AKTYWNOŚĆ I INTEGRACJA NA 5 - turystyka, gospodarka, kultura, młodzież, samorząd! © Stowarzyszenie Lider Zielonej Wielkopolski, Lokalna Grupa Działania Sandomierskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego, Lokalna Grupa Działania

Druk i skład: INTERmedi@, www.inter.media.pl

Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach osi IV LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

2 Drodzy Państwo,

Lider Zielonej Wielkopolski i Sandomierskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego – Lokalna Grupa Działania od 2011 r. realizują projekt współpracy pn. „Aktywność i integracja na 5 – turystyka, gospodarka, kultura, młodzież, samorząd!”, w ramach działania 421 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Obydwie LGD podpisały list intencyjny, w którym zadeklarowały współpracę na wielu płaszczyznach rozwoju. Ustaliły, że będą aktywnie włączać się w inicjatywy mające na celu realizację wspólnych przedsięwzięć wpływających na wzrost aktywności lokalnych środowisk obu LGD oraz szeroko rozumianego rozwoju trójsektorowego a także promocji regionów. Podczas czterech paneli roboczo-dyskusyjnych i wizyt studyjnych omówiono zagadnienia związane z realizacją projektu współpracy dotyczące m.in. sfery współpracy: celów projektu i oczekiwanych efektów. W toku przygotowywanego projektu ogłoszono konkurs i wyłoniono logo firmujące wspólny projekt i prezentowane w niniejszej publikacji. Publikacja ta jest jednym z efektów wielomiesięcznej pracy obydwu LGD, a jej zasadniczym celem jest przedstawienie Państwu gmin wchodzących w skład obydwu lokalnych grup działania, które podjęły trud realizacji wspólnych przedsięwzięć. Nasze „małe ojczyzny” zachęcają do odwiedzenia wyjątkowych zabytków, miejsc kultu religijnego, wielowiekowej tradycji i burzliwej historii oraz podziwiania niepowtarzalnych pejzaży. Zapraszamy do zapoznania się z niniejszym albumem, który mamy nadzieję, stanie się dla Państwa inspiracją do podróży i odkrywania nowych, ciekawych miejsc.

Dariusz Tomaszewski Janusz Stasiak Prezes Zarządu Prezes Zarządu Stowarzyszenia Sandomierskie Stowarzyszenie Lider Zielonej Wielkopolski Rozwoju Regionalnego Lokalna Grupa Działania Lokalna Grupa Działania

3 MOSINA

Brodnica Jaraczewo Jarocin Kotlin Kórnik Krzykosy Książ Wlkp. Mosina Śrem Środa Wlkp. Zaniemyśl

Stowarzyszenie Lider Zielonej Wielkopolski Lokalna Grupa Działania 63-000 Środa Wielkopolska, ul. Berwińskiego 1 tel./fax: 61 2852470 e-mail: [email protected] www.liderzielonejwielkopolski.pl

4 Drodzy Państwo,

Lider Zielonej Wielkopolski jest partnerstwem trójsektorowym, składającym się z przedstawicieli sektora publicznego, gospodarczego i społecznego. Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem osób fizycznych i osób prawnych, w tym jednostek samorządu terytorialnego, mającym na celu działanie na rzecz rozwoju obszarów wiejskich – działającym jako Lokalna Grupa Działania. Powstało jako oddolna inicjatywa mieszkańców chcących aktywnie działać na rzecz lokalnej społeczności. LGD LZW działa dla rozwoju obszarów wiejskich objętych Lokalną Strategią Rozwoju. Zajmuje się problematyką gospodarczą, społeczną, kulturalną, działa m.in. na rzecz ochrony środowiska, dziedzictwa historycznego, rozwoju gmin. Poprzez swoją działalność przyczynia się do poprawy życia lokalnych społeczności. LGD dba o rozwój własnego regionu, promuje go wykorzystując lokalne zasoby. Na dzień dzisiejszy LGD LZW skupia wokół siebie następujące gminy: Brodnica, Dominowo, Jaraczewo, Jarocin, Kotlin, Kórnik, Krzykosy, Książ Wielkopolski, Mosina, Śrem, Środa Wielkopolska, Zaniemyśl oraz lokalne organizacje pozarządowe, instytucje samorządowe i biznesowe – które są przekonane o kluczowym znaczeniu współpracy lokalnych instytucji i organizacji na rzecz rozwiązywania wspólnych problemów. Członkowie stowarzyszenia reprezentują bardzo różnorodne środowiska, ale wszystkich łączy jedno – troska o przyszłość naszego regionu. Zachęcam do zapoznania się z naszą publikacją, w której zebraliśmy wszechstronne informacje o gminach członkowskich LGD LZW i ich historii. Album ten stworzyliśmy z myślą o turystach, inwestorach i mieszkańcach LGD przekonując wszystkich o tym, że właśnie u nas warto wypoczywać, inwestować i mieszkać. Mam nadzieję, że niniejsza publikacja, stanowiąca niezwykły spacer po naszym regionie, przybliży wszystkim zainteresowanym naszą "Małą Ojczyznę", umożliwi poznanie naszej historii i pomoże w uzyskaniu niezbędnej wiedzy.

Dariusz Tomaszewski Prezes Zarządu Stowarzyszenia Lider Zielonej Wielkopolski Lokalna Grupa Działania

5 Gmina Brodnica pow. śremski, woj. wielkopolskie

Miejscowość Brodnica po raz pierwszy w źródłach występuje w 1230 r. jako własność szlachecka Łodziów Brodnickich. Nieco później w latach 1426 - 1581 wymieniana jest jako miasto. Przywilej lokacyjny miejscowości nie jest znany, a po układzie miejskim obecnie nie zostało śladów. Brodnica położona z dala od głównych szlaków handlowych nie miała większych szans rozwoju. Począwszy od XVIII w. często zmieniali się właściciele wsi, w XIX w. byli nimi Chłapowscy a później do 1939 roku Mańkowscy. Obecnie wieś pełni funkcje usługowe dla okolicznych rolników. Gminę zamieszkuje około 4900 osób. Działa tu kilka niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych. Gmina malowniczo położona w starorzeczu doliny Warty wyróżniająca się niezwykłym krajobrazem wiejskim. Jej południowo - zachodnia część znajduje się w obrębie Rogalińskiego Parku Krajobrazowego gdzie szczególną ochroną objęte są dolina Warty oraz niezwykłe okazy wielowiekowych dębów szypułkowych. W granicach parku i zarówno w granicach gminy znajdują się dwa rezerwaty: Krajkowo i "Goździk Siny" w Grzybnie. Warto podkreślić, że miejscowość Manieczki w latach 1781 - 1822, (z przerwą 1794 – 1807) należały do Józefa Wybickiego (1747 – 1822) publicysty, działacza politycznego, twórcy słów hymnu narodowego. W ładnie utrzymanym parku krajobrazowym z poł. XVIII w. znajduje się dwór z 1894 r. Gmina Brodnica posiada bogate walory przyrodnicze i krajobrazowe: duża ilość lasów, ciekawe gatunki flory i fauny, bogactwo zwierzyny łownej, czyste powietrze, dobrej jakości drogi dojazdowe, rzeka Warta i walory kulturowe sprawiają, że na terenie gminy rozwinęły się funkcje turystyczne. Około 160 obiektów wpisanych jest do rejestru zabytków, natomiast w dziewięciu miejscowościach gminy zlokalizowane są zespoły dworsko - pałacowe. Część z nich wykorzystana jest do celów turystycznych. Dodatkową atrakcją są również szlaki rowerowe: Konwaliowy, Kasztanowy i Śladami gen. Józefa Wybickiego, połączone pętlą z innymi, sąsiadującymi miejscowościami dają możliwość bliższego poznania przyrody, kultury i mieszkańców gminy.

6 Ciekawe miejsca i zabytki +Jaszkowo - Centrum Hippiki Antoniego Chłapowskiego w Jaszkowie, +Pałac w Brodnicy - doskonała baza noclegowa, szkoleniowa i wypoczynkowa, +Muzeum im. Gen. J. Wybickiego w Manieczkach, +Neogotycki kościół św. Katarzyny z lat 1867 - 74 zbudowany wg projektu znanego architekta Stanisława Hebanowskiego w Brodnicy, +Drewniany kościół św. Jakuba z 1789 r. o rzadkiej konstrukcji sumikowo-łątkowej w Żabnie, +Dwór o charakterze miejskiej willi z około 1910 r. w typie modernistycznej willi, z mansardowym dachem, własność prywatna w Chaławach, +Pomnik gen. Józefa Wybickiego wg projektu Grzegorza Kowalskiego w Brodnicy, +Zespół folwarczny z lat 1889 - 1912, a obok kolonia czworaków z XIX/XX w. ozdobiona w narożach budynków figurami świętych w Brodnicy, +Pałac w Grzybnie – siedziba ZSR Grzybno, +Kościół w Iłówcu pw. Św. Andrzeja Apostoła. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Brodnickie spotkania z kulturą, organizowane w czerwcu Dane teleadresowe Urząd Gminy w Brodnicy, Brodnica 41, 63-112 Brodnica, tel.: 61 28 23 527, www.brodnica.net.pl Biblioteka Publiczna Gminy Brodnica, Brodnica 66, 63-112 Brodnica, tel.: 61 282 36 04

7 Gmina Dominowo pow. średzki, woj. wielkopolskie

Gmina Dominowo leży w województwie wielkopolskim, wchodzi w skład powiatu średzkiego. Zajmuje powierzchnię 7932 ha, z czego ok. 7% to lasy. Zamieszkuje ją niecałe 3000 mieszkańców. Zasiedlają oni łącznie 25 miejscowości, z których 19 to wsie sołeckie. Do największych zaliczają się: Dominowo, Murzynowo Kościelne, i Dzierżnica. Przez teren gminy przebiega autostrada A2. Na terenie gminy znajduje się ok. 30 ha terenów pod inwestycje, oraz działki pod budownictwo mieszkaniowe. Najdawniejsza wzmianka o wsi Dominowo zapisana została w formie Duminowo i pochodzi z akt sądowych wielkopolskich. Pierwszymi właścicielami Dominowa było rycerstwo z rodu Dryjów. Do nich również należało znajdujące się w p o b l i ż u i Chłapowo. W 1448 r. Andrzej Bniński, biskup z Poznania uposażył kanonikat znajdujący się przy poznańskiej kolegiacie NMP w dziesięciny otrzymywane z Dominowa. Bogata działalność kulturalna prowadzona jest przez Gminny Ośrodek Kultury. Ofertę kulturalną GOK-u wzbogaca działalność Stowarzyszenia "Bona Fides". W Gminie Dominowo nie brakuje interesujących obiektów o znacznej wartości historycznej i architektonicznej. Do zabytków łącznie zaliczono tu sześćdziesiąt osiem zespołów oraz pojedynczych obiektów. Najbardziej znaną miejscowością jest . Według ostatnich badań jest on jedynym z najstarszych piastowskich grodów w Polsce. To tutaj znajduje się Muzeum Archeologiczne - Oddz. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Najsłynniejsze budowle to kościół kamienny z XII w. w stylu romańskim, który po 30 latach trwających prac restauratorskich został 6 grudnia 2007 roku oddany do użytku. W Dominowie znajduje się stadion piłkarski i hala sportowa. Młodzi piłkarze GKS Mikołaj Dominowo biorą udział w rozgrywkach trampakrzy. Działają 2 kluby sportowe Mikołaj i Kasztelania.

