zasobu. Wiele nieruchomości do dzisiaj pozostaje w zasobie ANR. W kontekście niniejszego badania ważnym jest nie tyle samo występowanie nieruchomości zarządzanych przez ANR na terenie gmin województwa, ale możliwość ich ewentualnego wykorzystania celem poprawy jakości życia lokalnej społeczności. W związku z tym kolejne pytanie skierowane do respondentów dotyczyło występowania w ich gminie nieruchomości zarządzanych przez ANR, które wciąż pozostają niezagospodarowane i mogłyby być przejęte przez gminę oraz przeznaczone na realizację celów społecznych.

Wykres nr 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy na terenie gminy są nieruchomości (np. obiekty, ziemia) zarządzane przez Agencję Nieruchomości Rolnych, które mogłyby być w przyszłości przejęte przez gminę w celu przeznaczenia ich na cele społeczne?” Samorząd (N=73) OPS (N=90)

Źródło: opracowanie własne.

W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego większość ankietowanych tj. 79%, wskazała iż na terenie ich gminy znajdują się nieruchomości zarządzane przez ANR, które mogłyby być w przyszłości przeznaczone na cele społeczne. 10% ankietowanych uznało, że na terenie ich gminy nie występują takie nieruchomości, zaś 11% nie posiadało takiej wiedzy. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej największa część respondentów (46%) wskazała odpowiedź „Trudno powiedzieć/Nie wiem”. Według 44% ankietowanych z tej grupy na terenie ich gminy są nieruchomości, które można by w przyszłości zagospodarować, zaś w ocenie 8% nie występują.

Na poniższych mapach zaprezentowano gminy na terenie których występują nieruchomości pozostające w zasobie ANR, które w ocenie respondentów w przyszłości mogłyby zostać przejęte przez gminę i przeznaczone na cele społeczne.

Mapa nr 9. Gminy na terenie których są nieruchomości zarządzane przez ANR, które mogłyby być w przyszłości przejęte przez gminę w celu przeznaczenia na cele społeczne w ocenie przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz ośrodków pomocy społecznej Samorząd

OPS

Źródło: opracowanie własne.

Następne pytanie kwestionariusza ankiety skierowane było jedynie do tych respondentów, którzy wykazali istnienie na terenie swojej gminy, nieruchomości, które gmina mogłaby przejąć z przeznaczeniem na cele społeczne. Celem tego pytania było zebranie i przedstawienie konkretnych pomysłów wykorzystania możliwych do przejęcia zasobów.

Rysunek nr 1. Odpowiedzi na pytanie otwarte*: „W jaki sposób w Pani/Pana opinii gmina mogłaby zagospodarować te nieruchomości (np. obiekty, ziemię), tak aby przynosiły one korzyść lokalnej społeczności?”

Samorządy (n=58)

•Miejsca rekreacyjno-sportowo-wypoczynkowe − 89 odpowiedzi, w tym: place zabaw (24 odpowiedzi), miejsca spotkań mieszkańców/świetlice wiejskie (22 odpowedzi), boiska sportowe (22 odpowiedzi), siłownie na wolnym powietrzu (4 odpowiedzi) •Mieszkania komunalne, socjalne, mieszkaniania na wynajem, przekazanie terenu na którym można będzie wybudowac mieszkania − 17 odpowiedzi •Infrastruktura techniczna (oczyszczalnie ścieków/punkt odbioru odpadów) − 7 odpowiedzi •Przekazanie gruntów inwestorom prywatnym w celu stworzenia miejsc pracy − 5 odpowiedzi •Parki − 5 odpowiedzi •Kąpieliska − 3 odpowiedzi •Szkoly, przedszkola, żłobki − 2 odpowiedzi •Powiększenie zasobów instytucjonalnych pomocy i wsparcia (dom samotnej matki, dom seniora) − 2 odpowiedzi •Zagospodarowanie turystyczne (camping, karavaning) − 2 odpowiedzi •Inne (cmentarz, ścieżka edukacyjna, trasa rowerowa, biblioteka, drogi) − 8 odpowiedzi

OPS (n=40)

•Tereny rekreacyjno-sportowo-wypoczynkowe − 24 odpowiedzi, w tym boiska (7 odpowiedzi), place zabaw (7 odpowiedzi) •Mieszkania komunalne/socjalne/wynajem − 17 odpowiedzi •Miejsca spotkań mieszkańców/świetlice wiejskie − 10 odpowiedzi •Powiększenie zasobów instytucjonalnych pomocy i wsparcia (np. dom samotnej matki, dom seniora) − 3 odpowiedzi •Zaadaptowanie ziemi na ogrody warzywne, mini gospodarstwo rolne − 3 odpowiedzi •Inne (plaża/kąpielisko, ścieżka zdrowia, trasa rowerowa) − 3 odpowiedzi

* Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolną ilość odpowiedzi. W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego łączna liczba odpowiedzi wyniosła 140, a w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 60. Źródło: opracowanie własne.

Podczas wywiadów pogłębionych, przeprowadzonych z pięcioma wójtami gmin, w których znajdują się obszary popegeerowskie, uzyskano informacje, że obecnie niewiele zostało nieruchomości (obiektów, ziemi), które mogłyby być przejęte od ANR i zagospodarowane na cele społeczne, ponieważ ich znakomita część została już przekazana gminom. Przejęte grunty i obiekty zostały zagospodarowane przy wykorzystaniu zasobów gminy (np. z funduszów sołeckich) zgodnie z potrzebami mieszkańców np. na boiska. Warto podkreślić, że nieruchomości po byłych PGR-ach są nadal wykorzystywane do celów rolniczych, hodowlanych (kurniki, trzoda chlewna) oraz produkcyjnych (branża meblarska) przez firmy prywatne. Mieszkańcy gminy znajdują w nich całoroczne lub sezonowe zatrudnienie.

3.2. Środowiska popegeerowskie w województwie warmińsko- mazurskim

Kolejny blok pytań poruszany w kwestionariuszu ankiety dotyczył występowania środowisk49 popegeerowskich na terenach wiejskich województwa warmińsko- mazurskiego. PGR-y będące często jedynym pracodawcą na lokalnym rynku pracy wygenerowały rzeszę osób bezrobotnych, nieprzystosowanych do nowego rynku pracy z niskim wykształceniem oraz wąskimi kwalifikacjami zawodowymi. Pomimo, iż od ich likwidacji upłynęło już kilkanaście lat, często osoby należące do środowisk popegeerowskich nadal nie potrafią poradzić sobie na nowym rynku pracy. Poprzez długotrwałe bezrobocie, bierność zawodową a co za tym idzie ubóstwo, w środowiskach tych zachodzi pogłębiający się proces marginalizacji. Głównym celem tej części badania było oszacowanie liczby ludności z terenów wiejskich, której w dalszym ciągu dotyczą problemy społeczne wynikające z likwidacji PGR-ów oraz określenie miejscowości w poszczególnych gminach, w których występują największe skupiska środowisk popegeerowskich. Na początku ankietowani zostali poproszeni o określenie czy na terenie ich gminy występują zarówno środowiska popegeerowskie i niepopegeerowskie czy też ludność należąca wyłącznie do jednej z tych grup. Rozkład odpowiedzi dla obu badanych grup przedstawiają poniższe wykresy.

49 Dla potrzeb niniejszego badania za środowisko popegeerowskie uznano grupę mieszkańców gminy zamieszkującą obszary popegeerowskie, której dotyczą problemy związane z likwidacją Państwowych Gospodarstw Rolnych.

Wykres nr 19. Mieszkańcy należący do środowisk popegeerowskich i nienależący do środowisk popegeerowskich w gminach województwa warmińsko-mazurskiego Samorząd (N=73) OPS (N=90)

Źródło: opracowanie własne.

Znakomita większość respondentów wskazała, iż na terenie ich gminy zamieszkują zarówno osoby wywodzące się ze środowisk popegeerowskich jak również nienależące do tych środowisk – 97% odpowiedzi w obu ankietowanych grupach. Wśród przedstawicieli samorządu terytorialnego jeden respondent wykazał, iż na terenie jego gminy zamieszkują jedynie osoby należące do środowisk popegeerowskich (gmina Tolkmicko) oraz jeden, iż na terenie gminy zamieszkują wyłącznie osoby nienależące do środowisk popegeerowskich (gmina Świętajno, powiat szczycieński). W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej również wykazano gminę Świętajno (powiat szczycieński) jako gminę, w której zamieszkują jedynie osoby nienależące do środowisk popegeerowskich. Jedna osoba wskazała gminę, na terenie której zamieszkują wyłącznie osoby ze środowisk popegeerowskich – gmina Budry50,51. W celu oszacowania liczebności oraz zakresu występowania środowisk popegeerowskich w kolejnym pytaniu ankietowani zostali poproszeni o ocenienie liczby byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych, a także ich dzieci

50 Przedstawiciel samorządu terytorialnego z gminy Budry nie wziął udziału w badaniu. 51 Z odpowiedzi respondentów wynika, iż na terenie gminy Świętajno, pomimo istnienia w przeszłości PGR (zgodnie z analizą danych zastanych por. podrozdział 2.1 niniejszego raportu), wśród ludności nie występują problemy społeczne związane z ich likwidacją.

oraz wnuków o których można powiedzieć, iż są to osoby obciążone likwidacją PGR- ów. W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego ankietowani jako gminy o największej liczbie osób należących do środowisk popegeerowskich obciążonych skutkami likwidacji PGR-ów w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców gminy (ponad 50%) wykazali gminy wiejskie: Rychliki, Grunwald, Kozłowo, Braniewo, Dźwierzuty i Dąbrówno. Najmniej osób obciążonych likwidacją PGR-ów ankietowani wskazali w gminach miejsko-wiejskich: Olecko, Reszel, Młynary, Pisz, Kisielice, Miłomłyn oraz w gminach wiejskich: Lubawa, Kurzętnik, Markusy, Iława – poniżej 3% w stosunku do ogółu ludności gminy. Ogółem na terenie gmin z których pochodzili przedstawiciele samorządów biorących udział w badaniu ludność popegeerowska stanowi średnio 15%. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej jako gminy o największym odsetku osób obciążonych skutkami likwidacji PGR-ów respondenci wskazali gminy wiejskie: Rychliki oraz Dźwierzuty (ponad 50% ludności). Najmniejszy odsetek wykazano w gminach miejsko-wiejskich: Olecko, Młynary, Morąg, Reszel, Barczewo, Tolkmicko oraz w gminach wiejskich: Lubawa, Janowo, Grodziczno, Stawiguda, Rozogi, Kurzętnik, Płośnica, Iława oraz Jonkowo gdzie wskaźnik ten wyniósł poniżej 3%. Ogółem w ocenie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej biorących udział w badaniu ludność popegeerowska na terenie ich gmin stanowi średnio 14%52. W kolejnym pytaniu chcąc zobrazować występowanie przestrzenne na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego miejscowości, w których jest najwięcej ludności pochodzącej ze środowisk popegeerowskich poproszono ankietowanych o podanie nazw kilku miejscowości z terenu swojej gminy, w których ich zdaniem jest najwięcej takich osób. Ankietowani w obu grupach wskazali od jednej do nawet kilkunastu nazw takich miejscowości. Są to głównie małe jednostki wiejskie usytuowane z dala od większych ośrodków miejskich. Wynika to z dawnego usytuowania Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz tworzenia osiedli pegeerowskich często w dalszej odległości od wsi lub miasta. Pracownicy PGR-ów zamieszkiwali w specjalnie wybudowanych osiedlach, składających się głównie z zabudowy wielorodzinnej m.in. z bloków z wielkiej płyty. Po upadku PGR-ów mieli możliwość wykupienia na preferencyjnych warunkach dotychczas zajmowanych lokali mieszkaniowych. Trafność decyzji o wykupieniu lokalu zależała głównie od położenia osiedla oraz jego odległości od ośrodków zurbanizowanych. W wielu przypadkach okazywało się to pułapką, gdyż pracownicy byłych PGR-ów po

52 Dokładny wykaz odpowiedzi wraz z nazwami gmin oraz stosunkiem liczebności mieszkańców środowisk popegeerowskich do ogółu ludności gminy znajduje się w załączniku nr 1 do niniejszego raportu.

zlikwidowaniu zakładów pracy pozostawali bezrobotni w odizolowaniu od ośrodków miejskich53. Ponadto z informacji pozyskanych podczas indywidualnych wywiadów z wójtami/burmistrzami wynika, iż zakupione przez byłych pracowników PGR za symboliczne kwoty budynki mieszkalne już kilkanaście lat temu wymagały remontów, a niestety duża ich część do dnia dzisiejszego nie została odnowiona. Mieszkańcy z różną skutecznością próbują gospodarować posiadanymi nieruchomościami, jednak ich wspólnoty mieszkaniowe nie są właściwie zarządzane (W1). Zdarza się, iż zbiórka pieniężna na oczyszczenie szamba jest trudna do przeprowadzenia, a zebrane środki nie są wystarczające na realizację zadania, wówczas szambo oczyszczane jest tylko w połowie lub wspólnota zmuszona jest zwracać się do gminy o pomoc (W3). Mieszkańcy bloków popegeerowskich nie posiadają środków na generalne remonty ani na kompleksowe zagospodarowanie przestrzeni wokół budynków.

3.3. Warunki życia ludności popegeerowskiej

Pracownicy Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz ich rodziny stanowili zwartą społeczność, a wokół zakładu pracy skupione było lokalne życie. Pracodawca zapewniał znacznie więcej niż miejsce pracy. Osoby zatrudnione w PGR-ach miały odgórnie zorganizowaną opiekę zdrowotną, zaplecze gospodarcze, edukacyjne, kulturalne oraz komunikację. Korzystały ze stołówki pracowniczej, szkół, przedszkoli, świetlic oraz kolonii organizowanych specjalnie dla dzieci pracowników PGR-ów. Z chwilą likwidacji PGR-ów zniknęło również całe to zaplecze socjalne, a dotychczas zatrudnieni w nich pracownicy musieli odtąd na własną rękę zadbać o siebie i swoje rodziny. W związku z tym, z perspektywy badaczy, niezwykle ważne było przyjrzenie się obecnym warunkom życia mieszkańców środowisk popegeerowskich oraz porównanie ich do warunków jakimi dysponują mieszkańcy środowisk niepopegeerowskich. Jest to jeden z celów szczegółowych niniejszego badania. W pierwszym pytaniu dotyczącym warunków bytowych, respondentów poproszono o ocenienie w skali od 1 do 5 wybranych aspektów życia mieszkańców obszarów wiejskich należących do środowisk popegeerowskich oraz nienależących do tych środowisk. Ocenie podlegały takie elementy jak: sytuacja finansowa i materialna ludności, możliwość korzystania z określonych usług społecznych (edukacja, transport, bezpieczeństwo), dostępność nowych technologii oraz miejsc wypoczynku.

53 Cały wykaz miejscowości, w których jest najwięcej środowisk popegeerowskich zawarto w załączniku nr 2 dołączonym do niniejszego raportu.

Tabela nr 11. Ocena aspektów życia mieszkańców należących i nienależących do środowisk popegeerowskich w ocenie przedstawicieli władz samorządowych (n=72) 1 − oznacza „zdecydowanie źle”, 3 − oznacza „przeciętnie ani dobrze, ani źle”, 5 − oznacza „zdecydowanie dobrze” Ocena poszczególnych aspektów życia Ocena poszczególnych aspektów życia mieszkańców należących do środowisk mieszkańców nienależących do środowisk Aspekty życia popegeerowskich (n=72) popegeerowskich (n=72) ludności Brak Brak 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 danych danych Warunki 2% 15% 64% 15% 3% 0% 0% 1% 44% 47% 4% 3% mieszkaniowe Sytuacja finansowa 21% 46% 28% 4% 0% 1% 0% 8% 60% 26% 0% 6% rodzin Sytuacja ludności na 40% 40% 17% 4% 0% 1% 8% 25% 49% 13% 1% 4% rynku pracy Poczucie bezpieczeństwa 3% 11% 49% 33% 4% 0% 0% 4% 36% 51% 6% 3% w miejscu zamieszkania Dostęp do 6% 25% 44% 21% 4% 0% 1% 10% 35% 40% 13% 3% Internetu Dostęp do opieki 1% 17% 43% 32% 7% 0% 0% 4% 46% 35% 13% 3% zdrowotnej Dostęp do komunikacji 25% 29% 33% 7% 6% 0% 10% 19% 40% 15% 14% 3% publicznej Dostęp do kultury i 13% 42% 28% 14% 4% 0% 1% 13% 39% 36% 8% 3% wypoczynku Dostęp do szkół 4% 15% 32% 36% 13% 0% 1% 3% 24% 50% 19% 3% i przedszkoli Dostęp do infrastruktury 7% 33% 32% 18% 8% 1% 0% 8% 42% 35% 13% 3% sportowej Stan infrastruktury 11% 26% 50% 11% 1% 0% 6% 13% 47% 25% 6% 4% drogowej

Wyróżnienia zastosowane w tabeli: Jjllj − najwięcej wskazań 444 − 20% i więcej Źródło: opracowanie własne.

Tabela nr 12. Ocena aspektów życia mieszkańców należących i nienależących do środowisk popegeerowskich w ocenie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=89) 1 − oznacza „zdecydowanie źle”, 3 − oznacza „przeciętnie ani dobrze, ani źle”, 5 − oznacza „zdecydowanie dobrze” Ocena poszczególnych aspektów życia Ocena poszczególnych aspektów życia mieszkańców należących do środowisk mieszkańców nienależących do środowisk Aspekty życia popegeerowskich (n=89 bez gminy Świętajno) popegeerowskich (n=89 bez gminy Budry) ludności Brak Brak 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 danych danych Warunki 4% 11% 61% 19% 1% 3% 2% 6% 44% 44% 2% 2% mieszkaniowe Sytuacja finansowa 13% 38% 39% 6% 0% 3% 3% 7% 65% 21% 0% 3% rodzin Sytuacja ludności na 28% 37% 28% 3% 0% 3% 11% 25% 51% 10% 0% 3% rynku pracy Poczucie bezpieczeństwa 1% 22% 38% 33% 3% 2% 0% 10% 37% 46% 6% 1% w miejscu zamieszkania Dostęp do 4% 18% 39% 28% 6% 4% 3% 10% 26% 43% 15% 3% Internetu Dostęp do opieki 4% 25% 35% 27% 6% 3% 3% 17% 35% 33% 11% 1% zdrowotnej Dostęp do komunikacji 29% 35% 24% 8% 2% 2% 18% 27% 29% 18% 7% 1% publicznej Dostęp do kultury i 15% 35% 35% 11% 2% 2% 7% 21% 34% 34% 3% 1% wypoczynku Dostęp do szkół 1% 17% 34% 40% 6% 2% 0% 8% 34% 45% 11% 2% i przedszkoli Dostęp do infrastruktury 10% 22% 42% 21% 2% 2% 4% 11% 38% 34% 10% 2% sportowej Stan infrastruktury 20% 25% 35% 18% 0% 2% 15% 17% 39% 25% 3% 1% drogowej

Wyróżnienia zastosowane w tabeli: Jjllj − najwięcej wskazań 444 − 20% i więcej Źródło: opracowanie własne.

Większość ankietowanych przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej54 oceniło warunki mieszkaniowe ludności należącej do środowisk popegeerowskich jako przeciętne, ani złe, ani dobre (61% odpowiedzi), co czwarty ankietowany uznał je za dobre. Nieco lepiej ankietowani ocenili warunki mieszkaniowe ludności niepopegeerowskiej, gdzie większość głosów rozłożyła się równomiernie między odpowiedzi przeciętne, ani złe ani dobre oraz dobre (po 44% wskazań). Oceniając sytuację finansową osób ze środowisk popegeerowskich respondenci najczęściej wskazywali, iż jest ona przeciętna, ani dobra, ani zła (39% wskazań) lub zła (38% wskazań). Sytuacje ludności nienależącej do środowisk popegeerowskich zdecydowana większość ankietowanych oceniała jako przeciętną (65% odpowiedzi) co czwarty zaś uznał ją za dobrą. Ankietowani korzystniej ocenili sytuację na rynku pracy wśród osób nienależących do środowisk popegeerowskich – ponad połowa uznała ją za przeciętną, natomiast sytuację osób należących do środowisk popegeerowskich największa część przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej uznała za złą (37% odpowiedzi). Największa część ankietowanych uznała, iż poczucie bezpieczeństwa wśród mieszkańców środowisk popegeerowskich jest przeciętne (38% odpowiedzi), zaś wśród osób niepochodzących ze środowisk popegeerowskich dobre (46% odpowiedzi). Przedstawiciele ośrodków pomocy społecznej uznali, iż mieszkańcy nienależący do środowisk popegeerowskich mają lepszy dostęp do Internetu (43% ankietowanych uznała go za dobry) niż ci należący do tych środowisk (39% uznała go za przeciętny). Dostęp do opieki zdrowotnej zarówno dla ludności popegeerowskiej jak i nie należącej do tego środowiska respondenci ocenili jako przeciętny, ani dobry, ani zły (po 35% odpowiedzi). Ankietowani uznali, iż dostęp do komunikacji publicznej na terenach wiejskich jest niewystarczający. Dla mieszkańców środowisk popegeerowskich został on oceniony jako zły (35% odpowiedzi) lub jako zdecydowanie zły (29% głosów). Niewiele lepszą sytuację mają mieszkańcy nienależący do środowisk popegeerowskich, dla których dostępność publicznych środków transportu oceniono jako przeciętną (29% odpowiedzi) lub złą (27% odpowiedzi). Ankietowani uznali, iż wśród mieszkańców gminy stanowiących środowiska popegeerowskie dostęp do kultury i wypoczynku jest zły lub przeciętny (po 35% odpowiedzi) natomiast wśród mieszkańców nienależących do środowisk popegeerowskich jest on przeciętny (34% odpowiedzi) lub dobry (również 34% odpowiedzi).

54 Ze względu na zbliżone odpowiedzi respondentów obu ankietowanych grup, w raporcie zamieszczono opis odpowiedzi tylko przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej.

Pozostałe aspekty życia ludności na obszarach wiejskich zarówno mieszkańców środowisk popegeerowskich jak i niepopegeerowskich ankietowani ocenili bardzo podobnie. Dostęp do szkół i przedszkoli prawie połowa badanych uznała za dobry. Dostęp do infrastruktury sportowej oceniono jako przeciętny oraz stan infrastruktury drogowej również oceniono jako przeciętny. Kolejne pytanie dotyczyło jedynie mieszkańców należących do środowisk popegeerowskich. Miało ono na celu doprecyzowanie informacji zebranych w pytaniu poprzednim oraz przedstawienie dokładniejszego obrazu warunków życia ludności popegeerowskiej. W pytaniu tym poproszono o ocenę czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich mają łatwy dostęp do wybranych elementów infrastruktury społecznej. Poniżej przedstawiono rozkład odpowiedzi dla grupy przedstawicieli władz samorządowych oraz dla grupy przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej.

