IV. Uwarunkowania wynikaj ące ze stanu środowiska, w tym le śnej przestrzeni produkcyjnej, wielko ści i jako ści zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego

1. Powi ązania przyrodnicze

Pod wzgl ędem fizycznogeograficznym (wg J. Kondrackiego) gmina Sucho żebry poło żona jest w środkowej cz ęś ci mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka, który nale ży do makroregionu Nizina Południowopodlaska. Na terenie gminy znajduj ą si ę fragmenty nast ępuj ących obszarów obj ętych ochron ą prawn ą: • Siedlecko–Węgrowski Obszar Chronionego Krajobrazu, • obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Liwca (kod obszaru – PLB 140002), • specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 – Ostoja Nadliwiecka (kod obszaru – PLH 140032). Prawie cały teren gminy Sucho żebry obejmuje Główny Zbiornik Wód Podziemnych 223 (Górny Liwiec), który charakteryzuje si ę nisk ą odporno ści ą na zanieczyszczenia. Zbiornik ten jest źródłem wody pitnej dla mieszka ńców. W gminie Sucho żebry wyró żniono 7 głównych powi ąza ń przyrodniczych gminy z terenami otaczaj ącymi. S ą to powi ązania dolinne, poprzez rzeki, które bior ą pocz ątek poza granicami gminy Sucho żebry. Sosenka wypływa z obszaru gminy Mokobody, natomiast Stara Rzeka z gminy Bielany. Rzeka Liwiec przecinaj ąca w południowej cz ęś ci gmin ę, bierze pocz ątek na terenie gminy Zbuczyn. Rozległy kompleks le śny poło żony w cz ęś ci zachodniej gminy, przecina południkowo granica gminy Sucho żebry z gmin ą Mokobody. Ten korytarz ekologiczny ma odmienny le śny charakter od powy żej omówionych powi ąza ń – typowo dolinnych.

17 2. Rze źba terenu

Pod wzgl ędem morfologicznym teren gminy charakteryzuje si ę słabym zró żnicowaniem i urozmaiceniem rze źby. Wysoko ści bezwzgl ędne wahaj ą si ę od 139 m npm w dolinie Liwca, do 175 m npm w rejonie wsi Wola Sucho żebrska. Cały obszar gminy poło żony jest w obr ębie wysoczyzny polodowcowej charakteryzuj ącej si ę powierzchni ą płask ą lub lekko falist ą o spadkach terenu najcz ęś ciej ok. 2%. Powierzchni ę wysoczyzny morenowej urozmaicaj ą doliny rzek: Liwiec, Stara Rzeka i Sosenka oraz ich bezimiennych dopływów, pagóry moreny czołowej i obni żenia powytopiskowe. Wzgórza moreny czołowej wyst ępuj ą w rejonie wsi Wola Sucho żebrska i Borki Siedleckie. Najbardziej widoczne w terenie jest wzgórze morenowe o wysoko ści ok. 25 m i spadku terenu od 5–10%, poło żone na południowy zachód od Woli Sucho żebrskiej. Obni żenia powytopiskowe s ą rozległymi i nieregularnymi formami o gł ęboko ściach do ok. 2 m, do ść równym dnie, przewa żnie zabagnionym. Rozległe obni żenia powytopiskowe wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci gminy tworz ąc dolin ę Liwca o szeroko ści kilkuset metrów. Mniejsze obni żenia powytopiskowe tworz ą doliny rzek: Stara Rzeka i Sosenka. Wokół obni żeń powytopiskowych wyst ępuj ą płaskie poziomy akumulacyjne, wyniesione najcz ęś ciej do 2 m nad poziom obni żeń.

3. Budowa geologiczna i warunki geologiczno – in żynierskie

Budowa geologiczna gminy Sucho żebry ukształtowana została w wyniku procesów geologicznych działaj ących od czasów prekambryjskich po er ę mezozoiczn ą. Pod wzgl ędem strukturalnym gmina poło żona jest w obr ębie Zapadliska Podlaskiego nale żą cego do Platformy Wschodnioeuropejskiej. Podło że zapadliska tworz ą osady kredowe reprezentowane przez margle, wapienie, kred ę pisz ącą i piaski glaukonitowe. Na utworach kredy zalegaj ą osady trzeciorz ędowe: • oligocenu – wyst ępuj ącego w postaci iłów i piasków z wkładkami iłów, • miocenu – wyst ępuj ącego w postaci iłów i piasków z wkładkami w ęgla brunatnego, • pliocenu – wyst ępuj ącego w postaci iłów pstrych i mułków oraz przewarstwiaj ących je piasków drobnoziarnistych. Na utworach trzeciorz ędu zalegaj ą osady czwartorz ędu reprezentowane przez plejstocen, którego utwory s ą tworzone przez gliny zwałowe, iły, mułki i piaski ze żwirami

18 akumulacji wodnolodowcowej oraz holocen reprezentowany głównie przez humusowe namuły i torfy. Na obszarze gminy przestrzenne rozmieszczenie przypowierzchniowych warstw gruntów do gł ęboko ści 4,5 m poni żej terenu w podziale na utwory plejstoce ńskie i holoce ńskie przedstawia si ę nast ępuj ąco: utwory plejstoce ńskie: • na przewa żaj ącej, prawie płaskiej cz ęś ci terenu gminy, w obr ębie wysoczyzny morenowej wyst ępuj ą gliny, piaski, żwiry oraz mułki i iły. S ą to utwory morenowe, zastoiskowe i wodnolodowcowe. S ą to utwory zwarte i twardoplastyczne stanowi ące grunty no śne; • w ni ższych partiach terenu w s ąsiedztwie dolin i obni żeń terenu, na niewielkich obszarach gminy wyst ępuj ą piaski i mułki oraz piaski pylaste. S ą to utwory rzeczne i wodnolodowcowe, przewa żnie piaski drobne lub pylaste średniozag ęszczone, stanowi ące grunty no śne; • w okolicach miejscowo ści Borki Siedleckie, na południe od Woli Sucho żebrskiej fragmentarycznie wyst ępuj ą piaski, żwiry i gliny pochodzenia czołowo-morenowego. Są to przewa żnie piaski średnie z udziałem frakcji pylastej lub pospółki średniozag ęszczonej stanowi ące grunty no śne. utwory holoce ńskie: • dna dolin rzek Liwiec, Sosenka i Stara Rzeka, dolin bezimiennych cieków, zagł ębie ń bezodpływowych wypełnione s ą utworami aluwialnymi w postaci namułków i piasków. S ą to utwory słabono śne nie nadaj ące si ę do bezpo średniego posadowienia budynków; • w dolinach rzek wyst ępuj ą torfy b ędące utworami bagiennymi, maj ące mi ąż szo ść przewa żnie wi ększ ą ni ż 1 metr i stanowi ą grunty nieno śne nie nadaj ące si ę do bezpo średniego posadowienia budynków.

4. Surowce mineralne

Z budow ą geologiczn ą zwi ązane s ą rodzaj i jako ść surowców budowlanych. W gminie Sucho żebry jedynym surowcem mineralnym jest kruszywo naturalne nagromadzone podczas akumulacji czwartorz ędowej. Eksploatacja tego surowca prowadzona jest sposobem odkrywkowym na potrzeby lokalne oraz na skal ę przemysłow ą do produkcji betonów komórkowych. Na terenie gminy wyznaczono nast ępuj ące tereny górnicze :

19 1. Wola Sucho żebrska VII 2. Wola Sucho żebrska XVI 5. Wola Sucho żebrska VI 7. Wola Sucho żebrska IX 8. Wola Sucho żebrska XVII 10. Wola Sucho żebrska XIV 11. Wola Sucho żebrska III 12. Wola Sucho żebrska XV-1 14. Wola Sucho żebrska XIII 15. Wola Sucho żebrska X 16. Wola Sucho żebrska VIII 17. Wola Sucho żebrska II 18. Wola Sucho żebrska-Prefabet 19. Wola Sucho żebrska XVIII Wskazane one zostały na rysunku „Uwarunkowania”. Liczba porz ądkowa z tekstu odpowiada numerowi na rysunku.

5. Wody powierzchniowe

Gmina Sucho żebry poło żona jest w dorzeczu Bugu. Teren gminy odwadniany jest przez Liwiec, Star ą Rzek ę i Sosenk ę oraz ich bezimienne dopływy. Liwiec stanowi lewobrze żny dopływ Bugu. Szeroko ść rzeki Liwiec waha si ę od 5 do 25 m. Wahania wody w rzece s ą du że i wynosz ą nawet 3 m. Płynie wzdłu ż południowej granicy gminy i odwadnia jej południow ą cz ęść . Na tym odcinku rzeka jest nieuregulowana i charakteryzuje si ę licznymi meandrami i znacznymi wahaniami stanów wód. Wody w Liwcu zostały zaliczone pod wzgl ędem czysto ści do pozaklasowych, chocia ż w ostatnich latach nale ży stwierdzi ć, że ulegaj ą stopniowemu oczyszczaniu si ę i w ci ągu kilku najbli ższych lat powinny osi ągn ąć II klas ę czysto ści. Na terenie gminy nie ma wi ększych naturalnych zbiorników wód stoj ących. Wyst ępuj ą jedynie oczka śródbagienne oraz wypełnione woda dna zagł ębie ń bezodpływowych. Zbiornikami sztucznymi o niewielkich rozmiarach s ą torfianki w dolinach rzecznych, zbiorniki w wyrobiskach poeksploatacyjnych oraz zbiorniki przeciwpo żarowe i niewielki kompleks stawów rybnych.

20 6. Wody podziemne

Wody pi ętra trzeciorz ędowego stanowi ą główny poziom wodono śny na terenie gminy Sucho żebry. Jednak utwory z tego okresu s ą poło żone na du żych gł ęboko ściach, a wody tej warstwy odznaczaj ą si ę podwy ższon ą zawarto ści ą zwi ązków żelaza i manganu, co jest główn ą przyczyn ą konieczno ści uzdatnie ń tych wód, w przypadku ich ewentualnego wykorzystania dla celów konsumpcyjnych. Na terenie gminy brak jest studni ujmuj ących wody z poziomu trzeciorz ędowego. Głównym źródłem zaopatrzenia ludno ści gminy Sucho żebry w wod ę jest poziom wodono śny zalegaj ący w warstwach utworów czwartorz ędowych, które na ok. 60% powierzchni gminy wyst ępuj ą gł ębiej ni ż 3,0 m pod poziomem terenu. Na pozostałym obszarze (doliny rzek, dolinki boczne i lokalne obni żenia) pierwszy poziom wodono śny podnosi si ę bardzo płytko 0-1,0 m pod poziomem terenu. Na terenie gminy Sucho żebry pierwszy poziom wodono śny nie jest izolowany w obr ębie dolin Liwca, Sosenki i w obni żeniach terenu, a lokalnie, na południowy wschód od Woli Sucho żeberskiej, jest słabo izolowany. Pozostałe obszary odznaczaj ą si ę dobr ą izolacj ą pierwszego u żytkowego poziomu wodono śnego. Na obszarze gminy wyra źnie wyodr ębniaj ą si ę 2 strefy wyst ępowania wód gruntowych: I – strefa obejmuj ąca obszary dolin, obni żeń powytopiskowych, zagł ębie ń bezodpływowych i dolinek bocznych, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni ż l m pod poziomem terenu. W strefie tej wyst ępuj ą złe warunki posadowienia budynków oraz złe warunki klimatu lokalnego. Obszar ten zaj ęty jest głównie przez trwałe u żytki zielone i wskazane jest zachowanie tego stanu i nie wchodzenie z innym typem zagospodarowania. II – strefa obejmuj ąca obszary wysoczyznowe, w obr ębie której zwierciadło wód gruntowych układa si ę na zró żnicowanym poziomie ale ni ższym ni ż 1 m pod poziomem terenu i uzale żnione jest od wyniesienia terenu ponad dna dolin. W strefie tej przewa żaj ą tereny gdzie woda gruntowa wyst ępuje gł ębiej ni ż 2 m pod poziomem terenu. Stref ą t ą obj ęte są pozostałe tereny gminy.

7. Klimat

Zgodnie z wykonan ą przez R. Gumi ńskiego regionalizacj ą klimatyczn ą Polski dla potrzeb rolnictwa gmina Sucho żebry poło żona jest w klimatycznej Dzielnicy Podlaskiej. E. Romer zalicza analizowany obszar do Klimatów Wielkich Dolin, do Krainy Chełmsko–Podlaskiej. Zgodnie z najnowsz ą regionalizacj ą klimatyczn ą Polski

21 W. Okołowicza obszar gminy Sucho żebry znajduje si ę w granicach Mazowiecko– Podlaskiego regionu klimatycznego. Teren gminy nale ży do do ść chłodnych obszarów Polski. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 7,4 oC. Średnia temperatura najcieplejszego miesi ąca wynosi 18,0°C, natomiast najchłodniejszego –4,2°C. Średnio w roku jest 130 dni z przymrozkiem. Czas zalegania pokrywy śnie żnej wynosi ok. 60 dni w roku. Okres wegetacyjny trwa 205–210 dni. Najwi ększe zró żnicowanie przestrzenne warunków termicznych wyst ępuje mi ędzy dolinami i terenami podmokłymi a obszarami wyniesionymi o gł ębszym zaleganiu wód gruntowych. Tereny wyniesione ponad dna dolin i obni żeń charakteryzuj ą si ę dobrymi warunkami termicznymi, natomiast doliny rzeczne stanowi ą obszary inwersyjne z tendencj ą do zalegania chłodnego powietrza i mgieł. Na obszarze gminy Sucho żebry wilgotno ść wzgl ędna wynosi 81%. Najwi ększ ą wilgotno ści ą wzgl ędn ą charakteryzuj ą si ę tereny poło żone w obr ębie obni żeń. Zwi ązane jest to głównie z płytkim zaleganiem wód gruntowych. Zjawiskiem ści śle zwi ązanym z temperatur ą powietrza i wilgotno ści ą powietrza jest mgła. Średnia roczna liczba dni z mgł ą wynosi 52. Mgły najcz ęś ciej wyst ępuj ą w miesi ącach jesienno-zimowych: IX–XII, 6,4–6,5 dnia. Lokalnie mgły wyst ępuj ą najcz ęś ciej w dolinach i obni żeniach oraz na terenach o podwy ższonej wilgotno ści powietrza. Średnia roczna wielko ść zachmurzenia na terenie gminy wynosi 6,5 stopnia pokrycia nieba w skali 10 stopniowej. Najwi ększym zachmurzeniem charakteryzuje si ę okres od listopada do lutego, minimalne zachmurzenie wyst ępuje w czerwcu i sierpniu. Zachmurzenie nie wykazuje zmienno ści przestrzennej. Teren gminy charakteryzuje si ę niewielk ą ilo ści ą opadów. Suma opadów wynosi 550 mm rocznie. Najni ższe opady notowane s ą w styczniu–kwietniu ( średnio miesi ęcznie 30 mm), natomiast najwy ższe w lipcu (86 mm). Na obszarze gminy przewa żaj ą wiatry zachodnie. Cz ęsto te ż wyst ępuj ą wiatry północno–zachodnie i południowo–zachodnie. Średnia roczna pr ędko ść wiatru wynosi 3,0 m/s. Wiatry silne i bardzo silne wyst ępuj ą bardzo rzadko. Średnio w roku jest 20 dni z wiatrem silnym o pr ędko ści ponad 10 m/s.