8 Ciekawe miejsca i zabytki +XVIII-wieczne, kościoły drewniane w Grodziszczku, Murzynowie Kościelnym i Bagrowie, +Pałace w Chłapowie, Dzierżnicy, Zberkach, Murzynowie Kościelnym, Bagrowie i Kopaszycach wraz z zespołami parkowymi, +Pomnik Powstańców Wlkp. w Murzynowie Kościelnym postawiony przed II wojną światową, +Pomnik 600-lecia istnienia miejscowości odsłonięty w 2002 r. w Dominowie, +Kapliczka w lesie w Janowie zbudowana w 1983 r. w 40-tą rocznicę zrzutu broni przez aliantów dla Armii Krajowej, +Krąg Pamięci Ruchu Oporu i Walki lat 1939-45 upamiętniający wybrane wydarzenia i osoby z tego okresu na 12 głazach. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Dni Kasztelani Gieckiej, organizowane w czerwcu Święto Pyry Powiatowy Festiwal Kolęd i Pastorałek „Anielska Nuta”, organizowany w styczniu Mikołajki - Święto Patrona Gminy Dane teleadresowe Urząd Gminy w Dominowie, ul. Centralna 7, 63-012 Dominowo, tel.: 61 28 59 213, www.dominowo.pl Gminny Ośrodek Kultury w Dominowie, ul. Centralna 10, 63-012 Dominowo, tel.: 61 28 59 291

9 Gmina Jaraczewo pow. jarociński, woj. wielkopolskie

Gmina Jaraczewo położona jest w zachodniej części województwa wielkopolskiego, jednocześnie stanowi jedną z czterech gmin powiatu jarocińskiego. Powierzchnia wynosząca 133 km2 plasuje Jaraczewo w grupie gmin średnich obszarowo w województwie wielkopolskim. Gminę zamieszkuje niemal 8 500 osób. Jaraczewo pod względem ukształtowania powierzchni terenu jest obszarem typowo nizinnym. Obejmuje obszar Niziny Południowo- Wielkopolskiej na styku Wysoczyzny Leszczyńskiej i Kaliskiej rozciętych Pradoliną Żerkowsko - Rydzyńską. Pod względem ukształtowania powierzchni najbardziej urozmaicona jest północna część gminy leżąca w Pradolinie Żerkowsko - Rydzyńskiej, gdzie zachowały się cztery ostańce morenowe, a różnice wysokości względnych sięgają 20 m. Jaraczewo to gmina z przeszło 600 letnią historią. Początki jej dziejów sięgają okresu panowania ostatniego z dynastii Piastów- króla Kazimierza III Wielkiego oraz wielkiego księcia litewskiego, króla Polski - Władysława Jagiełły. Jako pierwsza na kartach historii pojawia się wzmianka o wsi Góra, której to losy rozpoczynają się w 1324 r. Znaleziska archeologiczne, a zwłaszcza odkryte groby skrzyniowe dają podstawy twierdzić, iż osadnictwo na terenie gminy Jaraczewo jest jednak znacznie wcześniejsze, datowane na V-III wiek p.n.e. Samo Jaraczewo było miastem, a prawa miejskie, po 415 latach, utraciło w 1934 roku. Obiekty zabytkowe na terenie Gminy Jaraczewo to w przeważającej mierze obiekty sakralne. Obok kościołów, duże walory architektoniczne prezentują pałace i dworki wraz z krajobrazowymi parkami podworskimi. Dookoła Jaraczewa biegnie szlak rowerowy, który umożliwia nie tylko przebywanie na łonie natury ale daje również możliwość zobaczenia wielu perełek architektonicznych znajdujących się na Ziemi Jaraczewskiej. Rowerowy pierścień Jaraczewa posiada cztery połączenia z innymi szlakami. Na północy łączy się ze szlakami Książa Wlkp., a za ich pośrednictwem z wojewódzkim „Szlakiem Nadwarciańskim”, biegnącym z Poznania przez Koło, Konin do Jeziorska. Na zachodzie dobiega do tras rowerowych Dolska, a za ich pośrednictwem do wojewódzkiego "Ziemiańskiego Szlaku Rowerowego". Na południowym zachodzie łączy się z "Pierwszą Powiatową Trasą Rowerową" Gostynia. Szlak został zaprojektowany tak, aby umożliwić rowerzystom, oprócz jednokrotnego objechania całego pierścienia, jeszcze inne warianty wycieczek. "Sercem" szlaku, jest rynek w Jaraczewie, z którego wybiegają kolejne szlaki łącznikowe, dobiegające do różnych odcinków pierścienia.

10 Ciekawe miejsca i zabytki +Kościół p. w. Świętego Jakuba Apostoła w Cerekwicy, +Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP w Górze, +Kościół p.w. Imienia Jezus w Panience, +Kościół p.w. Trójcy Świętej w Noskowie, +Kościół p.w. św. Wojciecha w Rusku, +Pałac we wsi Rusko wzniesiony około 1875 roku, +Eklektyczny pałac w Górze w stylu neorenesansu z lat 1877 – 1878, +Zespół dworski z zabudowaniami folwarcznymi w Chytrowie. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Dni Ziemi Jaraczewskiej, organizowane w czerwcu Kiermasz wielkanocny, organizowany w Niedzielę Palmową Noworoczny koncert kolęd, organizowany z styczniu Dane teleadresowe Urząd Gminy Jaraczewo, ul. Jarocińska 1, 63-233 Jaraczewo, tel.: 62 747 31 02, www.jaraczewo.eu Gminny Ośrodek Kultury, ul. Kolejowa 4, 63-233 Jaraczewo, tel.: 62 740 80 32, www.gok.jaraczewo.pl

11 Gmina Jarocin pow. jarociński, woj. wielkopolskie

Ziemia Jarocińska leży na Nizinie Wielkopolsko - Kujawskiej, w obrębie Wysoczyzny Kaliskiej i u zbiegu dwóch rzek: Warty i Prosny, do której wpadają dwie mniejsze - Lutynia i Lubieszka. Miasto Jarocin zajmuje obszar 14,5 km kw., a zamieszkuje w nim 26 tys. osób. Gmina, rozpościerając się na powierzchni przekraczającej 200 km kw., liczy 45 tys. mieszkańców. W skład gminy wchodzi miasto Jarocin oraz 26 miejscowości, z których do największych należą – Witaszyce, Cielcza, Golina, Mieszków oraz Wilkowyja. Pierwsza pisana wzmianka o Jarocinie pochodzi z 1257 r. z dokumentu wystawionego w Poznaniu przez księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego. Nazwa miasta pochodzi od słowiańskiego, staropolskiego imienia (nazwiska) Jarota. Powstanie i rozwój średniowieczny Jarocin zawdzięczał dogodnemu usytuowaniu na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych - z Wrocławia do Torunia i z Poznania do Kalisza. Patronem miasta Jarocina jest św. Marcin. W holu jarocińskiego ratusza znajduje się odsłonięty witraż z wizerunkiem św. Marcina. Tradycją wpisaną w obchody Dni Patrona Miasta jest przejazd św. Marcina na koniu po jarocińskim rynku. Podczas listopadowych Dni Patrona nie brakuje zarówno uroczystości patriotycznych związanych ze Świętem Niepodległości i rocznicą wybuchu Powstania Wielkopolskiego, jak i świętomarcińskich tradycji. Program obchodów zawsze dopełniają wydarzenia kulturalne skierowane zarówno do młodzieży jak i osób starszych. Po II wojnie światowej Jarocin stał się liczącym się ośrodkiem przemysłowym. Powstały tu zakłady z branży meblarskiej, maszynowej, drzewnej oraz odzieżowej. W 1980 r. w mieście odbył się I Ogólnopolski Przegląd Muzyki Młodej Generacji, który dał początek największym w Europie Wschodniej corocznym festiwalom rockowym, organizowanym nieprzerwanie do 1994 r. Od 2005 roku impreza odżyła i dziś pod nazwą „Jarocin Festiwal” – zajmuje ważne miejsce na mapie polskich festiwali stając się ponownie znakiem rozpoznawalnym miasta. W lipcu 2011r. w Jarocinie odsłonięta została dwumetrowa rzeźba glana. Jest to jedyna taka instalacja w Polsce, a może na świecie. Jak zapowiadają realizatorzy ogromnego buta to pierwsza, ale nie ostatnia tego typu instalacja jaka powstanie w Jarocinie, bowiem kultowych butów w różnych odsłonach i formach artystycznych ma przybywać. Organizacje turystyczne działające na terenie Gminy Jarocin skupiają turystów i krajoznawców, stwarzają warunki ułatwiające wędrowanie. Przyczyniają się do rozwijania kultury fizycznej poprzez turystykę i krajoznawstwo, szerzą wiedzę ekologiczną. Inspirują i prowadzą prace na rzecz ochrony środowiska naturalnego, upowszechniają wiedzę o przeszłości aktywnie uczestnicząc w ochronie dóbr kultury. Oddział PTTK działający na terenie Jarocina skupia turystów i krajoznawców pięciu gmin: Jarocin, Jaraczewo, Kotlin, Żerków i Nowe Miasto nad Wartą. Gmina Jarocin miejsce otwarte dla inwestorów i turystów oraz przyjazne dla mieszkańców. Historia tego miasta zapisana jest nie tylko w zabytkowych murach, ale i znanych wydarzeniach, których rocznice są cykliczne obchodzone. Gmina jest otwarta dla wszystkich tych, którzy mają pomysł i chcą rozwinąć swoją działalność przygotowaliśmy specjalną strefę gospodarczą.

12 Ciekawe miejsca i zabytki +Ratusz w Jarocinie, wybudowany na przełomie XVIII i XIX wieku, +Kościół pw. św. Marcina w Jarocinie, wzmiankowany już w 1257 roku, +Pałac Radolińskich w Jarocinie wybudowany w latach 1847-1853, +Muzeum Wojen Napoleońskich oraz Muzeum Dwóch Imperiów nawiązujące do tematyki „Gwiezdnych wojen” w Witaszyczkach, +Zabytkowy młyn nad rzeką Lutynią w miejscowości Wilkowyja, +Dwumetrowa rzeźba glana została odsłonięta w Jarocinie w połowie lipca 2011 r. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Festiwal Stowarzyszeń „Mamy Talent” Dni Patrona miasta, organizowane w listopadzie Jarocin Festiwal, organizowany w lipcu Polska Akademia Gitary Międzynarodowy Dzień Muzyki, organizowany w gminie Jarocin od 2000 roku, w październiku Dane teleadresowe Urząd Miejski w Jarocinie, Al. Niepodległości 10, 63-200 Jarocin, tel.: 62 749 95 00, www.jarocin.pl Jarociński Ośrodek Kultury, Plac Festiwalu Muzyki Rockowej 1, 63-200 Jarocin, tel.: 62 747 31 21, www.jokjarocin.pl

13 Gmina Kotlin pow. jarociński, woj. wielkopolskie

Gmina Kotlin położona jest w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie jarocińskim. Geograficznie leży na Nizinie Wielkopolskiej w obrębie Wysoczyzny Koźmińskiej. Większą część obszaru gminy zajmują dorzecza rzeki Lutyni, lewego dopływu Warty. Jedynie rejon Kurcewa wchodzi w skład zlewni rzeki Prosny. Powierzchnia gminy wynosi 84 km2, zamieszkuje ją ponad 7300 mieszkańców, z tego w miejscowości Kotlin, będącej siedzibą władz gminy – ok. 3100 osób. W skład gminy wchodzi 12 wsi sołeckich: Kotlin, Kurcew, Magnuszewice, Orpiszewek, Parzew, Racendów, Sławoszew, Twardów, Wilcza, Wola Książęca, Wysogotówek, Wyszki. Przed 1300 rokiem Kotlin posiadał prawa miejskie. Na terenie gminy zdecydowanie przeważają gleby bardzo dobre i dobre, stanowiące 85% powierzchni gminy (94,5% grunty orne), co pozwala na uprawę roślin o dużych wymaganiach glebowych. W hodowli dominuje trzoda chlewna i bydło. W gminie występują złoża gazu ziemnego w rejonie Wilczy, w pozostałych wsiach występują iły, żwiry, pospółki i piaski. Na terenie gminy, oprócz zabytków sakralnych zachowało się w różnym stanie dziewięć majątków przedwojennych właścicieli ziemskich. Choć Kotlin nie zachował pierwotnego schematu zabudowy, a charakter panoramy wiejskiej zdominowany został przez współczesną zabudowę związaną z działalnością produkcyjną to i tak warto odpocząć w Gminie Kotlin.