Wykres nr 20. Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich maja łatwy dostęp do wybranej infrastruktury społecznej?” w ocenie przedstawicieli władz samorządowych (n=72)

Źródło: opracowanie własne.

Wykres nr 21. Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich maja łatwy dostęp do wybranej infrastruktury społecznej?” w ocenie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=89)

Źródło: opracowanie własne.

Ze zgromadzonych danych wynika, iż z wymienionych w pytaniu elementów infrastruktury społecznej mieszkańcy środowisk popegeerowskich posiadają najłatwiejszy dostęp do: sklepu spożywczego (31% odpowiedzi „Tak” w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 35% odpowiedzi wśród przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej), placu zabaw dla dzieci (28% odpowiedzi „Tak” wśród przedstawicieli władz samorządowych oraz 30% odpowiedzi w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej), świetlicy wiejskiej (31% odpowiedzi „Tak” w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 29% odpowiedzi wśród przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej), wspólnego pomieszczenia, gdzie mogli by organizować wspólne spotkania (29% odpowiedzi „Tak” wśród przedstawicieli władz samorządowych oraz 26% odpowiedzi w grupie przedstawicieli

ośrodków pomocy społecznej) oraz boiska sportowego (24% odpowiedzi „Tak” w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 24% odpowiedzi w drugiej grupie badanych). Ludność należąca do środowisk popegeerowskich ma utrudniony dostęp do bibliotek oraz czytelni. W obu grupach 43% badanych oceniło, iż dostępność ta jest zróżnicowana ze względu na miejsce zamieszkania wskazując odpowiedź „Tak, ale nie wszędzie”, zaś aż 47% badanych przedstawicieli władz samorządowych oraz 40% przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej uznało, iż w ich gminie ludność ta w ogóle nie ma dostępu do czytelni. Podobnie oceniono dostępność przedszkoli – jest ona zróżnicowana przestrzennie (38% odpowiedzi „tak, ale nie wszędzie” wśród przedstawicieli władz samorządowych oraz 39% wśród przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej), a w dużej części gmin ludność w ogóle nie ma do nich dostępu (44% odpowiedzi „Nie” wśród przedstawicieli władz samorządowych oraz 30% wśród przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej). Gorzej prezentuje się dostępność krytej sali sportowej, która nie jest dostępna w ponad 60% gmin (w 64% gmin zdaniem ankietowanych przedstawicieli władz samorządowych oraz 61% gmin zdaniem przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej). Zdaniem ankietowanych spośród wskazanych w pytaniu elementów infrastruktury społecznej ludność środowisk popegeerowskich ma zdecydowanie najtrudniejszy dostęp do żłobków. W ponad 80% gmin, z których pochodzili ankietowani w ogóle nie ma dostępu do instytucji opieki nad dziećmi do lat 3. Jedyną gminą, w której mieszkańcy środowisk popegeerowskich mają zapewniony łatwy dostęp do żłobków jest gmina wiejska Stawiguda55 (według odpowiedzi przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej, przedstawiciel władz samorządowych z tej gminy nie brał udziału w badaniu). Największym zróżnicowaniem w dostępności dla ludności środowisk popegeerowskich charakteryzuje się transport publiczny. Ponad 60% badanych w obu grupach uznało, iż jest on dostępny, ale nie na terenie całej gminy. Porównując odpowiedzi obu grup można zauważyć, iż przedstawiciele ośrodków pomocy społecznej nieco gorzej ocenili dostępność mieszkańców do środków transportu publicznego (21% ankietowanych w tej grupie odpowiedziało, iż w ogóle nie jest on dostępny, zaś w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej odpowiedzi „Nie” udzieliło 13% badanych). Aby lepiej poznać opinie respondentów dotyczące transportu publicznego na terenach popegeerowskich, w badaniu ankietowym przedstawicielom samorządów zadano dodatkowe pytania dotyczące tego zagadnienia. Na początku spytano o to, jaka jest dostępność środków transportu publicznego na obszarach popegeerowskich.

55 Według danych Oceny zasobów pomocy społecznej na rok 2014 dla województwa warmińsko- mazurskiego w gminie Stawiguda w 2014 roku funkcjonowały 3 instytucje opieki nad dziećmi do lat 3 (wliczając żłobki, kluby dziecięce oraz oddziały żłobkowe w przedszkolach).

Wykres nr 22. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy w gminie istnieje transport publiczny, który pozwala na swobodne podróżowanie mieszkańców do sąsiednich miejscowości/gmin?” (n=72)

Źródło: opracowanie własne.

Następnie ankietowanych przedstawicieli władz samorządowych w pytaniu otwartym poproszono o zaproponowanie jednej lub kilku propozycji polepszenia dostępu do transportu dla mieszkańców. Na to pytanie odpowiedziało 24 respondentów. W zebranych odpowiedziach dominują propozycje związane z wdrażaniem zmian na poziomie ogólnopolskim lub wojewódzkim, czyli:  dotacje, dofinansowanie do budżetu gminy do transportu (6 odpowiedzi),  poprawa stanu dróg (6 odpowiedzi),  modernizacja linii kolejowej, przywrócenie połączeń PKP (2 odpowiedzi). Proponowano także takie rozwiązania, których inicjatorem oraz stroną dofinansowującą mogłaby być zarówno administracja rządowa, samorząd wojewódzki, powiatowy lub gminny. Były to:  zwiększenie częstotliwości kursów (5 odpowiedzi),  uruchomienie dodatkowych połączeń (2 odpowiedzi),  obniżenie kosztów biletów (2 odpowiedzi). Przedstawiciele samorządów odpowiadając na to pytanie zamieścili także dodatkowe wyjaśnienia dotyczące trudności we wdrażaniu zmian mających na celu poprawę dostępu do transportu publicznego dla mieszkańców. Były to m.in. brak środków finansowych w urzędzie gminy (ankieta kod S26, S73) oraz brak opłacalności dla przewoźników (ankieta kod S29, S50). Ponadto znalazła się także informacja dotycząca tego, iż w przeszłości funkcjonowała linia autobusowa utworzona we współpracy z PUP, jednakże z powodu małego zainteresowania została ona zlikwidowana (ankieta kod S28). Ważnym uzupełnieniem danych pozyskanych w ankietach były opinie wójtów/burmistrzów zebrane podczas wywiadów indywidualnych. Z przeprowadzonych rozmów wynika, iż mieszkańcy wsi położonych blisko dróg wojewódzkich lub w pobliżu większych ośrodków miejskich, mają łatwy dostęp do transportu publicznego. Natomiast mieszkańcy terenów bardziej oddalonych z racji

tego, że nie funkcjonuje sprawna siatka połączeń autobusowych lub kolejowych, przemieszczają się najczęściej własnym środkiem transportu (autem, rowerem lub na piechotę). Np. w gminie Pozezdrze, aby uczestniczyć w pracach społecznie- użytecznych mieszkańcy pokonują 6-10 km piechotą lub rowerem, aby podjąć inny rodzaj pracy muszą jechać dalej samochodem lub autobusem ok. 20 km do Giżycka lub Węgorzewa – miast, które także nie oferują zbyt wielu ofert pracy (W5). Podczas wywiadów, scharakteryzowano szerzej problem związany z dostępem do transportu. Wskazywano, że mieszkańcy terenów popegeerowskich często nie mają prawa jazdy lub wystarczającej ilości środków na zakup samochodu oraz na to, że z trudem przychodzi im wspólne zorganizowanie transportu np. jednym samochodem (W2, W3, W4). Jednak z drugiej strony podkreślano, że prawdziwą barierą nie jest brak autobusu dojeżdżającego do większego ośrodka, ale brak powodu-motywacji do przemieszczania się, której przyczyną jest brak pracy. To wyjaśnia (opisane powyżej) niskie zainteresowanie kursami autobusów/busów. Można przypuszczać, że jeśli wśród mieszkańców pojawiłaby się potrzeba przemieszczania się wynikająca z chęci dojechania do pracy, to w krótkim okresie czasu udałoby się zorganizować wspólny transport lub pojawiałby się regularnie kursujący przewoźnik.

3.4. Problemy społeczne w środowiskach popegeerowskich

Następny blok pytań zawarty w kwestionariuszu ankiety dotyczył zagadnienia występowania problemów społecznych wśród ludności pochodzącej ze środowisk popegeerowskich.

Wykres nr 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy dostrzega Pani/Pan istnienie problemów społecznych w gminie, wynikających z tego, iż na jej terenie są środowiska popegeerowskie?” Samorząd (n=72) OPS (n=89)

Źródło: opracowanie własne.

W obu badanych grupach większość respondentów (82% w grupie przedstawicieli samorządów terytorialnych oraz 65% w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej) dostrzega istnienie problemów społecznych wynikających z tego, iż na terenie ich gmin występują środowiska popegeerowskie. Zjawiska tego nie dostrzega po 10% badanych z każdej z grup, zaś 7% w grupie przedstawicieli samorządów terytorialnych oraz 20% w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej nie posiada zdania na ten temat lub odpowiedniej wiedzy. Dodatkowo wszystkim respondentom, którzy na powyższe pytanie odpowiedzieli twierdząco, zadano pytanie pogłębiające o to jakie problemy społeczne dostrzegają w środowiskach popegeerowskich.

Tabela nr 13. Problemy społeczne występujące w gminach, wynikające z obecności na ich terenie środowisk popegeerowskich w opinii przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=89) Liczba Procent Lp. Problem społeczny wskazań wskazań 1 Bezrobocie 42 21% 2 Uzależnienia 29 14,7% 3 Ubóstwo 15 7,6% 4 Brak kwalifikacji i niskie wykształcenie 12 6,1% 5 Niezaradność życiowa 12 6,1% 6 Dziedziczenie problemów społecznych 10 5,1% 7 Niechęć do zmian/bierność 10 5,1% 8 Wykluczenie społeczne 8 4% 9 Problemy opiekuńczo-wychowawcze 8 4% 10 Roszczeniowa postawa 7 3,5% 11 Przemoc 6 3% 12 Uzależnienie od pomocy społecznej 5 2,5% Brak komunikacji publicznej/brak dojazdu do większego 13 4 2% miasta 14 Trudna sytuacja na rynku pracy 4 2% 15 Złe warunki mieszkaniowe 3 1,5% 16 Wielodzietność 3 1,5% 17 Niepełnosprawność 2 1% 18 Rozpad więzi rodzinnych 2 1% 19 Przestępczość 2 1% 20 Niechęć do podjęcia zatrudnienia 2 1% INNE – pojedyncze odpowiedzi: Mała aktywność społeczna, brak właściwych wzorców postępowania, brak umiejętności poruszania się po 21 obecnym rynku pracy, problemy zdrowotne, problemy 10 5,1% ekonomiczne, brak aspiracji edukacyjnych u młodzieży, brak zagospodarowania czasu wolnego, patologie, bierna postawa w stosunku do poszukiwania pracy RAZEM 198 100% * Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolną ilość odpowiedzi. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej łączna liczba odpowiedzi wyniosła 198. Źródło: opracowanie własne.

Tabela nr 14. Problemy społeczne występujące w gminach, wynikające z obecności na ich terenie środowisk popegeerowskich w opinii przedstawicieli władz samorządowych (n=72) Liczba Procent Lp. Problem społeczny wskazań wskazań 1 Bezrobocie 40 22,7% 2 Uzależnienia 17 9,7% 3 Ubóstwo 14 8% 4 Roszczeniowa postawa 11 6% 5 Brak kwalifikacji i niskie wykształcenie 9 5% 6 Niezaradność życiowa 8 4,6% Duża liczba osób korzystających z pomocy społecznej 7 8 4,6% („wygodniej” żyć z pomocy społecznej) 8 Niechęć do zmian/bierność 7 4% 9 Wykluczenie społeczne 5 2,8% 10 Przemoc 5 2,8% 11 Niechęć do podjęcia stałej pracy zarobkowej 5 2,8% 12 Rozpad rodziny (rozpad więzi rodzinnych) 4 2,3% 13 Brak komunikacji publicznej/dojazdu do większego miasta 4 2,3% Dziedziczenie problemów społecznych oraz powielanie 14 3 1,7% negatywnych wzorców 15 Problemy opiekuńczo-wychowawcze 3 1,7% 16 Wielodzietność 3 1,7% 17 Niska przedsiębiorczość 3 1,7% 18 Patologie 3 1,7% 19 Starzenie się społeczeństwa 3 1,7% 20 Brak motywacji 3 1,7% 21 Złe warunki mieszkaniowe 2 1,1% 22 Brak zakładu pracy/trudna sytuacja na rynku pracy 2 1,1% INNE − pojedyncze odpowiedzi Brak systemowego wsparcia w uzyskaniu pracy dla byłych pracowników PGR, ograniczony światopogląd, nierówności społeczne, brak autorytetów, nieumiejętność przekwalifikowania zawodowego, możliwość zarobkowania 23 14 8% ograniczona przez wiek, niedostosowanie społeczne, brak inicjatywy do działania na rzecz zmian w swoim otoczeniu, brak możliwości i perspektyw rozwoju, brak poszanowania budynków oraz środków trwałych nie będących własnością prywatną RAZEM 176 100% * Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolną ilość odpowiedzi. W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego łączna liczba odpowiedzi wyniosła 176. Źródło: opracowanie własne.

Ankietowani obu grup, jako najczęściej występujące problemy społeczne, wynikające z tego, iż na terenie ich gmin są środowiska popegeerowskie wskazali: bezrobocie (w grupie przedstawicieli władz samorządowych: 22,7% wskazań, w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 21% odpowiedzi), uzależnienia (głównie uzależnienie od alkoholu, w grupie przedstawicieli władz samorządowych: 9,7% wskazań, w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 14,7% odpowiedzi) oraz ubóstwo (w grupie przedstawicieli władz samorządowych 8% odpowiedzi, w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 7,6% odpowiedzi). Porównując zebrane dane z roczną sprawozdawczością wojewódzką56, można zauważyć, iż dwa (bezrobocie i ubóstwo) z spośród trzech najczęściej występujących problemów społecznych wskazanych przez respondentów pokrywa się z najczęstszymi powodami przyznania pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim. W 2014 roku z powodu bezrobocia pomocą społeczną objęto 67% osób w rodzinach w stosunku do ogółu liczby osób objętych pomocą społeczną, a z powodu ubóstwa57 56% osób. Na uwagę zasługuje fakt, iż uzależnienia w opinii respondentów znalazły się na drugiej pozycji najczęściej występujących problemów społecznych w środowiskach popegeerowskich. Natomiast, zgodnie ze sprawozdawczością MPiPS-03 z udzielonych świadczeń, pomoc społeczną z powodu alkoholizmu w 2014 roku otrzymało 4% osób w rodzinach objętych pomocą społeczną w stosunku do ogółu liczby osób objętych tą pomocą, a z powodu narkomanii 0,2%. Tak duża rozbieżność wynika z tego, że wydając decyzję administracyjną przyznającą świadczenie wskazuje się jeden (a w przypadku występowania ubóstwa dwa) powód z katalogu wskazanych w art. 7 ustawy o pomocy społecznej. W niniejszym badaniu, ankietowani mogli wymienić dowolną liczbę problemów, co wskazuje na to jak istotny jest problem uzależnień w badanych środowiskach. Wśród innych często pojawiających się problemów społecznych w środowiskach popegeerowskich respondenci wskazali:  brak kwalifikacji i niskie wykształcenie ludności popegeerowskiej − według ankietowanych część osób zakończyła edukację na poziomie szkoły zawodowej lub gimnazjalnej, w opinii badanych niskie kwalifikacje lub ich brak są jedną z głównych przyczyn trudności w uzyskaniu zatrudnienia,  niezaradność życiową,  dziedziczenie problemów społecznych oraz powielanie negatywnych wzorców − ankietowani zwracali uwagę na to, iż młodzież powiela schematy

56 Dane pochodzą ze sprawozdań MPiPS-03 za rok 2014. 57 Pomoc społeczna może zostać udzielona z więcej niż jednego powodu. Ubóstwo nie występuje jako samodzielna przesłanka udzielenia pomocy społecznej, łącznie z ubóstwem musi wystąpić inna przesłanka udzielenia świadczenia, określona w art. 7 ustawy o pomocy społecznej.

postępowania ze swojego najbliższego otoczenia (często od rodziców), a problemy starszego pokolenia przechodzą na młodsze,  niechęć do zmian/bierność − w opinii respondentów ludności popegeerowskiej brakuje chęci oraz motywacji do podjęcia zmian w swoim życiu, ankietowani zwracali uwagę, iż środowisko to często charakteryzuje stagnacja oraz marazm.  roszczeniową postawę − w opinii respondentów ludność środowisk popegeerowskich cechuje się ciągłym oczekiwaniem pomocy ze strony państwa i samorządu58. Ponadto duża liczba pojedynczych odpowiedzi (w powyższej tabeli skategoryzowanych jako inne) w obu grupach respondentów może świadczyć o wielości oraz zróżnicowaniu problemów społecznych występujących w środowiskach popegeerowskich. Wszystkim respondentom, którzy dostrzegają występowanie problemów społecznych wynikających z tego, iż na terenie gminy znajdują się środowiska popegeerowskie, zadano dodatkowe pytanie dotyczące przechodzenia tych problemów na kolejne pokolenia.

Wykres nr 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy dostrzega Pani/Pan zjawisko dziedziczenia problemów społecznych na obszarach popegeerowskich gminy przez kolejne pokolenia?” Samorząd OPS (n=59) (n=58)

Źródło: opracowanie własne.

Niemal wszyscy respondenci w obu badanych grupach (w grupie przedstawicieli władz samorządowych 93% ankietowanych, w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 95% ankietowanych) dostrzegali zjawisko dziedziczenia problemów społecznych w środowiskach popegeerowskich. Część respondentów wskazała również występowanie tego zjawiska odpowiadając na poprzednie pytanie, które miało charakter otwarty.

58 Odpowiedzi, które uzyskały powyżej 5% odpowiedzi przynajmniej w jednej grupie.

Zagadnienie problemów społecznych występujących na obszarach popegeerowskich zostało poruszone również podczas wywiadów indywidualnych, z wójtom/burmistrzami. Przedstawiciele samorządów wymieniali problemy, które pojawiały się w ankietach i są tradycyjnie kojarzone z obszarami popegeerowskimi tj. bezrobocie, alkoholizm, wykluczenie wielopokoleniowe. Jeden z rozmówców zwrócił także uwagę na zjawisko dziedziczenia negatywnych postaw, które zaobserwować można już wśród najmłodszych mieszkańców terenów popegeerowskich. Uczniowie gimnazjum przejmują od rodziców niewłaściwe postawy życiowe, które wyrażają się między innymi w tym, iż ich celem jest zakończenie szkoły gimnazjalnej, a następnie otrzymanie zasiłku, nie biorą oni pod uwagę podjęcia pracy, chcą żyć „od zasiłku do zasiłku” (W2). Istotnym problemem, na który zwrócili uwagę osoby biorące udział w wywiadach jest specyficzna postawa/mentalność mieszkańców badanych terenów, na którą również wskazywali respondenci badania ankietowego. Stanowi ona barierę przed wprowadzaniem jakikolwiek zmian, a także utrudnia rozwiązanie innych problemów społecznych. Objawia się niechęcią do działania i brakiem wiary w jakąkolwiek zmianę oraz strachem. Taka postawa jest skutkiem wcześniejszych doświadczeń życiowych związanych m.in. z utratą pracy oraz przyczyną niepodejmowania aktywności społecznej lub zawodowej. „Największym problemem jest brak pracy i to się zamyka w błędne koło, te osoby są zdemotywowane i wegetują. Nie mogą znaleźć pracy, bo nie mają wykształcenia; ciężko jest im się przekwalifikować, bo boją się jakichkolwiek zmian; strach ich blokuje i to im zamyka drogę do zmiany. Ostatecznie nie mają pracy i są sfrustrowani” (W2). Wszyscy przedstawiciele samorządów gminnych biorący udział w wywiadach, spytani o możliwe sposoby rozwiązania problemów społecznych na terenach popegeerowskich w pierwszej kolejności upatrywali ich zminimalizowania lub rozwiązania w pojawieniu się ofert pracy i podjęciu zatrudnienia. Dzięki temu zakończyłyby się problemy finansowe rodzin i konieczność korzystania z pomocy społecznej, dałoby to kres marazmowi, bezczynności i wpłynęło pozytywnie na wszystkie sfery życia zarówno osobistego jak i społecznego. „Ważne jest przełamanie tej bariery psychologicznej, sprawdzenie, jakie predyspozycje posiada ta grupa, a następnie ukierunkowanie jej zawodowo. Ale to wszytko w połączeniu z przedsiębiorstwami, które będą zapewniały rynek pracy tj. gwarantowały oferty pracy” (W1). Mówiąc o sposobach na rozwiązanie problemów społecznych podkreślano, że ważne jest zaangażowanie odbiorców pomocy we wdrażanie zmian, dowiedzenie się, czego oni oczekują oraz podejmowanie działań mających na celu przekazanie „wędki, a nie ryby” (W1). Wskazano również na to, że ważną rolę mogą odegrać lokalni liderzy i realizacja takich inicjatyw jak wspólne zbudowanie małej infrastruktury (np. wiatki lub placu zabaw czy zasadzenie drzewa) – co przekłada się na polepszenie jakości życia i budowanie tożsamości lokalnej (W3). Jednym

z proponowanych rozwiązań było także wsparcie mieszkańców w założeniu spółdzielni socjalnej, która z pomocą lidera mogłaby lepiej zorganizować podejmowane prace dorywcze (np. nie poprzestawanie na sezonowym zbieraniu kwiatów lipy, pozyskiwanie prac np. zbierackich przez cały rok, tak aby spróbować osiągnąć większy i w miarę stały dochód) (W4). Uczestnicy wywiadów podkreślali, że obraz obszarów popegeerowskich nie jest jednolicie negatywny i przesiąknięty problemami. Są środowiska, które „odnalazły się” w nowej rzeczywistości, są także tacy, których charakteryzuje pracowitość, mimo to z różnym skutkiem radzą sobie z problemami, które często ich przerastają (np. strach przed zmianami, uzależnienia, brak środków finansowych). Z myślą o tym, aby dostrzec potencjał, jaki drzemie w środowiskach popegeerowskich zapytano respondentów badania ankietowego i uczestników wywiadów o mocne strony badanej społeczności.

