1 Feja Dhe Kombëtarizmi Çlirimtar: Mendime Mbi Poemën Qerbelaja1
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
1 Feja dhe kombëtarizmi çlirimtar: Mendime mbi poemën Qerbelaja1 Mbas një rëmimi të përcipët zbulohet sot: çdo autori e poeti nga radha e klasikëve tanë i ashtë ndalue së paku një vepër. Sa janë asi lexuesish të breznisë së re që njohin veprën Qerbelaja të Naimit?2 —Martin Camaj Feja dhe poezia nuk qëndrojnë në raport kundërshtues me njëra-tjetrën, aq më pak vrazhdësisht të tillë. Dhe kjo jo vetëm sepse që të dyja janë barabarësisht të angazhuara për fisnikërimin e njeriut, por dhe sepse, më një anë, për nga vetë natyra e tyre të vërtetat fetare janë që të gjitha të përshtatshme për shprehjen më të arrirë poetike; dhe më anë tjetër, sepse poezia nuk mund kurrsesi të jetë një arritje e lartë apo e thellë pa kaluar përmbi territorin në të cilin banon edhe feja.3 —Wilhelm von Humboldt Entuziazmi si i tillë kurrë më parë nuk kishte arritur vepra më të mëdha. Entuziazmimi i individëve për ideale të larta mund të marrë forma nga më të llojllojshmet. Edhe entuziazmi i një populli për pavarësinë e vet ka një qëllim të caktuar. Mirëpo entuziazmi abstrakt, gjithëpërfshirës, i pandalshëm e i pakufishëm është ai i orientit muhamedan.4 —G. W. F. Hegel Gent Carrabregu Tek Migjeni, fenomenologu i mprehtë i mjerimit, përpos kritikës ndaj varfërisë si krim i organizuar i shoqërisë klasore, e majta shqiptare ka gjetur tradicionalisht edhe një variant të kritikës marksiste të fesë si opium për masat popullore. Nuanca të kësaj kritike të fesë, që Marksi i ri i ofroi në kritikën e tij ndaj veprës filozofiko-politike të Hegelit, janë qartas të dukshme në kritikën shoqërore që Kangët e Mjerimit, ashtu si dhe shumë prej tregimeve nga cikli “Novelat e Qytetit të Veriut”, i bëjnë fesë së organizuar institucionalisht. Në këto poezi e proza të shkurtëra, Migjeni me të drejtë kritikon kishat e xhamiat për indiferencën e tyre ndaj mjerimit si një padrejtësi sistematike e kësobotshme. Fatkeqësisht, nga kjo linjë mendimi shteti komunist shqiptar nxorri përfundimin më të padrejtë e më të gabuar të mundshëm. Në kundërshtim të drejtpërdrejtë me frymën libertariano-socialiste të mendimit politik të Migjenit (por edhe të Marksit të ri), ai vendosi që të ndalonte lirinë e besimit. E drejta individuale në lirinë e besimit u anulua në mënyrë që si fe shtetërore të shpallej marksizëm-leninizmi, i cili u kthye kështu në opiumin e ri të masave popullore.5 Dihet mirëfilli se si shteti komunist shqiptar i trajtoi besimtarët e feve të tjera dhe mohuesit e fesë së re shtetërore. Ndaj kur nesër të shkruhet një histori rigoroze e fesë së organizuar ndër shqiptarë, do të konstatohet një fakt tejet ironik: periudha më e përgjakshme e kësaj historie ishte periudha e shtetit të ashtuquajtur ateist shqiptar. 1 Autori falënderon Arjada Bardhin për diskutime dhe komente të dobishme mbi një version më të hershëm të kësaj eseje. 2 Martin Camaj, “Koliqi e vepra e tij letrare”, në Ernest Koliqi, Tregtar Flamujsh: Novela, Prishtinë, Gjon Buzuku, 1991, f. 7. 3 Wilhelm von Humboldt, “Über das Verhältnis der Poesie und der Religion zu der sittlichen Bildung”, në Gesammelte Schriften, vëll. 7.2, përgatiti Albert Leitzmann, Berlin, B. Behr’s, 1908, f. 658. 4 G. W. F. Hegel, Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, Werke 12, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1970, f. 432. 