14 Ciekawe miejsca i zabytki +W Sławoszewie znajduje się drewniany kościół parafialny p. w. św. Zofii z początku XVIII w. w Sławoszewie, przy kościele znajduje się grób proboszcza Szymona Ullina zasłużonego w obronie mowy polskiej w epoce „kulturkampfu”, drewniana dzwonnica szkieletowa z ok. 1800 r. oraz plebania w stylu dworkowym z 2 połowy XIX w., +W Kotlinie: można zobaczyć neogotycki kościół parafialny p. w. św. Kazimierza z 1858 r. murowany z cegły ceramicznej posiadający XVIII - wieczny barokowy wystrój wnętrza, +W Twardowie znajduje się neoromański kościół parafialny p.w. świętych Apostołów Piotra i Pawła z 1895 r. oraz plebania w stylu dworkowym z początku XX w., +W Racendowie znajduje się kościół parafialny p.w. M.B. Bolesnej z 1911 r. z wieżą zwieńczoną wieloboczną kopułą z neoklasycznym detalem architektonicznym. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Dzień Kotlina – „Święto Pomidora”, organizowany we wrześniu Festiwal Solistów i Zespołów Akordeonowych, organizowany w październiku Dane teleadresowe Urząd Gminy Kotlin, ul. Powstańców Wlkp. 3, 63-220 Kotlin, tel.: 62 740 54 81, www.kotlin.com Biblioteka Publiczna Gminy Kotlin, ul. Poznańska 22, 63-220 Kotlin, tel.: 62 740 55 48, www.bibliotekakotlin.pl

15 Gmina Kórnik pow. poznański, woj. wielkopolskie

Gmina Kórnik to obszar leżący w samym sercu Wielkopolski, tuż obok Poznania. Jego korzystne położenie – w połowie drogi pomiędzy Berlinem, a Warszawą, ma znaczący wpływ nie tylko na rozwój gospodarczy, ale i turystyczny. Dzięki dogodnym połączeniom drogowym (S 11, autostrada A2 ), kolejowym i lotniczym do naszej gminy przyjeżdża coraz więcej turystów oraz gości – ludzi biznesu i nauki, kultury i sportu. Tutejsze jeziora oraz lasy, stanowią największy naturalny skarb regionu i są wymarzonym miejscem dla rekreacji i wypoczynku. Wśród licznych zabytków na szczególną uwagę zasługuje symbol i największa atrakcja miasta: XIV-wieczny Zamek Kórnicki z zespołem zabudowań przyzamkowych: trzema oficynami, wozownią i pawilonem zamkowym. Zamek posiada w swojej muzealnej kolekcji zbiory należące niegdyś do właścicieli - rodzin: Działyńskich, Potockich i Zamoyskich. W Zamku mieści się również założona w 1828 roku Biblioteka Kórnicka, która jest dziś jedną z pięciu największych tego typu placówek w Polsce. Biblioteka może się poszczycić wieloma cennymi rękopisami i starodrukami, publikacjami z zakresu kartografii, numizmatyki oraz wartościowymi zbiorami muzykaliów i cimeliów. Idealnym miejsce dla miłośników przyrody jest Arboretum Kórnickie. Założone w XIX w. przez Tytusa i Jana Działyńskich, na terenie starego parku otaczającego Zamek. Należy ono do Instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk. Bogate kolekcje drzew i krzewów obejmują łącznie około 3000 gatunków i odmian. Do najbardziej cennych okazów należą kolekcje: lilaków, magnolii, azalii i różaneczników, a także drzew i krzewów iglastych. Amatorom turystyki czynnej przypadną do gustu piesze i rowerowe szlaki turystyczne biegnące przez piękne kompleksy leśne. Wśród nich „Pierścień dookoła Poznania”, „Borówiecki Ring Rekreacyjny”, „Kórnicki Pierścień Rowerowy” oraz „Szlak Bobrowy” z 15 – metrową wieżą widokową w Czmońcu, skąd roztacza się wspaniały widok na starorzecze Warty i rozległe łąki. Spacerować można również 1,5 km promenadą wzdłuż Jeziora Kórnickiego od niedawna noszącą imię Wisławy Szymborskiej. Już niedługo na trasie promenady pojawią się tabliczki i ławeczki ku czci słynnej Noblistki. Aktywnych turystów zaprasza również Centrum Rekreacji i Sportu „Oaza”. Do dyspozycji miłośników pływania oddany został basen sportowy, basen do nauki pływania, wodne zjeżdżalnie, jacuzzi oraz inne atrakcje. Na tenisistów czeka świetnie przygotowane centrum tenisowe, a czynne latem kąpieliska i bogactwo gatunków ryb w kórnickich jeziorach to prawdziwa gratka dla wędkarzy i uprawiających sporty wodne. Gmina Kórnik to również miejsce rozmaitych wydarzeń kulturalnych, odbywających się przez cały rok. Zamkowe mury i Arboretum to doskonałe miejsce na koncerty muzyki klasycznej i rozrywkowej. Na uwagę zasługują koncerty na świeżym powietrzu, które corocznie, w okresie letnim odbywają się na terenie parku w ramach cyklu „Muzyka z Kórnika”.

16 Ciekawe miejsca i zabytki +Zamek Kórnicki z XIV w. z zespołem zabudowań przyramkowych w Kórniku, +Arboretum Kórnickie, +Centrum Rekreacji i Sportu „Oaza”. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Letni Festiwal „Muzyka z Kórnika” Dni azalii i różaneczników „Kórnickie Spotkania z Białą Damą” Całoroczny cykl „Wieczorów zamkowych” Dane teleadresowe Urząd Miejski w Kórniku, Pl. Niepodległości 1, 62-035 Kórnik, tel.: 61 8 170 411, www.kornik.pl Kórnicki Ośrodek Kultury, ul. Prowent 6, 62-035 Kórnik, tel.: 61 8 170 891, www.kornickiosrodekkultury.pl

17 Gmina Krzykosy pow. średzki, woj. wielkopolskie

Gmina Krzykosy leży w obszarze chronionego krajobrazu Pradoliny Warty - Obry. Rzeka Warta stanowi południową granicę gminy. Krajobraz gdzieniegdzie ożywiają wydmy śródlądowe. Jest to głównie kompleks pagórków wydmowych w środkowej części gminy, z których najwyższa wydma ma 100m n.p.m. i na mapach nosi nazwę "Góra Bismarck". Upowszechniona jest jednak nazwa "Góra Konwaliowa", gdyż na wydmie znajdują się liczne stanowiska konwalii majowej. W południowej części gminy przeważającą formą osadnictwa są wsie o skupionej, chaotycznej zabudowie. Administracyjnie gmina Krzykosy znajduje się w województwie wielkopolskim, powiecie średzkim, w odległości 50 km od Poznania. Obszar gminy podzielony jest na 12 sołectw. W 26 jednostkach osadniczych zamieszkuje ok. 6800 osób. Największe wsie to Sulęcinek i Pięczkowo. Trzecia pod względem wielkości to wieś Krzykosy - siedziba gminy. Wieś ta, po raz pierwszy została wymieniona w źródłach w 1393 roku jako "Trzicozy", forma zbliżona do obecnej pojawiła się dopiero w roku 1507. Połączenia komunikacyjne zapewnia przede wszystkim trasa Poznań-Katowice oraz linia kolejowa Poznań-Kluczbork. Gmina ma charakter rolniczy. Jej powierzchnia wynosi 11 048,0548 ha z czego ok. 28% powierzchni zajmują lasy. Na terenie gminy we wsiach: Garby, Murzynowo Leśne, Murzynówko, Młodzikowo i Sulęcin występują parki podworskie - krajobrazowe, objęte opieką konserwatorską. Bliskość rzeki Warty umożliwia wędkowanie. Szatę roślinną na terenie gminy Krzykosy tworzą kompleksy leśne, parki dworskie, łąki, łęgi nadwarciańskie oraz zadrzewienia śródpolne, przywodne i przydrożne. Na obszarze gminy wyznaczono cenne ostoje ptaków wodnych i błotnych ważne w skali regionalnej. Z chronionych i ginących ptaków wymienić należy między innymi: żurawia, zimorodka, dzięcioła średniego, błotniaka stawowego i czaplę siwą. Ciekawostką jest stare cmentarzysko z tzw. okresu rzymskiego, które znajduje się w lasach, w okolicy Młodzikowa. Warto również odwiedzić gospodarstwa agroturystyczne w Solcu i Młodzikowie a przy okazji wstąpić na korty tenisowe do Solca, należące do Wiejskiego Towarzystwa Tenisowego.

18 Ciekawe miejsca i zabytki +Park krajobrazowy z XIX w. w Garbach, +Zespół dworski w Lubrzu i Murzynowie Leśnym, +Zespól pałacowy w Młodzikowie, +Gospodarstwa agroturystyczne w Młodzikowie i w Solcu. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Wielkopolskie Spotkanie Kapel Podwórkowych „Podwórkowe muzykowanie”, organizowana w lipcu „Emeryci się Bawią” Festiwal piosenki „Wesołe nutki”, organizowany w marcu „Wielkopolskie śpiewanie”, organizowana w październiku „Dinozaury”, impreza śpiewacka organizowana w grudniu Dane teleadresowe Urząd Gminy w Krzykosach, ul. Główna 37, 63-024 Krzykosy, tel.: 61 28 51 514, www.krzykosy.pl Gminny Ośrodek Kultury w Krzykosach, ul. Główna 27, 63-024 Krzykosy, tel.: 61 28 62 520, www.gokkrzykosy.pl

19 Gmina Książ Wielkopolski pow. śremski, woj. wielkopolskie

Książ Wlkp., to gmina wiejsko-miejska o powierzchni około 147,8 ha, w której zamieszkuje ponad 8600 mieszkańców. Książ Wielkopolski położony jest w środkowej części województwa wielkopolskiego, 60 km od Poznania, 14 km na wschód od miasta Śrem, przy drodze wojewódzkiej nr 436 łączącej Śrem i Nowe Miasto. Północną granicę gminy stanowi rzeka Warta, południową zaś kanał Obra. Książ Wielkopolski prawa miejskie uzyskał na początku XV wieku. Pierwotna nazwa miasta, Książe, oznaczała własność książęcą grodu. Godło symbolizujące gród obronny, znane jest z pieczęci z XVII wieku. W czasie Wiosny Ludów w Książu znajdował się obóz powstańców liczący około 1200 powstańców, którym dowodził mjr Florian Dąbrowski. W dniu 29 kwietnia 1848 roku rozegrała się krwawa bitwa z wojskami pruskimi, wielu Polaków zginęło, wielu wzięto do niewoli, a miasto spalono. Pamiątką po tym wydarzeniu są zachowane dwa kopce z prochami poległych. Obchody Wiosny Ludów odbywają się corocznie w kwietniu stanowią upamiętnienie bitwy i mieszkańców miasta biorących udział w walkach. Z tej okazji organizowane są m.in. rajdy piesze, biegi przełajowe, marsze nordic walking śladami wydarzeń z tamtego okresu. Gmina Książ Wlkp. posiada doskonałe tereny rekreacyjne nad Wartą i nad Jeziorem Jarosławskim. Kompleks Wypoczynkowy w Jarosławkach to tereny rekreacyjne położone w pobliżu szosy Śrem - Książ Wlkp. nad Jeziorem Jarosławskim. Znajdują się w otoczeniu lasów co sprawia, że jest to wymarzone miejsce do wypoczynku i aktywnej rekreacji. Kompleks obejmuje dużą kolonię prywatnych domków letniskowych, dysponuje polem biwakowym, kortem tenisowym, wypożyczalnią sprzętu wodnego oraz plażą i strzeżonym kąpieliskiem, a także budynkiem sanitarnym z natryskami oraz siecią barów szybkiej obsługi i punktów handlowo-gastronomicznych. Na miejscu istnieje możliwość wykupienia na wędkowanie. Zaplecze sportowo - rekreacyjne (kompleks boisk Orlik 2012, place zabaw dla dzieci) daje mieszkańcowm gminy możliwość aktywnego spędzania czasu. Natomiast okoliczne lasy i rzeka są doskonałym miejscem wypoczynku dla wędkarzy i grzybiarzy. Liczne szlaki piesze i rowerowe pozwalają zwiedzić najciekawsze zakątki naszej Gminy. Z punktu widzenia historii, miejscem, które koniecznie trzeba zobaczyć jest ksiąski rynek, na którym znajduje się pomnik pomordowanych w 1939r. oraz Mogiły w postaci kopców gdzie pochowano Powstańców poległych w bitwie pod Książem w 1848 r. Corocznie w Książu Wlkp. organizowane są Dni Miasta, podczas których odbywają się koncerty gwiazd dużego formatu. W ostatnich latach w miasteczku gościły takie gwiazdy jak: Zakopower, Big Cyc czy Patrycja Markowska i ściągnęły wielką rzeszę fanów i sympatyków.