8. Gleby

Na terenie gminy Sucho żebry nie wykazano znacznego zró żnicowania typologicznego gleb – dominuj ą gleby pseudobielicowe oraz brunatne wytworzone z piasków gliniastych

22 mocnych. Gleby te wyst ępuj ą w centralnej cz ęś ci gminy oraz we wsiach Krze ślin, Krze ślinek, Brzozów, Krynica, Stany Du że, Sosna–Korabie, Sosna–Kozółki i Podnie śno. Na pozostałych obszarach dominuj ą gleby pseudobielicowe i brunatne wytworzone z piasków słabogliniastych i gliniastych lekkich. W dolinach rzek i w obni żeniach terenu wyst ępuj ą gleby murszowo–mineralne oraz torfowe i murszowo–torfowe. Uwzgl ędniaj ąc klasyfikacj ę IUNG (Instytut Uprawy, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach) w obr ębie gruntów ornych najwi ększy udział stanowi ą kompleksy: • żytni bardzo dobry (45,7% powierzchni gruntów ornych), • żytni słaby (20,9% powierzchni gruntów ornych), • żytni dobry (12,2% powierzchni gruntów ornych), • żytni bardzo słaby (12,0% powierzchni gruntów ornych). W obr ębie trwałych u żytków zielonych dominuj ą u żytki średnie stanowi ące 76,9% powierzchni tej kategorii u żytków. U żytki zielone słabe i bardzo słabe zajmuj ą 22,9% powierzchni tej kategorii u żytków, a u żytki zielone bardzo dobre i dobre jedynie 0,2%. Uwzgl ędniaj ąc bonitacje gleb, rozkład udziału procentowego w ogólnej powierzchni gleb gminy Sucho żebry przedstawia si ę nast ępuj ąco: • III klasa – 25,2% gruntów ornych i 2,3% u żytków zielonych, • IV klasa – 42,0% gruntów ornych i 56,2% u żytków zielonych, • V klasa – 16,3 % gruntów ornych i 37,1 % u żytków zielonych, • VI klasa – 14,4% gruntów ornych i 4,4% u żytków zielonych, • Vlz klasa – 2,1% gruntów ornych. Gleby klasy I nie wyst ępuj ą, a gleby klasy II zajmuj ą jedynie 1 ha stanowi ąc 0,1% gruntów ornych. W strukturze bonitacyjnej gleb pod u żytkami zielonymi nie wyst ępuj ą gleby klas I, II i Vlz.

9. Ró żnorodno ść biologiczna

Najwy ższym poziomem ró żnorodno ści biologicznej odznacza si ę fragment (około 40 ha) kompleksu le śnego poło żonego koło wsi Sosna–Korabie. Stwierdzono tu wyst ępowanie 4 gatunków widłaków (podlegaj ących ochronie prawnej): widłaka jałowcowatego, go ździstego, spłaszczonego i cyprysowatego. Ponadto wyst ępuje tu rzadki na

23 ni żu Polski porost: chrobotek alpejski. Z rzadkich gatunków zwierz ąt wykazano m.in. obecno ść lelka, pleszki i paszkota. Doliny rzek wyró żniaj ą si ę obecno ści ą wyj ątkowo zró żnicowanej awifauny l ęgowej, w tym wielu gatunków uwa żanych za rzadkie: kulik wielki, krwawodziób i podróżniczek. Szczególnie du że skupienie stanowisk rzadkich gatunków ptaków wykazano w dolinie Liwca, na wschód od Krze ślina. Na terenie tym stwierdzono ponadto szereg interesuj ących gatunków ro ślin. Nale ży podkre śli ć, że najpowa żniejsze zmiany w ró żnorodno ści biologicznej s ą zwi ązane nie tylko z przekształceniami siedliskowymi (osuszanie ł ąk w dolinach, uproszczenie składu gatunkowego drzewostanów w lasach), ale równie ż z przekształceniami struktury przestrzennej lasów: wielko ści, kształtu i rozmieszczenia przestrzennego. Szczególnie istotnie na ró żnorodno ść biologiczn ą wpływa izolacja naturalnych płatów środowisk. Wzrastanie izolacji obszarów naturalnych przyczynia si ę do spadku liczby gatunków zwierz ąt. Im wi ększy dystans do podobnego fragmentu środowiska, tym trudniej go pokona ć wi ększej liczbie osobników i tym wi ększa mo żliwo ść zaniku całych, izolowanych populacji. Równie ż zmniejszenie powierzchni naturalnego ekosystemu prowadzi do spadku liczby i wielko ści płatów zespołów i zbiorowisk ro ślinnych, liczby gatunków i liczebno ści ich osobników, zwłaszcza rzadkich, zagro żonych i silnie wyspecjalizowanych. Liczba gatunków spada, poniewa ż w małych płatach środowiska brakuje dla cz ęś ci gatunków niezb ędnych jego składników (jak np. pokarm, kryjówki, miejsca rozrodu, itp.), lub te ż populacje s ą zbyt małe (słabo zró żnicowana pula genetyczna) by przetrwa ć w dłu ższej perspektywie.

10. Lasy

Lasy w gminie Sucho żebry zajmuj ą powierzchni ę 1284 ha. Stanowi to niski wska źnik lesisto ści (12,8%), znacznie ni ższy ni ż wska źnik lesisto ści województwa mazowieckiego, który wynosi 22,0 %. W w/w liczbie lasy Skarbu Pa ństwa zwane dalej lasami pa ństwowymi to 126 ha. Gmina Sucho żebry wraz z lasami w podziale na krainy i dzielnice przyrodniczo– le śne wykonanym przez T. Tramplera poło żona jest w IV Krainie Mazowiecko–Podlaskiej, w Dzielnicy 5 Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Na terenie gminy zarówno lasy pa ństwowe jak i niepa ństwowe s ą rozproszone na powierzchni całej gminy i rozdrobnione na wiele kompleksów le śnych. Najwi ększe, zwarte kompleksy le śne poło żone s ą wzdłu ż zachodniej i wschodniej granicy gminy oraz na północ od wsi Sucho żebry.

24 Lasy i grunty zwi ązane z gospodark ą le śną stanowi ące własno ść Skarbu Pa ństwa będące w zarz ądzie Lasów Pa ństwowych Nadle śnictwa Siedlce zajmuj ą powierzchni ę 126,47 ha, co stanowi 12,5% ogólnej powierzchni lasów w gminie. Lasy pa ństwowe wyst ępuj ą w postaci 18 uroczysk le śnych, jedno– lub dwu– oddziałowych, z których najwi ększe to Ur. Wola Sucho żebrska o pow. 55,68 ha i Ur. Krynica III o pow. 35,15 ha, a najmniejsze to Ur. Sosna-Korabie II o pow. 0,89 ha i Ur. Sosna-Kozółki III o pow. 0,96 ha. Lasy niepa ństwowe zajmuj ą powierzchni ę 1325 ha, co stanowi 91,32 % ogólnej powierzchni lasów w gminie. S ą to lasy nale żą ce do indywidualnych wła ścicieli. Najwi ększe powierzchnie le śne przyporz ądkowane s ą do wsi: Krynica (185,71 ha), Sucho żebry (153,52 ha) i Nakory (152,30 ha) natomiast najmniejsze powierzchnie le śne poło żone s ą we wsiach: Przygody (10,32 ha), Sosna-Kicki (14,77 ha) i Kopcie (16,32 ha). W zale żno ści od głównych zada ń, jakie lasy spełniaj ą, dzieli si ę je na dwie grupy: • grupa I –lasy ochronne, • grupa II –lasy gospodarcze. Na obszarze gminy znajduj ą si ę lasy ochronne w kategorii – lasy poło żone w promieniu 10 km od granicy administracyjnej miast licz ących ponad 50 tysi ęcy mieszka ńców. W przypadku gminy Sucho żebry takim miastem s ą Siedlce. Lasy charakteryzuj ą si ę du żym zró żnicowaniem siedliskowym. Zarówno w lasach pa ństwowych jak i niepa ństwowych wyst ępuje 10 typów siedliskowych lasu. S ą to siedliska żyzne, lasowe jak i ubo ższe, borowe oraz siedliska wilgotne, olesowe. We wszystkich uroczyskach lasów pa ństwowych zdecydowanie dominuj ą siedliska borowe. W śród siedlisk borowych przewa ża bór świe ży (B św) zajmuj ąc ok. 57% powierzchni le śnej. Znacznie mniejszy jest udział boru mieszanego wilgotnego (BMw) – ok. 8%. Pozostałe siedliska borowe, tj. bór suchy (Bs) i bór wilgotny (Bw) stanowi ą ł ącznie niewielki procent –ok. 3%. Żyzne siedliska lasowe zajmuj ą stosunkowo mał ą powierzchni ę – ok. 10%. Spo śród nich dominuj ą lasy mieszane: świe ży (LM św) ok. 5% i wilgotny (LMw) – ok. 4%. Ols Ol zajmuje niecałe 3% powierzchni le śnej. W lasach niepa ństwowych równie ż przewa żaj ą siedliska borowe, zajmuj ąc ł ącznie prawie 65% powierzchni le śnej. W śród siedlisk borowych dominuj ą: bór mieszany świe ży (BM św) – ok. 34% i bór świe ży (B św) – ok. 28%. Udział pozostałych siedlisk borowych mie ści si ę w granicach 0,4–2,4%. Siedliska żyzne wyst ępuj ą na ok. 35% powierzchni le śnej, a spo śród nich najwi ększ ą powierzchni ę zajmuje las mieszany świe ży (LM św) – ok. 18%. Natomiast udział: lasu mieszanego wilgotnego (LMw), lasu wilgotnego (Lw) oraz lasu

25 świe żego (L św) jest niewielki i wynosi od 0,6 do 1,1%. Du ży udział stanowi ols (Ol), wyst ępuj ący na powierzchni ok. 15%. Na siedliskach lasowych dominuj ą drzewostany sosnowo–dębowe, w których gatunkami domieszkowymi s ą brzoza, grab, osika i olsza. Podszyt tworz ą głównie kruszyna, leszczyna, jałowiec, nalot d ębowy i brzozowy. W runie wyst ępuje wiele gatunków traw i turzyc. Na siedliskach borowych gatunkiem panuj ącym jest sosna. Skład gatunkowy borów wzbogacaj ą d ąb, brzoza, olcha, grab i świerk. Podszyt tworz ą głównie kruszyna, jarz ąb, bez koralowy, jałowiec, czeremcha, d ąb i inne. W runie le śnym dominuj ą borówki, maliny, orlica, konwalia, turzyce i trawy. Ogólna charakterystyka gatunków panuj ących, podszytu i runa odnosi si ę zarówno do lasów pa ństwowych jak i niepa ństwowych. W strukturze wiekowej lasów pa ństwowych dominuj ą zdecydowanie drzewostany starszych klas wieku (III klasa wieku 41–60 lat i IV – 61–80 lat), stanowi ąc ł ącznie ponad 74% powierzchni le śnej. Pozostałe lasy to drzewostany młodszych klas wieku – I (1–20 lat) i II (21–40 lat) klas wieku, stanowi ące ok. 20% udziału. Struktura wiekowa lasów pa ństwowych jest korzystna i ma pozytywny wpływ na funkcjonowanie środowisk jako systemów przyrodniczych. W strukturze wiekowej lasów niepa ństwowych dominuj ą zdecydowanie drzewostany młodsze. Drzewostany w III klasie wieku (41–60 lat) zajmuj ą 47% powierzchni. Du ży jest te ż udział drzewostanów młodszych klas wieku – kl. II (21–~0 lat) – 24% i kl. I (1–20 lat) –10%. Drzewostany w IV klasie wieku (61–80 lat) zajmuj ą powierzchni ę ok. 10%. Natomiast bardzo mały jest udział starodrzewi klasy V (81–100 lat) i starszych, które zajmuj ą ł ącznie ok. 6% powierzchni le śnej. Sytuacja taka jest wynikiem zbyt intensywnej eksploatacji lasów. Lasy w gminie Sucho żebry zarówno pa ństwowe jak i niepa ństwowe mo żna uzna ć za średnio przydatne do rekreacji. Oceny przydatno ści do rekreacji dokonuje si ę na podstawie wieku drzewostanów i rodzajów siedliska, na jakich drzewostany te wyst ępuj ą. W gminie dominuj ą drzewostany w III klasie wieku i w II klasie wieku (0–21 lat) na siedliskach borowych. Takie lasy uznaje si ę za lasy o średniej przydatno ści rekreacyjnej. Wykorzystanie rekreacyjne lasów gminy mo że polega ć głównie na penetracji poł ączonej ze zbiorem runa le śnego.

11. Obszary i obiekty chronione

Najcenniejsze przyrodniczo i krajobrazowo obszary w gminie Sucho żebry zostały wł ączone do regionalnego (i krajowego) systemu obszarów chronionych. System obszarów

26 chronionych jest układem przestrzennym i funkcjonalnym, w którym uzupełniaj ą si ę ró żne formy ochrony przyrody. Na terenie gminy znajduj ą si ę nast ępuj ące obszary i obiekty obj ęte ochron ą prawn ą: • Siedlecko–Węgrowski Obszar Chronionego Krajobrazu, • trzy pomniki przyrody, • dwa parki dworskie: w Woli Sucho żebrskiej i w Krynicy; oba uznane s ą za obiekty zabytkowe, • obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Liwca (PLB 140002), • specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 – Ostoja Nadliwiecka (PLH 140032).

