Yeni Türk Edebiyatinda Edebiyat Mahfilleri
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI DOKTORA TEZİ YENİ TÜRK EDEBİYATINDA EDEBİYAT MAHFİLLERİ Turgay ANAR 2502060067 Tez Danışmanı Prof. Dr. M. Fatih ANDI İstanbul 2011 1 2 ÖZ Bu çalışmada İstanbul’daki on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar olan edebiyat mahfilleri tespit edilmiş ve incelenmiştir. Uzun bir süreyi çalışma alanı seçtiğimizden çalışmamızda sağlıklı sonuçlar elde edebilmek için geniş bir kaynak taraması yapılmış, bu amaçla da süreli yayınların birçoğu taranmış, anılar ve diğer kaynak materyaller de dikkatli bir şekilde incelenmiştir. Günümüze yakın bir zamanda kurulmuş olan mahfiller ile ilgili ilk elden bilgi almak amacıyla da o mahfilleri bilen, bu tür mahfillere devam etmiş kişilerle de görüşme ve röportajlar yapılmıştır. Çalışmamız birçok konu ile direkt veya dolaylı yönden ilişki içindedir. Bu yüzden birinci bölümünde kanon/edebiyat kanonu kavramı aydınlatılmış, bu kavramın edebiyat mahfilleri için önemi ortaya çıkarılmış, daha sonra da sırasıyla sanat/kâr hamiliği (patronaj), salon edebiyatı, encümen/encümen-i şuarâlar, mahfil/edebiyat mahfili kavramları incelenmiştir. Mahfil kavramı ile ilgili teorik düzeyde hemen hiçbir bilginin bulunmadığı alanda, çalışma alanımızı bütün belirsizliklerden arındırmak amacıyla da “mahfil” kavramının bir edebiyat terimi olarak tanımlanmasına ve sınırlarının belirlenmesine çalışılmıştır. Edebiyat mahfilinin oluşum şart ve nedenlerine dikkat edilerek mahfil/edebiyat mahfili kavramı net biçimde ortaya çıkarılmıştır. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise Tanzimat’tan günümüze kadar ortaya çıkan edebiyat mahfilleri kronolojik bir şekilde dokuz alt başlık altında incelenmiştir. Üçüncü bölüm ise haklarında çok fazla ayrıntıya sahip olamadığımız diğer edebiyat ortamlarına ayrılmıştır. Sonuç bölümünde genel bir değerlendirme yapılmış, bibliyografya kısmında da yararlanılan kaynaklar belirtilmiştir. I ABSTRACT In this study, literary gathering-places from the second half of the nineteenth century till today were identified and analyzed. A broad literature was conducted because we chose a long period to be analyzed and we wanted reach well-grounded findings. With this aim in mind, a great number of journals, memories and other resources were reviewed. Some interviews were given to people who knew and had attended the gathering-places with the purpose of gathering first-hand information. Our study is directly or indirectly related to various subjects. After describing canon/literary canon and putting forward its importance for the literary gathering places, patronage, literature lounge, the council of poets (encümen-i şuara) and gathering-places/literary gathering places concepts were analyzed in the first chapter. We tried to define “gathering-places” as a literary term and determine its limitations in order to remove the field of study from any ambiguities because there is almost no theoretical information on the term gathering-places. The term gathering- places/literary gathering-places was described briefly with a great attention paid on how and why it formed. The literary gathering-places which have occurred since