20 Ciekawe miejsca i zabytki: +Kompleks Wypoczynkowy Jarosławki, +Drewniany Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Gogolewie, +Kościoły pw. św. Antoniego Padewskiego w Książu Wlkp., +Kościół pw. NMP i św. Mikołaja w Książu Wlkp., +Kościół pw. NMP Niepokalanie Poczętej we Włościejewkach, +Rynek w Książu Wlkp. z pomnikiem rozstrzelanych, +Park miejski oraz mogiły poległych kosynierów w 1848 r. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Dni Miasta, organizowane corocznie w lipcu Biegi przełajowe im. Wiosny Ludów, organizowane corocznie w kwietniu Mikołajki na Rynku Dane teleadresowe Urząd Miejski w Książu Wielkopolskim, ul. Wichury 11a, 63-130 Książ Wielkopolski, tel.: 61 28 22 001, www.ksiaz-wlkp.pl Centrum Kultury Książ Wielkopolski, ul. Zakrzewska 15, 63-130 Książ Wielkopolski, tel.: 61 28 22 616, www.ck-ksiazwlkp.pl

21 MOSINA

Gmina Mosina pow. poznański, woj. wielkopolskie

Mosina jest dynamicznie rozwijającą się Gminą, w której zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju od lat z sukcesem udaje się połączyć dbałość o niezwykłe walory przyrodniczo-krajobrazowe z atrakcyjnością inwestycyjną. Położona nad malowniczą Wartą, w centralnej części Wielkopolski, oddalona 18 km od Poznania stanowi świetne miejsce dla chcących tu, zamieszkać, inwestować lub wypocząć. Spośród 28 tys. mieszkańców, ponad 15 tys. stanowią osoby zamieszkujące tereny wiejskie. Wynika to z faktu, iż Gmina Mosina jest zapleczem aglomeracji poznańskiej, a doskonała lokalizacja, dobra komunikacja z Poznaniem i rozwinięta infrastruktura sprawiają, że należy ona do bardzo atrakcyjnych gmin powiatu poznańskiego, tak pod względem gospodarczym jak i turystycznym oraz mieszkaniowym. Inwestują tutaj m.in. lokalni i poznańscy deweloperzy. Na uwagę zasługuje prężnie działające Mosińskie Towarzystwo Budownictwa Społecznego, które zapoczątkowało rozwój budownictwa wielorodzinnego w Gminie. Osiedle Mosińskiego TBS położone jest ok. 200 m od granic administracyjnych miasta Mosina. O atrakcyjności położenia świadczą dobrze rozbudowana infrastruktura jak również bliskość szkoły podstawowej, przedszkola i kościoła, a przede wszystkim, bliskość miasta Mosina (ok. 2,5 km do centrum). Ponadto atutem jest sąsiedztwo Wielkopolskiego Parku Narodowego oraz Rogalińskiego Parku Krajobrazowego. Dojazd do Poznania zapewniają: linia kolejowa Poznań – Wrocław ze stacją w Mosinie oraz podmiejskie autobusy. Inwestycje poprawiające jakość życia mieszkańców, obejmują zarówno obiekty infrastrukturalne jak: wodociągi, kanalizację sanitarną i deszczową, oświetlenie uliczne, chodniki, ścieżki rowerowe i drogi oraz obiekty oświatowe: salę gimnastyczną, szkołę, przedszkola. W mieście i w dwóch sołectwach z powodzeniem działają też centra z bezpłatnym dostępem do Internetu, które oferują m.in. usługi z zakresu pośrednictwa pracy oraz służą informacją turystyczną i pomagają w nauce obsługi komputera. Ogromną szansę dla samorządów stanowią fundusze zewnętrzne. Gmina Mosina stara się aby jak najwięcej realizowanych przedsięwzięć uzyskało wsparcie z funduszy strukturalnych. Rozwój Gminy wynika z przedsiębiorczej i wykształconej społeczności. Obecnie liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych dochodzi do 2400. Wiele firm, to przedsiębiorstwa renomowane, także z kapitałem zagranicznym, nagradzane na targach i dające zatrudnienie wielu osobom. Do inwestowania i zamieszkania na naszym terenie zachęcają także niskie podatki lokalne, korzyści płynące z przynależności do blisko 1 mln aglomeracji poznańskiej, sprawna, fachowa obsługa interesantów oraz korzystne położenie krajobrazowo – przyrodnicze. Szeroka oferta kulturalna i sportowo-rekreacyjna oraz wysoka aktywność organizacji pozarządowych pozwalają mieszkańcom na realizację własnych pasji i zainteresowań. Na tych, którzy zdecydują się zainwestować lub osiedlić na terenie Gminy Mosina, czeka atrakcyjna oferta kulturalno-sportowo-rekreacyjna. Region jest przygotowany na przyjęcie wycieczek pieszych i rowerowych, miłośników żeglarstwa, wędkowania i jazdy konnej.

22 Ciekawe miejsca i zabytki: +Zespól pałacowo-parkowy oraz Mauzoleum w Rogalinie, +Pomnik Eleganta z Mosiny, +Kościół p.w. Św. Mikołaja w Mosinie, +Galeria Miejska i Izba Muzealna w Mosinie, +Kościół p.w. Św. Michała Archanioła w Rogalinku, +17-metrowa drewniana wieża widokowa położona w Mosinie na Pożegowie, +Studnia Napoleona - źródełko, z którego według legendy pił sam cesarz zwiedzający okolice po zwycięstwie nad Prusami w 1809 roku. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Ogólnopolskie Dni Artystyczne z Gitarą, organizowane w kwietniu Dni Mosiny, organizowane w maju Festyn Organizacji Pozarządowych, organizowany w czerwcu Dożynki Gminne, organizowane we wrześniu Dzień św. Mikołaja, organizowany w grudniu Dane teleadresowe Urząd Miejski w Mosinie, Pl. 20 Października 1, 62-050 Mosina tel.: 61 8 109 500, www.mosina.pl, Facebook: Mosin@ turystycznie Mosiński Ośrodek Kultury, ul. Dworcowa 4, 62-050 Mosina, tel.: 61 81 32 909, www.kultura.gmina.pl

23 Gmina Śrem pow. śremski, woj. wielkopolskie

Śrem to nowoczesna, silna gospodarczo wielkopolska gmina, od ponad 750 lat pielęgnująca miejsko - wiejskie tradycje. Śrem to miasto podążające za duchem n o w o c z e s n o ś c i i s t a w i a j ą c e n a zrównoważony rozwój. Śrem zaprasza do siebie poprzez swoje niepowtarzalne atrybuty przyrodnicze, turystyczne, kulturowe, jak i gospodarcze. Miasto obecnie liczy ponad 30 tys. mieszkańców, natomiast gminę zamieszkuje niemal 42 tys. osób. Jest siedzibą władz gminy i powiatu, położony nad rzeką Wartą zaledwie 42 km od Poznania - stolicy Wielkopolski. Pierwszy raz o Śremie wspomniano w dokumentach pisanych z 1136 r. W 1253 r. Przemysł I ulokował na lewym brzegu Warty miasto, tym samym Śrem stanowi jedną z najstarszych lokacji miejskich w Wielkopolsce. Nie tylko wydarzenia zapisane w dziejach naszego miasta świadczą o jego wyjątkowym kształcie i specyfice, ale również postaci, które zapisały się w lokalnej historii - bracia Barscy, ks. Piotr Wawrzyniak, Cyryl Ratajski, Heliodor Święcicki. Śrem dokłada wielu starań do tworzenia i realizacji przyjaznej polityki proinwestycyjnej dla przedsiębiorców, oferując atrakcyjne tereny inwestycyjne. Istnienie II Podstrefy Śrem Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej gwarantuje zwrot inwestycji nawet do 60%, a na obszarach Śremskiego Parku Inwestycyjnego można uzyskać zwolnienia podatkowe. Samorząd stwarza też dogodne warunki do rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, stosując przy tym korzystną politykę podatkową. Śrem to unikatowe miejsce wypoczynku dla gości i turystów, którym miasto oferuje szeroki dostęp do infrastruktury turystycznej zlokalizowanej nad rzeką Wartą i Jeziorem Grzymisławskim. Na Warcie odbywają się maratony pływackie i spływy kajakowe, można też skorzystać ze statku spacerowego Bajka. Obszar gminy znajduje się w granicach dwóch parków krajobrazowych - Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego oraz Rogalińskiego Parku Krajobrazowego. Na terenie miasta znajdują się trzy parki umożliwiające wypoczynek mieszkańcom. Dla zapewnienia i rozwoju aktywnej rekreacji oraz korzystania z walorów przyrodniczo- krajobrazowych na ziemi śremskiej wytyczonych zostało wiele szlaków pieszych i rowerowych. Wędrując nimi można poznać zabytki, przyrodę regionu oraz miejsca pełne uroku - od wiejskich kapliczek po stare dwory i pałace.

24 Ciekawe miejsca i zabytki +Kościół pw. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej (Fara) z przełomu XV i XVI w. w Śremie, +Budynek Liceum Ogólnokształcącego w Śremie, +Zespół poklasztorny Franciszkanów w Śremie, +Kościół pw. Św. Ducha sprzed 1440 r. w Śremie, +Budynek, w którym mieści się Spółdzielczy Bank Ludowy w Śremie pochodzi z około 1910 r., +Ratusz na rynku w Śremie z 1838 r. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Przegląd Piosenki Religijnej "Śremsong” – ogólnopolski przegląd piosenki religijnej, organizowany w maju Dni Śremu – pełne rozrywki i zabaw oraz rozgrywek sportowych imprezy, miejsce prezentacji atrakcji kulturalnych, występów muzycznych gwiazd z Polski i zagranicy, organizowane w czerwcu Festiwal Pieśni Patriotycznej Powiatu Śremskiego, organizowany w październiku Strzelanie Bractwa Kurkowego – o tytuł króla kurkowego, organizowane w czerwcu, a w sierpniu o tytuł króla żniwnego Dane teleadresowe Urząd Miejski w Śremie, Plac 20 Października 1, 63-100 Śrem, tel.: 61 28 35 225, www.srem.pl Śremski Ośrodek Kultury, ul. Mickiewicza 77, 63-100 Śrem, tel.: 61 28 35 904, www.sok.srem.pl

25 Gmina Środa Wielkopolska pow. średzki, woj. wielkopolskie

Środa Wielkopolska położona jest w centralnej części Wielkopolski, 34 km na południowy wschód od Poznania – stolicy regionu, po wschodniej stronie drogi krajowej nr 11 prowadzącej od Koszalina do Katowic. Przez Środę Wielkopolską przebiega również jedna z głównych linii kolejowych, łącząca Poznań z Kluczborkiem. Środa Wielkopolska jest siedzibą gminy miejsko–wiejskiej, którą zamieszkuje ponad 31 tysięcy osób. W samym mieście mieszka około 22 tysięcy osób, natomiast 38 sołectw Gminy zamieszkuje ponad 8 tysięcy mieszkańców. Środa Wielkopolska to również stolica Powiatu Średzkiego, w skład którego wchodzi pięć gmin: gmina miejsko–wiejska Środa Wielkopolska oraz gminy wiejskie: Dominowo, Nowe Miasto nad Wartą, Zaniemyśl oraz Krzykosy. Dogodne położenie Środy Wielkopolskiej oraz progospodarcza polityka władz Gminy to czynniki powodujące, że miasto jest atrakcyjnym terenem inwestycyjnym, na którym swoją działalność gospodarczą prowadzą zarówno krajowi, jak i zagraniczni przedsiębiorcy. Środa Wielkopolska to miasto z bogatą, ponad 700-letnią, historią i tradycją. Przypuszcza się, iż prawa miejskie Środa uzyskała w latach 1243 – 1261. Była to jedna z pierwszych w Wielkopolsce lokacji na prawie magdeburskim. Ze względu na położenie miasta w granicach osady targowej rozciągającej się wzdłuż drogi wiodącej z Gniezna przez Giecz i dalej na Śląsk w środy odbywały się tutaj targi kupieckie. To właśnie stąd wywodzi się nazwa miasta – Środa. Człon Wielkopolska pojawił się w nazwie po roku 1967, celem odróżnienia nazwy miasta od Środy Śląskiej. Od 1454 roku aż do okresu rozbiorowego Środa była miejscem sejmików organizowanych dla szlachty z województw poznańskiego, kaliskiego, a później i gnieźnieńskiego. Kiedy w 1795 roku Polska zniknęła z mapy świata Środa Wielkopolska znalazła się pod zaborem pruskim. Wówczas miasto było jednym z ważnych ośrodków walki o polskość, o przetrwanie polskich wartości, kultury i tradycji. W grudniu 1918 roku w Powstaniu Wielkopolskim, które doprowadziło do przyłączenia ziem Wielkopolskich do odrodzonego, niepodległego Państwa Polskiego walczyły cztery kompanie ochotników pochodzących ze Środy. Jej mieszkańcy walczyli również na frontach II Wojny Światowej, a poprzez organizację licznych uroczystości rocznicowych Średzianie dbają o to, żeby pamięć o tych historycznych wydarzeniach była wiecznie żywa.