11.1. Siedlecko – Węgrowski Obszar Chronionego Krajobrazu

Na terenie gminy Sucho żebry znajduje si ę dwa procent powierzchni utworzonego w 1986r Siedlecko–Węgrowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszar został powołany na mocy Uchwały Nr XVII/99/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Siedlcach z dnia 28 pa ździernika 1986 roku (Dziennik Urz ędowy Województwa Siedleckiego Nr 11 poz. 130 z dnia 30.11.1986r). Aktualne granice oraz zasady zagospodarowania w Obszarze okre ślone s ą w Rozporz ądzeniu Nr 17 Wojewody Mazowieckiego z dnia 15 kwietnia 2005 r. w sprawie Siedlecko–Węgrowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Powierzchnia Obszaru wynosi 35840 ha. Obejmuje on tereny poło żone w 11 gminach wiejskich i 3 miastach w powiatach siedleckim, sokołowskim i w ęgrowskim. Ponad 70 % powierzchni Obszaru u żytkowana jest rolniczo, lasy zajmuj ą ok. 25 % powierzchni i s ą do ść mocno rozproszone. Na terenie Obszaru stwierdzono 960 gatunków ro ślin naczyniowych w 93 rodzinach i 406 rodzajach, poza tym odnotowano 84 gatunki ro ślin zarodnikowych, w tym: 7 rzadkich gatunków grzybów, 18 – porostów, 12 – w ątrobowców, 9 – torfowców oraz 38 – mchów wła ściwych. Wyst ępuje tu 54 gatunki ro ślin prawnie chronionych, w tym 16 – chronionych cz ęś ciowo. Dodatkowo wyró żniono blisko 80 gatunków ro ślin rzadkich. Chronion ą faun ę reprezentuje: 86 gatunków ptaków, 3 – ssaków, 2 – gadów, 3 – płazów oraz z owadów trzmiele i biegacze. Obszar zajmuje zachodni i południowo–zachodni skraj gminy Sucho żebry o powierzchni 1050 ha. Stanowi to ponad 10% powierzchni gminy. T ą form ą ochrony obj ęty jest kompleks le śny, grunty orne i niewielki fragment doliny Liwca. Wyst ępuj ą tu

27 udokumentowane zło ża surowców naturalnych i liczne wyrobiska poeksploatacyjne, w cz ęś ci zrekultywowane.

11.2. Pomniki przyrody

Na terenie gminy Sucho żebry obj ęto ochron ą w formie pomników przyrody trzy lipy drobnolistne oraz jeden buk. Wszystkie poło żone s ą w zabytkowym parku dworskim w Woli Sucho żebrskiej. Zostały zatwierdzone w roku 1988. 1. Grupa 2 lip drobnolistnych o obwodach pni 285 i 374 cm oraz wysoko ściach 21 i 24 m (nr ewidencyjny – 419), 2. Buk pospolity o obwodzie pnia 276 cm i wysoko ści 24m (nr ewidencyjny – 420), 3. Lipa drobnolistna o obwodzie pnia 314 cm i wysoko ści 21 m (nr ewidencyjny– 421).

11.3. Parki dworskie

Na terenie gminy zlokalizowane s ą dwa parki dworskie: w Woli Sucho żebrskiej i Krynicy. Oba uznane s ą za obiekty zabytkowe. Park krajobrazowy w Woli Sucho żebrskiej zajmuje powierzchni ę 3,05ha. Podzielony jest alej ą dojazdow ą z pocz ątku XIX i budynkiem dworku na dwie cz ęś ci: południow ą i północn ą; granice cz ęś ci południowej wyznaczaj ą aleje lipowo– grabowe. Drzewostan parku tworz ą lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, klony zwyczajne, kasztanowce białe, akacje, jawory. W domieszce wyst ępuje świerk pospolity, żywotnik zachodni, d ąb szypułkowy, lipa krymska, wi ąz górski. Trzy lipy drobnolistne oraz jeden buk objęto ochron ą w formie pomników przyrody. Park krajobrazowy w Krynicy o powierzchni 2,5ha pochodzi z ko ńca XIX w. 2 ha zajmuj ą wody. Zachował si ę dwór. Drzewostan tworz ą mi ędzy innymi: jesion wyniosły, grab pospolity, świerk pospolity, lipa drobnolistna, kasztanowiec biały, wierzba krucha, świerk kłuj ący, olsza czarna, orzech włoski, jawor.

11.4. Europejski System Ochrony NATURA 2000

Utworzenie w Polsce Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000 jest jednym z średniookresowych (do 2010 r) celów polityki ekologicznej Pa ństwa. Uchwalona w 2004r Ustawa o ochronie przyrody stała si ę nowym narz ędziem ochrony ró żnorodno ści biologicznej na terenie Polski w ramach ogólnodost ępnej sieci obszarów Natura 2000.

28 Celem utworzenia ekologicznej sieci Natura 2000 jest ochrona ró żnorodno ści biologicznej na terenie wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodz ą: • Specjalne Obszary Ochrony (SOO) utworzone zgodnie z Dyrektyw ą Siedliskow ą, • Obszary Specjalnej Ochrony (OSO), dla których podstaw ę stanowi Dyrektywa Ptasia.

Obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Liwca (kod obszaru 140002)

Na terenie gminy Sucho żebry znajduje si ę fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Liwca (kod obszaru PLB 140002). Dolina Liwca stanowi obszar specjalnej ochrony ptaków i obejmuje dolin ę rzeki Liwiec od źródeł do uj ścia rzeki do Bugu z ł ąkami i zalewowymi pastwiskami utworzonymi na zmeliorowanych bagnach. Na terenie ostoi spotykamy 19 gatunków ptaków wymienionych w europejskich dyrektywach. Dolina Liwca to ostoja ptasia o powierzchni 23 646 ha. Liwiec – rzeka o długo ści 126 km jest lewym dopływem dolnego Bugu. Powierzchnia dorzecza wynosi 2779 km 2; średni przepływ w pobli żu uj ścia – 11 m 3/s. Główne dopływy to Muchawka, Kostrzy ń i Osownica. Dominują ł ąki i pastwiska zalewowe utworzone na zmeliorowanych bagnach. Niektóre odcinki rzeki maj ą charakter naturalny, na innych odcinkach jest ona uregulowana, lokalnie w dolinie wyst ępuj ą wtórne zabagnienia. Miejscami brzegi Liwca s ą płaskie, zaj ęte przez ł ąki i wilgotne, zalewane pastwiska, na innych odcinkach wysokie. Lokalnie wyst ępuj ą ł ęgi olchowe i olchowo–jesionowe oraz niewielkie kompleksy le śne, z dominuj ącym udziałem sosny. Klimat na terenie obszaru jest umiarkowany z wi ększymi wpływami klimatu kontynentalnego, charakteryzuj ącego si ę do ść ciepłymi i suchymi latami oraz do ść mro źnymi zimami. W ostatnich latach obserwujemy pogł ębiaj ący si ę wpływ klimatu morskiego, powoduj ącego zmniejszenie ró żnicy temperatur pomi ędzy latem a zim ą i stopniowe ocieplanie si ę pór roku. W latach 1992 i 1993 najcenniejsze pod wzgl ędem ornitologicznym fragmenty doliny zostały zmeliorowane. Na terenie obszaru znajdujemy nast ępuj ące klasy siedlisk: • lasy iglaste – 6% powierzchni obszaru, • lasy li ściaste – 6% powierzchni obszaru, • lasy mieszane – 2% powierzchni obszaru, • siedliska ł ąkowe i zaro ślowe – 50% powierzchni obszaru, • siedliska rolnicze – 33% powierzchni obszaru,

29 • wody śródl ądowe (stoj ące i płyn ące) – 1% powierzchni obszaru, • inne tereny – 2% powierzchni obszaru. W Dolinie Liwca wyst ępuje 19 gatunków ptaków chronionych, wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. S ą to: b ąk, bocian czarny, bocian biały, błotniak stawowy, orlik krzykliwy, kropiatka, zielonka, derkacz, żuraw, rybitwa rzeczna, rybitwa czarna, zimorodek, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, lerka, świergotek polny, podró żniczek, pokrzewka, jarz ębata, ortolan. Na uwag ę, oprócz ptaków, zasługuj ą żyj ące w Liwcu ryby, wymienione w Zał ączniku II Dyrektywy Ptasiej. S ą to: bole ń, piskorz, koza i koza złotawa. Z ro ślin chronionych, wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Ptasiej na nadliwieckich terenach znajdziemy starodub ł ąkowy i rzepik szczeciniasty. Na terenie gminy Sucho żebry obszar obejmuje fragmenty dolin Liwca, Sosenki i Starej Rzeki na gruntach wsi: Wola Sucho żebrska, Sucho żebry, Przygody, Kopcie, Borki Siedleckie, Kownaciska i Krze ślin.

Tabela 1. Wykaz gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, wyst ępuj ących na terenie Natura 2000 – Dolina Liwca PLH 140002. Ocena znaczenia obszaru dla gatunku KOD Nazwa Populacja St. zach. Izol. Ogólnie Botaurus stellaris – b ąk A021 C B C C zwyczajny A030 Ciconia nigra– bocian czarny D A031 Ciconia ciconia – bocian biały C C C C Circus aeruginosus – błotniak A081 C B C C stawowy Aquila pomarina – orlik A089 D krzykliwy A119 Porzana porzana – kropiatka D A120 Porzana parva – zielonka D A122 Crex crex – derkacz C C C C A127 Grus grus – żuraw D A193 Sterna hirundo – rybitwa rzeczna D Chlidonias hybryda – rybitwa A196 B B C B białow ąsa Chlidonias Niger – rybitwa A197 C B C C czarna A229 Alcedo atthis – zimorodek C B C C Dryocopus martius – dzi ęcioł A236 D czarny

30 Dendrocopos medius – dzi ęcioł A238 D średni Lullula arboreta – lerka – A246 D skowronek borowy Anthus campestris – świergotek A255 C C C C polny A272 Luscinia svecica – podró żniczek C C C C Sylvia nisoria – pokrzewka A307 C B C C jarz ębata Emberiza hortulana – trznadel A379 C C C C ortolan

Tabela 2. Wykaz gatunków ryb i bezkr ęgowców wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, wyst ępuj ących na obszarze Natura 2000 – Dolina Liwca PLH 140002. Ocena znaczenia obszaru dla gatunku KOD Nazwa Populacja St. zach. Izol. Ogólnie 1145 Misgurnus fossilis – piskorz D Sabanejewia aurata – koza 1146 D złotawa 1149 Cobitis taenia – koza D Unio crassus – skójka grubo 1032 D skorupowa

Specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Nadliwiecka (kod obszaru PLH 140032)

Obszar zajmuje powierzchni ę 16 592,2 ha, obejmuj ąc dolin ę Liwca od jego źródeł a ż do uj ścia oraz znajduj ące si ę tu cztery kompleksy stawów rybnych. Na niektórych odcinkach rzeka ma naturalny, meandruj ący charakter. Lokalnie w wielu miejscach post ępuje wtórne zabagnienie. W dolinie przewa żaj ą ł ąki i pastwiska. Urozmaiceniem krajobrazu s ą olsy, ł ęgi, zaro śla wierzbowe, starorzecza i torfowiska niskie. Jest to jeden z najbogatszych pod wzgl ędem przyrodniczym obszarów Niziny Południowopodlaskiej. Po dolinie Bugu jest to najwa żniejsza na Mazowszu ostoja Ostericum palustre gatunku wymienionego w Dyrektywie Siedliskowej. Stwierdzono tu równie ż w latach 80–tych Liparis loesela, jednak ze wzgl ędu na brak kontynuacji bada ń, stanowiska te nie zostały potwierdzone. Oba wymienione gatunki, podobnie jak rosn ące tu: Cyperus flavescens, Lythrum hyssopifolia i Betula humilis, figuruj ą w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Ro ślin. Dolina Liwca szczególne znaczenie ma dla ochrony brzozy niskiej, której populacja na odcinku Czepielin–Golice liczy ok. 200 osobników i jest jedn ą z najwi ększych na Mazowszu. Osobliwo ści ą tego terenu s ą zbiorowiska namułkowe, które wykształcaj ą si ę na osuszonych dnach stawów rybnych oraz niewielkie płaty torfowisk

31 węglanowych zwłaszcza w okolicy Kisielan. Obszar stanowi ostoje dla wielu gatunków chronionych oraz zagro żonych regionalnie jak i w skali kraju. Dolina Liwca jest Obszarem wa żnym równie ż dla fauny. Szczególne znaczenie ma dla ptaków (Ostoja ptasia o randze europejskiej E50), ichtiofauny oraz wydry i bobra. Stanowi wa żny korytarz ekologiczny. Obszar ma równie ż du że znaczenie pod wzgl ędem biogeograficznym. Stanowi m.in. najdalej wysuni ęte na północ miejsce wyst ępowania wa żki Orthertrum albistylum stanowi ąc granic ę jej zasi ęgu.

Tabela 3. Wykaz i opis siedlisk, wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000 – Ostoja Nadliwiecka (kod obszaru PLH 140032). Procent Stopie ń Wzgl ędna Stan Ocena Kod Nazwa siedliska pokrycia reprezen. powierzch. zachow. ogólna Ni żowe i górskie świe że ł ąki 6510 użytkowane ekstensywnie 10 A C B A (Arrhenatherion elatioris) Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i 91E0 jesionowe (salicetum albo – fragilis, 8,23 A C B A Populetum albae, Alnenion) Ziołoro śla górskie (Adenostylion 6430 alliariae) i ziołoro śla nadrzeczne 0,34 A C A A (Convolvuletalia sepium) Starorzecza i naturalne eutroficzne 3150 zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z 0,25 A C A B Nympheion, Potamion Brzegi lub osuszane dna zbiorników 3130 wodnych ze zbiorowiskami 0,18 B C A B Littorelletea, Isoëto–Nanojuncetea Wydmy śródl ądowe z murawami 2330 0,08 D napiaskowymi

3270 Zalewane muliste brzegi rzek 0,06 A C A A

Ciepłolubne, śródl ądowe murawy 6120 0,06% D napiaskowe (Koelerion glaucae) Górskie i nizinne torfowiska zasadowe 7230 o charakterze młak, turzycowisk i 0,02% C C C C mechowisk Zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe 6410 0,00% D (Molinion)

32 Sosnowy bór chrobotkowy (Cladonio– 91T0 Pinetum i chrobotkowa posta ć B C A B Peucedano–Pinetum) Torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska 7140 (przewa żnie z ro ślinno ści ą z D Scheuchzerio–Caricetea)

Tabela 4. Wykaz gatunków ssaków, płazów, ryb i bezkr ęgowców wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG wyst ępuj ących na terenie obszaru – Ostoja Nadliwiecka PLH 140032. Ocena znaczenia obszaru dla gatunku KOD Nazwa Populacja Stan zach. Izol. Ogólnie 1337 Castor fiber – bóbr europejski C A C B 1355 Lutra Lutra – wydra europejska C A C B 1166 Triturus cristatus – traszka grzebieniasta C B C C 1188 Bombina bombina – kumak nizinny C A C C 1134 Rhodeus sericeus Marus – ró żanka C B C C 1145 Misgurnus fossilis – piskorz D 1146 Sabanejewia aurata – koza złotawa D 1149 Cobitis taenia – koza C B C C 1163 Cottus gobio – głowacz białopłetwy D 2482 Eudontomyzon spp. D Vertigo angustior – poczwarówka 1014 C A A C zw ęż ona Vertigo moulinsiana – poczwarówka 1016 B A A A jajowata 1032 Unio crassus – skójka gruboskorupowa C A A B 1037 Ophiogomphus cecilia – trzepla zielona C C C C 1060 Lycaena dispar – czerwo ńczyk nieparek C B C B 4038 Lycaena helle – czerwo ńczyk fioletek C B C B 4056 Anisus vorticulus – zatoczek łamliwy C C C C

11.5. Chronione i rzadkie gatunki ro ślin i zwierz ąt

Teren gminy Sucho żebry znajduje si ę w obszarze w ęzłowym o znaczeniu krajowym 13K ECONET – PL. Obszary w ęzłowe wyró żniaj ą si ę z otoczenia bogactwem ró żnorodno ści biologicznej i krajobrazowej. Cz ęsto tworz ą wa żne ostoje dla gatunków rodzimych i w ędrownych, w tym wielu rzadkich i zagro żonych wygini ęciem.