5 Sot e kësaj dite leximi pa paragjykime i veprës së Marksit mbetet një sfidë në shoqërinë shqiptare, pikërisht për shkak të shpalljes së saj si tekst i shenjtë i fesë shtetërore nga ana e partisë komuniste shqiptare. Një shembull i përsosur ky i mallkimit të suksesit. 2 Me gjithë të vërtetën që mund të përmbajë kritika marksiste dhe migjeniane e rolit të fesë në jetën shoqërore dhe politike, historia politike e botës na mëson se raportet fe-shoqëri dhe fe- politikë janë më të ndërlikuara se aq. Ashtu siç ka ditur të jetë reaksionare sa herë ka marrë trajtën e aleancës fron-altar, në vende dhe kohëra të ndryshme feja ka ditur të luajë edhe rol çlirimtar. Në historinë bashkëkohore mjafton të kujtojmë rolin e priftërinjve jezuitë të Amerikës Latine në rezistencën qytetare kundër diktaturave ushtarake në atë kontinent, apo dhe rolin e kishës afro- amerikane (e ashtuquajtura Black Church) në lëvizjen për të drejta civile në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, për të kuptuar që feja është një aferë njerëzore shumë komplekse për t’u rrokur me skema thjeshtëzuese mendimi. Historia politike e intelektuale shqiptare nuk përbën ndonjë përjashtim. Edhe në këtë rast feja ka luajtur role nga më të ndryshmet. Mungesa e një feje të përbashkët si dhe përdorimi i fesë për qëllime asimiluese nga ana e shteteve fqinje ndikoi që ideologjia kombëtariste e Rilindjes të ndërtonte një raport kryesisht polemik me përkatësitë fetare të shqiptarëve.6 Një rrethanë e këtillë ndikoi më pas edhe në shkrimin zyrtar të historisë së raporteve të fesë me proceset e kombformimit shqiptar. Kjo historiografi zyrtare ia bëri pastaj më të lehtë shtetit komunist shqiptar përligjjen si një gjest kombëtarist të masës mizore të ndalimit të plotë të lirisë së besimit. E megjithatë, ky keqpërdorim i polemikave rilindase me fenë nuk mund të ishte një operacion i suksesshëm propagandistik pa ndalimin e të gjitha atyre veprave që tregonin qartas se një pjesë e rilindasve shqiptarë kishin pasur ndjeshmëri të kultivuar fetare. Vepra të tilla duheshin ndaluar sepse gërryenin besueshmërinë e leximit komunist të mesazhit të Rilindjes Kombëtare. Ato nxirrnin sakaq në shesh faktin se thirrjen për tejkalim të ndasive fetare në mes shqiptarësh, rilindasit nuk e kishin parë ndonjëherë si të papërputhshme me lirinë e besimit.7 Për më tepër, dhe më me rëndësi, disa nga ato vepra kishin karakter fetar: rilindas të shquar besimtarë kishin shkruar vepra të tilla në përpjekje për të përdorur fenë si një mjet për ngjalljen e dashurisë dhe entuziazmit për lirinë kombëtare. Një vend të merituar në këtë kategori veprash zë padyshim poema Qerbelaja e Naim Frashërit. 6 I përmbledhur më së miri në vargjet idiomatike të Pashko Vasës: “E mos shikoni kisha e xhamia/Feja e shqyptarit asht shqyptaria.” 7 Përkundrazi, krejt çfarë synonte Rilindja ishte që të përkujtonte shqiptarët besimtarë se profetët dhe librat e shenjtë nuk ishin as krijim e as pronë ekskluzive e shteteve fqinje që po i shantazhonin shpirtërisht ata duke i detyruar të zgjedhnin mes besimit dhe përkatësisë kombëtare. Kurani dhe Bibla mund të këndoheshin fare mirë edhe në shqip; Muhameti nuk kishte qenë turk ashtu sikundër përkatësia etnike e Jezu Krishtit nuk ishte greke apo serbe. Siç thoshte Naim Frashëri, duke iu kundërpërgjigjur pretendimeve greke për ortodoksët shqiptarë, “A! qenki të krishterë ju! fort mirë; pa na thoni pra, çdo të krishterë grek me pahir doni ta bëni? Atëherë si ka mundësi që Evropa anë e mbanë s’quhen grekër, po gjithkush është hequr mënjanë? Nuk ishte grek pra Zoti Krisht, as nxënësit e dukur [d.m.th. dymbëdhjetë apostujt - G.C.]