26 Ciekawe miejsca i zabytki: +Późnogotycki kościół kolegiacki pw. Wniebowzięcia NMP wzniesiony w latach 1423 – 1428 w Środzie Wlkp., +Odrestaurowany Stary Rynek z figurami Świętego Wawrzyńca i Matki Bożej w Środzie Wlkp., +Kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa, wybudowany w XIII wieku, +Kościół św. Wawrzyńca w Mącznikach, wzniesiony w XIII wieku, +Muzeum Ziemi Średzkiej usytuowane w dworze modrzewiowym z XVIII wieku otoczonym XIX–wiecznym ogrodem w miejscowości Koszuty, +Pałac neoklasycystyczny znajdujący się w otoczeniu parku krajobrazowego w Winnej Górze, który był własnością gen. J. H. Dąbrowskiego. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Średzkie Sejmiki Kultury, organizowane w czerwcu Maraton Pływacki, organizowany w czerwcu Otwarte Mistrzowa Polski Weteranów w Triathlonie Dane teleadresowe Urząd Miejski w Środzie Wielkopolskiej, ul. Daszyńskiego 5, 63-000 Środa Wielkopolska., tel.: 61 286 77 00, www.sroda.wlkp.pl Ośrodek Kultury w Środzie Wielkopolskiej, ul. 20 Października 30, 63-000 Środa Wielkopolska, tel.: 61 285 23 05, www.oksroda.pl

27 Gmina Zaniemyśl pow. średzki, woj. wielkopolskie

Gmina Zaniemyśl położona jest w zachodniej części powiatu średzkiego, w odległości 35 km od Poznania, przy drodze wojewódzkiej nr 432 Śrem - Środa Wlkp. - Września. Dojazd do Zaniemyśla zapewniają autobusy komunikacji podmiejskiej i PKS kursujące z Poznania oraz autobusy PKS ze Środy Wlkp. i Śremu. Przez obszar gminy Zaniemyśl przebiega trasa kolejki wąskotorowej Środa Wlkp. – Zaniemyśl, obecnie wykorzystywana dla celów turystycznych. Powierzchnia gminy wynosi 10 676 ha, z czego zdecydowaną większość stanowią użytki rolne (7 079), zaś 2 705 ha zajmują lasy i grunty leśne. Gminę Zaniemyśl zamieszkuje ponad 6 600 osób. Wieś Zaniemyśl jest najliczniej zamieszkałą miejscowością w gminie licząca około 2 600 mieszkańców, jest także centrum administracyjnym, gospodarczym i społecznym. Gmina Zaniemyśl, jest gminą typowo rolniczą, jednak w ostatnich latach widać wyraźny wzrost znaczenia działalności pozarolniczej. Do działalności gospodarczej zaliczono wszelkiego rodzaju działalność produkcyjną, magazynowo-składową, budowlaną oraz bazy transportowe, zakłady usługowe. Do największych zakładów pracy w gminie pod względem zatrudnienia należą: piekarnia - cukiernia, zakłady produkcji i wyrobów z drewna, zakłady produkcji mebli, tartak wraz z zakładem produkcji stolarki okiennej oraz zakład odzieżowy. Na terenie gminy rozwijają się także usługi rekreacyjno–wypoczynkowe oraz agroturystyka. Historycznym bohaterem wyspy jest hrabia Edward Raczyński, który w latach 1815-1845 był jej właścicielem. Wyspę porasta starodrzew liściasty. Są to głównie dęby, z których 17 uznano za pomniki przyrody. Uroku wyspie dodaje wybudowany przez Edwarda Raczyńskiego, domek w stylu szwajcarskim. Wyspa była świadkiem tragicznej śmierci jej właściciela. Wystrzałem z armatki Edward Raczyński odebrał sobie życie dnia 20 stycznia 1845 r. Poznawanie Zaniemyśla i jego okolic ułatwiają oznakowane szlaki piesze lub rowerowe i odpowiednia, położona wzdłuż jezior baza noclegowo - gastronomiczna. Walory krajobrazowe, przyrodnicze i kulturowe przyczyniają się do rozwoju turystyki, agroturystyki, rekreacji konnej i sportów wodnych. Jedną z atrakcji Zaniemyśla jest kolejka wąskotorowa, nazywana popularnie "ciuchcią". Wąskotorówka rozwija prędkość ok. 25 km/ godz., a całą trasę od stacji Środa Miasto do Zaniemyśla pokonuje w ciągu 45 minut. Najciekawszy jest odcinek tuż za stacyjką Środa, bowiem kolejka bardzo wolno pnie się w górę na wiadukt nad torami kolejowymi Poznań - Katowice, a kilkaset metrów dalej trzeba pomocy konduktora, by kolejka mogła przekroczyć ruchliwą szosę katowicką. Wychodzi on wówczas na szosę i zatrzymuje charakterystycznym "lizakiem" nieraz długie sznury samochodów.

28 Ciekawe miejsca i zabytki: +Wyspa Edwarda o pow. 3 ha otoczona jest Jeziorem Raczyńskim, +Ścieżka pieszo rowerowa przy Jeziorze Raczyńskim, +Poewangelicki kościół, wybudowany w latach 1854-1855, +Kościół p.w. Niepokalanego Serca N.M.P. Kościół p.w. św. Wawrzyńca, w latach 1840-1842, +Regionalna Izba Pamięci - ul. Średzka, +Głaz z tablicą poświęconą poległym w latach 1940-1945 żołnierzom Armii Krajowej Placówki ZW ŻAK. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Międzynarodowe Zawody Sportowe w Chodzie Sportowym, organizowane w kwietniu i maju Zaniemyskie Bitwy Morskie Festyn dla osób niepełnosprawnych Dożynki i Święto Chleba Dane teleadresowe Urząd Gminy w Zaniemyślu, ul. Średzka 9, 63-020 Zaniemyśl, tel.: 61 28 57 580, www.zaniemysl.pl Gminny Ośrodek Kultury i Rekreacji, ul. Sienkiewicza 3, 63-020 Zaniemyśl, tel.: 61 28 57 150

29 AKTYWNOŚĆ I INTEGRACJA NA 5 - turystyka, gospodarka, kultura, młodzież, samorząd! - „AKTIN 5"

Lider Zielonej Wielkopolski wraz z Sandomierskim Stowarzyszeniem Rozwoju Regionalnego Lokalna Grupa Działania rozpoczęły w 2011 roku przygotowania do realizacji międzyregionalnego projektu współpracy. W ramach realizacji projektu współpracy „Aktywność i integracja na 5 – kultura, turystyka, gospodarka, samorząd, młodzież!” AKTIN 5, realizowane będą następujące cele:

Cel główny I - Wzrost aktywności lokalnych środowisk obu LGD – realizacja celu polegać będzie na aktywizowaniu lokalnych społeczności poprzez działania związane z przybliżeniem wartości społecznych i kulturalnych, zachowaniu i przekazie wartościowych elementów kultury ludowej oraz promowaniu działań artystycznych. Realizacja celu odbywać się będzie w oparciu o zasoby ludzkie, kulturowe, historyczne, turystyczne występujące na terenie obu LGD.

Wspomaganie inicjatyw lokalnych, społecznych i integracja mieszkańców – realizacja tego celu odbywać się będzie poprzez mobilizowanie ludności do wzięcia aktywnego udziału w procesie rozwoju obszaru a także wspieranie lokalnych organizacji zorientowanych na zrównoważony rozwój społeczno-kulturalny. W ramach realizacji celu podjęte zostaną działania popularyzujące unikalne elementy lokalnej kultury, w tym konkursy, przeglądy i rękodzieło ludowe.

Rozwój zasobów ludzkich – nabywanie nowych umiejętności – działania podjęte w ramach celu zorientowane będą na rozwój społeczeństwa poprzez wiedzę i umiejętności oparte w szczególności o zagadnienia szeroko pojętej kultury, tożsamości lokalnej, w tym niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich – w ramach realizacji celu wspierane będą wartościowe zjawiska z zakresu kultury i specyfiki obszarów wiejskich. Będą to przedsięwzięcia, których zadaniem jest udokumentowanie i zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Cel główny II - Rozwój trójsektorowy oraz promocja regionów - realizacja celu polegać będzie na rozwoju potencjału społecznego, publicznego i gospodarczego poprzez stymulowanie warunków do rozwoju biznesu opartego na naturalnych zasobach oraz promowaniu potencjału turystycznego partnerskich regionów.

Utworzenie bazy informacyjnej dla sektora społecznego, publicznego i gospodarczego – w ramach realizacji niniejszego celu planowane jest utworzenie elektronicznej, aktualizowanej bazy danych – narzędzia informacyjnego dla wielu grup podmiotów – turystów, przedsiębiorców, samorządów. Udostępnianie zasobów i informacji dotyczących wielu branż za pomocą sieci internetowej i innych multimedialnych narzędzi może przyczynić się do poprawy współpracy gospodarczej, wzrostu ruchu turystycznego oraz stanowić źródło wiedzy i inspiracji dla społeczności i potencjalnych odbiorców.

Wymiana doświadczeń partnerów projektu i instytucji oraz organizacji skupionych wokół projektu – ze względu na niespójność terytorialną partnerów projektu wymiana doświadczeń bardziej przekłada się na efekty poprzez zaobserwowane przykłady dobrych praktyk i innowacyjnych rozwiązań niż wymiana doświadczeń z regionem sąsiadującym, gdzie przepływ doświadczeń jest naturalnym następstwem sąsiedztwa.

Promocja i poprawa atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej regionów – zaplanowane w ramach celu przedsięwzięcia kulturalne mają szansę stać się dodatkową atrakcją przyciągającą turystów.

Wzajemna współpraca sprzyjać będzie lepszemu zdefiniowaniu problemów występujących na obszarach działania LGD i sposobów ich rozwiązywania, spójności kierunków rozwoju, wykorzystywaniu posiadanych zasobów oraz budowaniu społeczeństwa obywatelskiego.

Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach osi IV LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Dwikozy Klimontów Koprzywnica Lipniki Łoniów Obrazów Samborzec Wilczyce Zawichost

Sandomierskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego Lokalna Grupa Działania 27-600 , ul. Ożarowska 1a tel./fax: 15 8320944 e-mail: [email protected] www.lgd-sandomierz.eu Szanowni Państwo,

Sandomierskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego – Lokalna Grupa Działania (SSRR – LGD) to niezwykłe, dobrowolne zrzeszenie osób fizycznych, stowarzyszeń, samorządów lokalnych, przedsiębiorstw. Celem strategicznym Stowarzyszenia jest wspieranie wszelkich inicjatyw społecznych mających na celu szeroko rozumiany rozwój gmin powiatu sandomierskiego oraz gminy Lipnik, ze szczególnym uwzględnieniem lokalnych zasobów przyrodniczych, kulturowych i społecznych. Przy aktywnym udziale mieszkańców i władz samorządowych gmin: Dwikozy, Klimontów, Koprzywnica, Lipnik. Łoniów, Obrazów, Samborzec, Wilczyce, Zawichost opracowaliśmy Lokalną Strategię Rozwoju (LSR), która w sposób spójny, logiczny i kompleksowy identyfikuje zasoby regionu sandomierskiego, przedstawia kierunki rozwoju oraz wymienia cele i zadania, które powinny zostać zrealizowane. W tej perspektywie SSRR – LGD jest instrumentem wspierania zrównoważonego rozwoju, poprawy jakości życia oraz wzrostu dobrobytu mieszkańców terenów objętych Lokalną Strategią Rozwoju. Zapraszam na krótką podróż do wielu ciekawych miejsc położonych na terenie gmin należących do naszej Lokalnej Grupy Działania. Mam nadzieję, że już niedługo, pod koniec tej podróży, będziemy mogli powiedzieć: „Sandomierskie – kraina tradycyjnej oraz ekologicznej produkcji ogrodniczej, wielowiekowej tradycji kulturalnej, rozwiniętej turystyki i agroturystyki, wykształconych, zamożnych i przedsiębiorczych mieszkańców, innowacyjnych przedsięwzięć i technologii wykorzystujących lokalne zasoby”. I taka właśnie jest nasza wizja przyszłości.

Janusz Stasiak Prezes Zarządu Sandomierskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego Lokalna Grupa Działania

33 pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Dwikozy leży w południowo-wschodniej części województwa świętokrzyskiego, w dolinie Wisły i Opatówki oraz na Wyżynie Sandomierskiej. Wchodzi w skład powiatu sandomierskiego. Powierzchnia gminy wynosi 85 km2, zamieszkuje ją ok. 9300 mieszkańców. Gmina ma charakter typowo rolniczy czemu sprzyjają doskonałe warunki glebowe i klimatyczne. Z uwagi na dużą produkcję warzyw i owoców Gmina Dwikozy jest idealnym miejscem do rozwoju przemysłu owocowo warzywnego. Znajdują się tutaj dwa duże przedsiębiorstwa wytwarzające przetwory owocowo-warzywne a także kilka mniejszych zakładów zajmujących się m. in. kiszonkami oraz sałatkami o krótkim terminie przydatności do spożycia (bez konserwantów). Pierwsza wzmianka historyczna o Dwikozach datuje się za panowania Kazimierza Sprawiedliwego, Księcia Sandomierskiego w 1167 roku. Wówczas to wieś Dwikozy jako tzw. Prebenda Dwikozka (posiadłość duchowna) wraz z wsią Bożydar stanowiły uposażenie jednego z kanoników kapituły kolegiaty sandomierskiej. Znajduje to potwierdzenie w przywileju wydanym w 1276 r. przez polskiego monarchę, księcia krakowskiego i sandomierskiego, Bolesława Wstydliwego, który idąc w ślady swoich poprzedników, udziela posiadłościom kolegiaty sandomierskiej wszystkich swobód i wolności jakie posiadają dobra katedry krakowskiej. Z terenu gminy, z miejscowości Garbów pochodzi jeden z najsłynniejszych rycerzy – Zawisza Czarny, który wsławił się w bitwie pod Grunwaldem. Z terenów tych pochodził także generał Józef Dowbór-Muśnicki, dowódca jedynego zwycięskiego w dziejach kraju Powstania Wielkopolskiego. Gmina dbając o promocję swojego dziedzictwa kulturowego zrealizowała projekt „Przebudowa, remont oraz wyposażenie Wiejskiego Domu Kultury w Starym Garbowie…”, dzięki któremu, powstał pomnik, a w Wiejskim Domu Kultury w Starym Garbowie została utworzona izba pamięci Zawiszy Czarnego, do której serdecznie zapraszamy. W Dwikozach urodził się jeden z najwybitniejszych pisarzy współczesnych - Wiesław Myśliwski, autor m.in. „Kamienia na kamieniu”, dwukrotny laureat prestiżowej literackiej nagrody „Nike”. Z terenu gminy pochodzi także pisarz chłopski - Wincenty Burek. Ponadto przez teren gminy przebiegają piesze szlaki turystyczne, trasy rowerowe oraz tzw. „Sandomierski Szlak Jabłkowy" stanowiący regionalną trasę turystyczną, nastawioną na poznanie walorów przyrodniczych oraz płodów rolnych Ziemi Sandomierskiej. Na szlaku można m.in. spróbować wyśmienitych owoców, warzyw i ich przetworów a także wypocząć w miłej atmosferze w gospodarstwach agroturystycznych.