33 Na terenie gminy Sucho żebry stwierdzono du żą liczb ę chronionych i rzadkich gatunków ro ślin – 50 taksonów, w tym 13 gatunków ro ślin obj ętych ochron ą ścisł ą i 8 gatunków podlegaj ących ochronie cz ęś ciowej ( Ćwikli ński, 1994). Z grupy gatunków obj ętych ochron ą ścisł ą najliczniej spotykane s ą widłaki: • widłak jałowcowy stwierdzony w borach koło Brzozowa oraz wsi Sosna–Korabie i Sosna-Kozółki, • widłak go ździsty wyst ępuje w lasach prywatnych w północnej cz ęś ci uroczyska Chodów, w borach świe żych koło Podnie śna oraz w borach przy zachodniej granicy gminy, gdzie wyst ępuj ą tak że widłak spłaszczony i widłak cyprysowy, • wawrzynek wilcze łyko wyst ępuje w lesie mieszanym na wschód od stacji kolejowej w Podnie śnie, • pomocnika baldaszkowatego znaleziono w borze świe żym na północ od Podnie śna, • podkolan biały wyst ępuje w lasach Nadle śnictwo Siedlce koło Podnie śna, • storczyk krwisty wyst ępuje w lesie mieszanym na południowy–wschód od Brzozowa. • Z innych gatunków na uwag ę zasługuj ą: • storczyk szerokolistny wyst ępuj ący na ł ąkach na południe od wsi Borki Siedleckie oraz na zachód od wsi Kopcie, • lipiennik Loesela stwierdzony na ł ąkach na południe od wsi Borki Siedleckie oraz na wschód od stacji kolejowej Podnie śno. Z chronionych gatunków ro ślin wodnych nielicznie wyst ępuje gr ąż el – w rozlewiskach Starej Rzeki koło wsi Stany Małe i Krynica. Z grupy gatunków obj ętych ochron ą cz ęś ciow ą wyst ępuj ą: • porzeczka czarna – ols na południowy wschód od Krynicy, • kalina koralowa koło wsi Brzozów i Krynica, • kopytnik pospolity w uroczysku Chodów, • konwalia majowa w lasach na południe od wsi Krynica, koło Brzozowa i wsi Sosna– Korabie, • kruszyna pospolita licznie wyst ępuje w ró żnych typach lasów. Zbiorowiska ro ślin wodnych i szuwarowych wyst ępuj ą na niewielkich powierzchniach stawów, torfowisk, rowów oraz rzek, gdzie mo żna zaobserwowa ć zespoły rz ęs, okr ęż nicy bagiennej czy zaro śla moczarki kanadyjskiej. W dolinach rzeki Liwiec i Starej Rzeki rzadko wyst ępuj ą zbiorowiska szuwarowe – płaty pałki szerokolistnej, trzciny pospolitej oraz zespół strzałki wodnej i je żogłówki pojedynczej.

34 Ponadto na terenie gminy wyst ępuj ą chronione gatunki ssaków (kuna le śna i gronostaj). Do ść licznie wyst ępuj ą niektóre gatunki ssaków łownych np. sarna i zaj ąc. Płazy i gady wyst ępuj ą rzadko. Zaobserwowano 9 gatunków, głównie w dolinach rzecznych, oprócz żab zielonych brunatnych wyst ępuj ą: rzechotka drzewna, kumak nizinny, ropucha zielona, ropucha szara, traszka zwyczajna i jaszczurka zwinka. W Liwcu, Starej Rzece oraz Sosence wyst ępuje około 12 gatunków ryb, w wi ększo ści gatunki pospolite. Najcz ęś ciej wyst ępuj ą: pło ć, ukleja, słonecznica, kara ś i ciernik, za ś mniej licznie lin, karp, szczupak i oko ń.

11.6. Tereny cenne przyrodniczo poza obszarami w ęzłowymi.

Są to: drobne torfowiska, oczka wodne, zespoły ro ślinno ści krzewiastej, szuwarowej, rozlewiska, kompleksy ł ąk, drobne zalesienia itp. Spójno ść systemu przyrodniczego zapewniaj ą korytarze ekologiczne. Stanowi ą je przede wszystkim doliny rzek i cieków. Na terenie gminy Sucho żebry wyró żniono korytarze ekologiczne o randze krajowej, regionalnej i lokalnej. Do obszaru spełniaj ącego kryteria o randze krajowej zakwalifikowano – w dwóch fragmentach dolin ę Liwca obejmuj ącą południow ą cz ęść gminy. Jest to teren najbardziej cenny pod wzgl ędem przyrodniczym–krajobrazowym, faunistycznym i florystycznym i florystyczno–fitosocjologicznym. Ł ącznie tereny zakwalifikowane do obszarów o randze krajowej zajmuj ą 635ha, co stanowi 6,3% pow. gminy. Obszarami o randze regionalnej s ą doliny Starej Rzeki i Sosenki. Pomimo, że rzeka Sosenka jest rzek ą na całej długo ści uregulowan ą, a jej dolina zmeliorowana dolina zachowała znaczne walory przyrodnicze. Do tej kategorii obszarów zakwalifikowano tak że północny fragment kompleksu le śnego przylegaj ący do doliny koło wsi Sosna–Korabie, ze wzgl ędu na du że bogactwo florystyczne. Jest to projektowany rezerwat przyrody. Drug ą rzek ą zakwalifikowan ą do tego obszaru jest Stara Rzeka, która podobnie jak Sosenka jest uregulowana, a dolina zmeliorowana. Zachowała jednak tak że du że walory przyrodnicze. Powierzchnia obu tych dolin zakwalifikowanych do obszarów o randze regionalnej wynosi 1950 ha. Ponadto w granicach gminy wyznaczono 5 obszarów spełniaj ących kryteria obszarów o randze lokalnej. Nale żą do nich: • środkowa i południowa cz ęść kompleksu borów sosnowych poło żonych w zachodniej cz ęś ci gminy,

35 • kompleks le śny poło żony w środkowej cz ęś ci gminy ł ącznie z rozszerzeniem doliny Starej Rzeki, na północny zachód od Brzozowa, • dwa niewielkie fragmenty le śne poło żone przy północnej granicy gminy, na zachód od linii kolejowej, • dwa kompleksy le śne z licznymi ł ącznikami na obrze żach, poło żone przy wschodniej granicy gminy. Łącznie powierzchnia obszarów o randze lokalnej wynosi 1270 ha.

12. Stan i zagro żenia środowiska

Za zanieczyszczenie powietrza uwa ża si ę jego składniki naturalne, je śli ich udziały w powietrzu b ędą wy ższe od zawarto ści okre ślonej składem wzorcowym, b ądź inne składniki obce niewyst ępuj ące w składzie naturalnym nawet w dowolnie małych ilo ściach. Nierozerwalnie z poj ęciem zanieczyszczenia wi ąż e si ę poj ęcie emisji zanieczyszcze ń tj. ilo ści zanieczyszcze ń wydzielonych bezpo średnio do atmosfery b ądź po przej ściu przez urz ądzenie oczyszczaj ące. Decyduj ą o tym emisje gazów, par i pyłów, pochodz ące zarówno ze źródeł naturalnych, jak i powodowane działalno ści ą człowieka. Ze źródeł poza przemysłowych najistotniejsz ą rol ę odgrywaj ą źródła emisji niskiej (indywidualne ogrzewanie mieszka ń) oraz emisji komunikacyjnej (ruch uliczny i transport). Analiza aktualnego stanu środowiska w zakresie powietrza atmosferycznego w gminie Sucho żebry wykazała, że jako ść powietrza atmosferycznego w zakresie mierzonych parametrów jest zgodna z aktualnymi normami. Podstawowe uci ąż liwo ści dla środowiska obserwowane na terenie gminy, wynikaj ą ze struktury i sposobu u żytkowania energii. Ponadto, w gminie wyst ępuj ą uci ąż liwo ści zwi ązane z transportem i ruchem ulicznym.

12.1. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych

Źródłami zanieczyszcze ń wód powierzchniowych na terenie gminy s ą: spływy powierzchniowe substancji biogennych z pól uprawnych (z nawozów, środków ochrony ro ślin itp.) oraz nieoczyszczone ścieki (bytowo – gospodarcze) z terenów zabudowy wiejskiej, odprowadzane do cieków i rowów melioracyjnych.

36 12.2. Zagro żenia dla czysto ści wód podziemnych

Obszar gminy Sucho żebry le ży w obr ębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr 223 Dolina Liwiec, którego zasoby wodne wymagaj ą szczególnej ochrony przed zanieczyszczeniem. Zasoby wodne w obr ębie GZWP stanowi ą na omawianym terenie jedynie źródło zaopatrzenia ludno ści w wod ę pitn ą dobrej jako ści, dlatego ich ochrona wymaga ukierunkowanego gospodarowania (eliminacja wszelkich źródeł zanieczyszcze ń wód). Z poziomu kredowego czerpie wod ę uj ęcie wody w Krynicy, zaopatruj ące w wod ę gminny wodoci ąg grupowy. Najwi ększym zagro żeniem dla wód podziemnych w gminie jest brak skanalizowania wsi przy prawie 100% zwodoci ągowaniu gminy. Ścieki (przy wzmo żonym poborze wody) gromadzone s ą cz ęsto w nieszczelnych szambach sk ąd przenikają do wód gruntowych lub odprowadzane s ą bezpo średnio do gruntu i rowów melioracyjnych.

12.3. Zagro żenia erozj ą gleb

Gmina charakteryzuje si ę do ść du żym stopniem zagro żenia marginalizacji gruntów. S ą to głównie tereny piaszczystych i suchych gleb klas V, VI i VIz, Grunty te s ą małoodporne na antropopresj ę i łatwo ulegaj ą procesowi degradacji gleb.

12.4. Zagro żenia dla biotycznych elementów środowiska przyrodniczego i systemu ekologicznego gminy

Zagro żeniem dla biotycznych elementów środowiska przyrodniczego i systemu ekologicznego na terenie gminy s ą zaburzenia stosunków wodnych wywołane wcze śniejsz ą regulacj ą koryta Liwca w jego górnym i cz ęś ciowo środkowym odcinku. Deficyt wody pot ęgowany jest szybkim spływem wód powierzchniowych systemem rowów melioracyjnych oraz źle funkcjonuj ącym systemem pi ętrze ń. Zagro żeniem dla siedlisk przyrodniczych, jakimi są ł ąki i murawy s ą przekształcenia gospodarcze i ekonomiczne w sektorze rolniczym. Powoduj ą one stopniowy zanik tradycyjnej gospodarki ł ąkowo–pasterskiej. Zaprzestanie wypasu i wykaszania uruchamia sukcesj ę. Nowym zjawiskiem jest powstawanie du żych gospodarstw rolnych nastawionych na jeden rodzaj produkcji. Tym samym w krajobrazie mog ą pojawi ć si ę wysokoproduktywne, monokulturowe i wielkopowierzchniowe obszary.

37 Powa żne zagro żenia niesie ze sob ą równie ż rozwój zabudowy jednorodzinnej, która mo że powodowa ć zabudowywanie i fragmentacj ę dolin, jak równie ż stwarza bariery migracyjne (grodzenie posesji do koryta rzeki). Do czynników bezpo średnio zagra żaj ących nale ży zaliczy ć tak że wzrastaj ący niekontrolowany ruch turystyczny i szeroko poj ętą, niezorganizowan ą i spontaniczn ą rekreacj ę. Ułatwiona dost ępno ść terenu zwi ększa nat ęż enie kłusownictwa i wandalizmu. Szczególnie eksploatowane s ą zasoby ryb, zarówno w samej rzece jak i starorzeczach.

38 V. Uwarunkowania wynikaj ące z rolniczej przestrzeni produkcyjnej

1. Uwarunkowania przyrodniczo–klimatyczne

Gmina Sucho żebry zaliczana jest pod wzgl ędem klimatycznym do makroregionu stołecznego, charakteryzuj ącego si ę przewag ą klimatu kontynentalnego. Teren gminy nale ży do do ść chłodnych obszarów Polski. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 7,4°C. Średnia temperatura w najcieplejszym miesi ącu – w lipcu wynosi 18,0°C, natomiast w najchłodniejszym – w styczniu –4,2°C. Średnio w roku wyst ępuje 130 dni przymrozkowych. Czas zalegania pokrywy śnie żnej wynosi ok. 60 dni w roku. Okres wegetacyjny trwa 205–210 dni. . Pierwsze przymrozki pojawiaj ą si ę w pa ździerniku, za ś ostatnie do ko ńca kwietnia. Średnie roczne opady mieszcz ą si ę w granicach 500–650 mm ( średnio 550 mm). W ci ągu roku przewa żaj ą wiatry zachodnie i południowo–zachodnie. Wiatry bardzo silne wyst ępuj ą rzadko, podobnie jak gradobicia czy bardzo ulewne deszcze, które mog ą powodowa ć du że straty w rolnictwie. Nie wyst ępuj ą tak że powodzie, a jedynie lokalne podtopienia w dolinach rzecznych. Najwi ększe zró żnicowanie przestrzenne warunków termicznych wyst ępuje mi ędzy dolinami i terenami podmokłymi a obszarami wyniesionymi o gł ębszym zaleganiu wód gruntowych. Tereny wyniesione ponad dna dolin i obni żeń charakteryzuj ą si ę dobrymi warunkami termicznymi, natomiast doliny rzeczne stanowi ą obszary inwersyjne z tendencj ą do zalegania chłodnego powietrza i mgieł. Warunki te sprzyjaj ą rozwojowi rolnictwa. W gminie Sucho żebry dominuj ą gleby bielicowe i pseudobielicowe oraz brunatne wyługowane. Charakteryzuj ą si ę one znaczn ą przepuszczalno ści ą. Stan ich nawodnienia zale ży w du żym stopniu od wielko ści opadów atmosferycznych. Z kolei gleby murszowe i murszowo torfowe wyst ępuj ące w dolinach i zagł ębieniach terenu ze wzgl ędu na płytko wyst ępuj ący poziom wód gruntowych s ą podatne na przesi ąkanie do powierzchni wód gruntowych i s ą zabagnione.