Tanzimat Reform Era were analyzed chronologically under nine subtitles in the second chapter. The third chapter was allocated to other literary place about which we don’t have adequate details. A general evaluation was made in the conclusion part and the resources utilized were listed in the bibliography. II ÖN SÖZ İstanbul, bir edebiyat mahfilinin kurulma şartlarının hemen hepsine fazlasıyla sahip bir şehirdir. Edebiyat faaliyetlerinin önemli merkezlerinden biri olan İstanbul’un on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar olan zaman aralığında ortaya çıkan edebiyat mahfilleri Türk edebiyatı çalışma sahasında çok az incelenmiştir. M. Kayahan Özgül’ün “XIX. Asrın Özel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encümen-i Şuara” adlı doktora tezi bu alandaki ilk ciddi eserdir. Bu eserin dışında bu alanda kayda değer bir çalışma maalesef yapılmamıştır. Bir edebiyat mahfilinin kurulma sebep ve yöntemlerini, kurulan mahfile kimlerin devam ettiğini, mahfilde edebiyatla ilgili hangi konu ve konuların konuşulduğunu aydınlatmak amacıyla böyle bir çalışma yaparak bu alandaki boşluğu bilimsel bir yaklaşımla doldurmayı amaçladık. Edebiyat mahfili kavramının efradını cami ağyarını mani bir tanımının yapılması için bazı bilimsel konular tartışma alanına çekilmiştir. Bu konulardan biri olan kanon, en basit tanımıyla bazı seçkin grup/kişi veya topluluğun geleceğe kalmasını istediği, “seçilmiş eserlerin listesi”, “milli ve geleceğe kalması istenen eserlerin listesi” şeklinde tanımlandığı için kanonun edebiyat mahfilleri ile bir irtibatının olduğu fark edilecektir. Bu amaçla da kanon kavramı tanımlanmış, kanonun nasıl oluştuğu ortaya çıkarılmış, kanon ve edebiyat arasındaki karşılıklı etkileşim tespit edilmiştir. Edebiyat mahfillerinde bir araya gelen şair, yazar, ilim ve devlet adamları ile çeşitli sosyal statü ve ilgi alanına sahip kişiler, mahfildeki sohbetler, tenkit ve eleştirileri ile eser üzerinde konuşarak bir eleştiri faaliyetini icra etmiştir. Buradaki toplantılar sayesinde en basit anlamda başkasıyla iletişime geçen sanatçı ve edebiyatçı, mahfillerdeki etkinliklerden çeşitli yönlerden etkilenmiştir. Edebiyat mahfillerindeki “hasbihal” şeklinde icra edilen eleştiri faaliyeti, edebiyat kanonlarını desteklemiş, karşı kanon hareketlerinin ortaya çıkmasına imkân III sağlayabilmiştir. Bir edebiyat mahfili, sadece günlük konularla ilgili sohbet yapmak için kurulmadığından, mahfil birlikteliklerinde bir seçme, ayıklama, düzenleme, iş ve işlemleri de doğal olarak ortaya çıkmıştır. Mahfiller, Osmanlı Devletinin yıkılışa geçtiği sırada özellikle bey, paşa gibi devlet görevlerinde bulunan kişilerin konak, köşkleri ile zenginlerin evlerinde ve şair, yazar, edebiyat meraklıların evleriyle kamuya açık olan mekânlarda kurulmuştur. Daha sonraki mahfil mekânları ise toplum yapısındaki köklü sosyal, siyasi, ekonomik vb. değişiklik ve dönüşümler sebebiyle çok çeşitli mekânlarda kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında Sultanahmet- Beyazıt çevresi edebiyatçıların çekim merkezi hâlini almış, bu merkez daha sonra Beyoğlu taraflarına kaymıştır. Cumhuriyet öncesinde kurulan mahfillerin ortaya çıkmasında geleneksel “sohbet kültürünün” de etkisi olmuştur. Bu