34 Ciekawe miejsca i zabytki +Późnobarokowy kościół p.w. św. Wita i MB Bolesnej, zlokalizowany w Górach Wysokich, +Drewniany kościółek p.w. św. Wita Męczennika w starym osiedlu Góry, +Zabytkowa kapliczka z 1884 r. w Dwikozach, +Zabytkowy kościół parafialny wybudowany w 1792 r. W miejscowości Góry Wysokie, +Stacja kolei żelaznej wybudowana w 1915 r. w Dwikozach, +Pomnik Powstańców pomordowanych w bitwie z wojskami rosyjskimi pod Słupczą 8 lutego 1863 r., +Zabytkowe ruiny baszty z klasztoru sióstr Benedyktynek w miejscowości Nowe Kichary, +W Górach Wysokich znajdują się mogiły 92 więźniów z zamku sandomierskiego pomordowanych przez hitlerowców w 1940 r., +W miejscowości Słupcza znajduje się rezerwat florystyczno-stepowy „Panieńska Góra”, +Rezerwat „Góry Pieprzowe” – najstarsze po Sudetach góry w Polsce, których nazwa pochodzi od powierzchniowej struktury tego terenu do koloru pieprzu – jest to największe skupisko występujących naturalnie dziko rosnących róż, wisienki stepowej, miłka wiosennego oraz roślinności o charakterze stepu ostnicowego. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Maj – Gminne Święto Strażaka Lipiec – Wojewódzkie Święto Pomidora Sierpień – Gminne Święto Plonów Dane teleadresowe Urząd Gminy w Dwikozach, ul. Spółdzielcza 15, 27-620 Dwikozy, tel.: 15 831 14 71, www.dwikozy.gmina.pl Gminny Ośrodek Kultury w Dwikozach, ul. Spółdzielcza 15, 27-620 Dwikozy, tel.: 15 83 11 815, www.gok.dwikozy.gmina.pl

35 Gmina Klimontów pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Klimontów położona jest na wyżynie Kielecko- Sandomierskiej, w pobliżu 3 miast powiatowych: Sandomierza, Opatowa, Staszowa. Gmina usytuowana jest przy ważnym szlaku komunikacyjnym drodze krajowej nr 9 (Barwinek – Rzeszów – Radom), która stanowi oś rozwojową gminy. Klimontów został założony około 1240 roku przez Kasztelana Krakowskiego Klemensa i od niego wywodzi swą nazwę. Prawa miejskie uzyskał w 1604 roku za sprawą Jana Zbigniewa Ossolińskiego, który sprowadził tu zakon Dominikanów i ufundował im kościół oraz klasztor. W XVII w. miasto stało się ośrodkiem produkcji sukna. Po utracie praw miejskich w 1869 roku, Klimontów rozwijał się dzięki aktywności właścicieli oraz mieszkańców. Klimontów zachował cechy układu urbanistycznego i zabudowy małego miasteczka. Do walorów krajobrazowo-przyrodniczych zaliczyć należy XIX wieczną aleję kasztanową prowadzącą z Klimontowa do Górek oraz dworski park krajobrazowy w Byszowie - również z XIX wieku, w którym obecnie został utworzony Park Katyński. Przez teren Gminy przebiegają dwa piesze szlaki turystyczne: zielony Chańcza – Pielaszów i czerwony Gołoszyce – Bidaczów Stary. Dla rozwoju tej funkcji może być również wykorzystany fakt przebiegu przez obszar gminy monastycznego szlaku Cystersów (fragment Pętli Kieleckiej Małopolskiego Szlaku Cystersów – Jędrzejów, Koprzywnica, Wąchock, Sulejów), historycznego szlaku Piłsudskiego, powstałego kilka lat temu i obecnie coraz bardziej popularnego „Sandomierskiego Szlaku Jabłkowego”. Przez teren gminy przebiegają również trzy szlaki pielgrzymkowe prowadzące na św. Krzyż, do Sulisławic i do Częstochowy i trasa rowarowa Ujazd – Sandomierz. Wyznaczony jest również Literacki Szlak Świętokrzyski dotyczący twórczości Bruno Jasieńskiego i Małopolski Szlak św.Jakuba. Geologicznie obszar Gminy budują pofałdowane utwory kambryjskie oraz sylurskie. Miejscowo nieco głębiej występują skały pochodzenia dewońskiego. Cechy fizyczno-geograficzne charakterystyczne dla Wyżyny Sandomierskiej można spotkać na obszarze gminy Klimontów. Krajobraz pokryty jest gęstą siecią dolin i wąwozów lessowych stanowiących dopełnienie doliny Koprzywianki będącej dominantą krajobrazotwórczą doliny. Doliny głównych rzek występują na wysokości 200 m n.p.m. i są stosunkowo szerokie; szerokość dna doliny Koprzywianki wynosi 200-1500 m (najszersza jest w okolicy Klimontowa i Nawodzic). Różnica wysokości względnej w obrębie Gminy wynosi 120 m, od 170 m n.p.m. w dolinie Koprzywianki (wieś Rybnica) do 290 m. n.p.m. w okolicy Konar i Nawodzic. Wysoką wartością krajobrazową przedstawiają wąwozy wyerodowane w lessowych pokrywach występujące w miejscowości Konary. Dużą atrakcję krajobrazową stanowią kompleksy stawów rybnych, największe w Ułanowicach i Rybnicy. Unikalne okazy czarnego bociana mającego swoje gniazdo przy stawie w miejscowości Rybnica.

36 Ciekawe miejsca i zabytki +Barokowa kolegiata p.w. św. Józefa ufundowana przez kanclerza Jerzego Ossolińskiego, +Zespół klasztorny Dominikanów składający się z kościoła p.w. św. Jacka z lat 1617-1620 i klasztoru z lat 1620-1623, +Kościół z XIII w. w Goźlicach wybudowany za czasów panowania Bolesława Krzywoustego, +Pałac Ledóchowskich z początku XIX wieku w Górkach, +Zespół dworski w Pęchowie, dwór murowany z XIX w., +Pomnik Legionistów upamiętniający krwawe walki, które toczyły się tu w dniach 16-25 maja 1915 r., +Ruiny średniowiecznego zamku rycerskiego Słupeckich z XIVw., nazywanego „wejściem do piekła”. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Czerwiec – Gminny Festyn Sportowo— Rekreacyjny z okazji Dnia Dziecka 15-17 sierpnia – Jarmark na św. Jacka Dane teleadresowe Urząd Gminy Klimontów, ul. Dr Jakuba Zysmana 1, 27-640 Klimontów, tel.: 15 866 11 00, www.klimontow.pl Gminny Ośrodek Kultury w Klimontowie, ul. Krakowska 6, 27-640 Klimontów, tel.: 15 866 17 50

37 pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Koprzywnica położona jest we wschodniej części województwa świętokrzyskiego, wchodząc w skład powiatu sandomierskiego i trzech makroregionów: Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej reprezentowanej przez mezoregion Wyżyny Sandomierskiej, Niecki Nidziańskiej reprezentowanej przez mezoregion Niecki Połanieckiej, Kotliny Sandomierskiej reprezentowanej przez mezoregion Niziny Nadwiślańskie. Południowa i wschodnia część gminy położona jest na zachodnim brzegu Wisły. Koprzywnica została założona przez Kazimierza Sprawiedliwego, który w 1185 roku sprowadził nad Koprzywiankę cystersów francuskiego opactwa Marimond. Fundatorem opactwa był Mikołaj Bogoria Skotnicki. W 1268 roku osada otrzymała prawa miejskie. Położenie na szlaku handlowym sprzyjało rozwojowi rzemiosła i handlu. Po kasacie opactwa cystersów w 1820 roku Koprzywnica podupadła i w 1869 roku utraciła prawa miejskie, odzyskując je ponownie w 2001 roku. Obecnie Koprzywnica jest atrakcją turystyczną na Europejskim Szlaku Jabłkowym, który słynie z nowoczesnych sadów, unikatowych zabytków i bogatego dziedzictwa kulturowego. Naturalny system powiązań ekologicznych na terenie gminy tworzą: ekosystemy leśne i zaroślowe, ekosystemy roślinności śródpolnej, ekosystemy dolin rzecznych Wisły i Koprzywianki w postaci łąk naturalnych i zarośli łęgowych. W dolinach rzek (głównie Wisły) zachowały się lasy łęgowe, szpalery lub kępy drzew głównie topole i wierzby oraz ciągi terenów porośniętych wikliną. Przez teren Gminy przepływa rzeka Koprzywianka. Źródła Koprzywianki znajdują się na wysokości 400 m n.p.m. na południowych stokach w paśmie Jeleniewskim Gór Świętokrzyskich. Rzeka wpada do Wisły pod Sandomierzem. Placówką koordynującą działalność kulturalno-sportową na terenie gminy jest Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury i Sportu. Działalność kulturalną i przewodnicką prowadzi także Stowarzyszenie 800-lecia Opactwa Cysterskiego w Koprzywnicy (www.kuprzyszlości.pl). Koprzywnica jedno z czołowych miejsc na trasie „Małopolskiego Szlaku Cystersów” już od lat 90 ub. wieku wpisana jest do Europejskiego Szlaku Cystersów. W pobliżu znajdują się: Sandomierz, Opatów, Ujazd, Baranów Sandomierski, Zawichost, Klimontów, Kurozwęki, Szydłów, Rytwiany. W najbliższych planach UMiG Koprzywnica jest utworzenie szlaku turystyczno- pielgrzymkowego, m.in. do Sulisławic oraz Tarnobrzega -Dzikowa z kompleksem turystyczno – rekreacyjnym w Piasecznie. Koprzywnica leży na trasie Sandomierskiego Szlaku Jabłkowego. Koprzywnica i jej okolice, to ziemia pracowitych ludzi, wspaniałych zabytków, a także atrakcyjny teren dla miłośników wody, wędkowania, spacerów, amatorów owoców i warzyw. Nasza ziemia posiada również bogate walory przyrodnicze i kulturowe. Dużym zainteresowaniem cieszą się wąwozy lessowe oraz liczne pomniki przyrody. Rozwój naszej gminy wiążemy zarówno z kultywowaniem tych wartości jak również z tworzeniem nowoczesnej infrastruktury służącej jej mieszkańcom.