39 Tabela 5. Struktura bonitacyjna u żytków rolnych w gminie Sucho żebry. Klasa gleby Powierzchnia [ha] Struktura [%] Grunty orne II 1,2 0,02 III a 209,5 3,50 III b 1340,3 22,38 IV a 1812,0 30,25 IV b 732,9 12,24 V 978,5 16,31 VI 856,7 14,30 VI z 58,8 0,98 Razem 5989,90 100,00 Użytki zielone III 75,0 3,45 IV 1241,6 57,13 V 775,1 35,67 VI 81,6 3,75 Razem 2173,3 100,00 Źródło: Urz ąd Gminy w Sucho żebrach. Rejestr gruntów. 2010

W gminie nie wyst ępuj ą u żytki rolne najlepsze i bardzo dobre. W strukturze bonitacyjnej gruntów ornych dominuj ą gleby klasy IVa zajmuj ące 1812 ha (30,25% powierzchni) oraz gleby klasy IIIb, wyst ępuj ące na pow. 1340,3 ha (22,38% pow. gruntów ornych). Gleby klas: IVb i V zajmuj ą odpowiednio 732,9 ha i 978,5 ha co stanowi 12,24 % i 16,31 % pow. Gleby klasy VI zajmuj ą powierzchni ę 856,7 ha (14,3%). Niewielka jest tak że powierzchnia gleb klasy najni ższej – VIz, która wynosi 58,8 ha (0,98 %). Najmniej jest gleb klasy II – 1,2 ha (0,02%). Gleby klasy I nie wyst ępuj ą. Struktura bonitacyjna gleb pod u żytkami zielonymi jest nast ępuj ąca. Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą gleby klasy IV – 1241,6 ha (57,13 % pow. u żytków zielonych), nieco mniejsz ą gleby klasy V 775,1 ha (35,66%). Udział gleb nale żą cych do klasy III i VI jest podobny; wynosi odpowiednio 75 ha (3,45%) i 81,6 ha (3,75%). Gleb zakwalifikowanych do pozostałych klas w obr ębie u żytków zielonych nie stwierdzono. Ogólnie mo żna stwierdzi ć, że struktura bonitacyjna gleb w gminie Sucho żebry wskazuje na średni ą jako ść gleb. Na uwag ę zasługuje fakt wyst ępowania du żych obszarów gruntów ornych i u żytków zielonych o wyrównanej średniej jako ści gleb. Gleby jako najwa żniejszy składnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w gminie Sucho żebry s ą czynnikiem sprzyjaj ącym rozwojowi rolnictwa.

40 2. Struktura u żytkowania gruntów

Użytkowanie rolnicze jest dominuj ącą form ą zagospodarowania terenu w gminie Sucho żebry. W ogólnej powierzchni gminy wynosz ącej 10054 ha 82,5% stanowi ą u żytki rolne tj. 8292 ha. Lasy zajmuj ą niewielk ą powierzchni ę 1284 ha (12,8% pow. gminy) a pozostałe grunty 478 ha (4,8%). W strukturze u żytków rolnych przewa żaj ą grunty orne, zajmuj ąc 69% pow. u żytków rolnych oraz ł ąki i pastwiska, zajmuj ące 26,3%. Sady zajmuj ą tylko 74 ha, t.j. 0,9% u żytków rolnych (tab. 6).

Tabela 6. Struktura u żytkowania gruntów w gminie Sucho żebry (stan na rok 2009). Rodzaj u żytkowania Powierzchnia w ha % powierzchni Powierzchnia ogólna gminy 10054 100,0 Użytki rolne, w tym: 8292 82,4 grunty orne 5719 69,0 sady 74 0,9 łąki i pastwiska 2180 26,3 grunty rolne zabudowane, pod 319 3,8 stawami i rowami Lasy 1284 12,8 Pozostałe grunty i nieużytki 478 4,8 Źródło: Urz ąd Gminy w Sucho żebrach. Rejestr gruntów. 2010.

W gminie Sucho żebry jest 1076 gospodarstw rolnych o zró żnicowanej wielko ści. W tabeli 3 przedstawiono rozkład ilo ściowy poszczególnych grup obszarowych oraz areał wykorzystywanych u żytków rolnych w danej grupie obszarowej. W gminie Sucho żebry przewa żaj ą pod wzgl ędem ilo ści gospodarstwa małe, licz ące od 1 do 5 ha. Odnotowujemy w tej grupie 390 gospodarstwa które stanowi ą prawie 40% wszystkich gospodarstw w gminie. Łącznie gospodarstwa tej grupy zajmuj ą 987,1 ha. Kolejn ą grup ą co do ilo ści gospodarstw jest grupa gospodarstw 5–10 ha. 253 gospodarstwa tej grupy to prawie 25 % wszystkich gospodarstw w gminie. Zajmuj ą one 1881,3 ha u żytków rolnych. Nast ępn ą co do liczebno ści grup ą s ą gospodarstwa o powierzchni poni żej 1 ha. W 190 gospodarstwach tej grupy znalazło si ę jedynie 69 ha u żytków rolnych. Kolejnymi grupami co do ilo ści gospodarstw s ą gospodarstwa średnie 10–15 ha, których jest w gminie 128 i gospodarstwa powy żej 15 ha w liczbie 115 szt. W gospodarstwach z grupy 10–15 ha u żytkowano 1604,4 ha u żytków rolnych, natomiast w gospodarstwach o powierzchni powy żej 15 ha było to 2498,1 ha.

41 Tabela 7. Struktura obszarowa indywidualnych gospodarstw rolnych.

Grupy obszarowe u żytków Powierzchnia w ha Liczba rolnych W tym u żytków gospodarstw Ogólna rolnych Ogółem 1076 8203,31 7040,09 do 1 ha 190 115,32 69,0 1–5 390 1203,90 987,12 5– 10 253 2184,97 1881,35 10– 15 128 1852,78 1604,43 15 ha i wi ęcej 115 2846,34 2498,15 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

Średnia wielko ść powierzchni gospodarstwa rolnego w gminie Sucho żebry wynosi 7,62 ha, przy średniej krajowej wynosz ącej 6,5 ha.

3. Charakter produkcji rolniczej

3.1. Charakterystyka ogólna

Wg danych PSR (2003) na 1076 gospodarstw indywidualnych wył ącznie działalno ść rolnicz ą prowadziło 840, a 18 gospodarstw okre śliło swoj ą działalno ść jako wył ącznie pozarolnicz ą. W kolejnej grupie jest 92 gospodarstwa i deklarują one prowadzenie zarówno działalno ści rolniczej i nierolniczej. W ostatniej grupie licz ącej 126 gospodarstw znalazły si ę gospodarstwa nie prowadz ące ani działalno ści rolniczej ani pozarolniczej. (tab. 8) Procentowy rozkład powierzchni u żytków rolnych nale żą cych do poszczególnych grup jest nast ępuj ący. Gospodarstwa prowadz ące działalno ść wył ącznie rolnicz ą maj ą do dyspozycji ok. 88 % wszystkich u żytków rolnych w gminie. Gospodarstwa nie prowadz ące działalno ści rolniczej i pozarolniczej zajmuj ą 3,36 % u żytków rolnych. Gospodarstwa prowadz ące działalno ść rolnicz ą i pozarolnicz ą zajmuj ą 8,26 % u żytków rolnych a gospodarstwa nastawione wył ącznie na działalno ść pozarolnicz ą zajmuj ą tylko 0,35 % użytków rolnych.

42 Tabela 8. Gospodarstwa rolne wg charakteru produkcji. Powierzchnia w tym w tym Liczba Wyszczególnienie ogólna w ogólna w użytków użytków gospodarstw ha % rolnych w rolnych w ha % Gospodarstwa prowadz ące 840 7204,63 87,83 6196,77 88,02 wył ącznie działalno ść rolnicz ą Gospodarstwa prowadz ące wył ącznie działalno ść 18 37,03 0,45 24,82 0,35 pozarolnicz ą Gospodarstwa prowadz ące działalno ść rolnicz ą i 92 680,13 8,29 581,65 8,26 pozarolnicz ą Gospodarstwa nieprowadz ące działalno ści rolniczej i 126 281,52 3,43 236,85 3,36 pozarolniczej Ogółem 1076 8203,31 100 7040,09 100 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

Tabela 9. Gospodarstwa rolne wg rodzaju i celu produkcji Liczba Liczba % % Rodzaj działalno ści gospodarstw gospodarstw gospodarstw gospodarstw powy żej 1 ha Nie prowadz ące produkcji 144 13,38 90 10,16 rolniczej Produkuj ące wył ącznie na 47 4,37 17 1,92 potrzeby własne Produkuj ące głównie na 335 31,13 241 27,20 potrzeby własne Produkuj ące głównie na rynek 550 51,12 538 60,72

Ogółem 1076 100,0 886 100,0 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003.

Wg PSR 2002 144 gospodarstw nie prowadziło produkcji rolniczej (13,38 %) z czego 90 gospodarstw zajmuje powierzchni ę powy żej 1 ha. Produkcj ę rolnicz ą w celu zaspokojenia własnych potrzeb prowadziło 47 gospodarstw (4,37 %) a jedynie 17 z nich zajmuje powierzchni ę powy żej 1 ha. Gospodarstw produkuj ących głównie na potrzeby własne było 335 (31,13 %) w tym 241 o powierzchni powy żej 1 ha. Gospodarstw produkuj ących głównie

43 z ukierunkowaniem na rynek było 550 (51,12 %) w tym 538 miało wi ęcej ni ż 1 ha powierzchni. Powy ższe dane wskazuj ą na rolniczy charakter gminy. Dominuje rolnicze wykorzystanie terenu gminy. Ponad 50 % z ogólnej liczba gospodarstw przeznacza produkcj ę wył ącznie na rynek, a tylko niecałe 5 % gospodarstw produkuje wył ącznie na własne potrzeby.

3.2. Produkcja ro ślinna

Struktur ę zasiewów w gminie Sucho żebry w roku 2002 zawiera tabela 10. Pod wzgl ędem zajmowanej powierzchni przewa żały zasiewy zbó ż, których areał wynosił ok. 3708 ha, co stanowi 83,38 % ogólnej powierzchni zasiewów. Uprawy ziemniaka zajmowały 475,23 ha co stanowi 10,68 % wszystkich zasiewów. Ro śliny pastewne zajmowały 134,52 ha (3,02 %). Ro śliny przemysłowe zajmowały 83,65 ha (1,88 %). Pozostałe uprawy zajmowały ok. 46 ha czyli 1,03 % powierzchni zasiewów, natomiast brak było w śród upraw ro ślin str ączkowych jadalnych na ziarno.

Tabela 10. Struktura zasiewów głównych ziemiopłodów w gminie Sucho żebry. Ogółem Wyszczególnienie w ha w % Zbo ża ogółem 3708,80 83,38 w tym podstawowe z 3666,85 82,43 mieszankami zbo żowymi Str ączkowe jadalne na ziarno – – Ziemniaki 475,23 10,68 Przemysłowe 83,65 1,88 Pastewne 134,52 3,02 Pozostałe 45,98 1,03 Ogółem 4448,18 100,00 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

Tabela 11. Powierzchnia zasiewów zbó ż podstawowych. Ogółem Wyszczególnienie w ha w % Pszenica 467,53 19,43 Żyto 999,38 41,53 Jęczmie ń 116,90 4,86 Owies 349,75 14,53

44 Pszen żyto 472,78 19,65 Ogółem 2406,34 100,00 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

Najwi ększ ą powierzchni ę spo śród zbó ż podstawowych zajmowały zasiewy żyta 999,38 ha (ok. 41,53 %). W dalszej kolejno ści były uprawy pszen żyta i pszenicy o zbli żonych powierzchniach zasiewów wynosz ących 472,78 ha i 467,53 ha (19,65 % i 19,43 %). Owies zajmował 349,75 ha (14,53 %). Najmniejsz ą powierzchni ę przeznaczono pod upraw ę jęczmienia ok 116,9 ha (4,86 %). Udział poszczególnych gatunków zbó ż podstawowych w ogólnej powierzchni zasiewów zajmowanej przez zbo ża jest odzwierciedleniem warunków glebowych. Powierzchnia zasiewów pszenicy, pszen żyta i j ęczmienia czyli gatunków o wy ższych wymaganiach w stosunku do jako ści gleby niemal dorównuje powierzchni zajmowanej przez uprawy żyta i owsa.

3.3. Produkcja zwierz ęca

Trzoda chlewna i bydło s ą to dwa główne gatunki zwierz ąt hodowlanych w gminie Sucho żebry. Pogłowie trzody chlewnej wynosi 7830 szt. w tym 721 loch. Nast ępne w kolejno ści jest bydło – 3781 szt. w tym 2011 krów. Pozostałe gatunki wyst ępuj ą w znacznie mniejszych ilo ściach. Pogłowie koni wynosiło 131 sztuk, nast ępne pod wzgl ędem liczebno ści było pogłowie kóz – 52 sztuk i najmniej owiec jedynie 13 szt. Odnotowano równie ż 88510 tys. kur z czego ok. 41663 tys. to kury nioski. Na terenie gminy Sucho żebry utrzymywano równie ż 53 pnie pszczele.

Tabela 12. Pogłowie poszczególnych gatunków zwierz ąt gospodarskich Zwierz ęta Pogłowie (w szt.) bydło 3781 w tym krowy 2011 trzoda chlewna 7830 w tym lochy 721 konie 131 owce 13 drób 88510 kury 41663

45 w tym kury nioski 3993 kozy 52 pnie pszczele 53 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

W tabeli poni żej został przedstawiony rozkład pogłowia podstawowych gatunków zwierz ąt gospodarskich według grup obszarowych powierzchni u żytków rolnych. W gospodarstwach o powierzchni 0–1 ha produkcja zwierz ęca jest znikoma. Są to 24 sztuki bydła i 64 szt trzody chlewnej co daje w sumie 50 SD. W gospodarstwach o powierzchni 1–5 ha utrzymywanych było 131 sztuk bydła i 484 sztuki trzody chlewnej co daje 211 SD. W 2 pierwszych grupach gospodarstw (poni żej 1 ha i 1–5 ha) obsada wynosi ok. 0,5 SD/1 gospodarstwo. W grupie gospodarstw 5–10 hektarowych utrzymywanych jest 682 sztuk bydła i 2255 sztuk trzody chlewnej. Obsada ta wyra żona w sztukach du żych wynosi 911 co daje nam przeci ętnie 3,6 SD/1 gospodarstwo. Obsada zwierz ąt gospodarskich w sumie przeci ętnie na 1 gospodarstwo w grupie gospodarstw 10–15 hektarowych wynosi ok. 9 SD (995 szt. bydła, 2148 szt. trzody chlewnej). Wzrost zsumowanej przeci ętnej obsady wyra żonej w SD jest spowodowany przez wzrost ilo ści sztuk fizycznych bydła w stosunku do całkowitej ilo ść zwierz ąt gospodarskich obu podstawowych gatunków. W grupie gospodarstw najwi ększych – o powierzchni przekraczaj ącej 15 ha obsada wynosiła ok. 17,5 SD/1 gospodarstwo. W tej grupie gospodarstw utrzymywane jest wi ęcej sztuk bydła (1949 szt.) co w pozostałych grupach ł ącznie. Jednocze śnie liczebno ść trzody chlewnej w sztukach fizycznych jest najwi ększa – 2879 szt. W przypadku gospodarstw z grupy obszarowej 10–15 ha i grupy powy żej 15 ha mo żemy stwierdzi ć że s ą to gospodarstwa, które produkuj ą na rynek.