Wykres nr 25. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jakie mogłaby/mógłby Pani/Pan wymienić zasoby/mocne strony środowisk popegeerowskich znajdujących się w gminie?” w opinii przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz ośrodków pomocy społecznej* (samorząd n=72, OPS n=89)

* Pytanie wielokrotnego wyboru, każdy respondent mógł wskazać dowolną ilość odpowiedzi spośród propozycji przedstawionych w kafeterii – procenty nie sumują się. Procenty podają odsetek osób, które wskazały daną odpowiedź. Źródło: opracowanie własne.

Spośród przedstawionego katalogu możliwych odpowiedzi respondenci w obu grupach jako mocną stronę środowisk popegeerowskich, najczęściej (ponad 60% odpowiedzi) wskazywali na walory turystyczne oraz atrakcyjność przyrodniczą tj. dostęp do rzek, jezior, lasów terenu gmin, które reprezentują. Respondenci często też wskazywali na cechy ludności zamieszkującej tereny popegeerowskie. Przede wszystkim zwrócono uwagę na dużą liczbę osób młodych, które mogłyby zaangażować się w działania aktywizacyjne (38% odpowiedzi w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 27% odpowiedzi w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej) oraz istnienie osoby, która mogłaby stać się lokalnym liderem (34% odpowiedzi w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 30% odpowiedzi w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy

społecznej). Instytucja lokalnego lidera jest niezwykle ważna w procesie komunikacji ze społecznością lokalną, jego osoba może być wyrazicielem woli poszczególnych grup społecznych w niej funkcjonujących. Aktywność takiej osoby w środowisku może znacznie przyczynić się do większego zaangażowania mieszkańców oraz wprowadzenia korzystnych zmian w obrębie lokalnej społeczności. Ponadto respondenci jako potencjał, który można wykorzystać wskazali istnienie aktywnych grup nieformalnych oraz dobre relacje między mieszkańcami (około 20% odpowiedzi). Ankietowani w sposób zróżnicowany ocenili chęć społeczności do działania i zmian w swoim otoczeniu. Odpowiedź tą wskazało 29% przedstawicieli władz samorządowych oraz jedyne 12% przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej. Na niewykorzystane zasoby lokalowe, jakie można by wykorzystać wskazało 20% przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej oraz 12% przedstawicieli władz samorządowych. Najrzadziej pojawiająca się odpowiedzą było położenie obszarów popegeerowskich na terenie gospodarstwa agroturystycznego (7% odpowiedzi w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 12% odpowiedzi w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej). Dodatkowo respondenci mogli wskazać zasoby/mocne strony środowisk popegeerowskich w ich gminie, jakie nie zostały ujęte w kafeterii poprzez odpowiedź na pytanie otwarte: inne, jakie? Przedstawiciele władz samorządowych wskazali na: bliskość dużego miasta, silną więź z miejscem zamieszkania, duże zasoby siły roboczej oraz duże skupisko mieszkańców. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej ankietowani wskazali na: dobrą wiedzę na temat sytuacji życiowej sąsiadów, czystą glebę, tworzące się ruchy kół gospodyń wiejskich oraz dostępność świetlic wiejskich. Aby zyskać wiedzę na temat aktywności jakie podejmują mieszkańcy terenów popegeerowskich w czasie wolnym, zadano respondentom pytanie o to, jak ich zdaniem, spędzają czas osoby z badanych środowisk. Zebrane odpowiedzi zsumowano i przedstawiono na poniższym rysunku.

Rysunek nr 2. Sposoby spędzania wolnego czasu przez mieszkańców środowisk popegeerowskich (samorząd n= 72, OPS n=89)

komputer, internet świetlica, oglądanie spotkania w uprawa spotkania gronie rodziny, ogródków wiejskie telewizji znajomych, działkowych sąsiadów

używki, alkohol, sport, przed spacery blokiem

Procent odpowiedzi SAM: 21% SAM: 14% SAM: 13% SAM, OPS: poniżej 10% Procent opowiedzi OPS: 22% OPS: 19% OPS: 13%

* Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł udzielić maksymalnie 5 odpowiedzi. W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego łączna liczba odpowiedzi wyniosła 137, a w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 257. Inne odpowiedzi: opieka nad dziećmi, w domu, chodzenie do lasu, zbieranie grzybów, na przystanku, codzienne prace domowe.

Odpowiedzi, których udzielili uczestnicy badań ankietowych zostały uzupełnione informacjami zebranymi podczas wywiadów indywidualnych z wójtami/burmistrzami. Po zamknięciu PGR-ów: „ludzie zamknęli się w swoich mieszkaniach, nie kontaktowali się ze sobą bo nie mieli takiej potrzeby, nie jeździli do pracy. Każdy miał telewizor, kupił sobie za odprawę antenę satelitarną i to mu wystarczyło. Ci ludzie zaczęli żyć sami dla siebie i nie funkcjonowali w społeczeństwie” (W5). Do niedawna także życie wielu wsi toczyło się na przysłowiowej ławeczce przy sklepie. Jednak w ostatnich latach, głównie dzięki nowym inwestycjom (tj. budowie małej infrastruktury jak na przykład: wiatka, plac zabaw, zewnętrzna siłownia oraz wybudowaniu boiska czy stadionu), sytuacja się zmieniła i mieszkańcy spędzają czas bardziej aktywnie. Wiele inwestycji jest zrealizowanych z funduszu sołeckiego, a mieszkańcy uczestniczą w decyzjach o sposobie wydania dostępnych środków i są zaangażowaniu w budowę lub remont (W1, W3, W4). Po zakończeniu prac mieszkańcy danej wsi są odpowiedzialni za utrzymanie nowych obiektów np. zimą ogrzewają świetlicę, aby sprzęt komputerowy przetrwał mrozy (W2). Podkreślano, że we wsiach więcej się dzieje, często inicjatorem nowych aktywności jest sołtys danej wsi (W1,W3, W4).

3.5. Działania skierowane do środowisk popegeerowskich

W celu zdiagnozowania rodzaju wsparcia jakie powinno być skierowane do osób pochodzących ze środowisk popegeerowskich w kolejnym bloku pytań poruszono zagadnienia dotyczące działań skierowanych na poprawę jakości życia tych osób.

Podjęto próbę przedstawienia i sklasyfikowania działań jakie miały miejsce na terenie gmin województwa warmińsko-mazurskiego oraz ustalenia jakie działania okazały się najbardziej efektywne, a także jakie powinny zostać podjęte w przyszłości. Pierwsze pytanie w tej części kwestionariusza ankiety dotyczyło ustalenia czy na terenie gminy (w przypadku przedstawicieli władz samorządowych) lub przez ośrodek pomocy społecznej (w przypadku przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej) były realizowane działania aktywizujące skierowane do osób pochodzących ze środowisk popegeerowskich.

Wykres nr 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy w gminie są/były działania aktywizujące i wspierające podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” (n=72)

Źródło: opracowanie własne.

Wykres nr 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy Pani/Pana ośrodek realizuje/realizował działania aktywizujące i wspierające podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” (n=89)

Źródło: opracowanie własne.

Ponad połowa respondentów w obu grupach (57% odpowiedzi w grupie przedstawicieli władz samorządowych – 41 gmin oraz 55% odpowiedzi w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej – 49 OPS-ów) wskazała, iż na terenie

ich gminy są lub były realizowane działania skierowane do środowisk popegeerowskich. W grupie przedstawicieli władz samorządowych 29% ankietowanych wskazało, iż w ich gminie działania takie nie są podejmowane, zaś 11% zaznaczyło odpowiedź „Trudno powiedzieć/Nie wiem”. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 40% badanych wykazało, iż ich ośrodek nie realizuje działań skierowanych wyłącznie do osób pochodzących ze środowisk popegeerowskich. W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji ankietowanych, którzy wykazali, iż na terenie ich gminy, bądź też przez ich ośrodek pomocy społecznej podejmowane są działania skierowane konkretnie do osób ze środowisk popegeerowskich, poproszono o doprecyzowanie jakiego rodzaju są to działania i w jakim okresie były one podejmowane. W odpowiedzi na prośbę o wymienienie działań, jakie są/były realizowane z myślą o osobach ze środowisk popegeerowskich uzyskano wiele informacji, które ukazują rozmaitość udzielonego wsparcia. Odpowiedzi udzieliło 41 przedstawicieli samorządów oraz 46 przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej. Zebrane dane zaprezentowano poniżej w układzie tematycznym od najczęściej pojawiających się do najrzadziej. Pomimo zebrania dużej ilości odpowiedzi, wielu danych nie można było przyporządkować do jakiejś określonej kategorii tematycznej, ponieważ niektórzy ankietowani przekazali hasłowo bez szerszego opisu, że np. na terenie ich gminy był realizowany „projekt systemowy” lub wdrażany PAL.

Rysunek nr 3. Działania aktywizujące i wspierające, podejmowane konkretnie z myślą o osobach ze środowisk popegeerowskich (samorząd n= 72, OPS n=89)

Aktywizacja zawodowa (kursy Działania zawodowe), Pomoc w ramach aktywizacyjne OPS (w tym KIS) zatrudnienie skierowane do Spotkania wiejskie Rozwój Poradnictwo subsydiowane dzieci i młodzieży infrastruktury specjalistyczne

- organizacja robót - dożywianie rodzin, - zajęcia w świetliach - festynny rodzinne - zagospodarowanie - poradnictwo i publicznych, prac - organizja zajęć w KIS, wiejskich i świetlicach (także w ramach gruntów na tereny profilaktyka interwencyjnych, prac socjoterapeutycznych: profilaktyki AA), rekraacyjno- programu profilaktyki społecznie- -organizacja wypoczynkowe, i rozwiązywanie warsztatów, kursów - zajęcia ruchowe i - wspólna organizacja i użytecznych, muzyczne, świętowanie np. święto - odnowienie problemów zawodowych, alkoholowych. - organizacja staży i wyjazdów - zajęcia dodatkowe dla plonów, przystanka wizyt sudyjnych, integracyjnych, spotkań dzieci w wieku - festyny sołeckie i autobusowego, zasadzenie ozdobnych - zdobycie zawodu − z trenerami, wizyt szkolnym, spotkania integracyjne stolarz, bukieciarstwo, studyjnych mieszkańców wsi kwiatów, - warsztaty edukacji pomoc kuchenna, kurs - poradnictwo finansowej, - prace nad - organizacja miejsc na prawo jazdy spotkań np. świetlic psychologiczne, - zjęcia z elementami powstaniem lokalnego wiejskich. - ww. działania zawodowe, rodzinne profilaktyki, UTW, realizowane przez (działania - zajęcia pozaszkolne - działania biblioteki, gminę we współpracy z profilaktyczne), PUP-ami i OPS-ami. prowadzone przez - spotkania w - kursy i szkolenia animatorów, świetlicach wiejskich, zawodowe, warsztaty ekonomii społecznej, - prowadzenie MKIS, - funkcjonowanie kół Liczba odpowiedzi: gospodyń wiejskich. - wsparcie asystenta - wypoczynek letni dla SAM-3, OPS-1 dzieci (zajęcia w czasie rodziny. Liczba odpowiedzi: ferii, wycieczki, Liczba odpowiedzi: kolonie). SAM-2, OPS-1 SAM-8, OPS-5

Liczba odpowiedzi: Liczba odpowiedzi:

SAM-16, OPS-9 SAM-10, OPS-11

Liczba odpowiedzi:

SAM-17, OPS-14

* Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolną liczbę odpowiedzi. Ww. działania realizowane były zarówno przez gminę, PUP jak i OPS. Źródła finansowania wymieniane przez respondentów: budżet gminy (w tym fundusz sołecki), budżet województwa, środki unijne. Działania realizowano m.in. w ramach projektów PPWOW, POKL oraz PAL. Inne pojedyncze odpowiedzi: pomoc przy wykupie mieszkań; nie ma potrzeby wyodrębniać działań specjalnie dla środowisk popegeerowskich – wsparciem objęci są wszyscy mieszkańcy gminy; pozyskanie ziemi z ANR i utworzenie dwóch grup producentów truskawek, program dla liderów społeczności lokalnych. Źródło: opracowanie własne.

Najczęściej pojawiające się odpowiedzi dotyczyły działań w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej (w szczególności dotyczących zatrudnienia subsydiowanego), działań w ramach OPS, a także na rzecz dzieci i młodzieży. Uzyskano także kilkanaście odpowiedzi, które zawierały tytuł projektu, w tym zawierające w nazwie informację o tym, że są kierowane do mieszkańców obszarów popegeerowskich lub do mieszkańców konkretnych wsi. Ze względu na różny stopień szczegółowości udzielonych odpowiedzi, nie jest możliwe precyzyjne podanie liczby realizowanych działań i projektów z danego obszaru m.in. dlatego, że w jednym projekcie często łączono różne rodzaje wsparcia, a także ze względu na zbyt wysoki stopień ogólności wielu odpowiedzi.

Dodatkowo zadano wójtom pytanie dotyczące wsparcia udzielanego w gminie. Spytano o realizację działań z programów PROW (Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020) i POKL.

Wykres nr 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy w gminie realizowane są/były działania na rzecz środowisk popegeerowskich finansowane z programów PROW lub POKL?” (n=72)

Źródło: opracowanie własne.

Spośród 50 wójtów, którzy potwierdzili realizację działań ww. Programów, 47 odpowiedziało na pytanie otwarte. Środki z PROW wykorzystano na:  remonty oraz wyposażenie świetlic wiejskich (15 odpowiedzi),  poprawę infrastruktury technicznej (oczyszczalnie ścieków, wodociągi, kanalizację) (12 odpowiedzi),  place zabaw (8 odpowiedzi),  infrastrukturę sportową (boiska, siłownie) (4 odpowiedzi)  budowę i modernizację dróg (3 odpowiedzi),  przystanki autobusowe (1 odpowiedź),  doposażenie oddziałów przedszkolnych (1 odpowiedź),  remont domu kultury (1 odpowiedź),  trasy rowerowe (1 odpowiedź),  scenę letnią (1 odpowiedź),  tworzenie wiejskich centrów aktywności (1 odpowiedź). Łącznie udzielono 24 odpowiedzi dotyczących PROW. Środki POKL przeznaczano na projekty aktywizacji społeczno-zawodowej, w których brali udział również mieszkańcy środowisk popegeerowskich. Miały one na celu uzyskanie kwalifikacji zawodowych, zdobycie nowych umiejętności, powrót na rynek pracy. Łącznie udzielono 24 odpowiedzi dotyczących PO KL.

W następnym pytaniu respondentów poproszono o podanie kilku pozytywnych zmian/efektów jakie zauważyli oni w swojej gminie/otoczeniu dzięki realizacji programów aktywizujących skierowanych do ludności środowisk popegeerowskich.

Tabela nr 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jakie efekty/zmiany zauważył/-a Pani/Pan dzięki realizowanym działaniom aktywizującym i wspierającym podejmowanym konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” w opinii przedstawicieli władz samorządowych (n=50) Liczba Procent Lp. Zmiany/efekty wskazań wskazań 1 Podjęcie pracy 10 11,9% Wzrost zainteresowania lokalnymi problemami oraz 2 9 10,7% większe zaangażowanie mieszkańców w sprawy wsi 3 Zwiększona aktywność w poszukiwaniu pracy 8 9,5% 4 Integracja społeczności lokalnej 8 9,5% 5 Zmiany mentalności 7 8,3% Podwyższenie/zmiana lub uzyskanie nowych kwalifikacji 6 6 7,1% zawodowych 7 Poprawa stanu infrastruktury 6 7,1% 8 Podwyższenie samooceny 5 6% Rozwijanie zainteresowań poprzez uczestnictwo w zajęciach 9 5 6% edukacyjnych/sportowych 10 Nabycie nowych kompetencji społecznych 4 4,8% 11 Poprawa estetyki miejscowości 3 3,6% 12 Poprawa standardów życiowych mieszkańców 3 3,6% 13 Trudno powiedzieć 2 2,4% INNE POZYTYWNE zmiany/efekty − pojedyncze odpowiedzi: chęć współpracy z sąsiadującymi sołectwami; czynna współpraca z jednostkami podległymi gminie; poprzez udział w robotach publicznych część osób otrzymała zasiłki dla 13 5 6% bezrobotnych; większe zaangażowanie rodziców w działania szkół, w których uczą się ich dzieci, zwiększenie zainteresowania edukacją wśród młodzieży; eliminowanie patologii społecznych Odpowiedzi negatywne: Ludzie nie chcę uczestniczyć w tego rodzaju działaniach, gdyż nie dają one miejsc pracy, brak większych efektów takich 14 3 3,6% działań, zdiagnozowany problem przy braku kontynuacji działań powraca RAZEM 84 100% * Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolna liczbę zauważonych zmian/efektów. W grupie przedstawicieli władz samorządowych łączna ilość odpowiedzi wyniosła 84. Źródło: opracowanie własne.

Tabela nr 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jakie efekty/zmiany zauważył/-a Pani/Pan dzięki realizowanym działaniom aktywizującym i wspierającym podejmowanym konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” w opinii przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=49) Liczba Procent Lp. Zmiany/efekty wskazań wskazań 1 Podjęcie pracy 11 13,6% Podwyższenie/zmiana lub uzyskanie nowych kwalifikacji 2 11 13,6% zawodowych 3 Zmiany mentalności 10 12,3% 4 Integracja społeczności lokalnej 9 11,1% 5 Podwyższenie samooceny 6 7,4% Wzrost zainteresowania lokalnymi problemami oraz większe 6 4 4,9% zaangażowanie mieszkańców w sprawy wsi 7 Poprawa stanu infrastruktury 4 4,9% 8 Powstawanie stowarzyszeń 4 4,9% Poprawa relacji rodzinnych oraz kompetencji opiekuńczo- 9 3 3,7% wychowawczych 10 Zaktywizowanie dzieci i młodzieży 3 3,7% 11 Zdobycie umiejętności poruszania się po rynku pracy 3 3,7% 12 Zwiększona aktywność w poszukiwaniu pracy 2 2,5% 13 Poprawa estetyki miejscowości 2 2,5% 14 Wyłoniono lokalnych liderów 2 2,5% INNE pojedyncze odpowiedzi: poprawa jakości życia mieszkańców; wzrost zainteresowania 15 ekonomią społeczną; wyjście z kręgu świadczeniobiorców 4 4,9% pomocy społecznej; możliwość uczestnictwa w zajęciach w zakresie rękodzieła, kursach kulinarnych i wystawach Odpowiedzi negatywne: 16 Nie zaobserwowano żadnych zmian 3 3,7% RAZEM 81 100% * Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolna liczbę zauważonych zmian/efektów. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej łączna ilość odpowiedzi wyniosła 81. Źródło: opracowanie własne.

W obu grupach jako efekt/zmianę działań podejmowanych na rzecz środowisk popegeerowskich respondenci najczęściej wskazywali podjęcie pracy przez osoby biorące udział w działaniach aktywizacyjnych. Odpowiedź ta uzyskała 11,9% wskazań w grupie przedstawicieli władz samorządowych oraz 13,6% wskazań w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej. Jako inne często występujące zmiany respondenci wskazali59:  wzrost zainteresowania lokalnymi problemami oraz większe zaangażowanie mieszkańców w sprawy wsi – zdaniem osób badanych,

59 Odpowiedzi, które uzyskały powyżej 8% w co najmniej jednej badanej grupie.

osoby biorące udział w działaniach aktywizacyjnych chętniej angażują się w inicjatywy podejmowane na rzecz swojej miejscowości oraz chętniej uczestniczą w życiu lokalnej społeczności np. poprzez działalność wolontariacką, liczniejsze uczestnictwo w zebraniach wiejskich, wzmożoną aktywność sportową lub kulturową,  zwiększoną aktywność w poszukiwaniu pracy,  integrację społeczności lokalnej – poprzez uczestnictwo w działaniach aktywizacyjnych mieszkańcy, zarówno dorośli jak i dzieci, spędzają więcej czasu w grupie sąsiadów, dzięki czemu tworzą się lub ulegają poprawie relacje międzysąsiedzkie (zmniejsza się ilość konfliktów), mieszkańcy chętniej ze sobą współpracują w celu uzyskania wyznaczonych efektów.  podwyższenie/zmianę lub uzyskane nowych kwalifikacji zawodowych – dzięki prowadzonym działaniom mieszkańcy mogą brać udział w kursach i szkoleniach zawodowych dających możliwość przekwalifikowania, a co za tym idzie powrotu na rynek pracy. Wśród organizowanych zajęć respondenci wymieniali: kursy komputerowe, kursy obsługi kas fiskalnych, kursy prawa jazdy, możliwość pozyskania kwalifikacji brukarza.  podwyższenie samooceny – dzięki uczestnictwu w działaniach aktywizacyjnych (zajęciach z psychologiem, doradcą zawodowym) mieszkańcy zyskali pewności siebie, wzrosło ich poczucie własnej wartości.  zmiany mentalności – respondenci wskazywali, iż mieszkańcy środowisk popegeerowskich poprzez udział w działaniach aktywizujących stali się bardziej otwarci na zmiany. Ich postawy zmieniają się z biernych w aktywne, chętniej podejmują się prac społecznych, angażują się w działalność organizacji pozarządowych oraz spółdzielni socjalnych. Lepiej gospodarują czasem wolnym. Zmieniło się ich podejście do rozwiązywania problemów oraz wpływu na własne życie, są bardziej otwarci na przyszłość. Nastąpił wzrost motywacji mieszkańców do zmiany trybu życia, podjęcia pracy.

Wykres nr 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jak określiłby/aby Pani/Pan spodziewany kierunek zmian warunków życia ludności na obszarach popegeerowskich gminy w ciągu najbliższych kilku lat?” Samorząd (n=72) OPS (n=89)

Źródło: opracowanie własne.

Największa część ankietowanych przedstawicieli samorządu terytorialnego była zdania, iż warunki życia ludności na obszarach popegeerowskich poprawią się w ciągu najbliższych kilku lat. Odpowiedź tę wskazało 46% ankietowanych. Duża grupa respondentów uważa, iż pozostaną one bez zmian (26% odpowiedzi) lub też nie wyraziła zdania na ten temat – udzielając odpowiedzi „Trudno powiedzieć/Nie wiem” (22%). Jedynie 3% ankietowanych przedstawicieli samorządu terytorialnego uważa, iż warunki życia ludności pochodzącej ze środowisk popegeerowskich mogą ulec pogorszeniu. Wśród przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej nieco mniej ankietowanych niż w grupie przedstawicieli władz samorządowych wyraziło przekonanie, iż warunki życia ludności popegeerowskiej poprawia się − odpowiedź tę wskazało 29% ankietowanych. Największa ilość respondentów nie posiadała zdania na ten temat – odpowiedzi „Trudno powiedzieć/Nie wiem” udzieliło, aż 34% badanych w tej grupie. 26% przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej uważała, iż warunki życia mieszkańców środowisk popegeerowskich pozostaną bez zmian, zaś 6%, iż ulegną one pogorszeniu.