sohbet kültürü günümüze gelene kadar toplanılan mekânlardaki çeşitlenme ve sohbetteki düzen bakımından değişikliklere uğramışsa da mahfiller her zaman var olmuştur. Bu bile, mahfil kavramının, edebiyat tarihi kavramıyla olan bağlantısını ortaya çıkarır. Çalışmamız birkaç yönden önemli kabul edilmelidir. İlk olarak “edebiyat mahfili”, “kanon”, “salon edebiyatı”, “encümen” gibi kavramlar ayrıntılı bir şekilde irdelenmiş, bu kavramların edebiyattaki önemleri ortaya çıkarılmıştır. İstanbul’da kurulan edebiyat mahfillerinin nasıl ve ne zaman oluştuğu aydınlatılmakla birlikte bu tür mahfillere kimlerin devam ettiği, mahfillerde edebiyat alanında nelerin konuşulduğu ve bunların edebiyata olan etkisi de çalışmamızda irdelenmiştir. Çalışmanın hazırlanmasında birkaç zorlukla da karşılaşılmıştır. Bunlardan ilki edebiyat mahfili kavramının tanımlanması ile ilgilidir. İncelediğimiz edebiyat terimleri sözlüklerin hemen hiçbirinde edebiyat mahfili kavramı bir başlık altında yer almamıştır. Türkçe sözlüklerde karşımıza çıkan “mahfil” kavramı da kavramın bütün nüanslarını veremeyecek şekilde çok genel bir/kaç cümleyle açıklanmıştır. Mahfil/edebiyat mahfili kavramı, “encümen”, “muhit”, “edebiyatçı mekânları”yla IV karıştırılmış, bu kavramlardan edebiyat mahfili kavramının ayrılması veya bunlarla edebiyat mahfili kavramının farklarının ortaya çıkarılmasına dikkat edilmiştir. Araştırmalarımız sırasında edebiyat mahfillerine devam etmiş bazı kişilerle yaptığımız görüşmelerde, aradan yıllar geçtiği için buradaki konuşmaların, sohbet konularının unutulduğuna şahit olduk. Bazı mahfil müdavimleri ise sadece birkaç cümle ile buradaki konulara değinmiştir. Bu yüzden öncelikle farklı süreli yayın koleksiyonları ile özellikle anı ve hatıra kitapları incelenmiştir. Konumuzu ilgilendiren bir problemi çözmek için çeşitli kaynaklardan da istifade edilmiştir. 1950’li yıllarda ortaya çıkan mahfillerin müdavimlerinden hayatta olanlarıyla da röportaj ve görüşmeler yapılarak ilk elden bilgi edinmek amaçlanmıştır. Bu tür mahfillere devam eden bazı müdavimler ise çeşitli sebeplerle görüşme ve röportaj tekliflerimizi kabul etmemiştir. Mahfillerin tam olarak ne zaman başladığına yönelik incelemelerimiz sırasında da bazı zorluklar ortaya çıkmıştır. Bazı mahfillerdeki toplantıların ne zaman başladığının net bir biçimde tespit edilememesi, mahfilleri kendi içinde kronolojik bir sıraya dizilmesini zorlaştırmıştır. Bu zorluk, mahfilleşmenin görüldüğü yerlerle ilgili çeşitli ipuçları takip edilerek çözülmeye çalışılmıştır. Bu tür mahfiller, mahfilin müdavimlerinin özelliklerine, mahfilde geçen bir konu ile ilgili detaylara bakılarak sıralamaya dâhil edilmiştir. Beni bu konuda çalışmaya sevk eden ve lisans öğrenimimden beri kendisinden pek çok şey öğrendiğim kıymetli hocam Prof. Dr. M. Fatih ANDI’ ya, gösterdikleri ilgi ve çalışmanın ortaya çıkmasındaki maddî ve manevî büyük emek ve yardımları için çok teşekkür ederim. Edebiyat mahfilleriyle ilgili sorularıma detaylı cevaplar veren Ahmet ÖZDEMİR, Emin IŞIK, Hilmi YAVUZ, Mustafa KÖZ, M. Serhan TAYŞİ, Eray CANBERK, Mehmet Niyazi ÖZDEMİR, Ahmet OKTAY, Nurullah CAN, Halil AÇIKGÖZ, M. Şevket EYGİ, Özcan ERGİYDİREN, İsmail ÖZDOĞAN, Sinan ÖZDOĞAN, Güven TURAN,