Tabela 13. Zwierz ęta gospodarskie według grup obszarowych powierzchni u żytków rolnych w gminie Sucho żebry.

Trzoda Ogółem Grupy obszarowe Bydło chlewna w sztukach użytków rolnych w sztukach du żych (SD) Ogółem 3781 7830 4331 do 1 ha 24 64 50

46 1 – 5 131 484 211 5– 10 682 2255 911 10 – 15 995 2148 1137 15 ha i wi ęcej 1949 2879 2022 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

Tabela 14. Obsada podstawowych gatunków zwierz ąt gospodarskich na 100 ha UR według grup obszarowych gospodarstw rolnych Grupy obszarowe Obsada zwierz ąt użytków rolnych (SD/100 ha UR) Ogółem 61,5 do 1 ha 72,5 1 – 5 21,4 5– 10 48,4 10 – 15 70,9 15 ha i wi ęcej 80,9 Źródło: Wyliczenia własne na podstawie: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

W tabeli 14 mo żemy zaobserwowa ć jak zmienia si ę obsad zwierz ąt gospodarskich (bydło i trzoda chlewna) przypadaj ąca na 100 ha u żytków rolnych w poszczególnych grupach obszarowych gospodarstw. Jak wynika z tabeli wraz ze wzrostem wielko ści gospodarstw wzrasta obsada zwierz ąt na 100 ha UR. Wskazuje to na lepsze wykorzystanie posiadanej ziemi.

4. Wyposa żenie gospodarstw rolnych w podstawowe środki produkcji

Wyposa żenie gospodarstw rolnych w podstawowy sprz ęt wykorzystywany w produkcji zestawiono w tabeli 15. Wyposa żenie w podstawowe maszyny do produkcji rolnej znajduje si ę na ni ższym poziomie średnim dla powiatu siedleckiego. Średnia powierzchnia u żytków rolnych na jeden ci ęgnik w gminie Sucho żebry wyniosła ok. 14 ha podobnie jak w powiecie siedleckim. Zwraca uwag ę równie ż dobre wyposa żenie w kombajny ró żnego typu.

Tabela 15. Ci ągniki, samochody ci ęż arowe i wybrane maszyny w gospodarstwach rolnych Wyszczególnienie Maszyny

47 Ci ągniki 620 Samochody ci ęż arowe 42 Kombajny zbo żowe 55 ziemniaczane 103 buraczane 4 Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludno ści i Mieszka ń. Powszechny Spis Rolny. Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. Gmina Wiejska Sucho żebry. Warszawa 2003

5. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej

Rolnicz ą przestrze ń produkcyjn ą w gminie Sucho żebry mo żna okre śli ć – na tle gmin nale żą cych do powiatu siedleckiego – jako dobr ą. Powszechnie stosowane wska źniki do oceny warto ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej, takie jak agroklimat, warunki wodne, osi ągaj ą warto ści na poziomie wy ższym ni ż średnie warto ści dla powiatu siedleckiego z wyj ątkiem rze źby. Ogólny wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest o 3,7 punktu wy ższy od średniej dla powiatu siedleckiego (tab. 16). Na uwagę zasługuje wysoki wska źnik warunków wodnych. Spo śród wszystkich wska źników jest on szczególnie podatny na działania człowieka i w znaczny sposób wpływa na ogóln ą jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Ogólna ocena gleb gminy Sucho żebry na tle pow. siedleckiego wypada powy żej przeci ętnej. Bonitacja gruntów ornych jest wyra źnie wy ższa od średniej dla powiatu natomiast bonitacja u żytków zielonych znajduje si ę na poziomie nieco poni żej średniej. Podobnie zachowuj ą si ę wska źniki rolniczej przydatno ści gleb oraz syntetyczny wska źnik jako ści gleb u żytkowanych rolniczo. Przyjmuj ą one wy ższe warto ści ni ż dla powiatu w przypadku gruntów ornych i nieznacznie ni ższe w przypadku u żytków zielonych (tab. 17). Podane warto ści wskazuj ą, że ogólne warunki do produkcji rolnej w gminie Suchożebry s ą dobre. Średnia jako ść gleb i korzystne wska źniki rolniczej przestrzeni produkcyjnej tworz ą sprzyjaj ące warunki dla rozwoju rolnictwa.

Tabela 16. Podstawowe wska źniki oceny rolniczej przestrzeni produkcyjnej w gminie Sucho żebry i powiecie siedleckim. Średnia dla powiatu Wska źnik Gmina Sucho żebry siedleckiego Agroklimatu 9,4 9,1 Warunków wodnych 4,0 3,0 Rze źby terenu 3,5 3,8

48 Jako ści i przydatno ści rolniczej 48,3 45,4 Ogólny wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni 65,2 61,5 produkcyjnej Źródło: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej. Puławy 1994.

Tabela 17. Ogólna ocena gleb (w punktach) w gminie Sucho żebry na tle pow. siedleckiego. Obszar Wska źnik syntetyczny Bonitacja Przydatno ść rolnicza jako ści gleb Grunty Użytki Grunty orne Użytki Grunty orne Użytki orne zielone zielone zielone Gmina 48,8 37,9 53,4 43,2 51,1 40,5 Sucho żebry Średnia dla powiatu 45,7 37,7 47,9 43,9 46,6 40,8 siedleckiego Źródło: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej. Puławy 1994

6. Uwarunkowania społeczno–ekonomiczne

Rolnictwo w gminie Sucho żebry jak w całym kraju bierze udział w ci ągu przekształce ń dostosowuj ących do gospodarki rynkowej oraz uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej. Spo śród wielu form wspierania rolnictwa mieszka ńcy gminy Sucho żebry korzystaj ą z nast ępuj ących: • Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013: o Renty strukturalne PROW 2007–2013, o działanie „Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej”, o działanie „Modernizacja gospodarstw rolnych”, o działanie „Ułatwianie startu młodym rolnikom”, o działanie „Tworzenie i rozwój mikroprzedsi ębiorstw”, o działanie „Odnowa i rozwój wsi”, o działanie „Grupy producentów rolnych” (Planowana budowa sortowni owoców), o działanie „Program rolno środowiskowy”, • Stowarzyszenie „Kapitał-Praca-Rozwój”, • Program Operacyjny „Zrównowa żony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrze żnych obszarów rybackich 2007–2013” (Przyst ąpienie gminy Sucho żebry do Mazowiecko– Podlaskiej Grupy Rybackiej), • Dopłaty bezpo średnie.

49 VI. Uwarunkowania wynikaj ące ze stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej

1. Zabytki archeologiczne

Najwcze śniejsze ślady pobytu grup ludzkich na terenach obj ętych dzi ś granicami gminy Sucho żebry datowane s ą na starsz ą epok ę kamienia, tj. na ok. 10 – 8 ty ś. lat p. n. e. Ślady pobytu grup paleolitycznych łowców odkryte zostały na stanowisku 55–78/4 (GEZ 57) w Podnie śniu . Ich obozowiska zlokalizowane s ą z reguły one w suchych, piaszczystych miejscach poło żonych w pobli żu źródeł wody. Ślady osadnictwa paleolitycznego na tym terenie manifestuj ą si ę jako znaleziska zgubionych lub porzuconych narz ędzi krzemiennych. Są to zazwyczaj mało charakterystyczne odłupki krzemienne oraz narz ędzia wiórowe. Uzyskiwane w ten sposób rozmaite rodzaje no ży, drapacze, rylce czy ostrza krzemienne słu żyły do zdobywania i przetwórstwa żywno ści oraz produkcji narz ędzi z innych ni ż kamie ń surowców – harpunów, ostrzy ko ścianych, igieł, szydeł. Podstaw ą po żywienia w subarktycznym klimacie, jaki panował w schyłkowym paleolicie na obszarze Ni żu Środkowoeuropejskiego, były zwierz ęta zimnolubne, bytuj ące w warunkach tundry i zimnego stepu. Ocieplanie klimatu na przełomie IX i VIII tysi ąclecia p. n. e. spowodowało znaczne zmiany w szacie ro ślinnej i zwierz ęcej interesuj ącego nas obszaru. Karłowat ą ro ślinno ść strefy subarktycznej zast ąpiły lasy brzozowo–sosnowe, za ś zimnolubn ą faun ę – zwierzyna le śna (ło ś, jele ń, sarna, dzik). Wynikiem tych zmian było tak że dostosowanie si ę kultury ludzkiej do nowych warunków środowiska – zanika stare instrumentarium łowców tundrowych, pojawiaj ą si ę nowe narz ędzia przystosowane do nowej, łowiecko–zbierackiej gospodarki strefy le śnej. W okresie od ok. 8 000 p.n.e. do ok. 2 800 r. p.n.e. na obszarze dzisiejszej Polski przebywały lu źne grupy ludno ści mezolitycznej. Byli to mieszka ńcy lasów trudni ący si ę łowiectwem i zbieractwem, posługuj ący si ę narz ędziami i broni ą wykonanymi z drewna, ko ści, rogu oraz z niewielkich narz ędzi krzemiennych, z uwagi na ich niewielkie rozmiary zwanych mikrolitami. Na terenie gminy Sucho żebry dotychczas nie odkryto stanowisk datowanych na środkow ą epok ę kamienia . Młodsza epoka kamienia na ziemiach polskich rozpoczyna si ę ok. 4 600 r. p.n.e. b ędąc rezultatem wpływów kulturowych z obszarów naddunajskich. Powszechnie zwana epok ą kamienia gładzonego, charakteryzowała si ę głównie pojawieniem si ę gospodarki wytwórczej

50 obok wył ącznej dot ąd gospodarki przyswajalnej, zbieracko–łowieckiej. Tereny wschodniego Mazowsza oraz Podlasia obj ęte zostały zmodyfikowan ą ju ż, miejscow ą form ą tych pr ądów ponad 1000 lat pó źniej. Pierwsze grupy rolników którzy osiedlili si ę w tej cz ęś ci Polski nale żały do kr ęgu nazywanego kultur ą pucharów lejkowatych. Jej plemiona prowadziły gospodark ę rolniczo – pastersk ą, posługuj ąc si ę narz ędziami z odłupków i wiórów krzemiennych oraz starannie wykonanymi toporkami i siekierkami kamiennymi, niejednokrotnie wykonanymi z importowanego surowca krzemiennego. Po raz pierwszy te ż na tych terenach pojawiły si ę naczynia wykonane z wypalonej gliny. Osad ę z tego okresu odkryto w Stanach Du żych na stan. 55–78/8 (GEZ 58) i w Kownaciskach na stan. 56– 79/12 (GEZ 80) . Rozpowszechnienie si ę miedzi i br ązu do produkcji narz ędzi rozpocz ęło tak że nowy rozdział w dziejach ludzko ści – epok ę metali. We wczesnej fazie tej epoki (II okres epoki br ązu tj. ok. 1400 – 1200 p.n.e.) interesuj ący nas obszar zasiedlony został przez plemiona kultury trzcinieckiej. Ludno ść tej kultury zamieszkiwała tak osady stałe jak i niewielkie obozowiska. Dwojako ść charakteru osadnictwa kultury trzcinieckiej ma swoje źródło w półnomadycznym trybie życia spowodowanym du żą rol ą hodowli w gospodarce ludno ści kultur wczesnobr ązowych. Ślady kilku punktów osadniczych kultury trzcinieckiej odnaleziono w Woli Sucho żebrskiej na stan. 56–78/3 (GEZ 88), 56–78/4 (GEZ 89), 56– 78/5 (GEZ 90), 56–78/9 (GEZ 94), 56–78/11 (GEZ 96) W III okresie epoki br ązu na interesuj ącym nas obszarze powstaj ą pierwsze osady kultury łu życkiej. Liczne ślady pobytu jej ludno ści odnaleziono równie ż w okolicach Woli Sucho żebrskiej , gdzie zanotowano 5 stanowisk łu życkich. Osadnictwo tej kultury funkcjonowało na tym terenie jeszcze we wczesnej epoce żelaza t.j. do ok. 650 r. p.n.e. Na ten okres datowane s ą osady odkryte w Nakorach (stan. 55–79/24 GEZ 61 i sta. 55–79/22 GEZ 64) oraz w Krynicy (stan. 55–78/16 GEZ 46). Na przełomie starszej epoki żelaza i okresu late ńskiego z kultury łu życkiej wyłania si ę tzw. kultura grobów kloszowych. Grób przypisywany tej kulturze odkryto w Podnie śniu (stan. 55–78/3 GEZ 56) . Wydaje si ę, iż mamy tu do czynienia z ta sam ą grup ą ludno ści, funkcjonuj ącą jednak w zmienionym modelu kulturowym. Ok. 200 lat przed pocz ątkiem naszej ery (okres przedrzymski) na terenie gminy w okolicach Krze ślina (Kolonia Krze ślin) funkcjonowały przynajmniej 3 osady ludno ści kultury przeworskiej. Ślad tej kultury odnotowano tak że w Kopciach. Kultura ta tak że w okresie dominacji cesarstwa rzymskiego w Europie (okres wpływów rzymskich) zakładała swoje osady na teren gminy. Ciąg stanowisk przeworskich znajdujemy

51 po obu stronach Liwca od jego źródeł po uj ście. Na obszarze gminy Sucho żebry zanotowano aż 9 stanowisk z okresu rzymskiego skupionych głównie w okolicach Brzozowa, Nakor, Podnie śnia, Woli Sucho żebrskiej i Kolonii Krze ślin. Ludno ść tej kultury doskonale radziła sobie z obróbk ą żelaza, znała koło garncarskie i żarna obrotowe. Prowadziła te ż o żywione kontakty handlowe z cesarstwem oraz jego prowincjami. Widomym śladem pobytu kupców związanych z Imperium Romanum s ą znaleziska denarów rzymskich, szklanych paciorków, naczy ń, ozdób czy naczy ń glinianych wytwarzanych na terenie Imperium jak i w jego prowincjach. Okres wpływów rzymskich na naszych ziemiach ko ńczy si ę wraz z ogromnymi migracjami ludów barbarzy ńskich spowodowan ą atakiem Hunów na obszary nadczarnomorskie, potem za ś na ziemie imperium rzymskiego. W ko ńcu IV w. n.e. powa żnemu wyludnieniu podlegaj ą tak że ziemie polskie, które ponownemu zasiedleniu ulegaj ą dopiero z napływem ludno ści słowia ńskiej. Wczesne średniowiecze na obszarze wschodniego Mazowsza rozpoczyna si ę w 2 poł. VI wieku. W okresie tym w dorzeczu Liwca dominuj ącą form ą osadnictwa były otwarte, pozbawione umocnie ń osiedla z zabudow ą typu ziemiankowego lub półziemiankowego. Ju ż w VII w. pojawia si ę nowy dla tego terenu rodzaj zespołów osadniczych – grody oraz towarzysz ące im osady i cmentarzyska. Ślady otwartego osadnictwa wczesno– średniowiecznego odkryto na 14–tu stanowiskach archeologicznych zlokalizowanych na terenie gminy. Ich pozostało ści zanotowano m. in. w Podnie śniu, gdzie funkcjonował zespół osadniczy najprawdopodobniej zwi ązany z XI–wiecznym grodziskiem zlokalizowanym w tej miejscowo ści . Poło żone w podmokłej dolinie rzeczki Sosenki grodzisko w Podnie śniu nale ży do typu grodzisk nizinnych, pier ścieniowatych, o drewniano–ziemnej konstrukcji wałów okrytych kamiennym płaszczem. Badania sonda żowe prowadzone na majdanie grodziska nie potwierdziły istnienia stałej zabudowy mieszkalnej czy produkcyjnej, st ąd przypuszcza si ę, że jest to grodzisko refugialne, słu żą ce jako schronienie dla okolicznej ludno ści. Mo żliwe, że w razie zagro żeń zbiegała tu ludno ść z osad poło żonych na terenach dzisiejszych Stanów Małych i Du żych, Brzozowa, Nakor, Kownacisk, Krze ślina i Woli Sucho żebrskiej . Wiele dzisiaj funkcjonuj ących wsi ma swoje korzenie jeszcze w epoce pó źnego średniowiecza – na 1. połow ę XV w. źródła historyczne datuj ą powstanie parafii w Sucho żebrach. Równie ż źródła archeologiczne potwierdzaj ą średniowieczny rodowód niektórych miejscowo ści – ceramik ę tak datowan ą znaleziono na polach wsi Kownaciska, Brzozów, Stany Małe, Nakory, Sosna-Trojanki, Sosna-Kozółki, Krze ślin i Kolonia Krze ślin.