Wykres nr 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy zna Pani/Pan przykłady dobrych praktyk/rozwiązań (z innej miejscowości lub gminy/z literatury) realizowanych na rzecz osób ze środowisk popegeerowskich?” Samorząd (n=72) OPS (n=89)

W obu badanych grupach największa część ankietowanych nie znała przykładów dobrych praktyk realizowanych na rzecz ludności środowisk popegeerowskich lub też nie udzieliła jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. W grupie przedstawicieli władz samorządowych przykłady dobrych praktyk w tym zakresie znało 35% ankietowanych, a w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 27%. Osoby te poproszono o przytoczenie kilku wzorów takich działań.

Rysunek nr 4. Przykłady dobrych praktyk/rozwiązań realizowanych na rzecz osób ze środowisk popegeerowskich w opinii przedstawicieli władz samorządu terytorialnego oraz przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej

Samorządy (n=25)

•Wioski tematyczne − 6 odpowiedzi 15% •Aktywizacja społeczności do działań lokalnych poprzez zakładanie stowarzyszeń − 4 odpowiedzi 10% •Aktywizacja młodzieży − 4 odpowiedzi 10% •Rozbudowa infrastruktury − 4 odpowiedzi 10% •Tworzenie spółdzielni socjalnych − 4 odpowiedzi 10% •Koła gospodyń wiejskich − 3 odpowiedzi 7,5% •Realizacja projektów aktywizacyjnych (w tym Programów Aktywności Lokalnej) − 3 odpowiedzi 7,5% •Kursy/szkolenia zawodowe − 2 odpowiedzi 5% •Wsparcie w ramach działań OPS − 2 odpowiedzi 5% •Realizacja projektów unijnych − 2 odpowiedzi 5% •CIS/KIS − 2 odpowiedzi 5% •Pozyskiwanie inwestorów − 1 odpowiedź 2,5% •Klub wsparcia koleżeńskiego − 1 odpowiedź 2,5% •Praca z animatorami pracy − 1 odpowiedź 2,5%

OPS (n=24)

•Tworzenie spółdzielni socjalnych − 8 odpowiedzi 32% •Realizacja projektów aktywizacyjnych (w tym Programów Aktywności Lokalnej) − 8 odpowiedzi 32% •Powstawanie organizacji pozarządowych − 2 odpowiedzi 8% •CIS/KIS - 2 odpowiedzi 8% •Wioski tematyczne − 2 odpowiedzi 8% •Świetlice wiejskie i środowiskowe − 1 odpowiedź 4% •Powstawanie stowarzyszeń − 1 odpowiedź 4% •Wsparcie na początku zatrudnienia (wspieranie dojazdów do pracy, pomoc finansowa w pierwszych tygodniach zatrudnienia) - 1 odpowiedź 4%

Pytanie otwarte. Każdy respondent mógł podać dowolna ilość dobrych praktyk. W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego łączna liczba odpowiedzi wyniosła 40, a w grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej 25. Źródło: opracowanie własne.

W grupie przedstawicieli samorządu terytorialnego ankietowani przedstawili wiele różnorodnych dobrych praktyk realizowanych na rzecz osób pochodzących ze środowisk popegeerowskich. Najwięcej respondentów przytoczyło przykłady wiosek tematycznych, aktywizacji społeczności do działań lokalnych, aktywizacji młodzieży oraz rozbudowy infrastruktury. W kategorii aktywizacji społeczności do działań lokalnych ankietowani jako przykłady dobrych praktyk podawali: motywowanie i aktywizacje społeczności lokalnej do zaangażowania się w działania skupione na najbliższej okolicy między innymi poprzez prace z animatorami, kreowanie lokalnych liderów, tworzenie stowarzyszeń oraz związywanie grup nieformalnych. Zdaniem jednego z ankietowanych „działania lokalne realizowane za pośrednictwem podmiotów sektora pozarządowego są metodą na kreowanie nowego, obywatelskiego wizerunku wsi” ponadto podkreśla on, iż korzyścią płynącą z działalności w ramach stowarzyszeń jest to iż mogą one pozyskiwać dodatkowe środki finansowe na realizację swoich zadań. Jako dobre praktyki w zakresie działań skierowanych do środowisk popegeerowskich ankietowani często podawali przykłady aktywizacji skierowane specjalnie do młodzieży pochodzącej z takich środowisk. W tej kategorii odpowiedzi respondenci najczęściej podawali przykłady działań świetlic wiejskich, w których młodzież w sposób wartościowy spędza swój wolny czas np. poprzez uczestnictwo w zajęciach dodatkowych prowadzonych przez animatorów kultury. Jeden z ankietowanych przytoczył konkretny przykład działań świetlicy we wsi Pruski (gmina Iłowo Osada) gdzie dzieci i młodzież mają możliwość skorzystania z pomocy pedagoga podczas odrabiania lekcji co prowadzi do pogłębienia i utrwalenia wiedzy zdobytej w szkole jak również przekłada się na lepsze wyniki w nauce. W kategorii odpowiedzi dotyczącej rozbudowy infrastruktury ankietowani podawali przykłady zagospodarowania terenu skierowane zarówno dla dorosłych jak i młodzieży oraz dzieci. Przeważały przykłady budowy obiektów w celach rekreacyjno-sportowych jak boiska i place zabaw, plaże oraz miejsca do wypoczynku przy grillu. W grupie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej najwięcej ankietowanych jako przykłady dobrych praktyk wykazało tworzenie spółdzielni socjalnych oraz realizację projektów aktywizacyjnych. Zdaniem ankietowanych spółdzielnie socjalne pozytywnie oddziałują na lokalny rynek pracy, dając szansę na zatrudnienie. Jako przykłady takich działań respondenci wskazywali spółdzielnie socjalne skupiające się na przetwórstwie owoców, warzyw, ziół oraz grzybów. 3 z pośród 6 osób ankietowanych, którzy udzielili odpowiedzi mieszczącej się w kategorii realizacji projektów aktywizacji, podało ten sam przykład dobrej praktyki. Był to program pod nazwą „Rewitalizacja społeczna i zawodowa środowisk zamieszkanych przez byłych pracowników PGR-ów oraz ich rodziny”. Dwie osoby

ankietowane wskazały realizację tego programu w miejscowości Berkowo (gmina Wydminy). Zdaniem jednego z respondentów działania w gminie Berkowo „przyczyniły się do wzrostu integracji mieszkańców, aktywności w podejmowaniu działań, jak również inicjowaniu tych działań, stworzenia miejsca spotkań, założenia stowarzyszenia, a co za tym idzie możliwości aplikowania o środki na realizację przedsięwzięć”. Jednym z ważniejszych pytań w ankiecie, skierowanym zarówno do przedstawicieli samorządów jak i pracowników pomocy społecznej było pytanie o działania aktywizacyjne i wspierające, które można podjąć na rzecz poprawy warunków życia mieszkańców środowisk popegeerowskich. Informacje uzyskane w niniejszym pytaniu stanowią istotny wkład w projektowanie działań na wiejskich obszarach popegeerowskich, ponieważ ważne jest aby ich realizacja była odpowiedzią na zapotrzebowanie lokalnych przedstawicieli. Zebrane odpowiedzi pogrupowano wg częstotliwości występowania. Na uwagę zasługuje fakt, że wiele z zaproponowanych działań stanowi kontynuację wcześniej podejmowanych przedsięwzięć. Ponadto analizując zebrane dane zwrócono uwagę na to, że pojawiało się wiele propozycji działań tzw. miękkich np. aktywizacja, motywacja, pomoc (przykłady: „motywowanie do podnoszenia kwalifikacji”, „warsztaty podnoszące samoocenę”). To wskazuje na omawianą już w wcześniej w tym raporcie potrzebę walki z biernością i wycofaniem oraz z brakiem wiary w zmianę mieszkańców środowisk popegeerowskich.

Tabela nr 17. Zestawienie odpowiedzi na pytanie otwarte: Jakie (nowe) działania aktywizacyjne i wspierające mógłby zacząć realizować Pani/Pana ośrodek z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy warunków ich życia? (n=89) Liczba Przykładowe działania Lp. Rodzaj działania odpowiedzi (uszczegółowienie, cytaty) - realizacja zajęć/warsztatów kształcących umiejętności zawodowe i społeczne, - dalsza aktywizacja poprzez szkolenia i kursy, Aktywizacja - finansowanie spotkań z doradcą zawodowym, społeczno-zawodowa - działania nakierowane na poprawę motywacji w poszukiwaniu (szkolenia, kursy, zatrudnienia oraz uzupełnieniu kwalifikacji zawodowych, 1. 21 - motywowanie do podejmowania i utrzymywania stałego zatrudnienia motywowanie do oraz podnoszenia kwalifikacji zawodowych edukacyjnych, wzięcia w nich - kursy i szkolenia zawodowe zgodne z potrzebami lokalnego rynku udziału) pracy, - projekty współfinansowane przez UE dotyczące aktywizacji społeczno- zawodowej osób bezrobotnych, - aktywizacja społeczno-zawodowa. - zajęcia z dziećmi w świetlicach wiejskich, - praca z młodzieżą i budowanie ich kapitału społecznego, Aktywizacja - realizacja popołudniowych zajęć dla dzieci i młodzieży, 2. 10 - projekty i programy aktywizujące młodzież i dzieci, młodzieży - działania skierowane do młodego pokolenia mające na celu pomoc w zdobyciu wykształcenia i pracy, - aktywizacja ludzi młodych przez udział w MKIS. - mobilizowanie mieszkańców do działania na rzecz swojego środowiska, - organizowanie spotkań środowiskowych w celu wyłonienia ewentualnego lidera, praca z grupą w celu określenia oczekiwań w środowisku, Działania na rzecz - motywowanie do działań na rzecz swojej miejscowości, 3. 9 lokalnej społeczności - lokalny wolontariat, - pobudzanie mieszkańców do organizowania festynów i imprez okolicznościowych, - działania w zakresie zaangażowania mieszkańców miejscowości popegeerowskich na rzecz własnej społeczności i miejscowości, - realizacja PAL. Aktywizacja społeczno-zawodowa - aktywizacja społeczna i zawodowa poprzez działania 4. poprzez 8 KIS-u, uczestnictwo w KIS i - utworzenie KIS w Łukcie. CIS - działania mające na celu ścisłą współpracę z Powiatowym Urzędem Pracy, a co za tym idzie wspólne porozumienie w sprawie działań Współpraca OPS z aktywizujących i wspierających mieszkańców gminy, innymi podmiotami - działania aktywizujące przy współpracy z urzędem pracy, 5. 5 - współpraca z PUP i potencjalnymi pracodawcami, na rzecz aktywizacji - nawiązanie współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami, którzy mogliby zawodowej zatrudnić osoby po szkoleniach, - umożliwienie odbycia praktycznych szkoleń w ramach partnerskiej współpracy z zakładami pracy na rzecz zatrudnienia tych osób. - wycieczki tematyczne prowadzone przez seniorów, Aktywizacja osób - działania na rzecz emerytów i rencistów w zakresie zagospodarowania 6. 5 nadmiaru czasu wolnego, starszych - zajęcia w ramach Klubu Seniora (emeryci), - działania integracyjne i kulturalne dla starszych mieszkańców. - warsztaty podnoszące samoocenę, - warsztaty zmieniające postawy życiowe (z roszczeniowej na Szkolenia/warsztaty wykorzystujące własny potencjał osobowy), 7. 4 - działania psychologiczno-terapeutyczne, osobowościowe - działania nakierowane na poprawę motywacji w poszukiwaniu zatrudnienia oraz uzupełnieniu kwalifikacji zawodowych, spotkania informacyjne, doradcze i motywujące. Utworzenie świetlicy - utworzenie świetlicy wiejskiej, 8. wiejskiej/rozwój w 3 - przywrócenie życia społecznego na wsiach z wykorzystaniem ramach jej działań istniejących świetlic wiejskich.

Liczba Przykładowe działania Lp. Rodzaj działania odpowiedzi (uszczegółowienie, cytaty) Wspieranie - profilaktyka uzależnień – edukacja, 9. wychodzenia z 3 - wsparcie specjalistów psycholog, terapeuta ds. uzależnień. nałogów 10. Spółdzielnie socjalne 2 - utworzenie spółdzielni socjalnych.

Podwyższanie - organizacja „szkoły dla rodziców”, 11. kompetencji 2 - rozwój umiejętności opiekuńczo-wychowawczych wśród rodziców ze rodzicielskich środowisk popegeerowskich. - w planach jest powstanie w OPS Centrum Wspierania Rodziny (system zintegrowanego wsparcia, łatwy dostęp do specjalistów − Powstanie Centrum prawnik, psycholog, terapeuta uzależnień − działania wspierające, 12. 1 Wspierania Rodziny stworzenie przy OPS placu zabaw dla dzieci i zatrudnienie animatora mogłoby zaktywizować rodziny do wspólnego, aktywnego spędzania czasu). 13. Utworzenie ZAZ 1 - utworzenie Zakładu Aktywności Zawodowej w Łukcie. Wsparcie rodziców - dofinansowanie opieki nad dziećmi (nieobjętych nauką szkolną) 14. podejmujących pracę 1 podczas pracy zawodowej rodziców. zawodową - warunki życia nie wymagają podejmowania nowych działań, Nie ma potrzeby - problemy mieszkańców nielicznych środowisk popegeerowskich w wyodrębniania działań gminie nie odbiegają od problemów mieszkańców gminy nienależących 15. kierowanych specjalnie 6 do środowisk popegeerowskich, dla środowisk - nie ma potrzeby wyodrębniania środowisk popegeerowskich spośród innych mieszkańców gminy (takich samych form aktywizujących, jak popegeerowskich pozostali mieszkańcy gminy). Trudno powiedzieć/nie 16. 6 x wiem RAZEM 87 Źródło: opracowanie własne.

Tabela nr 18. Zestawienie odpowiedzi na pytanie otwarte: Jakie (nowe) działania aktywizacyjne i wspierające można byłoby podjąć z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy warunków ich życia? (n=73) Liczba Przykładowe działania Lp. Rodzaj działania odpowiedzi (uszczegółowienie, cytaty) - kursy zawodowe, - darmowe kursy i szkolenia w ramach środków UE, - podnoszenie kwalifikacji zawodowych i edukacyjnych, - przygotowanie do pracy, wykonywania zawodu, - przekwalifikowanie (kursy), - organizacja szkoleń wynikających z potrzeb lokalnego rynku pracy, Aktywizacja - pomoc w zdobywaniu nowych umiejętności, nauka języków obcych, społeczno-zawodowa obsługi komputera, - motywowanie do podejmowania i utrzymania stałego zatrudnienia, 1. (szkolenia, kursy, 24 - organizacja zajęć i warsztatów mających na celu zdobycie motywowanie do umiejętności, które będą wykorzystywane w życiu codziennym, wzięcia w nich udziału) zmotywują do dalszej pracy nad sobą oraz do aktywnego poszukiwania zatrudnienia, - motywowanie osób zamieszkujących na terenach popegeerowskich do wzięcia udziału w programach, projektach organizowanych przez gminę, PUP, stowarzyszenia, Ochotnicze Hufce Pracy celem podniesienia kwalifikacji zawodowych lub ich uzupełnienia, - aktywizacja społeczno-zawodowa, - wspieranie aktywności lokalnej, - współpraca z mieszkańcami w celu realizacji projektów unijnych Lokalnej Grupy Działania i innych, - realizacja PAL, - organizacja pracy na rzecz swojej miejscowości, Działania na rzecz - wspieranie finansowe inicjatyw lokalnych, 2. 9 lokalnej społeczności - wspieranie liderów lokalnych, inicjatyw oddolnych, - wprowadzenie w środowisko animatorów lokalnych, - angażowanie mieszkańców do wspólnych przedsięwzięć na rzecz danej wsi, np. poprzez budżet partycypacyjny, - integracja społeczności podczas wykonywania prac porządkowych w miejscu zamieszkania. - budowa świetlic, boisk, sal gimnastycznych, - poprawa infrastruktury, - budowa altan piknikowych, Rozbudowa - budowa kanalizacji sanitarnej i oczyszczalni ścieków, modernizacja, 3. 7 ulepszanie dróg, ograniczenie barier architektonicznych i infrastruktury komunikacyjnych, - budownictwo socjalne, - skierowanie środków finansowych na poprawę infrastruktury środowisk popegeerowskich (z niewielkim wsparciem gminy). - projekty skierowane na aktywność społeczną i zawodową młodzieży, - podnoszenie świadomości młodzieży „Lepsze jutro zależy ode mnie”, Aktywizacja dzieci i - wspieranie kształcenia dzieci i młodzieży, 4. 6 młodzieży - wyrównywanie braków edukacyjnych i zajęcia pozalekcyjne, - zajęcia świetlicowe dla dzieci, - tworzenie MKIS. - organizacja cyklicznych zajęć edukacyjnych, kulturalnych; wspieranie aktywności lokalnej, - oferta kulturalnego spędzania czasu wolnego w Ośrodku Kultury Rozwój kulturalny i skierowana do mieszkańców poszczególnych wsi, - organizowanie warsztatów, np. kulinarnych, rękodzielniczych, 5. sportowy lokalnej 6 edukacyjnych, społeczności - promocja aktywnego trybu życia, sportu i turystyki, - realizacja projektów kulturalnych skierowanych do tej społeczności, - warsztaty tematyczne dla poszczególnych grup wiekowych, - wyjazdowe zajęcia sportowe na hali w miejscowości gminnej. - zatrudnianie w ramach robót publicznych (finansowane w 100% przez państwo), Oferowanie - prace publiczne finansowane ze środków PUP, 6. zatrudnienia 5 - zwiększenie ilości miejsc w ramach prac interwencyjnych, subsydiowanego - stałe roboty publiczne z możliwością powtarzania dla 30-40% bezrobotnych, - prace społecznie użyteczne. - tworzenie miejsc pracy i zmniejszanie bezrobocia, 7. Zapewnienie pracy 5 - oferowanie zatrudnienia.

Liczba Przykładowe działania Lp. Rodzaj działania odpowiedzi (uszczegółowienie, cytaty) mieszkańców gminy Zakładanie spółdzielni 8. 4 x socjalnych Pomoc w zakładaniu - promowanie samozatrudnienia, - otwieranie własnej działalności gospodarczej, 9. własnej działalności 4 - pozyskiwanie środków z UE na otwieranie działalności, gospodarczej - aktywizowanie do prowadzenia agroturystyki. - projekty nakierowane na aktywizowanie grup wykluczonych społecznie, - aktywizacja społeczna, Wspieranie aktywności 10. 4 - realizacja projektów ukierunkowanych na aktywizowanie społecznej mieszkańców, - rozbudzenie zaangażowania i aktywizacji społeczności popegeerowskiej do działania na rzecz własnego rozwoju poprzez projekty unijne. Aktywizacja - utworzenie KIS, społeczno-zawodowa - w gminie zaczyna działać KIS, są złożone wnioski do MPiPS na 11. 3 projekty dotyczące osób bezrobotnych, poprzez uczestnictwo - pomoc w tworzeniu KIS, który mógłby być głównym ośrodkiem w KIS i CIS aktywizacji mieszkańców. Tworzenie kół 12. 3 x gospodyń wiejskich Zakładanie lokalnych - zachęcanie mieszkańców do zakładania lokalnych stowarzyszeń, 13. 2 poprzez które można pozyskać granty i dotacje ze środków unijnych, stowarzyszeń - zakładanie stowarzyszeń lokalnych. Współpraca i rozwój - zainicjować ścisłą współpracę z organizacjami pozarządowymi, 14. organizacji 2 - wsparcie finansowe organizacji pozarządowych. pozarządowych Rozwój ekonomii 15. 2 x społecznej Wsparcie dla osób 16. 1 x uzależnionych Praca socjalna z 17. 1 x rodzinami RAZEM 88 Źródło: opracowanie własne.

*** Podczas wywiadów indywidualnych z wójtami/burmistrzami gmin, zadano im pytanie o to, jaki problem społeczny, charakterystyczny dla danej gminy mógłby zostać przebadany, celem wykorzystania jego wyników do projektowania działań pomocowych na rzecz lokalnych społeczności. Uzyskano następujące odpowiedzi, które poniżej przedstawiono w sposób opisowy. Warto zwrócić uwagę, że cztery z pięciu odpowiedzi, dotyczą tego samego obszaru badawczego.

Rysunek nr 5. Potrzeby badawcze na terenach popegeerowskich

• Lokalny rynek pracy dla kobiet (zbadanie z czego wynika wysokie bezrobocie kobiet, jakie miejsca pracy tworzyć dla kobiet, jakie są bariery w podejmowaniu pracy przez kobiety, jak kształtuje się W1 wykształcenie bezrobotnych kobiet).

• Oczekiwania mieszkańców terenów popegeerowskich – badanie dotyczące poszczególnych wsi, w zbieraniu mogliby pomóc (podczas spotkań z mieszkańcami), badanie takie powinno poprzedzać W2 działania związane z kierowaniem środków finansowych na te tereny.

• Potrzeby mieszkańców obszarów popegeerowskich, mające na celu zbadanie tego jakie są potrzeby mieszkańców i co pomoże rozwiązać ich problemy. W3

• Potrzeby mieszkańców obszarów popegeerowskich – badanie połączone z późniejszymi działaniami np. jeśli wśród mieszkańców byłaby inicjatywa stworzenia spółdzielni socjalnej to podjęcie działań mającyh na celu przybliżenie im tej tematyki i sposobów utworzenia spółdzielni, W4 pomoc.

• Potrzeby osób korzystających z OPS – badanie dające podstawę do scharakteryzowania świadczeniobiorców z systemu pomocy społecznej, pozyskania informacji które osoby chcą działać W5 i się rozwijać oraz do zaprojektowania działań pomocowych.

Źródło: opracowanie własne.

PODSUMOWANIE

Zrealizowane badanie miało na celu zdiagnozowanie problemów społecznych, jakości życia oraz lokalnych zasobów mieszkańców środowisk popegeerowskich. Analiza danych zastanych oraz informacje zebrane w trakcie badań ankietowych wśród przedstawicieli samorządów gminnych (N=73) i kadry kierowniczej ośrodków pomocy społecznej (N=90) z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego pozwoliły na dokonanie następującego podsumowania wyników badania:

1. Występowanie terenów popegeerowskich w województwie warmińsko- mazurskim.  Obszary wiejskie stanowią 97,5% ogólnej powierzchni województwa. W niemal każdej z gmin województwa funkcjonowały siedziby PGR lub znajdowały się tereny popegeerowskie (wyjątek stanowi gmina Rozogi). Chcąc wskazać na mapie obszar występowania obszarów po byłych PGR-ach, należałoby zakreślić niemal całe województwo. 99% respondentów każdej z grup potwierdziło, że na ich terenach miały siedzibę PGR.