38 Ciekawe miejsca i zabytki +Pocysterski zespół klasztorny zbudowany w latach 1207-1240 w Koprzywnicy, +Kościół Matki Bożej Różańcowej z 1470 roku w Koprzywnicy, +17-hektarowy akwen zasilany z przepływającej obok Koprzywianki, +XIII-wieczny układ urbanistyczny rynku. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Maj – Dni Ziemi Koprzywnickiej Czerwiec – Piknik Cysterski Dane teleadresowe Urząd Miasta i Gminy w Koprzywnicy, ul.11 Listopada 88, 27-660 Koprzywnica, tel.: 15 847 70 40, fax: 15 847 70 77, www.koprzywnica.eu Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury i Sportu, ul. Rynek 39, 27-660 Koprzywnica, tel.: 15 847 63 22, www.domkultury.koprzywnica.eu

39 pow. opatowski, woj. świętokrzyskie

Gmina Lipnik położona jest w południowo - wschodniej części Polski, geograficznie w obrębie Wyżyny Sandomierskiej, która stanowi przedłużenie Gór Świętokrzyskich. Zajmuje powierzchnię 8170 ha. Gmina Lipnik ma dobrą dostępność komunikacyjną. Na terenie gminy krzyżują się dwie drogi krajowe: nr 9 (Radom - Rzeszów) oraz nr 759 (Lipnik - Sandomierz), na skrzyżowaniu których położone jest sołectwo Lipnik, stanowiące siedzibę administracyjną gminy. Zapewnia to mieszkańcom dobrą dostępność do głównych ośrodków administracyjnych województwa i powiatu oraz możliwość szybkiego przewozu płodów rolnych na okoliczne rynki ich hurtowego zbytu. Najbliższe większe ośrodki miejskie to: Opatów, Sandomierz oraz Ostrowiec Św. Gmina Lipnik geograficznie położona jest na wyżynie Małopolskiej, w skład której wchodzi Wyżyna Kielcka podzielona na 6 mezoregionów. Jeden z nich nazywa się Wyżyną Sandomierską, która jest przedłużeniem Gór Świętokrzyskich, cechuje ją pokrywa lessowa. Lessy, które zajmują powierzchnię gminy wyznaczają charakter krajobrazowo-gospodarczy Lipnika i pozostałych wiosek tworzących tę jednostkę administracyjną w powiecie opatowskim: łagodne wzgórza przechodzą miejscami powierzchnię pól, bardzo urodzajnych, szczególnie tam gdzie zgromadził się czarnoziem. Od co najmniej 5 tysięcy lat człowiek intensywnie uprawiał tu rolę. Żyzna ziemia w połączeniu z łagodnym klimatem sprzyjała osadnictwu. Większość wsi wchodzących w skład gminy Lipnik istniała już w średniowieczu. Kolejne zmiany zaszły po kataklizmie wojennym, kiedy to 1945 r. chłopi otrzymali w wyniku reformy rolnej ziemię dworską. Nadal więc, jak przed wiekami, podstawą działalności gospodarczej mieszkańców gminy było rolnictwo o kierunku roślinno- hodowlanym. Ostatnie dziesięciolecia zmieniają częściowo profil rolnictwa gminy. Niektóre wioski zajęły się produkcją warzywniczą i sadowniczą. Szansą dla niektórych miejscowości położonych przy ważnej drodze Warszawa- Rzeszów może być przydrożna infrastruktura. Drugą szansą jest spory potencjał turystyczny. Ziemia lipnicka ma bardzo urokliwe krajobrazy, szczególnie ciekawa krajoznawczo jest dolina Opatówki. Wspomnieć należy o wartościach geologicznych tej krainy, które mogą być zachętą do uprawiania turystyki, a także do rozwoju agroturystyki.

40 Ciekawe miejsca i zabytki +Ruiny zamku z XVI wieku w Międzygórzu, +Kościół z XIII wieku p.w. Św. Jana Chrzciciela we Włostowie z zegarem słonecznym z XVIII wieku na południowej ścianie kościoła, +Pomnik prof. Józefa Mikułowskiego Pomorskiego w Malicach Kościelnych, +Zbór ariański z XVI w. w Ublinku. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Maj – Majówka rodzinna Czerwiec – Dzień Dziecka Czerwiec – Biesiada Świętojańska – Włostów Lipiec – przegląd zespołów muzycznych Sierpień – Dożynki Gminne Dane teleadresowe Urząd Gminy w Lipniku, Lipnik 20, 27-540 Lipnik, tel.: 15 869 14 19, www.lipnik.pl Gminny Ośrodek Kultury we Włostowie, Włostów 50c, 27-545 Włostów, tel.: 15 869 11 08, www.gok-ck.pl

41 Gmina Łoniów pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Łoniów leży na pograniczu Wyżyny Kielecko – Sandomierskiej i Kotliny Sandomierskiej, w dolinie Wisły. Obszar gminy należy do zlewni Koprzywianki – rzeki wpadającej do Wisły. Lasy zajmują około 15 % powierzchni gminy, a jedyny większy ich masyw znajduje się w rejonie Świniar i Zawidzy. Są to głównie bory sosnowe z domieszką drzew liściastych, natomiast w podmokłych dolinach rzek występują lasy mieszane z dominacją dębu, topoli i olchy. Żyją tu m.in. sarny, dziki, jelenie, jenoty, zające, liczne gatunki ptactwa wodnego, występują rzadkie gatunki flory. W części nadwiślańskiej dominują rozległe równiny z malowniczymi kępami drzew, małymi zagajnikami i nadrzecznymi zaroślami. W części wyżynnej przeważają szerokie wzniesienia, we fragmentach porośnięte lasem. Ciekawym elementem pejzażu są pasma sadów. Krajobraz wzbogacają ocalałe resztki parków podworskich, pojedyncze pomnikowe drzewa, liczne przydrożne kapliczki i krzyże wpisane trwale w otoczenie. Łagodny klimat nadwiślańskiej gminy z upalnymi latami i niezbyt ostrymi zimami oraz z dużą liczbą słonecznych dni sprzyja zarówno uprawom rolniczym jak też funkcjom rekreacyjnym. Strategia rozwoju przyjęta przez Radę Gminy przewiduje wykorzystanie szansy, jaką dają warunki naturalne poprzez produkcję zdrowej żywności, zwłaszcza owoców i warzyw, przetwórstwo rolno – spożywcze, stworzenie podstaw do rozwijania różnych form turystyki i rekreacji w oparciu o walory przyrodnicze, krajobrazowe, ciekawe zabytki architektury. Gmina Łoniów może być traktowana, jako baza wypadowa do zwiedzania Sandomierza, Baranowa Sandomierskiego, Opatowa czy Zamku Krzyżtopór w Ujeździe. Sześć kilometrów od Łoniowa położona jest miejscowość Sulisławice, która słynie jako Sanktuarium Maryjne ściągające setki pielgrzymów odwiedzających i modlących się przed cudownym obrazem Matki Boskiej Bolesnej. Jest to najsławniejsze w Diecezji Sandomierskiej sanktuarium zwane „Sandomierską Częstochową” Na wzgórzu sulisławskim stoją dwa kościoły – jeden stary, XIII wieczny mieszczący obecnie w dawnej zakrystii Izbę Pamięci „Jędrusiów”, drugi XIX wieczny, w którym znajduje się cudowny obraz z XV wieku Matki Bożej Bolesnej „Misericordia Domini” zwanej Matką Boską Sulisławską ofiarowany kościołowi w 1650 r. Stolica Gminy – Łoniów leży przy skrzyżowaniu drogi nr 9 (Warszawa – Rzeszów) z drogą nr 79 (Lublin – Sandomierz – Kraków). Na terenie gminy istnieją dwa wyrobiska po dawnych kopalniach. Jedno wyrobisko po kopalni siarki w Piasecznie, drugie zaś wyrobisko po dawnej kopalni piasku w Świniarach, które to wyrobiska po rekultywacji doskonale nadawać się będą do rozwoju różnych form turystyki i wypoczynku. Przez teren gminy wiedzie Sandomierski Szlak Jabłkowy.

42 Ciekawe miejsca i zabytki +Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja Biskupa w Łoniowie, +Pałac wzniesiony w latach 1880 – 1885 wg projektu Antoniego Łuszczkiewicza w Łoniowie z parkiem krajobrazowym założonym w 1912 roku wg projektu Stefana Celichowskie, +Sanktuarium Maryjne w Sulisławicach, +100 ha gospodarstwo pod wodą oferujące ryby w 12 gatunkach w Zawidzy. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Czerwiec – V Festyn Rekreacyjno – Kulturalny PIEROGRANIA Dane teleadresowe Urząd Gminy Łoniów, Łoniów 56, 27-670 Łoniów, tel.: 15 866 91 03, www.loniow.pl Gminny Ośrodek Kultury w Łoniowie, Łoniów 56, 27-670 Łoniów, tel.: 15 866 99 68, www.gok.loniow.pl

43 Gmina Obrazów pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Obrazów, położona w pobliżu historycznego Sandomierza, zajmuje powierzchnię 7186 ha (w tym użytki rolne stanowią 6566 ha). W jej skład wchodzi 19 sołectw. Łącznie na ich terenie mieszka blisko 7000 osób. Przy czym znacząca większość mieszkańców – ponad 85% utrzymuje się z nowoczesnego ogrodnictwa, jako, że na terenie gminy występują dobre gleby: głównie czarnoziemy i brunatne, które umożliwiają prowadzenie intensywnej produkcji sadowniczej. To właśnie sady determinują krajobraz Ziemi Obrazowskiej, która już 5-6 tysięcy lat temu była stosunkowo gęsto zaludniona, a w okresie średniowiecza powstały - przeważnie jako osady prywatne - niemal wszystkie wioski Gminy Obrazów . Od wieków region ten jest związany z ogrodnictwem: począwszy od kultury łużyckiej, trwającej od ok.800 r. p.n.e. do początku nowej ery, kiedy to zbierano owoce z dzikiej jabłonki płonki (łac. MALUS silvestris), czy dzikiej gruszy pospolitej (łac. Pirus comunis) a na lepszych jakościowo glebach - czereśni, aż do dzisiejszej nowoczesnej intensywnej produkcji sadowniczej. Gmina Obrazów to kraina owoców i warzyw – zawsze na miarę swoich czasów. Doliny, po- erozyjne rozdoły i wąwozy dodają uroku temu regionowi sadowniczemu. Cyklicznie we wrześniu w miejscowości Obrazów organizowane są dożynki sadownicze, które świadczą o charakterze tutejszego regionu. Początkowo pod nazwą – Jabłkobranie, następnie – po uzyskaniu rangi święta wojewódzkiego – Wojewódzkie Święta Jabłkobrania, a od 2010 r. dzięki pozyskanym środkom w ramach RPO WŚ na lata 2007-2013 z UE – „Europejskie Święto Jabłka Obrazów 2011” jako dwudniowa impreza promocyjna składająca się z Międzynarodowej Naukowej Konferencji Sadowniczej (konferencja naukowa z udziałem fachowców z całej europy w zakresie sadownictwa i części praktycznej w jednym z wybranych sadów dla producentów, handlowców, eksporterów i wszystkich zainteresowanych produkcją i sprzedażą - nowoczesnej a jednocześnie zdrowej żywności) i Głównej Imprezy Promocyjnej (składającej się z części obrzędowej i artystycznej, wraz z wystawą owoców i warzyw gmin z całego powiatu sandomierskiego jako uwieńczenie całorocznej ciężkiej pracy rolników i sadowników). Celem głównym organizowanego święta było i jest wykreowanie pozytywnego wizerunku regionu na tle całego woj. Świętokrzyskiego, Polski i Europy jako „europejskiego zagłębia” produkcji smacznych i zdrowych owoców, tj.: jabłka, gruszki, wiśnie, morele, brzoskwinie, śliwki, czereśnie, itd. oraz rozwój i polepszenie stosunków gospodarczo-handlowych z sąsiadami.

44 Ciekawe miejsca i zabytki +Kościół w Obrazowie z II poł. XVIII w., +Kleczanowski drewniany kościół (najstarszy w gminie Obrazów) ma 300 lat, +Zespół rzeźb na rozstaju dróg w Malicach, powstały w 1801 r., +Zabytkowe zabudowania dworskie oraz piękny park w Rożkach, +Ziemne kurhany i pozostałości zespołu dworskiego w Święcicy. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Maj – uroczystości Św. Floriana Patrona Strażaka Czerwiec – Gminny Dzień Dziecka Wrzesień – Europejskie Święto Jabłka Dane teleadresowe Urząd Gminy w Obrazowie, Obrazów 84, 27-641 Obrazów, tel.: 15 836 51 62, www.obrazow.pl Gminna Biblioteka Publiczna w Obrazowie, Obrazów 121, 27-641 Obrazów, tel.: 15 836 51 56