52 Obszar gminy Sucho żebry, pomimo niezbyt urozmaiconej rze źby terenu stanowił bardzo atrakcyjny teren dla osadnictwa staro żytnego. Sprzyjały temu liczne czynniki, z których najwa żniejszym wydaje si ę tworz ący południow ą granic ę gminy Liwiec oraz jego dopływy – Stara Rzeka i Sosenka. W staro żytno ści Liwiec był wa żnym szlakiem komunikacyjnym na co wskazuje zag ęszczenie stanowisk archeologicznych wzdłu ż jego biegu. Szczególnie widoczne jest to w okresie rzymskim. We wcze śniejszych okresach chronologicznych niezwykle atrakcyjnym miejscem dla osiedlenia si ę były stoki dolin i wydmy wyst ępuj ące w dolinach rzecznych. Zapewniały one suche miejsce pod osiedla i obozowiska, za ś cz ęste s ąsiedztwo niewielkich strug zapewniało łatwy dost ęp do świe żej wody. Z terenu gminy znanych jest 68 stanowisk archeologicznych wymienionych poni żej w tabeli. Do najciekawszych nale ży kompleks stanowisk w okolicach Podnie śnia, Brzozowa, Woli Sucho żebrskiej i Nakor. Najbardziej zasobnym w znaleziska jest niew ątpliwie miejscowo ść Wola Sucho żebrska, gdzie zanotowano 11 stanowisk. W podziale funkcjonalnym stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na terenie gminy Sucho żebry przewa żają osady (53 stanowiska) z których najwi ęcej datowanych jest na pó źne i wczesne średniowiecze oraz okres nowo żytny. Pojedynczo wyst ąpiło grodzisko oraz cmentarzysko. Do ść liczna jest grupa wsi historycznych, t.j. miejscowo ści uwidocznionych na „Mapie topograficznej Królestwa Polskiego” z 1839 r. (tzw. Kwatermistrzowskiej) oraz wymienionych w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowia ńskich” pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego i W. Walerskiego, t. I–XV z lat 1880–1902. Wsie historyczne za stanowiska archeologiczne zacz ęto uwa żać od niedawna, st ąd w starszych dokumentacjach ewidencyjnych wykonywanych w ramach programu AZP nie uwzgl ędniano tego typu znalezisk, uwa żaj ąc je za mało warto ściowe. Odkrycia ostatnich lat wykazały jednak, że stanowiska nowo żytne s ą nie mniej cennym źródłem poznania dziejów ni ż dokumenty pisane odnosz ące si ę do tego samego okresu a znaleziska równie cenne poznawczo jak te, które pozyskiwane s ą w trakcie bada ń osad czy cmentarzysk staro żytnych. Poniewa ż obszar nr 55–79 badany był najpó źniej, st ąd wie ś Nakory w jej historycznych granicach, uznana została za stanowisko archeologiczne i wci ągni ęta do wojewódzkiej ewidencji zabytków. W niniejszym opracowaniu wie ś Nakory na planszy oznaczono graficznie jako wie ś historyczn ą aby unikn ąć zatarcia i tak bogatej informacji planistycznej. Numer podany w obrysie granic wsi odnosi si ę do numeracji Gminnej Ewidencji Zabytków (GEZ).

53 Na terenie gminy jest jedno stanowisko wpisane do rejestru zabytków – grodzisko wczesno średniowieczne w m. Podnie śno (nr rej. A–190/775).

Tabela 18. Wykaz stanowisk archeologicznych z obszaru gminy Sucho żebry Lp GEZ Nr AZP Chronologia Uwagi Miejscowo ść 1. 44 55–78/14 Epoka br ązu Osada Stany Małe Epoka br ązu, nowo żytno ść , wczesny Osada 2. 45 55–78/7 okres rzymski, wczesne Podnie śno wielofazowa średniowiecze 3. 46 55–78/16 Wczesna epoka żelaza Osada Krynica 4. 48 55–78/10 Okres wpływów rzymskich Punkt osadniczy Stany Małe Okres wpływów rzymskich, wczesne Osada 5. 49 55–78/11 Stany Małe średniowiecze, pó źne średniowiecze wielofazowa 6. 50 55–78/12 Nieokre ślona Ślad osadnictwa Stany Małe 7. 51 55–78/13 Wczesne średniowiecze Osada Stany Małe 8. 52 55–78/17 Epoka br ązu Osada Pie ńki 9. 53 55–78/19 Nieokre ślona Punkt osadniczy Podnie śno Grodzisko (nr 10. 54 55–78/1 Wczesne średniowiecze Podnie śno rej. A–190/775) 11. 55 55–78/2 Wczesne średniowiecze Osada Podnie śno 12. 56 55–78/3 Okres przedrzymski Cmentarzysko Podnie śno 13. 57 55–78/4 Paleolit schyłkowy Ślad osadnictwa Podnie śno Neolit, epoka br ązu, wczesne Osada, punkt 14. 58 55–78/8 Stany Du że średniowiecze osadniczy 15. 59 55–79/29 Średniowiecze, nowo żytno ść Wie ś historyczna Nakory Wczesne średniowiecze, 16. 60 55–79/23 Osada Nakory nowo żytno ść Okres wpływów rzymskich, pradzieje, wczesna epoka żelaza, Osada, punkt 17. 61 55–79/24 Nakory nowo żytno ść , epoka kamienia/epoka osadniczy br ązu Pradzieje, Epoka kamienia/epoka Osada, punkt 18. 62 55–79/25 Brzozów br ązu osadniczy Pradzieje, wczesne średniowiecze, 19. 63 55–79/26 Osada Brzozów pó źne średniowiecze Wczesna epoka żelaza, nowo żytno ść , Osada, punkt 20. 64 55–79/22 Nakory wczesne średniowiecze osadniczy 21. 65 55–79/19 Pradzieje, wczesne średniowiecze Punkt osadniczy Nakory 22. 66 55–79/18 Pradzieje Osada Nakory 23. 67 55–79/17 Pradzieje Punkt osadniczy Nakory Pradzieje, epoka kamienia/epoka 24. 68 55–79/16 Punkt osadniczy Nakory br ązu 25. 69 56–79/27 Pó źne średniowiecze, pradzieje Osada, punkt Brzozów

54 Lp GEZ Nr AZP Chronologia Uwagi Miejscowo ść osadniczy 26. 70 56–79/26 Okres wpływów rzymskich Osada Brzozów 27. 71 56–79/16 Pó źne średniowiecze Osada Kownaciska 28. 72 56–79/2 Pó źne średniowiecze Osada Brzozów 29. 73 56–79/1 Pó źne średniowiecze Osada Brzozów 30. 74 56–79/3 Nowo żytno ść Osada Brzozów Okres wpływów rzymskich, wczesne Osada 31. 75 56–79/4 Brzozów średniowiecze wielofazowa Osada, punkt 32. 76 56–79/5 Wczesne średniowiecze, pradzieje Brzozów osadniczy 33. 77 56–79/6 Pó źne średniowiecze Osada Kownaciska Osada, punkt 34. 78 56–79/15 Wczesne średniowiecze, pradzieje Kownaciska osadniczy 35. 79 56–79/13 Pó źne średniowiecze Osada Kownaciska 36. 80 56–79/12 Neolit Osada Kownaciska 37. 81 56–79/11 Pó źne średniowiecze Osada Krze ślin 38. 82 56–79/10 Pradzieje, pó źne średniowiecze Punkt osadniczy Krze ślin Osada, punkt 39. 83 56–79/9 Nowo żytno ść , pó źne średniowiecze Krze ślin osadniczy 40. 84 56–79/8 Pó źne średniowiecze Osada Krze ślin Osada, punkt 41. 85 56–79/7 Wczesne średniowiecze, pradzieje Krze ślin osadniczy Epoka br ązu (kultura łu życka), Wola 42. 87 56–78/2 Osada nowo żytno ść Sucho żebrska Epoka br ązu (kultura łu życka, Osada Wola 43. 88 56–78/3 kultura trzciniecka), Okres wpływów wielofazowa Sucho żebrska rzymskich, nowo żytno ść Epoka br ązu (kultura łu życka, Osada Wola 44. 89 56–78/4 kultura trzciniecka), nowo żytno ść wielofazowa Sucho żebrska Epoka br ązu (kultura łu życka, Osada Wola 45. 90 56–78/5 kultura trzciniecka), nowo żytno ść , wielofazowa Sucho żebrska wczesne średniowiecze Wola 46. 91 56–78/6 Epoka br ązu (kultura łu życka) Osada Sucho żebrska Wola 47. 92 56–78/7 Nieokre ślona Ślad osadnictwa Sucho żebrska Wczesne średniowiecze, Wola 48. 93 56–78/8 Osada nieokre ślona Sucho żebrska Wola 49. 94 56–78/9 Epoka br ązu (kultura trzciniecka) Punkt osadniczy Sucho żebrska Wola 50. 95 56–78/10 Nieokre ślona Ślad osadnictwa Sucho żebrska Wola 51. 96 56–78/11 Epoka br ązu trzcin Punkt osadniczy Sucho żebrska

55 Lp GEZ Nr AZP Chronologia Uwagi Miejscowo ść Wola 52. 97 56–78/12 Okres wpływów rzymskich Osada Sucho żebrska Epoka br ązu, Okres wpływów Osada Sosna - 53. 98 56–78/13 rzymskich, pó źne średniowiecze wielofazowa Kozółki Sosna - 54. 99 56–78/14 Epoka br ązu, nowo żytno ść Osada Kozółki Sosna - 55. 100 56–78/15 Epoka br ązu, nowo żytno ść Osada Trojanki Sosna - 56. 101 56–78/16 Pó źne średniowiecze, nieokre ślona Osada Trojanki Sosna - 57. 102 56–78/17 Nowo żytno ść Osada Trojanki Kolonia 58. 103 57–79/12 Okres przedrzymski Osada Krze ślin Okres wpływów rzymskich, epoka Osada, punkt Kolonia 59. 104 57–79/13 kamienia/epoka br ązu osadniczy Krze ślin Kolonia 60. 105 57–79/16 Okres przedrzymski Osada Krze ślin Kolonia 61. 106 57–79/17 Okres przedrzymski Osada Krze ślin Kolonia 62. 107 57–79/11 Pradzieje Punkt osadniczy Krze ślin Kolonia 63. 108 57–79/6 Epoka kamienia/epoka br ązu Punkt osadniczy Krze ślin Kolonia 64. 109 57–79/14 Pó źne średniowiecze, nowo żytno ść Osada Krze ślin Kolonia 65. 110 57–79/15 Okres wpływów rzymskich Osada Krze ślin 66. 111 56–79/14 Pó źne średniowiecze Osada Kownaciska Borki 67. 112 57–78/28 Epoka kamienia/epoka br ązu Punkt osadniczy Siedleckie Epoka kamienia, młodszy okres 68. 113 57–78/35 Punkt osadniczy Kopcie przedrzymski, nowo żytno ść

Tabela 19. Wykaz wsi historycznych lp. Miejscowo ść Odno śnik do SGKP 1. Borki t. I, s. 312 2. Brzozów t. t. I, s. 424 3. Kopcie (dawniej Kopce lub Kopice) t. IV, s. 375 4. Kownaciska (dawniej Kownacizna) t. IV, s. 519 5. Krynica t. IV s. 753

56 lp. Miejscowo ść Odno śnik do SGKP 6. Krze ślin t. IV, s. 786 7. Nakory t. IV, s. 786 8. Podnie śno t. VIII, s. 439 9. Przygody t. IX, s. 209 10. Sosna-Korabie t. XI, s. 87 11. Sosna-Kozółki t. XI, s. 87 12. Sosna-Trojanki t. XI, s. 87 13. Stany Du że t. XI, s. 217 14. Sucho żebry t. XV, cz. 2 s. 630 15. Wola Sucho żebrska t. XI, s. 543

2. Osadnictwo i zabytkowe układy dro żne

Wczesno średniowieczne osadnictwo na obszarze na którym położona jest obecna gmina Sucho żebry miało specyficzny charakter. Na jego specyfik ę wpływało poło żenie geograficzne, zmieniaj ące si ę przynale żno ści pa ństwowe i administracyjne oraz lesiste i bagienne tereny, w śród których istniało suche przej ście w kierunku Grodna. Miało ono wielkie znaczenie strategiczne, co m.in. było przyczyn ą nieustannych walk pomi ędzy Polakami, Jad źwingami, Litwinami i Tatarami. Od wieku IX a ż po połow ę wieku XI rozwijało si ę na tych ziemiach osadnictwo mazowieckie. Przeludnione szlacht ą za ściankow ą Mazowsze Stare i Polne pr ędko stało si ę terenem emigracji ludno ści na s ąsiednie obszary, a przede wszystkim na północno–wschodnie Mazowsze, le żą ce po prawej stronie Wisły, zwane Mazowszem Le śnym. Rozci ągały si ę tu bezludne puszcze, które stopniowo zostawały zaludniane. W XI wieku rozpocz ęła si ę równie ż kolonizacja ruska, id ąca głównie wzdłu ż szlaków wodnych, m.in. od południa wzdłu ż Bugu, co potwierdzaj ą liczne wczesno średniowieczne stanowiska archeologiczne, odkryte m.in. na tym terenie. W okresie, kiedy tereny te s ą we władaniu Litwy (1323 – 1569) rozwin ęło si ę osadnictwo – zarówno mazowieckie, jak i ruskie. Mimo panowania litewskiego na tereny te przybywała głównie drobna szlachta z Mazowsza zakładaj ąc wiele wsi drobnoszlacheckich, cho ć tereny te kolonizowała równie ż chłopska ludno ść ruska. Jedna z fal kolonizacyjnych przyszła z gł ębi Mazowsza w 2 połowie XIV wieku, nasilaj ąc si ę po podpisaniu unii polsko–litewskiej w Krewie w 1385 r. Kolonizatorami tych