2. Wykorzystanie nieruchomości (obiektów i ziemi) pozostałych po PGR-ach zarządzanych obecnie przez ANR.  Budynki gospodarcze po byłych PGR-ach w wielu przypadkach są nadal wykorzystywane do celów rolniczych, hodowlanych i produkcyjnych przez firmy prywatne, w których mieszkańcy gminy znajdują całoroczne lub sezonowe zatrudnienie.  Po zlikwidowaniu PGR-ów (po 1991 r.) mieszkania, w których mieszkali pracownicy gospodarstw rolnych zostały im odsprzedane za symboliczne kwoty i są obecnie własnością byłych pracowników.  Duża część terenów popegeerowskich położonych w centrum wsi lub przyległych do wiosek została przekazana gminom oraz zagospodarowana przy wykorzystaniu zasobów gminy zgodnie z potrzebami mieszkańców np. na boiska, miejsca spotkań, place zabaw.  W co najmniej 58 gminach (79% respondentów – przedstawicieli samorządów gminy) są obiekty i ziemia zarządzane przez ANR, które mogłyby być przejęte przez gminę oraz przeznaczone na realizację celów społecznych.  Najczęściej pojawiającymi się propozycjami zagospodarowania tych terenów i nieruchomości w taki sposób, aby przynosiły one korzyść lokalnej społeczności były: - miejsca rekreacyjno-wypoczynkowe np. place zabaw, - miejsca spotkań mieszkańców, - siłownie plenerowe,

- świetlice, - boiska, - mieszkania komunalne, socjalne lub na wynajem.

3. Liczba środowisk popegeerowskich w województwie warmińsko- mazurskim.  Największe Państwowe Gospodarstwa Rolne w województwie warmińsko- mazurskim funkcjonowały w gminach Kętrzyn, Barciany oraz Korsze.  97% respondentów (97% przedstawicieli samorządów gminy – 71 gmin, 97% przedstawicieli kadry kierowniczej OPS – 87 gmin) potwierdza, że w ich gminach są środowiska popegeerowskie, czyli grupy mieszkańców gminy zamieszkujący obszary popegeerowskie, których wciąż dotykają problemy związane z likwidacją PGR.  Przedstawiciele samorządu, jako gminy o największej (ponad 50%) liczbie osób należących do środowisk popegeerowskich w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców gminy wskazali: - Rychliki, - Grunwald, - Kozłowo, - Braniewo, - Dźwierzuty, - Dąbrówno.  Wśród gmin o najmniejszej (poniżej 3%) liczbie osób należących do środowisk popegeerowskich w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców wskazali gminy miejsko-wiejskie: - Olecko, - Reszel, - Młynary, - Pisz, - Kisielice, - Miłomłyn oraz gminy wiejskie: - Lubawa, - Kurzętnik, - Markusy, - Iława.  Ogółem na terenie gmin biorących udział w badaniu, ludność popegeerowska stanowi średnio 15%.

4. Porównanie warunków bytowych oraz dostęp do lokalnych instytucji i usług mieszkańców gminy należący do środowisk popegeerowskich oraz nienależących do środowisk popegeerowskich.

 W opinii respondentów obydwie grupy mieszkańców cechują podobne warunki życia oraz dostęp do instytucji i usług. Sytuacja mieszkańców gmin nienależących do środowisk popegeerowskich była oceniana w niektórych aspektach lepiej niż sytuacja środowisk popegeerowskich. Przy czym należy podkreślić, że warunki bytowe oraz dostęp do lokalnych instytucji i usług w gminach najczęściej oceniano „przeciętnie ani dobrze ani źle” – żadnego aspektu nie oceniono „zdecydowanie dobrze”.  W tabeli przedstawiono oceny przedstawicieli samorządów: Mieszkańcy gminy Mieszkańcy gminy należący do nienależący do Aspekty życia ludności środowisk środowisk popegeerowskich popegeerowskich Warunki mieszkaniowe przeciętnie dobrze Sytuacja finansowa rodzin źle przeciętnie Sytuacja ludności na rynku pracy zdecydowanie źle/źle przeciętnie Poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania przeciętnie dobrze Dostęp do Internetu przeciętnie dobrze Dostęp do opieki zdrowotnej przeciętnie przeciętnie Dostęp do komunikacji publicznej przeciętnie przeciętnie Dostęp do kultury i wypoczynku źle przeciętnie Dostęp do szkół i przedszkoli dobrze dobrze Dostęp do infrastruktury sportowej źle przeciętnie Stan infrastruktury drogowej przeciętnie przeciętnie

5. Dostęp mieszkańców środowisk popegeerowskich do wybranych elementów infrastruktury społecznej (boisko sportowe; kryta sala sportowa; świetlica wiejska; wspólne pomieszczenie, gdzie mieszkańcy mogliby się spotykać; plac zabaw dla dzieci; sklep spożywczy; biblioteka/czytelnia; transport publiczny; przedszkole; żłobek).  Dostęp mieszkańców gminy do wymienionych w ankiecie elementów infrastruktury społecznej najczęściej oceniany był poprzez wybranie odpowiedzi „Tak, ale nie wszędzie” – wskazuje to na duże zróżnicowane przestrzenne w dostępie do infrastruktury na terenie gminy.  Mieszkańcy środowisk popegeerowskich posiadają najłatwiejszy dostęp do: - sklepu spożywczego, - placu zabaw dla dzieci, - świetlicy wiejskiej, - wspólnego pomieszczenia, gdzie mogli by organizować wspólne spotkania oraz do - boiska sportowego. Około 30% respondentów potwierdziło, że mieszkańcy mają dobry dostęp, do wyżej wymienionej infrastruktury, przy czym ok. 60% respondentów wybrało odpowiedź „Tak, ale nie wszędzie” potwierdzając zróżnicowanie względu na miejsce zamieszkania mieszkańców.  Dostęp do biblioteki/czytelni, przedszkola i transportu publicznego jest zróżnicowany przestrzennie, a w wielu miejscach w ogóle nie jest zapewniony.

 Środowiska popegeerowskie mają najbardziej utrudniony dostęp do żłobka (85% przedstawicieli samorządów – 61 gmin i 84% przedstawicieli OPS – 75 gmin wskazało, że taki dostęp w ogóle nie istnieje), podobną liczbę odpowiedzi uzyskał dostęp do krytej sali sportowej.

6. Dostęp do transportu publicznego i propozycje polepszenia jego dostępności.  W 41 badanych gminach (67% respondentów – przedstawiciele samorządów gminnych) istnieje transport publiczny, który pozwala na swobodne podróżowanie mieszkańców do sąsiednich miejscowości. Przedstawiciele 30 gmin (42% respondentów) wskazali, że mieszkańcy nie mają dogodnego dostępu do transportu.  Propozycje przedstawione przez uczestników badania, związane z wdrażaniem zmian dotyczących polepszenia dostępu do transportu: - dotacje, - dofinansowanie do budżetu gminy do transportu, - poprawa stanu dróg, - modernizacja linii kolejowej, - przywrócenie połączeń, - zwiększenie częstotliwości kursów, - uruchomienie dodatkowych połączeń, - obniżenie kosztów biletów.  Dostęp do transportu uwarunkowany jest położeniem wsi względem dróg wojewódzkich. Podkreślano, że barierą w podróżowaniu nie do końca jest położenie wsi, ale brak powodu-motywacji do przemieszczania się, której przyczyną jest brak pracy (dane z wywiadów).

7. Problemy społeczne występujące w gminie, wynikając z obecności na ich terenie środowisk popegeerowskich.  Większość respondentów (82% przedstawicieli samorządów gminnych i 65% przedstawicieli OPS) dostrzega istnienie problemów społecznych wynikających z obecności na ich terenie środowisk popegeerowskich. Dominującymi problemami wskazanymi przez respondentów były: - bezrobocie, - uzależniania, - ubóstwo, - brak kwalifikacji i niskie wykształcenie, - roszczeniowa postawa, - dziedziczenie problemów społecznych, - niechęć do zmian/bierność (odpowiedzi na pytanie otwarte).  Niemal wszyscy respondenci (ponad 90%), którzy dostrzegali istnienie problemów społecznych wynikających z obecności na terenie gminy środowisk

popegeerowskich potwierdzili obecność zjawiska dziedziczenia problemów społecznych przez kolejne pokolenia na obszarach popegeerowskich.  Środowiska popegeerowskie charakteryzuje specyficzna mentalność objawiająca się niechęcią do zmian i biernością. Przy czym należy podkreślić, że na badanych obszarach problemy społeczne występują z różnym nasileniem i obraz środowisk popegeerowskich pod tym względem nie jest jednolity (dane z wywiadów).

8. Zasoby i mocne strony obszarów i środowisk pepeerowskich.  Spośród przedstawionego w ankiecie katalogu możliwych odpowiedzi, respondenci w obu grupach jako mocną stronę środowisk popegeerowskich, najczęściej (ponad 60% odpowiedzi) wskazali na walory turystyczne tj. dostęp do rzek, jezior, lasów terenu gmin, które reprezentują.  Pozostałe zasoby i mocne strony, które uzyskały największą liczbę wskazań to: - duża liczba osób młodych, które mogłyby zaangażować się w działania aktywizacyjne (38% przedstawicieli samorządów, 27% przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej), - istnienie osoby, która mogłaby stać się lokalnym liderem (34% przedstawicieli samorządów, 30% przedstawicieli OPS), - istnienie aktywnych grup nieformalnych oraz dobre relacje między mieszkańcami (około 22% odpowiedzi przedstawicieli samorządów, 17% przedstawicieli OPS), - chęć społeczności do działania i zmian w swoim otoczeniu (29% przedstawicieli samorządów, 12% przedstawicieli OPS), - niewykorzystane zasoby lokalowe, (12% przedstawicieli samorządów, 20% przedstawicieli OPS).

9. Działania aktywizujące i wspierające podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich  W 41 gminach (57% przedstawicieli samorządów) oraz 49 ośrodkach pomocy społecznej (55% OPS) realizowano działania aktywizujące i wspierające podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich.  Obszary w których realizowano niniejsze działania to m.in: - aktywizacja zawodowa (kursy zawodowe, zatrudnienie subsydiowane), - pomoc realizowana w ramach OPS (KIS, dożywianie, kursy zawodowe, poradnictwo), - działania aktywizacyjne skierowane do dzieci i młodzieży (świetlice, spotkania, zajęcia pozaszkolne).  Realizatorami ww. działań były: gmina, PUP i OPS. Źródła finansowania wymieniane przez respondentów: budżet gminy (w tym fundusz sołecki), budżet województwa, środki unijne. Działania realizowano m.in. w ramach projektów PPWOW, POKL oraz PAL.

 W 50 gminach (69% respondentów) realizowane były działania na rzecz środowisk popegeerowskich finansowane z programów PROW lub POKL.  Środki PROW wykorzystano głównie na: - budowy, remonty oraz wyposażenie świetlic wiejskich, - poprawę infrastruktury technicznej (oczyszczalnie ścieków, wodociągi, kanalizację), - budowanie placów zabaw, - zbudowanie infrastruktury sportowej (boiska, siłownie).

10. Efekty działań aktywizujących i wspierających podejmowanych konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich.  Efekty podjętych działań wymieniane przez przedstawicieli samorządów gminy: - podjęcie pracy (10 odpowiedzi), - wzrost zainteresowania lokalnymi problemami oraz większe zaangażowanie mieszkańców w sprawy wsi (9 odpowiedzi), - zwiększona aktywność w poszukiwaniu pracy (8 odpowiedzi), - integracja społeczności lokalnej (8 odpowiedzi).  Efekty podjętych działań wymieniane przez kadrę kierowniczą OPS: - podjęcie pracy (11 odpowiedzi), - podwyższenie/zmiana lub uzyskanie nowych kwalifikacji zawodowych (11 odpowiedzi), - zmiany mentalności (10 odpowiedzi), - integracja społeczności lokalnej (9 odpowiedzi). W każdej z grup respondentów pojawiły się po 3 odpowiedzi wskazujące, że w wyniku podjętych działań nie zaobserwowano pozytywnych zmian.

11. Propozycje działań aktywizacyjnych i wspierających, które można byłoby podjąć z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy warunków ich życia.  Przedstawiciele samorządów gminy zaproponowali następujące działania: - Aktywizacja społeczno-zawodowa (24 propozycje): - kursy zawodowe, przekwalifikowanie, - darmowe kursy i szkolenia w ramach środków UE, - organizacja szkoleń wynikających z potrzeb lokalnego rynku pracy, - pomoc w zdobywaniu nowych umiejętności, nauka języków obcych, obsługi komputera, - motywowanie do podejmowania i utrzymania stałego zatrudnienia, - organizacja zajęć i warsztatów mających na celu zdobycie umiejętności, które będą wykorzystywane w życiu codziennym, zmotywują do dalszej pracy nad sobą oraz do aktywnego poszukiwania zatrudnienia, - motywowanie osób zamieszkujących na terenach popegeerowskich do wzięcia udziału w programach, projektach organizowanych przez gminę, PUP, stowarzyszenia, Ochotnicze Hufce Pracy celem podniesienia kwalifikacji zawodowych lub ich uzupełnienia, - aktywizacja społeczno-zawodowa. - Działania na rzecz lokalnej społeczności (9 propozycji)

- wspieranie aktywności lokalnej, - współpraca z mieszkańcami w celu realizacji projektów unijnych Lokalnej Grupy Działania i innych, - realizacja PAL, - organizacja pracy na rzecz swojej miejscowości, - wspieranie liderów lokalnych, inicjatyw oddolnych, - wprowadzenie w środowisko animatorów lokalnych, - angażowanie mieszkańców do wspólnych przedsięwzięć na rzecz danej wsi, np. poprzez budżet partycypacyjny, - integracja społeczności podczas wykonywania prac porządkowych w miejscu zamieszkania. - Rozbudowa infrastruktury (7 propozycji) - budowa świetlic, boisk, sal gimnastycznych, - poprawa infrastruktury, - budowa altan piknikowych, - budowa kanalizacji sanitarnej i oczyszczalni ścieków, modernizacja, ulepszanie dróg, ograniczenie barier architektonicznych i komunikacyjnych, - budownictwo socjalne, - skierowanie środków finansowych na poprawę infrastruktury środowisk popegeerowskich (z niewielkim wsparciem gminy). - Aktywizacja dzieci i młodzieży (6 propozycji) - projekty skierowane na aktywność społeczną i zawodową młodzieży, - wspieranie kształcenia dzieci i młodzieży, - wyrównywanie braków edukacyjnych i zajęcia pozalekcyjne, - zajęcia świetlicowe dla dzieci, - tworzenie MKIS. - Rozwój kulturalny i sportowy lokalnej społeczności (6 propozycji) - organizacja cyklicznych zajęć edukacyjnych, kulturalnych, - oferta kulturalnego spędzania czasu wolnego w Ośrodku Kultury skierowana do mieszkańców poszczególnych wsi, - organizowanie warsztatów, np. kulinarnych, rękodzielniczych, edukacyjnych, - promocja aktywnego trybu życia, sportu i turystyki, - warsztaty tematyczne dla poszczególnych grup wiekowych, - wyjazdowe zajęcia sportowe na hali w miejscowości gminnej.

12. Propozycje działań aktywizacyjnych i wspierających, które mógłby realizować ośrodek pomocy społecznej z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy warunków ich życia.  Kadra kierownicza ośrodków pomocy społecznej zaproponowała następujące działania: - Aktywizacja społeczno-zawodowa (21 propozycji) - realizacja zajęć/warsztatów kształcących umiejętności zawodowe i społeczne, - finansowanie spotkań z doradcą zawodowym, - działania nakierowane na poprawę motywacji w poszukiwaniu zatrudnienia oraz uzupełnieniu kwalifikacji zawodowych, - motywowanie do podejmowania i utrzymywania stałego zatrudnienia oraz podnoszenia kwalifikacji zawodowych edukacyjnych, - kursy i szkolenia zawodowe zgodne z potrzebami lokalnego rynku pracy,

- projekty współfinansowane przez UE dotyczące aktywizacji społeczno-zawodowej osób bezrobotnych, - aktywizacja społeczno-zawodowa. - Aktywizacja młodzieży (10 propozycji) - zajęcia z dziećmi w świetlicach wiejskich, - praca z młodzieżą i budowanie ich kapitału społecznego, - realizacja popołudniowych zajęć dla dzieci i młodzieży, - projekty i programy aktywizujące młodzież i dzieci, - działania skierowane do młodego pokolenia mające na celu pomoc w zdobyciu wykształcenia i pracy, - aktywizacja ludzi młodych przez udział w MKIS. - Działania na rzecz lokalnej społeczności (9 propozycji) - mobilizowanie mieszkańców do działania na rzecz swojego środowiska, - organizowanie spotkań środowiskowych w celu wyłonienia ewentualnego lidera, praca z grupą w celu określenia oczekiwań w środowisku, - motywowanie do działań na rzecz swojej miejscowości, - lokalny wolontariat, - pobudzanie mieszkańców do organizowania festynów i imprez okolicznościowych, - działania w zakresie zaangażowania mieszkańców miejscowości popegeerowskich na rzecz własnej społeczności i miejscowości, - realizacja PAL. Aktywizacja społeczno-zawodowa poprzez uczestnictwo w KIS i CIS (8 propozycji) - aktywizacja społeczna i zawodowa poprzez działania KIS-u, - utworzenie KIS w Łukcie. - Współpraca OPS z innymi podmiotami na rzecz aktywizacji zawodowej (5 propozycji) - działania mające na celu ścisłą współpracę z Powiatowym Urzędem Pracy, a co za tym idzie wspólne porozumienie w sprawie działań aktywizujących i wspierających mieszkańców gminy, - działania aktywizujące przy współpracy z urzędem pracy, - współpraca z PUP i potencjalnymi pracodawcami, - nawiązanie współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami, którzy mogliby zatrudnić osoby po szkoleniach, - umożliwienie odbycia praktycznych szkoleń w ramach partnerskiej współpracy z zakładami pracy na rzecz zatrudnienia tych osób. - Aktywizacja osób starszych (5 propozycji) - wycieczki tematyczne prowadzone przez seniorów, - działania na rzecz emerytów i rencistów w zakresie zagospodarowania nadmiaru czasu wolnego, - zajęcia w ramach Klubu Seniora (emeryci), - działania integracyjne i kulturalne dla starszych mieszkańców.

13. Potrzeby badawcze na terenach popegeerowskich.  Tematyka badań zaproponowana w trakcie wywiadów indywidulanych: Oczekiwania i potrzeby mieszkańców wsi popegeerowskich – badanie na poziomie wsi, sołectwa.

REKOMENDACJE Na podstawie analizy wyników przeprowadzonego badania pt. „Diagnoza wybranych aspektów warunków życia środowisk pepeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim” zrealizowanego wśród przedstawicieli samorządów gminnych i kadry kierowniczej ośrodków pomocy społecznej z województwa warmińsko- mazurskiego sformułowano następujące rekomendacje:

Wniosek Lp. (strona w Rekomendacja Proponowany sposób wdrożenia raporcie) Kontynuacja działań związanych z przejmowaniem i Sporządzanie planów zagospodarowania przestrzennego s. 15-16, zagospodarowywaniem nieruchomości oraz terenów obejmujących tereny zarządzane przez ANR, wnioskowanie o 1. 41-45 zarządzanych przez ANR. przekazywanie terenów i zagospodarowywanie ich zgodnie z oczekiwaniami lokalnych społeczności. Realizacja działań mających na celu wyrównywanie Realizacja programów mających na celu aktywizację s. 31-32, sytuacji ekonomicznej (warunków bytowych) zawodową, podjęcie i utrzymanie pracy przez mieszkańców 2. 48-52 społeczności z obszarów popegeerowskich a obszarów popegeerowskich. pozostałymi mieszkańcami gminy. Rozwój infrastruktury społecznej na terenach 1. Przeprowadzenie spotkań i konsultacji społecznych, wiejskich w tym na terenach popegeerowskich z mających za zadanie uzgodnienie wielkości s. 34-37, uwzględnieniem potrzeb oraz oczekiwań lokalnej zapotrzebowania mieszkańców dotyczących stworzenia 3. 52-55 społeczności. infrastruktury społecznej. 2. Pozyskiwanie zewnętrznych środków finansowanych przez gminy na rozwój infrastruktury. Rozwój instytucji opieki nad dziećmi do 3 lat na 1. Zwiększenie liczby żłobków i klubów dziecięcych. terenach popegeerowskich. 2. Pozyskiwanie zewnętrznych środków finansowych (np. z programu MPiPS „Maluch” na utrzymanie oraz otworzenie 4. s. 53-55 nowych miejsc opieki dla dzieci). 3. Upowszechnienie funkcjonowania instytucji opiekuna dziennego, jako alternatywy dla powstawania żłobków. Rozwój transportu publicznego oraz zwiększenie 1. Przeprowadzenie konsultacji społecznych, mających za jego dostępności na obszarach wiejskich z zadanie oszacowanie zapotrzebowania mieszkańców na uwzględnieniem oczekiwań oraz potrzeb transport oraz ustalenia najlepszej siatki połączeń 5. s. 53-57 mieszkańców. (zdiagnozowanie najbardziej potrzebnych tras, miejsc docelowych oraz przystanków pośrednich). 2. Rozpowszechnianie idei carpoolingu (wspólnych przejazdów). Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 94

Wniosek Lp. (strona w Rekomendacja Proponowany sposób wdrożenia raporcie) 3. Zachęcanie pracodawców do organizowania transportu dla pracowników. Realizacja działań mających na celu podjęcie próby 1. Realizacja programów i projektów mających na celu rozwiązania problemu bezrobocia, uzależnień i rozwiązywanie problemów społecznych. ubóstwa oraz innych problemów dotyczących 2. Objęcie opieką i wsparciem całych rodzin/środowisk w celu społeczności popegeerowskich. zwiększenia skuteczności działań pomocowych np.: poprzez rozwój usług społecznych ukierunkowanych na pomoc rodzinom oraz mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. 3. Kontynuacja realizacji skutecznych działań i wdrażanie nowych innowacyjnych rozwiązań pomocowych. 4. Wymiana doświadczeń i prezentacja dobrych praktyk pomiędzy realizatorami działań pomocowych w różnych s. 58-63, gminach. 6. 68-74 5. Podjęcie działań mających na celu przełamanie bierności, zwiększenie motywacji do działania przez mieszkańców środowisk popegeerowskich. 6. Podejmowanie działań z wykorzystaniem różnorodnych form pracy w szczególności skupionych na indywidualnej sytuacji osoby/rodziny np. kontraktów socjalnych, pracy z rodziną (asystent rodziny), rozwój poradnictwa specjalistycznego. 7. Podjęcie działań pomocowych uwzględniających wymiar psychologiczny, społeczny oraz zawodowy środowisk, w których istnieje problem dziedziczenia problemów społecznych. Podejmowanie działań mających na celu 1. Praca z młodzieżą, mająca na celu wsparcie w procesie 7. s. 62-63 rozwiązanie problemu dziedziczenia problemów edukacji i podejmowaniu zatrudnienia poprzez tworzenie i