45 pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Samborzec położona jest w malowniczej okolicy na pograniczu Wyżyny Sandomierskiej oraz Kotliny Sandomierskiej, nieopodal Wisły. To gmina typowo rolnicza, choć nie brak jej walorów turystycznych z powodu pięknych krajobrazów i ciekawych zabytków. Historia dziejów gminy sięga około 5000 lat p.n.e. Gmina oparta jest przede wszystkim na sadownictwie i warzywnictwie – które stanowią 80% użytków rolnych. Na terenie gminy jest 2500 indywidualnych gospodarstw rolnych. Od kilku lat na terenie gminy działa przetwórnia owoców i warzyw „Sambor”. Zaczyna rozwijać się agroturystyka. Świetną kuchnię, również regionalną, oferują restauracja w Samborcu oraz zajazd w Złotej. Znakomite warunki glebowe i klimatyczne powodują, że uprawia się tu nie tylko jabłka i gruszki, ale też morele, brzoskwinie i winorośl. Wśród warzyw królują pomidory. Wspaniałe sady jedne z najnowocześniejszych w Europie, rozpostarte pomiędzy łagodnymi wzniesieniami tworzą niepowtarzalną atmosferę tej okolicy. Gmina Samborzec leży na trasie Sandomierskiego Szlaku Jabłkowego. Powierzchnia gminy wynosi 8537 ha. Uroku gminie Samborzec nadają liczne kurhany, polodowcowe pradoliny, lessowe wąwozy pokryte bujną roślinnością z przewagą dzikiej róży, berberysu, derenia, głogu, jarzębiny. Można tu usłyszeć śpiew drozdów, sikor, a w wiosenne wieczory – słowików. Swojskość widoków podkreślają liczne bocianie gniazda i krążące jaskółki. Podziwiając samborzeckie krajobrazy nie można pominąć wąwozu o stromych zboczach we wsi Gorzyczany. Wśród kurhanów na uwagę zasługuje Kwacała w Złotej. To wielki kopiec ziemny powstały, wg archeologów, w IV w. p. n. e. Będący grobowcem wzniesionym przez ludność tzw. kultury złockiej. Człowiek był tu obecny już w okresie neolitu, na co wskazują prowadzone od 100 lat prace wykopaliskowe. Znalezione narzędzia, naczynia i ozdoby z miedzi, kości krzemienia występują tylko na Wyżynie Sandomierskiej. Z kopcem Kwacała wiążą się lokalne obrzędy oraz legendy. Jedna z nich głosi, że kurhan jest mogiłą Tatarów atakujących Sandomierz, a poległych z ręki dzielnego rycerza Kwacały. Podążając na zachód od Skotnik, dotrzemy do Chobrzan – wsi, w której wielokrotnie bywał wspomniany już Stefan Żeromski. O tych pobytach pisał w młodzieńczych „Dziennikach”, w tych okolicach częściowo toczy się akcja jego „Popiołów.” Upodobał sobie Żeromski te miejsca. Wiele z nich pojawia się w „Popiołach”, gdzie Tarniny są literackim odpowiednikiem Chobrzan. Śladami pisarza przyjeżdżali tu ludzie kultury, dziennikarze, również jego córka – Monika Żeromska, kręcono w Chobrznach reportaże i filmy dokumentalne. Imię Żeromskiego nosi też miejscowe liceum ogólnokształcące. Gmina Samborzec kryje wiele ciekawych zakątków, które warto poznać „Lud tu piękny, jak ta ziemia, cichy i spokojny, jak te sandomierski żyzne równiny”. Można zaufać opinii Stefana Żeromskiego.

46 Ciekawe miejsca i zabytki +Kościoły w Samborcu z XII wieku, +Kościół w Skotnikach z XIV wieku, +Kościół w Chobrzanach z XIX wieku, +Grodzisko kultury Złockiej z okresu około 4000 lat p.n.e., +Jezioro Bogoryjskie – naturalny akwen 26 hektarowy, +Barokowa świątynia w Samborcu, która – jak podaje Jan Długosz – była wzniesiona w XII wieku, +Gotycki kościół w Skotnikach z gwiaździstym sklepieniem nawy i unikatowymi freskami i przedstawiające życie Chrystusa oraz Matki Boskiej. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Maj - Wojewódzkie Święto Kwitnącej Jabłoni Dane teleadresowe Urząd Gminy w Samborcu, Samborzec 43, 27-650 Samborzec, tel.: 15 831 44 43, www.samborzec.eu Gminne Centrum Kultury Sportu i Rekreacji w Samborcu, Samborzec 43, 27-650 Samborzec, tel.: 15 831 44 43 wew. 43

47 Gmina Wilczyce pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Gmina Wilczyce położona jest we wschodniej części Wyżyny kielecko-sandomierskiej w dolinie rzeki Opatówki w pobliżu zabytkowego miasta Sandomierza. Powierzchnia Gminy wynosi 6994 ha, zamieszkuje ją ok. 4100 osób. Tereny Gminy Wilczyce nadają się do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej. Szczególnie dolina Opatówki może być atrakcyjnym szlakiem. Przez gminę przebiega szlak ścieżki rowerowej i pieszej podczas wędrówki można podziwiać niezwykły krajobraz widokowo przyrodniczy wyróżnia się licznymi wąwozami i wywyższeniami. Warunki te stwarzają miejsca do zamieszkania w nich najróżniejszych gatunków ptactwa, ciepłolubnej stepowej roślinności a liczne wody wypływające ze wzgórz Doliny Opatówki mają charakter „cudownych źródełek” o czym przekonali się mieszkańcy gminy ale nie tylko. Bajkowy charakter tych miejsc skłania do romantycznych spacerów i wypoczynku wśród dzikiej enklawy przyrody. Urodzajne gleby, dostęp do wody sprzyjał gospodarce rolnej, więc ziemia ta eksploatowana była przez człowieka od najdawniejszych czasów. Przez teren gminy doliną Opatówki wiódł szlak handlowy z Zawichostu do Opatowa. Na terenie gminy odnajdziemy liczne wykopaliska świadczące zamieszkiwaniu tych terenów już w paleolicie i neolicie. W miejscowości Dacharzów odkryto Kurhan epoki brązu, w Wilczycach na kulminacji cypla lessowego, zlokalizowano w widłach Opatówki i jej dopływu odkryto paleolityczne obozowisko łowców nosorożca włochatego wg notatek z 1926 r. w Darominie odkryto neolityczne groby szkieletowe i ziemianki mieszkalne. Tradycje kulturowe to nie tylko rzeczy, ale również ludzie. Mieszkało tu i pracowało, bądź z tej ziemi się wywodzi pokaźne grono wybitnych postaci naszej kultury. Dolinę rzeki Opatówki nazywa się czasami Doliną Literatów, nad ta rzeką mają swoje korzenie m.in. wybitni pisarze nurtu chłopskiego; futurysta Stanisław Młodożeniec z Dobrocic, Wincenty Burek z Ocinka. Ci dwaj pisarze zostali upamiętnieni przez mieszkańców gminy pomnikami. W Ocinku znajduje się Dom Pamięci Wincentego Burka a w Dobrocicach pomnik Stanisława Młodożeńca. Z Wilczycami związana była malarka Wanda Schinzlowa i jej krewny również malarz, pisarz i kapłan Jerzy Wolf. Przez obszar gminy przebiega część Sandomierskiego Szlaku Jabłkowego. A gospodarstwa znajdujące się na jego trasie oferują szereg usług i atrakcji dla turystów. Sady owocowe zapraszają do degustacji jabłek, gruszek, śliwek, wiśni, brzoskwiń, nektaryn a także przetworów z tychże owoców. Gościnni gospodarze ugoszczą ale również przeszkolą chętnych w pielęgnacji i cięciu drzew owocowych. W miejscowości Wilczyce prowadzone są przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk pod kierownictwem prof. dr hab. Romualda Schilda wykopaliska archeologiczne datowane na okres ok. 16 tys. lat. W trakcie dotychczasowy badań na stanowisku stwierdzono pozostałości osadnictwa z co najmniej trzech okresów: obozowisko ludności kultury magdaleńskiej z górnego paleolitu, cmentarzysko szkieletowe, kultura ceramiki sznurowej lub złockiej z późnego neolitu, cmentarzysko szkieletowe z wczesnego okresu epoki brązu. Wyjątkowa jest liczba i różnorodność odkrytych zabytków.

48 Ciekawe miejsca i zabytki +Pomnik poległym w walce z okupantem w latach 1939 – 1945 w Dacharzowie, +Pomnik ku czci bestialsko zamordowanych partyzantów, żołnierzy BCH, AK w Pielaszowie. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Sierpień – Gminne Święto Plonów Dane teleadresowe Urząd Gminy Wilczyce, Wilczyce 174, 27-612 Wilczyce, tel.: 15 837 72 75, www.wilczyce.pl Gminna Biblioteka Publiczna w Wilczycach, Wilczyce 174, 27-612 Wilczyce, tel.: 15 837 74 72, www.jo.wilczyce.pl

49 Miasto i pow. sandomierski, woj. świętokrzyskie

Zawichost położony jest na wysokim, pofałdowanym tarasie lewego brzegu Wisły. Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 1148 r. i zawarte są w bulli papieża Eugeniusza III, który dokumentem tym nadał istniejący tu kościół p.w. Najświętszej Marii Panny biskupowi kujawskiemu. Zwraca uwagę bogate uposażenie tej świątyni, w którego skład wchodziła m.in. kasztelania łagowska. Według Jana Długosza – Zawichost - w zamierzchłych czasach pełnił naczelną rolę w ziemi sandomierskiej. Faktem jest, że jeszcze w XII w. był miastem ludniejszym od Sandomierza, posiadał bowiem trzy parafie (NMP, św. Maurycego, św. Trójcy) podczas gdy Sandomierz, już wtedy ośrodek prowincji i siedziba księstwa, tylko jedną. O jego dawnym pochodzeniu świadczą również zachowane ślady kilku grodów. W XI w. Zawichost był siedzibą okręgu grodowego a później kasztelanii, w skład której wchodziła cała lubelszczyzna. Przez Zawichost przechodziła ważna droga handlowa wiodąca z Krakowa przez Sandomierz w kierunku Rusi, która w czasie konfliktów zbrojnych przekształcała się w szlak wojskowy. Miasto było kilkakrotnie niszczone przez najazdy tatarskie (1241, 1260, 1500, 1502 ), oraz litewskie. Po otrzymaniu praw miejskich w 1242 r. zarządzał nim, w imieniu księcia, wójt wraz z ławą. W połowie XIII w. Bolesław Wstydliwy zakończył tu budowę klasztoru Franciszkanek, którego przełożoną została jego siostra Salomea. Następną inwestycją księcia Bolesława Wstydliwego w Zawichoście był zamek zlokalizowany na wyspie wiślanej. Jego modernizacji dokonał Kazimierz Wielki. Przetrwał on do 1657 r. kiedy to został zniszczony przez Szwedów, a następnie uchwałą sejmową z 1678 r. przeznaczono go do rozbiórki. Prawie połowa obszaru gminy objęta jest strefą chronionego krajobrazu ze względu na jego podwyższone walory przyrodnicze. Wyżyna Sandomierska styka się tutaj z Niziną Nadwiślańską. W okolicach Linowa rozpoczyna się Małopolski Przełom Wisły. O specyficznym uroku tego terenu stanowią również liczne wąwozy, kotliny, skarpy pokryte bogatą szatą roślinną. W okolicach Czyżowa Szlacheckiego znajduje się rezerwat przyrody zwany „Zielonką”. Południowo-wschodnia cześć Gminy a mianowicie: Zawichost, Dziurów, Dąbie, część Linowa i Piotrowic objęte są strefą chronionego krajobrazu, jako tereny o podwyższonym warunkach przyrodniczych. Lasów na terenie Gminy i Miasta Zawichost jest niewiele. Większy kompleks leśny to tzw. „Duży Las” usytuowany pomiędzy Czyżowem a Linowem. Drobne skupiska leśne występują na części stoków dolin i wąwozów.

50 Ciekawe miejsca i zabytki +Kościół p.w. NMP, barokowy, murowany, z lat 1738-40, +Kościół i klasztor pofranciszkański z poł. XIII w. ufundowany przez Bolesława Wstydliwego, jego siostrę Salomeę i matkę Grzymisławę jako klasztor Klarysek, +Kościół p.w. św. Trójcy pochodzący z XII w. przebudowany w XV i XVIII wieku, +Kościół p.w. Wszystkich Świętych w Czyżowie pochodzący z XVIII wieku, +Zespół pałacowo –parkowy w Czyżowie Szlacheckim wzniesiony w latach 1740-1751, +Kamienny obelisk służący do pomiaru stanu wody na Wiśle, przy ulicy Plażowej z 1924 r., +Pomnik upamiętnający 800-lecie Bitwy pod Zawichostem, +Przydrożna Kapliczka wzniesiona w czasach panowania Jagiellonów (XV w) dla oznakowania biegnącego tędy Traktu Podróżnego z Krakowa na Litwę, +Dolina Wisły wraz z rezerwatem Natura 2000 w Gminie Zawichost. Najważniejsze cykliczne imprezy/uroczystości Czerwiec – Piknik rodzinny „Wianki” Sierpień – Dożynki Gminne Dane teleadresowe Urząd Miasta i Gminy Zawichost, ul. Żeromskiego 50, 27-630 Zawichost, tel.: 15 836 41 15, www.zawichost.pl Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury, ul. Żeromskiego 33, 27-630 Zawichost, tel.: 15 836 41 64, www.mgok-zawichost.pl

51 Brodnica Dominowo Dwikozy Jaraczewo

Jarocin Klimontów Koprzywnica Kotlin

Kórnik Krzykosy Książ Wlkp. Lipniki MOSINA

Łoniów Mosina Obrazów Samborzec

Śrem Środa Wlkp. Wilczyce Zaniemyśl AKTYWNOŚĆ I INTEGRACJA NA 5 Zawichost - turystyka, gospodarka, kultura, młodzież, samorząd!

52