. Kombësinë e thjeshtë të Zotit Krisht e di gjithkush fort bukur! A! qenki ortodoksë ju! Vërtet paski të dreqtë. Po rusëve vallë përse, këtë lajthim s’ua ndreqtë?” Shih Naim Frashëri, Dëshira e Vërtetë e Shqipëtarëvet, përkth. Kristo Floqi, Sofje, Mbrothësia, 1904, f. 11. (Teksti referuar sipas versionit që gjendet tek arkiva e digjitalizuar e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë; ky version mund të qaset në rrjet tek kjo adresë: http://www.bksh.al/gsdl/collect/libra1/index/assoc/HASH72e4.dir/doc.pdf). Të njëjtën gjë përkujton dhe Sami Frashëri tek Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë?, Prishtinë, Rilindja, 1978, f. 80: “E dyta është kisha; të shpëtohenë Shqiptarëtë nga xgjedha e priftërisë së Greqet, të Bullgarëvet e të Sërbëvet e të kenë kishën’ e tyre me priftër shqipëtarë e me ungjill shqip; se Krishti s’ish as Grek as Shqah.” Do të mund të shtonim, për më tepër, se që të dyja fetë abrahamike të cilave u përkasin besimtarët shqiptarë, pra Islami dhe Krishterimi, shquhen për kundërshtinë e tyre ndaj çfarëdo ideje të epërsisë etnocentrike. Sipas të dyjave, shpallja hyjnore iu adresohet të gjithë popujve të botës pa dallim, që do të thotë se nuk ka popull të përzgjedhur. 3 ~ Prej të gjitha besimeve tradicionale të shqiptarëve, bektashizmi është më jokonformisti doktrinarisht dhe më anarkisti institucionalisht. Për më tepër, bektashizmi vjen i pangarkuar me historinë e aleancës reaksionare fron-altar së tre feve të tjera tradicionale të shqiptarëve; një histori kjo e mbushur gjer në fyt me krime të tmerrshme ndaj jobesimtarëve, femohuesve dhe besimtarëve heterodoksë. Siç dihet, si pjesëtarë të një sekti të vogël e heterodoks islamik, vetë bektashinjtë kanë qenë viktima të kësaj historie përndjekjesh nga aleanca të ndryshme fron-altar. Sigurisht se të gjitha këto duhen pasur parasysh nëse duam t’i japim një shpjegim të saktë mobilizimit të vyeshëm kombëtarist të kësaj bashkësie fetare përgjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Por për të kuptuar se pse një poet i shquar rilindas si Naim Frashëri, i cili për më tepër shqiptarëve u mësonte se dielli i tyre lindte në Perëndim, e gjeti të dobishme që veprave të tij letrare me synim edukimin kombëtarist të shqiptarit t’ua shtonte edhe një me tematikë fetare dhe orientale, duhet të shkojmë përtej këtyre vrojtimeve sociologjike. Natyrisht, fakti që Naimi qe një besimtar bektashi e shpjegon pse ai zgjodhi të përdorte pikërisht betejën e Qerbelasë për të përçuar një mesazh etiko-politik tek bashkëkombasit e tij besimtarë. Mirëpo, ky fakt në vetvete nuk e shpjegon se pse duhej patjetër të përdorej feja, diçka që edhe ashtu i ndante shqiptarët, si një mjet i pedagogjisë kombëtariste. Pse nuk mjaftonte Histori e Skënderbeut, një poemë që për rastësi e ndan të njëjtin vit botimi (1898) me poemën fetare Qerbelaja? Thënë ndryshe, pse nuk mjaftonte përkujtimi i fushës së kuqe të Krujës për të ndezur entuziazmin kombëtar të shqiptarëve por duhej patjetër dhe ai i fushës së kuqe të Qerbelasë së largët orientale? Për të marrë përgjigje në këtë pyetje duhet të kuptojmë diçka nga antropologjia filozofike e Naimit.