Wniosek Lp. (strona w Rekomendacja Proponowany sposób wdrożenia raporcie) społecznych. rozwój świetlic wiejskich, powiększanie oferty zajęć, tworzenie Młodzieżowych Klubów Integracji Społecznej, rozwój infrastruktury sportowej, wspieranie młodzieży w kontynuowaniu nauki poprzez stypendia/granty naukowe, włączanie rodziców w działania realizowane przez ich dzieci, w celu kształtowania w nich postaw wspierania swoich dzieci w nauce. 2. Wykorzystanie rozwiązań już wypracowanych w ramach realizacji projektów innowacyjnych np. projektu pod nazwą „Pomosty. Budowanie kapitału społecznego młodzieży ze środowisk wiejskich Warmii i Mazur”. - pozostałe proponowane sposoby wdrożenia rekomendacji jw. Podejmowanie kompleksowych działań mających na 1. Realizacja działań innowacyjnych mających na celu celu wzrost aktywności zawodowej oraz rozwój zwiększenie zatrudnienia wśród mieszkańców środowisk aktywności lokalnej środowisk popegeerowskich z popegeerowskich m.in.: poprzez rozwój podmiotów wykorzystaniem dotychczasowych doświadczeń, ekonomii społecznej. mocnych stron tych społeczności oraz innych 2. Promowanie realizacji działań określanych jako dobre zasobów. praktyki oraz wdrażanie podobnych działań w innych miejscowościach/gminach w oparciu o analizę lokalnego s. 64-66, rynku pracy, z wykorzystaniem lokalnego potencjału oraz 8. 76-83 zasobów. Np. poprzez wykorzystanie efektów i rozwiązań wypracowanych podczas realizacji projektów innowacyjnych: „Praca w posagu – model wychodzenia z bezrobocia rodzinnego na wsi” (województwo zachodniopomorskie), „Rewitalizacja społeczna i zawodowa środowisk zamieszkałych przez byłych pracowników PGR-ów i ich rodziny” (województwo warmińsko-mazurskie, gmina Wydminy), a także innych

Wniosek Lp. (strona w Rekomendacja Proponowany sposób wdrożenia raporcie) projektów innowacyjnych. 3. Analiza zrealizowanych dotychczas działań na rzecz społeczności popegeerowskich i na bazie doświadczeń kontynuacja skutecznych działań pomocowych w zakresie zwiększenia zatrudnienia wśród mieszkańców środowisk popegeerowskich oraz zwiększenia ich aktywności lokalnej. 4. Podejmowanie działań mających na celu przyciągnięcie inwestorów i przedsiębiorców w celu ożywienia gospodarczego. 5. Pobudzanie aktywności społecznej mieszkańców na rzecz działalności lokalnej m.in. poprzez tworzenie Centrów Aktywności Lokalnej, wyłonienie lokalnych liderów oraz stwarzanie warunków dla działania organizacji pozarządowych. Przeprowadzenie lokalnych badań społecznych Realizacja badań społecznych w terenie dająca możliwość jak 9. s. 83-84 mających na celu poznanie potrzeb i oczekiwań najlepszego poznania potrzeb i oczekiwań przyszłych środowisk wiejskich (w tym popegeerowskich). odbiorców działań pomocowych.

ZAŁĄCZNIK NR 1 Liczba mieszkańców poszczególnych gmin należących do środowisk popegeerowskich

Odpowiedzi na pytanie nr 7: „Proszę ocenić (w przybliżeniu) liczbę mieszkańców gminy, których można zaliczyć do środowisk popegeerowskich (tj. byli pracownicy, a także ich dzieci lub wnuki, o których można powiedzieć, że są to środowiska, w których widoczne są skutki likwidacji PGR)” opracowane z uwzględnieniem liczby mieszkańców gminy. Odpowiedzi przedstawicieli władz Odpowiedzi przedstawicieli kadry kierowniczej samorządowych (N=73) OPS (N=90) Odsetek liczby osób Odsetek liczby osób Liczba Wskazana przez Liczba Wskazana przez ze środowisk ze środowisk mieszkańców respondenta mieszkańców respondenta popegeerowskich w popegeerowskich w Nazwa gminy gminy wg liczba osób ze Nazwa gminy gminy wg liczba osób ze stosunku do ogółu stosunku do ogółu danych GUS środowisk danych GUS środowisk mieszkańców gminy mieszkańców gminy za rok 2014 popegeerowskich za rok 2014 popegeerowskich (w procentach) (w procentach) Frombork 3.719 Brak danych - Barciany 6.580 Brak danych - Miłakowo 5.639 Brak danych - Dywity 11.097 Brak danych - Kowale Pasym 5.386 Brak danych - 5.266 Brak danych - Oleckie Świętajno Lidzbark (powiat 4.035 Brak danych - 6.771 Brak danych - Warmiński olecki) Świętajno (powiat 6.076 0 0,00 Olsztynek 14.007 Brak danych - szczycieński) Olecko 22.091 60 0,27 Pieniężno 6.543 Brak danych - Lubawa 10.632 30 0,28 Prostki 7.505 Brak danych - Świętajno Reszel 7.834 60 0,77 (powiat 6.067 0 0,00 szczycieński) Młynary 4.528 40 0,88 Olecko 22.091 50 0,23 Kurzętnik 9.094 100 1,10 Lubawa 10.632 30 0,28 Markusy 4.197 50 1,19 Młynary 4.528 22 0,49 Pisz 27.968 400 1,43 Janowo 2.788 15 0,54 Kisielice 6.079 100 1,65 Grodziczno 6.386 35 0,55 Iława 12.884 300 2,33 Stawiguda 7.656 50 0,65 Miłomłyn 5.073 150 2,96 Rozogi 5.709 45 0,79 Grodziczno 6.386 200 3,13 Morąg 24.868 200 0,80 Ostróda 15.899 500 3,14 Kurzętnik 9.094 100 1,10 Jonkowo 7.090 230 3,24 Reszel 7.834 96 1,23 Rozogi 5.709 200 3,50 Barczewo 17.465 300 1,72 Barczewo 17.465 800 4,58 Płośnica 5.812 100 1,72 Węgorzewo 17.325 800 4,62 Iława 12.884 300 2,33 Giżycko 8.276 400 4,83 Tolkmicko 6.836 200 2,93 Dobre Miasto 16.161 1.000 6,19 Jonkowo 7.090 210 2,96 Tolkmicko 6.836 500 7,31 Kisielice 6.079 250 4,11 Jeziorany 7.952 600 7,55 Węgorzewo 17.325 800 4,62 Wydminy 6.503 500 7,69 Giżycko 8.276 400 4,83 Jedwabno 3.715 300 8,08 Susz 13.038 650 4,99 Gietrzwałd 6.485 530 8,17 Iłowo-Osada 7.330 400 5,46 Nowe Miasto 8.108 700 8,63 Dobre Miasto 16.161 950 5,88 Lubawskie Pozezdrze 3.328 300 9,01 Bisztynek 6.620 400 6,04 Kruklanki 3.154 300 9,51 Kozłowo 6.230 400 6,42 Wielbark 6.579 662 10,06 Łukta 4.550 300 6,59 Ryn 5.853 600 10,25 Orzysz 9.360 630 6,73 Lidzbark 14.549 1.494 10,27 Ryn 5.853 400 6,83 Piecki 77.55 800 10,32 Nidzica 21.521 1.500 6,97 Łukta 4.550 500 10,99 Gołdap 20.370 1.500 7,36 Nidzica 21.521 2.500 11,62 Srokowo 3.969 300 7,56 Kowale 5.266 650 12,34 Wydminy 6.503 500 7,69 Oleckie

Odpowiedzi przedstawicieli władz Odpowiedzi przedstawicieli kadry kierowniczej samorządowych (N=73) OPS (N=90) Odsetek liczby osób Odsetek liczby osób Liczba Wskazana przez Liczba Wskazana przez ze środowisk ze środowisk mieszkańców respondenta mieszkańców respondenta popegeerowskich w popegeerowskich w Nazwa gminy gminy wg liczba osób ze Nazwa gminy gminy wg liczba osób ze stosunku do ogółu stosunku do ogółu danych GUS środowisk danych GUS środowisk mieszkańców gminy mieszkańców gminy za rok 2014 popegeerowskich za rok 2014 popegeerowskich (w procentach) (w procentach) Płośnica 5.812 774 13,32 Budry 2.951 232 7,86 Biskupiec Morąg 24.868 3.500 14,07 (powiat 9.523 799 8,39 nowomiejski) Janowo 2.788 396 14,20 Miłakowo 5.639 500 8,87 Milejewo 3.330 500 15,02 Pozezdrze 3.328 300 9,01 Rybno 7.283 1.195 16,41 Piecki 7.755 753 9,71 Sorkwity 4.684 900 19,21 Gietrzwałd 6.485 650 10,02 Biskupiec (powiat 9.523 1.850 19,43 Dubeninki 3.062 320 10,45 nowomiejski) Prostki 7.505 1.500 19,99 Wielbark 6.579 711 10,81 Małdyty 6.409 1.308 20,41 Płoskinia 2.581 300 11,62 Janowiec 3.320 682 20,54 Kruklanki 3.154 370 11,73 Kościelny Lubomino 3.668 800 21,81 Miłomłyn 5.073 600 11,83 Susz 13.038 3.000 23,01 Kiwity 3.338 400 11,98 Sępopol 6.542 1.556 23,78 Kolno 3.292 400 12,15 Świątki 4.180 1.000 23,92 Orneta 12.397 1.660 13,39 Kolno 3.292 800 24,30 Wieliczki 3.414 500 14,65 Biała Piska 12.093 3.000 24,81 Lubomino 3.668 540 14,72 Miłki 3.844 1.000 26,01 Milejewo 3.330 500 15,02 Godkowo 3.225 867 26,88 Rybno 7.283 1.195 16,41 Elbląg 7.266 2.000 27,53 Pasłęk 19.653 3.270 16,64 Biskupiec Iłowo-Osada 7.330 2.200 30,01 (powiat 19.157 3.474 18,13 olsztyński) Dubeninki 3.062 1.000 32,66 Jeziorany 7.952 1.513 19,03 Mrągowo 7.979 2.700 33,84 Markusy 4.197 800 19,06 Gronowo Bisztynek 6.620 2.500 37,76 5.180 1.000 19,31 Elbląskie Świętajno Korsze 10.267 4.000 38,96 (powiat 4.034 800 19,83 olecki) Janowiec Pieniężno 6.543 3.000 45,85 3.320 682 20,54 Kościelny Mikołajki 8.348 4.000 47,92 Ełk 11.270 2.500 22,18 Wilczęta 3.094 1.500 48,48 Miłki 3.844 890 23,15 Bartoszyce 11.002 5.500 49,99 Purda 8.507 2.000 23,51 Rychliki 3.959 2.000 50,52 Świątki 4.180 1.000 23,92 Grunwald 5.771 3.000 51,98 Braniewo 6.216 1.500 24,13 Kozłowo 6.230 3.500 56,18 Kętrzyn 8.466 2.125 25,10 Braniewo 6.216 3.500 56,31 Stare Juchy 3.975 1.000 25,16 Dźwierzuty 6.768 4.000 59,10 Godkowo 3.225 867 26,88 Dąbrówno 4.443 3.000 67,52 Frombork 3.719 1.000 26,89 Elbląg 7.266 2.000 27,53

Działdowo 9.823 2.800 28,50

Górowo 7.036 2.100 29,85 Iławeckie Jedwabno 3.715 1.113 29,96 Banie 3.921 1.200 30,60 Mazurskie Mrągowo 7.979 2.500 31,33 Ostróda 15.899 5.000 31,45 Korsze 10.267 3.500 34,09 Zalewo 6.977 2.400 34,40 Bartoszyce 11.002 3.800 34,54 Sępopol 6.542 2.560 39,13 Wilczęta 3.094 1.250 40,40

ZAŁĄCZNIK NR 2 Wykaz nazw miejscowości poszczególnych gmin, w których jest najwięcej środowisk popegeerowskich

Lista odpowiedzi na pytanie nr 8: „Proszę podać nazwy kilku miejscowości w gminie, w których jest najwięcej środowisk popegeerowskich”. Odpowiedzi przedstawicieli władz samorządowych Odpowiedzi przedstawicieli kadry kierowniczej (n=72) OPS (n=89)

Miejscowości, w których jest największa ilość środowisk Miejscowości, w których jest największa ilość Nazwa gminy Nazwa gminy popegeerowskich w gminie środowisk popegeerowskich w gminie Banie Mazurskie, Jagoczany, Widgiry, Rapa, Banie Mazurskie x Banie Mazurskie Mieduniszki Małe i Wielkie, Grunajki, Mieczniki, Zakałcze Wielkie, Dąbrówka Polska, Kruki. Barciany x Barciany Mołtajny, Drogosze, Rodele, Aptynty Barczewo Odryty, Szynowo, Niedźwiedź, Maruny, Mrupoliny Barczewo Krupoliny, Kronówko, Szynowo, Tolko, Wojtkowo, Kosy, Kinkajmy, Łabędnik, Bezledy, Bezledy, Kinkajmy, Łabędnik Tolko, Łojdy, Bartoszyce Sędławki, Łojdy, Piersele, Markiny, Galiny, Kromarki, Bartoszyce Parkoszewo Głomno, Sokolica Drygały, Kumielsk, Sokoły Jeziorne, Kaliszki, Biała Piska Biała Piska x Komorowo, Włosty Biskupiec Biskupiec (powiat x (powiat Kojtryny, Nasy, Mojtyny, Droszewo olsztyński) olsztyński) Biskupiec Biskupiec Pomorski Łąkorek, Ostrowite, Osówko, Czachówki, Sędzice, Czachówki, Osówko, Sędzice, Szwarcenowo, (powiat (powiat Szwarcenowo Ostrowite, Łąkorek nowomiejski) nowomiejski) Sątopy-Samulewo, Pleśnik, Troksy, Janowiec, Sątopy-Samulewo, Troksy, Pleśnik, Janowiec, Bisztynek Bisztynek Łabławka, Swędrówka, Krzewina, Wojkowo, Nisko, Krzewina Małdyty Gronówko, Brzeszczyny, PGR Szyleny, Ułowo, Braniewo Gronówko, Podleśne, Brzeszczyny, Lipowina Braniewo Klejnówko, Żelazna Góra Dąbrówno Jagodziny, Wierzbica, Odmy, Bartki, Pląchawy Dąbrówno x Budry Koźlak, Dąbrówka, Wola, Ołownik, Pochwałki

Urbanowo, Kunik-Kosyń, Knopin, Barcikowo, Dobre Miasto Dobre Miasto Urbanowo, Jesionowo, Kunik, Knopin Jesionowo Dywity x Dywity Różnowo, Barkweda Wobały, Degucie, Bludzie, Przerośl Gołdapska, Degucie, Wobały, Przerośl Gołdapska, Łoje, Rogajny, Dubeninki Dubeninki Dubeninki, Żytkiejmy, Przesławki, Kociołki Kociołki, Zawiszyn Działdowo x Działdowo Ruszkowo, Myślęta, Pożary, Jankowice, Gąsiorowo Grądy, Zalesie, Małszewko, Jabłonka, Rońsk, Stankowo, Małszewko, Grądy, Zalesie, Dźwierzuty, Dźwierzuty Dźwierzuty Stankowo Grodziska, Julianowo, Popowa Wola Nowe Batorowo, Przezmark, Janów, Bielnik Drugi, Elbląg Przezmark, Batorowo, Janów, Bielnik Drugi Elbląg Lisów Straduny, Rożyńsk, Nowa Wieś Ełcka, Buniaki, Ełk x Ełk Ruska Wieś, Talusy, Chełchy, Lega, Regielnica, Szarek Chojniak, Rymki, Wityny Drewnowo, Bogdany, Narusa, Nowe Sadłuki, Bogdany, Biedkowo, Drewnowo, Nowe Sadłuki, Frombork Frombork Baranówka Baranówka, Narusa Gietrzwałd Sząbruk, Łęguty, Łajsy Gietrzwałd Łajsy, Sząbruk, Łęguty Giżycko Sterławki Srednie, Upłaty Małe, Wrony Nowe, Doba Giżycko Sterławki Średnie, Doba, Upałty Małe Grądki, Grużajny, Kwitajny Wielkie, Nawty, Podągi, Grądki, Grużajny, Podągi, Stojpy, Kwitajny Wielkie, Godkowo Godkowo Siedlisko, Stojpy Nawty, Siedlisko Galwiecie, Wronki Wielkie, Kośmidry, Rożyńsk Mały, Gołdap x Gołdap Rożyńsk Wielki, Boćwiński Młyn, Kozaki, Babki, Żelazki. Stega Mała, Dzikowo Iławeckie, Wągniki, Wągródka, Górowo Iławeckie x Górowo Iławeckie Worławki, Piasty Wielkie, Bądle, Nowa karczma, Sigjany, Czyprki, Nerwiki Grodziczno Lipowiec, Montowo, Katlewo Grodziczno Montowo, Linowiec, Katlewo Gronowo Gronowo x Fiszewo, Dworki, Jasionno, Wiktorowo Elbląskie Elbląskie Dylewo, Gierzwałd, Grunwald, Pacółtowo, Grunwald Gierzwałd, Grunwald, Mielno, Zybułtowo Grunwald Kiersztanowo Iława Szymbark Iława Szymbark

Odpowiedzi przedstawicieli władz samorządowych Odpowiedzi przedstawicieli kadry kierowniczej (n=72) OPS (n=89)

Miejscowości, w których jest największa ilość środowisk Miejscowości, w których jest największa ilość Nazwa gminy Nazwa gminy popegeerowskich w gminie środowisk popegeerowskich w gminie Iłowo-Osada Prustki, Wierzbowo, Białuty, Gajówki Iłowo-Osada Pruski, Białuty, Narzym, Wierzbowo, Gajówki Janowiec Janowiec Safronka, Kuce, Pokrzywnica Safronka, Kuce, Pokrzywnica, Wiłunie Kościelny Kościelny Jedna miejscowość popegeerowska i jedno osiedle Janowo Zachy, Komorowo Janowo popegeerowskie. Jedwabno Lipniki, Dzierzki, Witowo Jedwabno Witowo, Lipniki, Dzierzki, Burdąg Wójtówko, Potryty, Radostowo, Pierwągi, Ustnik, Jeziorany Wójtówko, Potryty, Radostowo, Ustnik, Pierwągi, Kalis Gmina Jeziorany Kalis, Modliny Jonkowo Jonkowo Jonkowo Jonkowo Wopławki, Sławkowo, Windykajmy, Parcz, Kotkowo, Kętrzyn x Kętrzyn Mażany, Jankowo, Nakomiady, Koczarki, Bałowo, Salik, Martiany, Grabno, Smokowo, Łazdoje Stary Folwark, Nowy Folwark, Kantowo, Ogrodzieniec, Nowy Folwark, Stary Folwark, Łodygowo, Kisielice Kisielice część miejscowości Łęgowo Ogrodzieniec Kiwity x Kiwity Klutajny, Maków, Klejdyty Bęsia, Ryn Reszelski, Kolno, Oterki, Górowo, Kolno Bęsia, Tejstymy, Ryn Reszelski, Kolno Kolno Tejstymy Garbno, Łankiejmy, Wandajny, Prosna, Tołkiny, Korsze Korsze Łankiejmy, Garbno, Prosna, Glitajny Warnikajmy, Płutniki, Starynia, Chmielnik Dorsze, Borkowiny, Szwałk, Drozdowo, Daniele, Kowale Oleckie Kowale Oleckie x Stacze, Mściszewo, Piastowo, Kucze, Drozdówek Gołębiewo, Wierzbowo, Lipowo, Rogóz, Dziurdziewo, Kozłowo Kozłowo Szkotowo, Lipowo, Cebulki, Kozłowo, Gołębiewo Cebulki, Januszkowo, Szkotowo Kruklanki Jasieniec, Brożówka, Żywy Kruklanki Brożowka, Żywy, Jasieniec Kurzętnik Kurzętnik, Krzemieniewo Kurzętnik Kurzętnik, Krzemieniewo Lelkowo x Lelkowo Zagaje, Wyszkowo, Głębock, Piele, Grabowiec Lidzbark Cibórz, Chełsty, Lidzbark, Wlewsk Lidzbark Cibórz, Chełsty, Wlewsk, Lidzbark - część Lubawa Grabowo Lubawa Grabowo Biała Wola, Ełdyty Wielkie, Lubomino, Zajączki, Lubomino Lubomino Biała Wola, Świękity, Ełdyty Wielkie, Karbówka, Świękity, Karbówka, Wójtowo Łukta Ramoty, Kozia Góra, Zajączkowo Łukta Zajączkowo, Ramoty, Komorowo Budwity, Kreki, Linki, Klonowy Dwór, Gumniska Małe, Małdyty Gumniska Wielkie, Surzyki Małe, Surzyki Wielkie, Małdyty x Plękity, Sasiny, Kanty, Smolno, Małdyty, Niedźwiada Markusy Markury, Żurawiec, Kępniewo, Stare Dolno Markusy Stare Dolno, Kępniewo, Markusy Woźnice, Stawek, Lelek, Grabówek, Tałty, Olszewo, Mikołajki Mikołajki x Baranowo, Śmietki, Nowe Sady Milejewo Kamiennik Wielki, Stoboje Milejewo Kamiennik Wielki, Stoboje Warkały, Pityny, Gudniki, Gilginia, Głodówko, Warkałay, Pityny, Gudniki, Gilginia, Głodówko, Miłakowo Miłakowo Boguchwały Boguchwały, Rożnowo Miłki Ruda, Staświny Osada, Konopki Nowe, Jagodne Małe Miłki Konopki Nowe, Ruda, Jagodne Małe Miłomłyn Rogowo, Zalewo Miłomłyn Rogowo, Kamieńczyk, Karnity, Bynowo Młynary Podgórze Młynary Nowe Sadłuki, Podgórze Markowo, Zawroty, Słonecznik, Bożęcin, Wenecja, Morąg Morąg Słonecznik, Wenecja, Bożęcin, Markowo Bartążek, Silin Szestno, Lembruk, Polska Wieś, boże, Małe Boże, Szestno, Lembruk, Polska Wieś, Rydwągi, Boże, Mrągowo Mrągowo Muntowo, Rydwągi, Nikutowo Małe Boże, Muntowo, Piotrówka, Nikutowo Napiwoda, Zagrzewo, Kanigowo, Orłowo, Załuski, Zagrzewo, Orłowo, Załuski, Wietrzychowo, Nidzica Nidzica Wietrzychowo, Wólka Orłowska, Żelazno, Robaczewo Robaczewo, Wólka Orłowska, Żelazno, Kanigowo Nowe Miasto Bagno, Gwieździny, Mszanowo, Nawra, Radomno, Nowe Miasto x Lubawskie Tylice Lubawskie 20 lat temu: Lesk, Giże, Skowronki, Lenarty, W miejscowościach, w których były PGR-y nie ma Dąbrowskie Osada, Imionki, Biała Olecka, Wólka skupisk środowisk popegeerowskich. Z pomocy Olecko Kijewska, Gordejki Małe, obecnie w poszczególnych Olecko korzystają nieliczne rodziny. 1-2 w poszczególnych miejscowościach 1-2 rodziny korzystają z pomocy miejscowościach. społecznej Sitno, Nadrowo, Łutynówko, Łutynowo, Ameryka, Olsztynek x Olsztynek Waplewo Smykowo, Smykówko, Nastajki, Szyldak, Ostrowin, Ostróda Smykówko, Kraplewo, Bałcyny, Szyldak, Morwiny Ostróda Morliny, Pancerzyn, Kraplewo, Durąg, Lipowo, Bałcyny, Wałdowo, Ryńskie, Klonowo Wola Lipecka, Dąbrówka, Karbowo, Krosno, Orneta x Orneta Wojciechowo, Biały Dwór, Karkajmy, Klusajny,

Odpowiedzi przedstawicieli władz samorządowych Odpowiedzi przedstawicieli kadry kierowniczej (n=72) OPS (n=89)

Miejscowości, w których jest największa ilość środowisk Miejscowości, w których jest największa ilość Nazwa gminy Nazwa gminy popegeerowskich w gminie środowisk popegeerowskich w gminie Miłkowo. Cierzpięty, Odoje, Szwejkówko, Ogródek, Suchy Róg, Orzysz x Orzysz Wężewo Drulity, Dargowo, Piniewo, Kwitajny, Surowo, Czarna Pasłęk x Pasłęk Góra, Robity, Nowe Kusy, Rzeczna, Gołąbki, Wakarowo Pasym x Pasym Otole, ul. Kiepunki w Pasymiu Piecki Krzywy Róg, Rutkowo, Czaszkowo Piecki Krzywy Róg, Rutkowo, Machary, Czaszkowo Pieniężno Łoźnik, Sawity, Piotrowiec, Białczyn, Kierpajny Wielkie Pieniężno x Rakowo, Borki, Kałęczyn, Turowo Duże, Liski, Kociołek Pisz Pisz x Szlachecki, Kocioł, Karpa Płoskinia x Płoskinia Pierzchały, Jarzębiec, Wys.Braniewska, Stygajny Płośnica Rutkowice, Mała Turza, Mały Łęck Płośnica Rutkowice, Turza Mała, Mały Łęck Pozezdrze Pozezdrze, Radziszewo, Okowizna Pozezdrze Pozezdrze, Radziszewo, Okowizna Bobry, Borki, Dybówko, Glinki, Katarzynowo, Kobylin, Prostki Kobylinek, Kosinowo, Miechowo, Zawady Tworki, Prostki Katarzynowo, Borki, Glinki, Kobylin częściowo Wiśniowo Ełckie, Rożyńsk Wielki Klewki, Prejłowo, Patryki, Klebark Wielki, Klebark Purda x Purda Mały, Stary Olsztyn, Trękusek Reszel Czarnowiec, Wólka Pilecka Reszel Czarnowiec Rozogi Klon, Orzeszki, Radostowo Rozogi Orzeszki Tuczki, Żabiny, Szczupliny, Rapaty, Koszelewy, Tuczki, Żabiny, Szczupliny, Rapaty, Koszelewy, Rybno Rybno Koszelewki Koszelewki Powodowo, Wysoka, Topolno, Protowo, Krupin, Rejsyty, Barzyna, Protowo, Powodowo, Krupin, Rychliki Gołutowo, Rejsyty, Dymnik, Kiersity, Barzyna, Sójki, Rychliki Wysoka Dziśnity, Liszki, Budki Ryn Monetki, Ławki, Głąbowo, Canki Ryn Monetki, Głąbowo, Canki, Ławki Stopki Osada, Dzietrzychowo, Judyty, Gierkiny, Dzietrzychowo,Liski,Judyty,Stopki,Gierkiny,Gaj,Doma Sępopol Sępopol Langanki, Przewarszyty, Pasławki rady,Przewarszyty,Miedna. Sorkwity Sorkwity, Rybno, Janiszewo, Kozłowo Sorkwity x Srokowo x Srokowo Kałki, Brzeźnica, Solanka, Kąty Stawiguda x Stawiguda Gągławki Gmina Stare Gmina Stare Grabnik Osada, Skomack Wielki Osada, Rogalik, x Juchy Juchy Ostrów, Stare Juchy Kamieniec, Bałoszyce, Ulnowo, Nipkowie, Januszewo, Bałoszyce, Januszewo, Kamieniec, Nipkowie, Susz Susz Falknowo, Rudniki, Lubnowy Wielkie Ulnowo Brzydowo, Konradowo, Komalwy, Drzazgi, Kwiecewo, Brzydowo, Konradowo, Komalwy, drzazgi, Kwiecewo, Świątki Świątki Garzewo Garzewo Świętajno Świętajno Dunajek, Pietrasze, Kukówko, Niemsty, Cichy, Świętajno, Chełchy, Kukówko, Połom, Dunajec, Cichy (powiat olecki) (powiat olecki) Chełchy, Jurkowo, Świętajno. Świętajno Świętajno (powiat brak obszarów popegeerowskich (powiat brak obszarów popegeerowskich szczycieński) szczycieński) Tolkmicko Pagórki, Kadyny, Wodynia Tolkmicko Pagórki, Wodynia, Kadyny Maćki, Klimki, Dąbrówka, Mała, Kamionek Wielki, Sztynort Mały, Pniewo, Stawiska, Dąbrówka Mała, Węgorzewo Węgorzewo Pasternak, Pniewo Kamionek Wielki, Łęgwarowo, Łabapa Wielbark Stachy, Baranowo, Wyżegi, Wesołówko Wielbark Wesołowo, Baranowo, Stachy, Wyżegi Wieliczki Wieliczki, Nory, Gąsiorówko Wieliczki Gąsiorówko, Nory, Nowy Młyn Słobity, Góry, Karwiny, Gładysze, Tatarki, Jankówko, Słobity, Gładysze, Karwiny, Góry, Jankówko, Spędy, Wilczęta Wilczęta Spędy Tatarki Berkowo, Biała Giżycka, Pańska Wola, Pamry, Berkowo, Biała Giżycka, Pańska Wola, Pamry, Gebałki, Wydminy Wydminy Gebałki, Gawliki Małe, Gródkowo, Łękuk Mały, Gawliki Małe, Gródkowo, Łękuk Mały, Rostki, Dudka Rostki, Dudka Jaśkowo, Girgajny, Bądki, Rąbity, Dajny, Międzychód, Zalewo x Zalewo Gubławki, Wieprz x-oznacza, iż przedstawiciel danej gminy nie brał udziału w badaniu lub nie udzielił odpowiedzi na pytanie

2. Czy na terenie gminy znajdowała się przed rokiem 1989 miejscowość/ osiedle/skupisko domów, których mieszkańcy byli zatrudnieni w PGR ZAŁĄCZNIK NR 3 Kwestionariusz ankiety z znajdującym się w sąsiedniej gminie?60 burmistrzami/wójtami  Tak  Nie Dzień dobry,  Nie wiem Regionalne Obserwatorium Terytorialne – Obserwatorium Polityki Społecznej funkcjonujące w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Urzędu 3. Czy na terenie gminy są nieruchomości (np. obiekty, ziemia) zarządzane Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie realizuje przez Agencję Nieruchomości Rolnych, które mogłyby być w przyszłości badanie pt. „Diagnoza wybranych aspektów warunków życia środowisk przejęte przez gminę w celu przeznaczenia ich na cele społeczne? popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim”. Badanie ma na celu zobrazowanie problemów środowisk popegeerowskich  Tak w gminie oraz przynieść szanse na aktywizację tych środowisk z  Nie (proszę przejść do pytania nr 5) wykorzystaniem środków finansowych oraz działań zawartych w  Trudno powiedzieć/nie wiem (proszę przejść do pytania nr 5) Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Warmińsko- Mazurskiego na lata 2014-2020 (RPO WiM 2014-2020). 4. W jaki sposób w Pani/Pana opinii gmina mogłaby zagospodarować te Dzięki niniejszemu badaniu możliwa będzie również ocena kapitału nieruchomości (np. obiekty, ziemię), tak aby przynosiły one korzyść społecznego środowisk popegeerowskich, który w przyszłości należałoby lokalnej społeczności? Proszę opisać pomysł. wzmocnić dla poprawy warunków ich życia. Z uwagi na Pani/Pana doświadczenie samorządowe związane z działaniami na ………………………………………………………………………………………… rzecz lokalnej społeczności oraz znajomość środowisk z Pani/Pana gminy, ………………………………………………………………………………………… zwracamy się z prośbą o wzięcie udziału w krótkiej ankiecie. Badanie zajmie nie ………………………………………………………………………………………… więcej niż 15-20 minut. Badanie nie jest anonimowe a Pani/Pana odpowiedzi ………………………………………………………………………………………… zostaną ujęte w zbiorczych statystykach i tabelach, z uwzględnieniem nazwy 5. Czy na terenie gminy są mieszkańcy: gminy. Pani/Pana opinia będzie stanowiła istotny wkład w ocenę sytuacji  Tylko środowisk popegeerowskich (proszę wypełnić tylko kolumnę A badanych obszarów poniższej tabeli) w województwie warmińsko-mazurskim i pomoże lepiej dobrać rodzaj oraz wielkość wsparcia do potrzeb mieszkańców obszarów popegeerowskich.  Środowisk popegeerowskich i nienależący do środowisk popegeerowskich (proszę wypełnić kolumnę A i B poniższej tabeli) 1. Czy na terenie gminy znajdują się tereny, na których przed rokiem 1989  Tylko nienależący do środowisk popegeerowskich (proszę wypełnić tylko miały swoją siedzibę Państwowe Gospodarstwa Rolne? kolumnę B poniższej tabeli)

 Tak  Nie 60 Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego przed 1989 rokiem na niemal 100% terenów wiejskich PGR był pracodawcą dla dużej części mieszkańców wsi, w wielu przypadkach miał swoją siedzibę nie na terenie gminy zamieszkiwanej przez pracowników ale na terenie sąsiednich gmin. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 104

6. Proszę ocenić następujące aspekty życia ludności na obszarach Kolumna A Kolumna B wiejskich Ocena poszczególnych Ocena poszczególnych w gminie, posługując się skalą od 1 do 5, gdzie aspektów życia aspektów życia - 1 oznacza „zdecydowanie źle”, mieszkańców gminy mieszkańców gminy - 3 „przeciętnie, ani źle, ani dobrze”, Aspekt życia ludności NALEŻĄCYCH do NIENALEŻĄCYCH do - 5 „zdecydowanie dobrze”. środowisk środowisk Proszę wstawić X w wybrane pole. popegeerowskich popegeerowskich 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Kolumna A Kolumna B Stan infrastruktury

Ocena poszczególnych Ocena poszczególnych drogowej aspektów życia aspektów życia mieszkańców gminy mieszkańców gminy 7. Proszę ocenić (w przybliżeniu) liczbę mieszkańców gminy, których Aspekt życia ludności NALEŻĄCYCH do NIENALEŻĄCYCH do można zaliczyć do środowisk popegeerowskich (tj. byli pracownicy, a środowisk środowisk także ich dzieci lub wnuki, o których można powiedzieć, że są to popegeerowskich popegeerowskich środowiska, w których widoczne są skutki likwidacji PGR). 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Liczba osób w przybliżeniu: ……………………………... Warunki mieszkaniowe Jeśli nie ma takich mieszkańców, proszę przejść do pytania nr 22.

Sytuacja finansowa 8. Proszę podać nazwy kilku miejscowości w gminie, w których jest rodzin najwięcej środowisk popegeerowskich. Sytuacja ludności na

rynku pracy ………………………………………………………………………………………….. Poczucie ………………………………………………………………………………………… bezpieczeństwa w ………………………………………………………………………………………… miejscu zamieszkania 9. Czy dostrzega Pani/Pan istnienie problemów społecznych w gminie, Dostęp do Internetu wynikających Dostęp do opieki

zdrowotnej z tego, iż na jej terenie są środowiska popegeerowskie? Dostęp do komunikacji  Tak, jakie?

publicznej …………………………………………………………………………………………… Dostęp do kultury ……………………………………………………………………………………………

i wypoczynku …………………………………………………………………………………………… Dostęp do szkół i ……………………………………………………………………………………………

przedszkoli  Nie (proszę przejść do pytania nr 11) Dostęp do  Trudno powiedzieć/nie wiem (proszę przejść do pytania nr 11)

infrastruktury sportowej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 105

10. Czy dostrzega Pani/Pan zjawisko dziedziczenia problemów społecznych przedszkola  tak  tak, ale nie wszędzie  nie na obszarach popegeerowskich gminy przez kolejne pokolenia? żłobka  tak  tak, ale nie wszędzie  nie

 Tak 13. Jak wg. Pani/Pana mieszkańcy środowisk popegeerowskich w Pani/Pana  Nie gminie najczęściej spędzają swój czas wolny? (proszę wymienić do 5  Trudno powiedzieć/nie wiem przykładów)

11. Jakie mogłaby/mógłby Pani/Pan wymienić zasoby/mocne strony  ………………………………………………………………………………………… środowisk popegeerowskich znajdujących się w gminie (ocena kapitału  ………………………………………………………………………………………… społecznego)?  …………………………………………………………………………………………  …………………………………………………………………………………………  dobre relacje pomiędzy mieszkańcami  …………………………………………………………………………………………  istnienie osoby, która mogłaby zostać lokalnym liderem 14. Czy w gminie istnieje transport publiczny, który pozwala na swobodne  duża ilość osób młodych, które można byłoby zaangażować w działania podróżowanie mieszkańców do sąsiednich miejscowości/gmin? aktywizujące  istnienie aktywnych grup nieformalnych wśród mieszkańców  Tak (proszę przejść do pytania nr 16)  chęć społeczności do działania i zmian w swoim otoczeniu  Nie  niewykorzystane zasoby lokalowe, które można byłoby zagospodarować  walory turystyczne, tj. tereny leśne, rzeki, jeziora 15. Jakie realne rozwiązania można byłoby wdrożyć, aby rozwiązać problem  położenie na tym terenie gospodarstwa agroturystycznego swobodnego transportu publicznego, który pozwoliłby na swobodne  inne, jakie? …………………………………………………………………………. podróżowanie mieszkańców do sąsiednich miejscowości? Proszę opisać.  inne, jakie? ………………………………………………………………………….  brak odpowiedzi …………………………………………………………………………………………… 12. Czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich gminy mają łatwy dostęp …………………………………………………………………………………………… do: …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… boiska sportowego  tak  tak, ale nie wszędzie  nie ……………………………………………………………………………..….………… krytej sali sportowej  tak  tak, ale nie wszędzie  nie 16. Czy w gminie realizowane są/były działania aktywizacyjne i wspierające, świetlicy wiejskiej  tak  tak, ale nie wszędzie  nie podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich? wspólnego pomieszczenia, gdzie mogliby się razem  tak  tak, ale nie wszędzie  nie spotykać  Tak, jakie/w jakim okresie? …………………………………………………………………………………………… placu zabaw dla dzieci tak tak, ale nie wszędzie nie    …………………………………………………………………………………………… sklepu spożywczego  tak  tak, ale nie wszędzie  nie …………………………………………………………………………………………… biblioteki/czytelni  tak  tak, ale nie wszędzie  nie …………………………………………………………………………………………… transportu publicznego  tak  tak, ale nie wszędzie  nie ………………………………………………………………………………..….……… Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 106

 Nie ……………………………………………………………………………………………  Trudno powiedzieć/nie wiem …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… 17. Czy w gminie realizowane są/były działania na rzecz środowisk …………………………………………………………………………………………… popegeerowskich finansowane z programów PROW lub POKL?  Nie  Tak, jakie/w jakim okresie?  Trudno powiedzieć/nie wiem …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… 21. Jakie (nowe) działania aktywizujące i wspierające można byłoby podjąć …………………………………………………………………………………………… z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy …………………………………………………………………………………………… warunków ich życia?  Nie (proszę przejść do pytania nr 19)  Trudno powiedzieć/nie wiem (proszę przejść do pytania nr 18) …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… 18. Jakie efekty/zmiany zauważył/-a Pani/Pan dzięki realizowanym …………………………………………………………………………………………… działaniom aktywizacyjnym i wspierającym, podejmowanym konkretnie z …………………………………………………………………………………………… myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich? ……………………………………………………………………………..…...………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… 22. Dane dotyczące badanej gminy:

19. Jak określiłby/ałaby Pani/Pan spodziewany kierunek zmian warunków Liczba mieszkańców życia ludności na obszarach popegeerowskich gminy w ciągu Typ gminy: Nazwa gminy najbliższych kilku lat? gminy ogółem  wiejska  Poprawią się  miejsko-wiejska …….……………………….. ……………………………..  Pozostaną bez zmian  Pogorszą się

 Trudno powiedzieć/nie wiem

Dziękujemy za udział w badaniu! 20. Czy zna Pani/Pan przykłady dobrych praktyk/rozwiązań (z innej Wyniki zostaną zaprezentowane na stronie internetowej Samorządu miejscowości lub gminy/z literatury) realizowanych na rzecz osób ze Województwa www.warmia.mazury.pl środowisk popegeerowskich?

 Tak, jakie? Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 107

Miejsce na notatki ……………………………………………………………………………..….………… ……………………………………………………………………………..….………… ……………………………………………………………………………..….………… ……………………………………………………………………………..….………… ……………………………………………………………………………..….………… ……………………………………………………………………………..….…………. ……………………………………………………………………………..….………… ……………………………………………………………………………..….…………

2. Czy na terenie gminy znajdowała się przed rokiem 1989 miejscowość/ ZAŁĄCZNIK NR 4 Kwestionariusz ankiety z osiedle/skupisko domów, których mieszkańcy byli zatrudnieni w PGR dyrektorami/kierownikami OPS znajdującym się w sąsiedniej gminie?61

(Ankieta do wypełnienia na stronie internetowej:  Tak www.badanierops.warmia.mazury.pl. Proszę o wejście na niniejszą stronę  Nie internetową i wybranie ankiety o nazwie „Środowiska popegeerowskie”)  Nie wiem

Dzień dobry, 3. Czy na terenie gminy są nieruchomości (np. obiekty, ziemia) zarządzane Regionalne Obserwatorium Terytorialne – Obserwatorium Polityki Społecznej przez Agencję Nieruchomości Rolnych, które mogłyby być w przyszłości funkcjonujące w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Urzędu przejęte przez gminę w celu przeznaczenia ich na cele społeczne? Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie realizuje badanie pt. „Diagnoza wybranych aspektów warunków życia środowisk  Tak popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim”.  Nie (proszę przejść do pytania nr 5) Badanie ma na celu zobrazowanie problemów środowisk popegeerowskich  Trudno powiedzieć/nie wiem (proszę przejść do pytania nr 5) w gminie oraz przynieść szanse na aktywizację tych środowisk z wykorzystaniem środków finansowych oraz działań zawartych w 4. W jaki sposób w Pani/Pana opinii gmina mogłaby zagospodarować te Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Warmińsko- nieruchomości (np. obiekty, ziemię), tak aby przynosiły one korzyść Mazurskiego na lata 2014-2020 (RPO WiM 2014-2020). lokalnej społeczności? Proszę opisać pomysł. Dzięki niniejszemu badaniu możliwa będzie również ocena kapitału społecznego środowisk popegeerowskich, który w przyszłości należałoby …………………………………………………………………………………………… wzmocnić dla poprawy warunków ich życia. …………………………………………………………………………………………… Z uwagi na Pani/Pana doświadczenie zawodowe w obszarze pomocy społecznej …………………………………………………………………………………………… oraz znajomość lokalnych środowisk z Pani/Pana gminy, zwracamy się z prośbą …………………………………………………………………………………………… o wzięcie udziału w krótkiej ankiecie. Badanie zajmie nie więcej niż 15-20 minut. Badanie nie jest anonimowe 5. Czy na terenie gminy są mieszkańcy: a Pani/Pana odpowiedzi zostaną ujęte w zbiorczych statystykach i tabelach, z uwzględnieniem nazwy gminy.  Tylko środowisk popegeerowskich (proszę wypełnić tylko kolumnę A Pani/Pana opinia będzie stanowiła istotny wkład w ocenę sytuacji poniższej tabeli) badanych obszarów  Środowisk popegeerowskich i nienależący do środowisk popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim i pomoże lepiej dobrać rodzaj oraz (proszę wypełnić kolumnę A i B poniższej tabeli) wielkość wsparcia do potrzeb mieszkańców obszarów popegeerowskich.  Tylko nienależący do środowisk popegeerowskich (proszę wypełnić tylko kolumnę B poniższej tabeli) 1. Czy na terenie gminy znajdują się tereny, na których przed rokiem 1989 miały swoją siedzibę Państwowe Gospodarstwa Rolne?

 Tak 61  Nie Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego przed 1989 rokiem na niemal 100% terenów wiejskich PGR był pracodawcą dla dużej części mieszkańców wsi, w wielu przypadkach miał swoją siedzibę nie na terenie gminy zamieszkiwanej przez pracowników ale na terenie sąsiednich gmin. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 109

Kolumna A Kolumna B

6. Proszę ocenić następujące aspekty życia ludności na obszarach Ocena poszczególnych Ocena poszczególnych wiejskich aspektów życia aspektów życia w gminie, posługując się skalą od 1 do 5, gdzie mieszkańców gminy mieszkańców gminy Aspekt życia ludności NALEŻĄCYCH do NIENALEŻĄCYCH do - 1 oznacza „zdecydowanie źle”, środowisk środowisk - 3 „przeciętnie, ani źle, ani dobrze”, popegeerowskich popegeerowskich - 5 „zdecydowanie dobrze”. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Proszę wstawić X w wybrane pole. Dostęp do

infrastruktury sportowej Kolumna A Kolumna B Stan infrastruktury

Ocena poszczególnych Ocena poszczególnych drogowej aspektów życia aspektów życia mieszkańców gminy mieszkańców gminy 7. Proszę ocenić (w przybliżeniu) liczbę mieszkańców gminy, których Aspekt życia ludności NALEŻĄCYCH do NIENALEŻĄCYCH do można zaliczyć do środowisk popegeerowskich (tj. byli pracownicy, a środowisk środowisk także ich dzieci lub wnuki, o których można powiedzieć, że są to popegeerowskich popegeerowskich środowiska, w których widoczne są skutki likwidacji PGR). 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Liczba osób w przybliżeniu: ………………………. Warunki mieszkaniowe Jeśli nie ma takich mieszkańców, proszę przejść do pytania nr 19.

Sytuacja finansowa 8. Proszę podać nazwy kilku miejscowości w gminie, w których jest rodzin najwięcej środowisk popegeerowskich. Sytuacja ludności na

rynku pracy …………………………………………………………………………………………… Poczucie …………………………………………………………………………………………… bezpieczeństwa w …………………………………………………………………………………………… miejscu zamieszkania 9. Czy dostrzega Pani/Pan istnienie problemów społecznych w gminie, Dostęp do Internetu wynikających Dostęp do opieki z tego, iż na jej terenie są środowiska popegeerowskie?

zdrowotnej Dostęp do komunikacji  Tak, jakie?

przedszkoli  Nie (proszę przejść do pytania nr 11) Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 110

 Trudno powiedzieć/nie wiem (proszę przejść do pytania nr 11) żłobka  tak  tak, ale nie wszędzie  nie 13. Jak wg. Pani/Pana mieszkańcy środowisk popegeerowskich w gminie 10. Czy dostrzega Pani/Pan zjawisko dziedziczenia problemów społecznych najczęściej spędzają swój czas wolny? (proszę wymienić do 5 na obszarach popegeerowskich przez kolejne pokolenia? przykładów)

 Tak  ………………………………………………………………………......  Nie  ………………………………………………………………………......  Trudno powiedzieć/nie wiem  ………………………………………………………………………......  ………………………………………………………………………...... 11. Jakie mogłaby/mógłby Pani/Pan wymienić zasoby/mocne strony  ………………………………………………………………………...... środowisk popegeerowskich znajdujących się w gminie (ocena kapitału społecznego)? 14. Czy Pani/Pana ośrodek realizuje/realizował działania aktywizacyjne i wspierające, podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących  dobre relacje pomiędzy mieszkańcami ze środowisk popegeerowskich?  istnienie osoby, która mogłaby zostać lokalnym liderem  duża ilość osób młodych, które można byłoby zaangażować w działania  Tak, jakie/w jakim okresie? aktywizujące ……………………………………………………………………………………………  istnienie aktywnych grup nieformalnych wśród mieszkańców ……………………………………………………………………………………………  chęć społeczności do działania i zmian w swoim otoczeniu ……………………………………………………………………………………………  niewykorzystane zasoby lokalowe, które można byłoby zagospodarować  Nie (proszę przejść do pytania nr 16)  walory turystyczne, tj. tereny leśne, rzeki, jeziora  Trudno powiedzieć/nie wiem (proszę przejść do pytania nr 16)  położenie na tym terenie gospodarstwa agroturystycznego  inne, jakie? …………………………………………………………………………. 15. Jakie efekty/zmiany zauważył/-a Pani/Pan dzięki realizowanym  inne, jakie? …………………………………………………………………………. działaniom aktywizującym i wspierającym, podejmowanym konkretnie z  brak odpowiedzi myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?

12. Czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich w gminie mają łatwy ………………………………………………………………………………………… dostęp do: ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… boiska sportowego  tak  tak, ale nie wszędzie  nie ………………………………………………………………………………………… krytej sali sportowej  tak  tak, ale nie wszędzie  nie ………………………………………………………………………………………… świetlicy wiejskiej  tak  tak, ale nie wszędzie  nie wspólnego pomieszczenia, 16. Jak określiłby/ałaby Pani/Pan spodziewany kierunek zmian warunków gdzie mogliby się razem  tak  tak, ale nie wszędzie  nie życia ludności na obszarach popegeerowskich gminy w ciągu spotykać najbliższych kilku lat? placu zabaw dla dzieci  tak  tak, ale nie wszędzie  nie sklepu spożywczego  tak  tak, ale nie wszędzie  nie  Poprawią się biblioteki/czytelni  tak  tak, ale nie wszędzie  nie  Pozostaną bez zmian transportu publicznego  tak  tak, ale nie wszędzie  nie  Pogorszą się  Trudno powiedzieć/nie wiem przedszkola  tak  tak, ale nie wszędzie  nie Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej T: +48 89 512 55 00 Certyfikat Systemu 10-447 Olsztyn F: +48 89 512 55 09 Zarządzania Jakością ul. Głowackiego 17 E: [email protected] ISO 9001:2008 W: www.warmia.mazury.pl Nr 388/2006 111

17. Czy zna Pani/Pan przykłady dobrych praktyk/rozwiązań (z innej miejscowości lub gminy/z literatury) realizowanych na rzecz osób ze Ankieta do wypełnienia na stronie internetowej: środowisk popegeerowskich? www.badanierops.warmia.mazury.pl. Proszę o wejście na niniejszą  Tak, jakie? stronę internetową i wybranie ankiety o nazwie „Środowiska …………………………………………………………………………………………… popegeerowskie” …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………  Nie  Trudno powiedzieć/nie wiem

18. Jakie (nowe) działania aktywizujące i wspierające mógłby zacząć realizować Pani/Pana ośrodek z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie, na rzecz poprawy warunków ich życia?

…………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………

19. Dane dotyczące badanej gminy:

Liczba mieszkańców Typ gminy: Nazwa gminy gminy ogółem  wiejska  miejsko-wiejska …………………………….. …………………………..

Dziękujemy za udział w badaniu! Wyniki zostaną zaprezentowane na stronie internetowej Samorządu Województwa www.warmia.mazury.pl

ZAŁĄCZNIK NR 5 Scenariusz indywidualnego wywiadu pogłębionego z wójtami/burmistrzami

1. Na początku proszę o opisanie/przybliżenie ogólnej charakterystyki terenów popegeerowskich w Pani/Pana gminie (proszę o ogólną odpowiedź własnymi słowami): a) jak postrzegane są środowiska popegeerowskie przez innych mieszkańców gminy? b) czym rożni się sytuacja mieszkańców obszarów peerowskich od innych mieszkańców gminy (co ich wyróżnia)? c) jaki procent powierzchni zajmują te tereny?

2. Proszę o opisanie terenów popegeerowskich pod względem infrastruktury: a) jakie typy budynków występują na terenach popegeerowskich? b) czy na tych trenach jest jakaś infrastruktura społeczna typu place zabaw, ośrodki kultury, szkoła itp.? c) jak wygląda dostęp do transportu publicznego/prywatnego na tych terenach?

3. Proszę o opisanie struktury społeczno-zawodowej środowisk popegeerowskich: a) w jakim wieku są osoby zamieszkujące obszary popegeerowskie?/ osoby, w jakim wieku przeważają wśród ludności zamieszkującej tereny popegeerowskie? b) jakie typy rodzin dominują? c) gdzie dojeżdżają do pracy mieszkańcy tych terenów? czy osoby aktywne zawodowo pracują w miejscu zamieszkania czy dojeżdżają do pracy? d) jak spędzają czas wolny mieszkańcy tych terenów?

4. Kolejne pytanie dotyczy problemów środowisk pepeerowskich: a) Jakie problemy społeczne dotyczące środowisk popegeerowskich należałoby rozwiązać w pierwszej kolejności? b) W jaki sposób? (proszę o podanie propozycji rozwiązań problemów, które mogłyby zostać wdrożone w Pani/Pana gminie).

5. Teraz chciałabym/chciałbym spytać o Pani/Pana opinię dotycząca możliwości aktywizacji społeczno-zawodowej środowisk popegeerowskich: a) Czy Pani/Pana zdaniem środowiska popegeerowskie (tj. mieszkańcy) mają jakieś mocne strony i zasoby, które można wykorzystać mając na celu aktywizację społeczno-zawodową mieszkańców? Jeśli tak to jakie? (np. lokalny lider; chęć mieszkańców do realizacji wspólnych działań; aktywność niektórych grup wiekowych, aktywny GOK)

6. Czy na terenach popegeerowskich znajdują się jakieś nieruchomości (obiekty, ziemia), które mogłyby zostać zagospodarowane na cele społeczne i mogłyby służyć społecznościom zamieszkującym obszary popegeerowskie, o których rozmawiamy?

7. Na zakończenie chciałabym/chciałbym zapytać, jaki problem społeczny/zagadnienie związane z Pani/Pana gminą mogłoby zostać przebadane, a jego wyniki zostać wykorzystane do projektowania działań na rzecz lokalnych społeczności? (np. w obecnym okresie programowania)

Zakończenie 1. Zapytanie respondenta o kwestie nieporuszone w rozmowie: Czy chce Pani/Pan dodać coś, co nie zostało poruszone w rozmowie a wydaje się ważne? 2. Podziękowanie za udział w badaniu. 3. Poinformowanie o dalszych pracach związanych z badaniem (opracowanie raportu, upowszechnianie wyników badania, zamieszczenie raportu na stronie internetowej www.portal.warmia.mazury.pl).

BIBLIOGRAFIA

1. Analiza sytuacji na rynku pracy w Województwie Warmińsko-Mazurskim w 2014 roku. WUP Olsztyn. 2. Bański J., Typy ludnościowych obszarów problemowych [w:] Problemy społeczne wsi, J. Bański, E. Rydz (red.), Wyd. PTG PAN, Warszawa 2002. 3. Borawska M., Brodziński Z. (red.), Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim, Wyd. Centrum Rozwoju Obszarów Wiejskich UWM w Olsztynie, Olsztyn 2014. 4. Borawska M., Brodziński Z. (red.), Stan obecny i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim do 2020 roku, Olsztyn 2014, Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2012. 5. Budownictwo mieszkaniowe w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 r., Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015. 6. Domańska L., Deprywacja potrzeb byłych pracowników państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej, Toruń 2003. 7. Działalność instytucji kultury w Polsce w 2013 roku, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Krakowie, Warszawa 2014. 8. Flick U., Projektowanie badania jakościowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. 9. Gucwa-Leśny E., Zmiany poziomu życia i ich społeczne uwarunkowania, [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, M. Marody (red.), Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2002. 10. Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 11. Kubikowska A., Słownik socjologii i nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 12. Kvale S., Prowadzenie wywiadów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. 13. Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015 14. Niedzielski E., Marginalizacja środowisk popegeerowskich – przejściowe zjawisko czy trwały proces?, [w:] Środowiska popegeerowskie – diagnoza stanu, E. Niedzielski, R. Kisiel (red.), Wyd. UWM, Olsztyn 2001. 15. Obszary wiejskie Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa, Olsztyn 2015. 16. Ocena zasobów pomocy społecznej na rok 2014 dla województwa warmińsko-mazurskiego, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2015, www.warmia.mazury.pl [dostęp: 30.09.2015 r.] 17. Raport okresowy nr V z realizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego Stan na koniec 2004 r., Olsztyn 2006 www.strategia2025.warmia.mazury.pl, [dostęp: 30.09.2015 r.]. 18. Rocznik statystyczny województwa warmińsko-mazurskiego 2014, GUS Olsztyn. 19. Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym. Raport podsumowujący. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa 2012, www.ksow.pl [dostęp: 30.09.2015 r.]. 20. Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 r., Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2015. 21. Warunki życia rodzin w Polsce, GUS, Warszawa 2014. 22. Wiśniewski Z, Wojdyło-Preisner M. (red.) Diagnozowanie stopnia zagrożenia długotrwałym bezrobociem. Teoria i praktyka. Poradnik profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2014. 23. Zajda K. Nowe formy kapitału społecznego wsi. Studium przypadku lokalnych grup działania z województwa łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011.

SPIS TABEL, MAP, RYSUNKÓW I WYKRESÓW

SPIS TABEL Tabela nr 1. Struktura badanej populacji, struktura badanej próby i uzyskany poziom zwrotów ...... 11 Tabela nr 2. Powierzchnia i ludność terenów wiejskich oraz liczba miejscowości wiejskich w Polsce i w województwie warmińsko-mazurskim (stan na dzień 1.01.2015 r.) ...... 14 Tabela nr 3. Liczba gmin mających tereny wiejskie według powierzchni w województwie warmińsko- mazurskim (stan na dzień 1.01.2015 r.) ...... 15 Tabela nr 4. Liczba gmin mających tereny wiejskie według gęstości zaludnienia w województwie warmińsko-mazurskim (stan na dzień 1.01.2015 r.) ...... 17 Tabela nr 5. Współczynnik feminizacji oraz liczba kobiet i mężczyzn w Polsce i w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku ...... 19 Tabela nr 6. Liczba mieszkań socjalnych w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2011-2013 ...... 31 Tabela nr 7. Poziom wykształcenia ludności województwa warmińsko-mazurskiego w 2014 roku ze względu na miejsce zamieszkania oraz płeć ...... 34 Tabela nr 8. Liczba domów i ośrodków kultury, klubów i świetlic oraz zorganizowanych imprez w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku ...... 36 Tabela nr 9. Liczba klubów sportowych oraz ich członków w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku ...... 36 Tabela nr 10. Liczba bibliotek oraz filii bibliotecznych w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku ...... 36 Tabela nr 11. Ocena aspektów życia mieszkańców należących i nienależących do środowisk popegeerowskich w ocenie przedstawicieli władz samorządowych (n=72) ...... 49 Tabela nr 12. Ocena aspektów życia mieszkańców należących i nienależących do środowisk popegeerowskich w ocenie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=89) ...... 50 Tabela nr 13. Problemy społeczne występujące w gminach, wynikające z obecności na ich terenie środowisk popegeerowskich w opinii przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=89) ...... 59 Tabela nr 14. Problemy społeczne występujące w gminach, wynikające z obecności na ich terenie środowisk popegeerowskich w opinii przedstawicieli władz samorządowych (n=72) ...... 60 Tabela nr 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jakie efekty/zmiany zauważył/-a Pani/Pan dzięki realizowanym działaniom aktywizującym i wspierającym podejmowanym konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” w opinii przedstawicieli władz samorządowych (n=50) ...... 72 Tabela nr 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jakie efekty/zmiany zauważył/-a Pani/Pan dzięki realizowanym działaniom aktywizującym i wspierającym podejmowanym konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” w opinii przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=49) ...... 73 Tabela nr 17. Zestawienie odpowiedzi na pytanie otwarte: Jakie (nowe) działania aktywizacyjne i wspierające mógłby zacząć realizować Pani/Pana ośrodek z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy warunków ich życia? (n=89) ...... 80 Tabela nr 18. Zestawienie odpowiedzi na pytanie otwarte: Jakie (nowe) działania aktywizacyjne i wspierające możne byłoby podjąć z mieszkańcami środowisk popegeerowskich w gminie na rzecz poprawy warunków ich życia? (n=73) ...... 82

SPIS MAP Mapa nr 1. Charakterystyka badanej próby – wójtowie/burmistrzowie gmin wiejskich i miejsko-wiejskie biorący udział w badaniu (N=73) ...... 12

Mapa nr 2. Charakterystyka badanej próby – gminy wiejskie i miejsko-wiejskie w których znajduje się OPS biorący udział w badaniu (N=90)...... 12 Mapa nr 3. Charakterystyka badanej próby – gminy wiejskie i miejsko-wiejskie, których wójtowie/burmistrzowie wzięli udział w indywidualnych wywiadach pogłębionych (N=5)...... 13 Mapa nr 4. Udział procentowy PGR-ów ogółem w powierzchni powiatów...... 16 Mapa nr 5. Wskaźnik obciążenia demograficznego w 2014 r. (liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w gminach w 2014 r.) ...... 23 Mapa nr 6. Zmiana liczby ludności w gminach oraz miastach na prawach powiatu w województwie warmińsko-mazurskim między rokiem 2004, a 2014 ...... 24 Mapa nr 7. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2013 r...... 35 Mapa nr 8. Występowanie obszarów popegeerowskich w województwie warmińsko-mazurskim w opinii przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz ośrodków pomocy społecznej...... 40 Mapa nr 9. Gminy na terenie których są nieruchomości zarządzane przez ANR, które mogłyby być w przyszłości przejęte przez gminę w celu przeznaczenia na cele społeczne w ocenie przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz ośrodków pomocy społecznej...... 43

SPIS RYSUNKÓW Rysunek nr 1. Odpowiedzi na pytanie otwarte*: „W jaki sposób w Pani/Pana opinii gmina mogłaby zagospodarować te nieruchomości (np. obiekty, ziemię), tak aby przynosiły one korzyść lokalnej społeczności?” ...... 44 Rysunek nr 2. Sposoby spędzania wolnego czasu przez mieszkańców środowisk popegeerowskich (samorząd n= 72, OPS n=89) ...... 67 Rysunek nr 3. Działania aktywizujące i wspierające, podejmowane konkretnie z myślą o osobach ze środowisk popegeerowskich (samorząd n= 72, OPS n=89) ...... 70 Rysunek nr 4. Przykłady dobrych praktyk/rozwiązań realizowanych na rzecz osób ze środowisk popegeerowskich w opinii przedstawicieli władz samorządu terytorialnego oraz przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej...... 77 Rysunek nr 5. Potrzeby badawcze na terenach popegeerowskich ...... 84

SPIS WYKRESÓW Wykres nr 1. Struktura wieku i płci ludności obszarów wiejskich w województwie warmińsko- mazurskim w 2014 roku ...... 17 Wykres nr 2. Struktura wieku i płci ludności miejskiej w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku ...... 18 Wykres nr 3. Odsetek dzieci i osób starszych w populacji obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2004-2014 ...... 20 Wykres nr 4. Odsetek dzieci i osób starszych w populacji obszarów miejskich w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2004-2014 ...... 20 Wykres nr 5. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w latach 2000-2014 ...... 21 Wykres nr 6. Struktura ludności wiejskiej województwa warmińsko-mazurskiego według ekonomicznych grup wieku ...... 22 Wykres nr 7. Struktura ludności miejskiej województwa warmińsko-mazurskiego według ekonomicznych grup wieku ...... 22 Wykres nr 8. Przyrost naturalny na 1.000 ludności w województwie warmińsko-mazurskim oraz w miastach i wsiach województwa warmińsko-mazurskiego na przestrzeni lat 2004-2014 ...... 25 Wykres nr 9. Saldo migracji stałej na 1.000 ludności w województwie warmińsko-mazurskim oraz w miastach i wsiach województwa warmińsko-mazurskiego na przestrzeni lat 2004-2014 ...... 26

Wykres nr 10. Stopa bezrobocia w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2006- 2014 ...... 27 Wykres nr 11. Bezrobotni zarejestrowani zamieszkali na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim za względu na wiek w 2014 roku ...... 28 Wykres nr 12. Bezrobotni zarejestrowani zamieszkali na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim za względu na czas pozostawania bez pracy w 2014 ...... 29 Wykres nr 13. Bezrobotni zarejestrowani zamieszkali na terenach wiejskich w Polsce oraz w województwie warmińsko-mazurskim za względu wyksztalcenie w 2014 ...... 29 Wykres nr 14. Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim w 2014 roku z podziałem na powody* ...... 30 Wykres nr 15. Ludność na 1 placówkę biblioteczną w Polsce i województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku ...... 37 Wykres nr 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy na terenie gminy znajdują się tereny, na których przed rokiem 1989 miały swoją siedzibę Państwowe Gospodarstwa Rolne?” ...... 38 Wykres nr 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy na terenie gminy znajdowała się przed rokiem 1989 miejscowość/osiedle/skupisko domów, których mieszkańcy byli zatrudnieni w PGR znajdującym się w sąsiedniej gminie?” ...... 39 Wykres nr 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy na terenie gminy są nieruchomości (np. obiekty, ziemia) zarządzane przez Agencję Nieruchomości Rolnych, które mogłyby być w przyszłości przejęte przez gminę w celu przeznaczenia ich na cele społeczne?”...... 41 Wykres nr 19. Mieszkańcy należący do środowisk popegeerowskich i nienależący do środowisk popegeerowskich w gminach województwa warmińsko-mazurskiego ...... 46 Wykres nr 20. Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich maja łatwy dostęp do wybranej infrastruktury społecznej?” w ocenie przedstawicieli władz samorządowych (n=72) ...... 53 Wykres nr 21. Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy mieszkańcy środowisk popegeerowskich maja łatwy dostęp do wybranej infrastruktury społecznej?” w ocenie przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej (n=89) ...... 54 Wykres nr 22. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy w gminie istnieje transport publiczny, który pozwala na swobodne podróżowanie mieszkańców do sąsiednich miejscowości/gmin?” (n=72) ...... 56 Wykres nr 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy dostrzega Pani/Pan istnienie problemów społecznych w gminie, wynikających z tego, iż na jej terenie są środowiska popegeerowskie?” ...... 58 Wykres nr 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy dostrzega Pani/Pan zjawisko dziedziczenia problemów społecznych na obszarach popegeerowskich gminy przez kolejne pokolenia?” ...... 62 Wykres nr 25. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jakie mogłaby/mógłby Pani/Pan wymienić zasoby/mocne strony środowisk popegeerowskich znajdujących się w gminie?” w opinii przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz ośrodków pomocy społecznej* (samorząd n=72, OPS n=89) ...... 65 Wykres nr 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy w gminie są/były działania aktywizujące i wspierające podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” (n=72) ...... 68 Wykres nr 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy Pani/Pana ośrodek realizuje/realizował działania aktywizujące i wspierające podejmowane konkretnie z myślą o osobach pochodzących ze środowisk popegeerowskich?” (n=89) ...... 68 Wykres nr 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy w gminie realizowane są/były działania na rzecz środowisk popegeerowskich finansowane z programów PROW lub POKL?” (n=72) ...... 71 Wykres nr 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Jak określiłby/aby Pani/Pan spodziewany kierunek zmian warunków życia ludności na obszarach popegeerowskich gminy w ciągu najbliższych kilku lat?” ...... 75

Wykres nr 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy zna Pani/Pan przykłady dobrych praktyk/rozwiązań (z innej miejscowości lub gminy/ z literatury) realizowanych na rzecz osób ze środowisk popegeerowskich?” ...... 76