57 terenów było przede wszystkim drobne rycerstwo, stanowi ące zacz ątek pó źniejszej szlachty zagrodowej. W XV wieku kolonizacja obejmowała całe połacie ziem wschodniego Mazowsza. W XV i XVI wieku powszechnie wyst ępowały folwarki, genetycznie zwi ązane z osadami, które w przewa żaj ącej liczbie były rycerskimi, drobnymi gospodarstwami rolnymi. Obok ról uprawnych obejmowały ogrody owocowe, warzywne, hodowl ę bydła, koni, itp. Z chwil ą, gdy rozpocz ęła si ę kolonizacja tych terenów, ludno ść osiadła na obszarze starego osadnictwa opuszczała swe dotychczasowe siedziby i przenosiła si ę na nowe miejsca, gwarantuj ące tzw. wolnizn ę, a po jej upływie znacznie ni ższe czynsze i dziesi ęcin ę pieni ęż ną. Do zakładania nowych, wzgl ędnie powi ększania dotychczasowych folwarków przyczyniało si ę stale post ępuj ące rozdrobnienie własno ści szlacheckiej, nieraz podział wło ści mi ędzy kilku wła ścicieli. Masowe powstawanie nowych folwarków czy powi ększanie starych, rozpocz ęło si ę po pokoju toru ńskim w 1466 r, po otwarciu drogi do Gda ńska, kiedy to wzrosły znacznie ceny na zbo ża. Ludno ść na pograniczu mazowiecko–podlaskim, chocia ż rozrzucona w terenie, nie żyła w odosobnieniu. Utrzymanie stosunków s ąsiedzkich i potrzeby gospodarcze przyczyniły si ę do powstania dróg l ądowych, ł ącz ących poszczególne osiedla ze sob ą i z grodem ksi ążę cym. Z dróg tych korzystała administracja pa ństwowa, jak i ko ścielna. Przebieg dróg wszelkiego rodzaju charakteryzuje długotrwała niezmienno ść , ze wzgl ędu na fakt i ż sie ć osadnicza zmieniała si ę bardzo powoli. W rezultacie mo żna przyj ąć , że stan dróg z XVI wieku, w ogromnej mierze odpowiada stanowi z XVIII czy XIX stulecia. Pewne zmiany wprowadzone zostały w sieci dróg publicznych w zwi ązku z rozwojem poczty w XVIII i XIX wieku. Wyodr ębniono wtedy osobn ą kategori ę dróg pocztowych, a gdzieniegdzie zacz ęto tak że prostowa ć niektóre odcinki go ści ńców. Najstarszym najwa żniejszym szlakiem z regionu obecnej gminy Sucho żebry, funkcjonuj ącym ju ż w średniowieczu, był handlowy trakt ł ącz ący Siedlce z Sokołowem. Oddziaływanie tego szlaku na rozwój osadnictwa i handlu na omawianym terenie było bardzo znacz ące. Równie ż spore znaczenie posiadał drugi średniowieczny szlak, jaki przebiegał przez teren gminy, wiod ący od Wyszkowa, przez Mokobody, Sucho żebry i dalej na wschód przez Krze ślin, gdzie ł ączył si ę z go ści ńcem Siedlce – Drohiczyn.

3. Układy ruralistyczne

W XV wieku udokumentowane jest zakładanie nowych osad na prawie niemieckim, o czym świadczy instytucja sołtysów, zwi ązana ści śle z osadnictwem na tym prawie. Nowe

58 prawo zmieniało zasadniczo zewn ętrzny wygl ąd wcze śniejszych wiosek. Wprowadzało gospodark ę uporz ądkowan ą, trójpolow ą wraz z nowym podziałem gruntów pod zabudow ę i upraw ę roln ą. W miejsce dotychczasowej chaotycznej zabudowy i pojedynczo uprawnych polan le śnych, wytyczono główn ą ulic ę, a przylegaj ącą do niej z obu stron ziemi ę dzielono pod sadyby i ogrody. O żywiony ruch osadniczy rozwin ął si ę w XVI w. za panowania króla Zygmunta Starego i Bony, która miała tutaj wielkie obszary ziemi. W 2 poł. XVII w. osadnictwo na omawianym terenie uległo gruntownej przebudowie w zwi ązku z tzw. „pomiar ą włóczn ą”. Całe terytorium wsi dzielono na trzy pola równej wielko ści, stosownie do trójpolowego gospodarstwa. Ka żde pole dzielono na równoległe pasy (tzw. rezy), każdy chłop otrzymywał sw ą rez ę w ka żdym z trzech pól. Zabudowania stawiano w odst ępach po obu stronach ulicy – szeregówka. Reform ę t ę przeprowadzono na całej Litwie i Podlasiu. „Pomiara włóczna” zniwelowała na tym terenie ró żnice mi ędzy dawn ą wsi ą powstał ą samorzutnie a wsi ą na prawie niemieckim i stworzyła nowy typ wsi, który bez wi ększych zmian dotrwał do XIX w. Układy ruralistyczne na terenie gminy Sucho żebry s ą zró żnicowane, przewa ża typ ulicówki. Taka wie ś zło żona jest z dwu szeregów zwarto stoj ących domów, tworz ących wraz z zabudowaniami i ogrodami regularny prostok ąt. Droga b ędąca główn ą arteri ą komunikacyjn ą przebiega przez środek wsi. Pierwotny układ gruntów był szachownicowy a domy ci ągn ęły si ę nie przez cały obszar, lecz skupione były w pobli żu środka wsi. Ten typ wsi reprezentuj ą: Brzozów, Kownaciska, Kopcie, Nakory. Cz ęsto spotykamy te ż rz ędówk ę – wie ś o bardzo regularnej zabudowie, ró żnej długo ści, wynosz ącej od 0,5 do kilku km. Domy stoj ą najcz ęś ciej po jednej stronie drogi, w pewnej od siebie odległo ści. Pierwotnie wie ś zwi ązana z układem łanowym i niwowym, bardzo rozpowszechniona w dawnym Królestwie Kongresowym. Ten typ wsi reprezentuj ą: Podnie śno, Stany Małe. Istniej ą te ż wsie wielodro żnicówki pochodzenia samorzutnego o nieregularnym układzie zabudowy, dostosowanym do terenu. Pierwotny układ gruntów był niwowy. Zabudowane zazwyczaj wzdłu ż kilku ró żnie usytuowanych wzgl ędem siebie ulic, np.: Krze ślin, Sucho żebry. Wyst ępuje te ż forma przej ściowa mi ędzy wsi ą wielodro żną a ulicówk ą – widlica. Składa si ę najcz ęś ciej z dwóch prawie równoległych ulic poł ączonych przecznicami w kształcie drabiny, cz ęsto przybiera kształt wideł. Do tego typu zalicza si ę równie ż wsie zło żone z dwóch przecinaj ących si ę ulic. Ten typ reprezentuje Wola Sucho żebrska.

59 Odnajdujemy te ż na terenie gminy – przysiółki. W nich to mała grupa domów poło żona jest samotnie. Je żeli budynki nie s ą ustawione wzdłu ż jednej uliczki lub dokoła placu, taki typ nazywamy przysiółkiem bezkształtnym. Przysiółki m.in. reprezentuj ą: Pie ńki, Sosna – Kicki, Sosna – Korabie, Szydłowin. Na terenie gminy Sucho żebry, wyst ępuje te ż typ – szeregówka. Posiada wygl ąd regularnego osiedla w wyniku tzw. „pomiary włócznej”, która wyznaczała dla poszczególnych gospodarzy wydłu żone parcele lokowane wzdłu ż wytyczonej prostej drogi. Ten typ wsi reprezentuj ą Borki Siedleckie, Przygody w cz ęś ci południowej. Do rzadko spotykanych typów nale ży wie ś – samotnicza . Wie ś taka posiada zabudow ę bardzo rozlu źnion ą, usytuowan ą w wi ększej odległo ści od drogi. Ten typ reprezentuje Kolonia Brzozów.

4. Architektura sakralna

Najstarsz ą parafi ą na terenie gminy jest parafia w Sucho żebrach. W roku 1422, Trojan Sucho żebrski dziedzic z Sucho żebr przy poparciu szlachty z dziesi ęciu okolicznych wsi szlacheckich, wybudował drewniany ko ściół i doprowadził do utworzenia parafii. Źródła podaj ą, że pierwszy ko ściół pw. św. Marii Magdaleny był wzniesiony obok obecnego i posiadał plan krzy ża łaci ńskiego. W 1580 roku Parafia Sucho żebry nale żała do powiatu drohickiego i miała na swoim terenie dziesi ęć osad wiejskich. Pod koniec XVI wieku do parafii dotarli arianie i kalwini. Znale źli tu swoich zwolenników i nawet na pewien okres przej ęli ko ściół. Jednak w niedługim czasie przewag ę uzyskali wyznawcy wiary rzymsko – katolickiej i w 1605 r. innowiercy zwrócili go katolikom. Szcz ęś liwie przetrwała parafia czas najazdu, tzw. potopu szwedzkiego w 1655 r. W 1657 roku do Sucho żebr przybył oddział kozaków, który ograbił kościół z cenniejszych przedmiotów, a ksi ęgi parafialne spalił. W roku 1690, proboszczem parafii został ks. kanonik kamieniecki Józef Jan na Przygodach Przygodzki, dawny proboszcz huszlewski. Po obj ęciu probostwa w Sucho żebrach remontuje ko ściół, budynki parafialne, tworzy szkółk ę dla dzieci oraz osobne probostwo szpitalne, któremu zapisuje folwark Trojanki. Buduje domek dla kapelana szpitalnego i dla ks. promotora św. Ró żańca. Do ko ścioła dobudowuje kaplice: jedn ą dla Bractwa św. Józefa i drug ą dla Bractwa Ró żańcowego oraz altari ę dla proboszcza szpitalnego. W latach 1772 – 1872 staraniem ks. proboszcza Andrzeja Glinki, który 40 lat duszpasterzował w Sucho żebrach (1754 – 1794), ksi ęż na Aleksandra z Czartoryskich Ogi ńska, hetmanowa wielka litewska, wła ścicielka dóbr siedleckich, swoim kosztem

60 wybudowała w Sucho żebrach do dzi ś istniej ący ko ściół murowany, konsekrowany przez bpa Podlaskiego Jana Marcelego Gutkowskiego, dopiero w roku 1837. Zespół ko ścioła tworzy tzw. zało żenie dwuwie żowo–przestrzenne. Charakterystyczn ą cech ą tych zało żeń jest bezpo średnie, regularne i osiowe powi ązanie z wn ętrzem placu przyko ścielnego. Monumentalny ko ściół, b ędący głównym akcentem architektonicznym, wytycza główn ą o ś kompozycyjn ą zało żenia i podporz ądkowuj ąc sobie dwie dzwonnice z bram ą mi ędzy nimi, wi ąż e si ę w jednolit ą kompozycj ę przestrzenn ą. Tego typu zało żenie, jako jedno z pierwszych w kraju, zrealizowano w W ęgrowie po 1703 r. i st ąd rozprzestrzeniło si ę na Podlasie. W latach 1906 – 1912, staraniem ks. proboszcza Michała Dworzyckiego i prezesa dozoru ko ścielnego w Sucho żebrach Jana Paprockiego, do korpusu ko ścioła dobudowano dwie wie że. W czasie wycofywania si ę z tych terenów w 1944 roku, wojska hitlerowskie wysadziły w powietrze wie że oraz ścian ę frontow ą ko ścioła. Po wojnie w 1946 r. ko ściół został odbudowany. Drugim obiektem w tej grupie zabytków jest ko ściół par. p.w. św. Mikołaja w Krze ślinku. Pierwotnie klasztor dominikanów i bernardynów, zbudowany w latach 1735– 1740, przebudowany po 1940 r. tj. rozebrano mury klasztoru, a dobudowano nawy boczne do ko ścioła. We wn ętrzu ko ścioła interesuj ące wyposa żenie, m.in. rokokowe ołtarze boczne i ambona. Na cmentarzu przyko ścielnym pomnik po świ ęcony poległym w walce o wolno ść Polski w 1914–1920. Obok nagrobki: por. Tadeusza Chłodzi ńskiego, który poległ w wojnie obronnej we wrze śniu 1939 r.; dwóch nieznanych żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrzesniu 1939 r.; Kazimierza Sikorskiego, kpr. AK ps. "Orkan", poległego 23 VII 1944 r.; ks. Antoniego Mioduszewskiego, poległego przed ko ściołem 28 VII 1944 r.

5. Zało żenia rezydencjonalne

Na terenie gminy zachowało si ę kilka zespołów rezydencjonalnych, charakterystycznych dla tego typu zało żeń z pogranicza mazowiecko – podlaskiego. Szczególn ą warto ść w obrazie budownictwa dworskiego w regionie, ma dwór w Woli Sucho żebrskiej. Budynek dworu wzniesiony ok. 1835 r. przez rodzin ę Marcinkowskich, jest centralnym punktem ozdobnego wn ętrza parkowego, wytworzonego przez masyw drzewostanu oraz skupiny ozdobnych krzewów. Został zbudowany na planie prostok ąta z gankiem od frontu. Parterowy na naro żach boniowany. Ganek zwie ńczony trójk ątnym szczytem wsparty na dwóch parach kolumn toska ńskich. Dwór nakryty dachem dwuspadowym. Zało żenie parkowe posiada układ kwaterowy z podziałem na kwater ę

61 ozdobn ą wokół dworu i dwie u żytkowe, niejako kaskadowo schodz ące po zboczu w kierunku pd. Układ komunikacyjny jest typowy dla ogrodowych zało żeń kwaterowych. Drogi prowadzone s ą po liniach prostych i krzy żuj ą si ę pod k ątem prostym. Znacz ącym elementem kompozycji przestrzennej jest aleja lipowa od strony zach. Szata ro ślinna jest urozmaicona o zdecydowanej przewadze drzew li ściastych. Wyst ępuj ą przede wszystkim: lipy drobnolistne, graby pospolite, klony zwyczajne, robinie akacjowe, kasztanowce białe, jesiony wyniosłe, a z mniej spotykanych: d ąb piramidalny (kolumnowy), klon jawor odmiana purpurowa. Kilka okazów zostało wpisanych do rejestru pomników przyrody. Obecnie zespół dworski dzier żawi ą Sokołowskie Zakłady Mi ęsne, urz ądzono tu o środek hotelowo– szkoleniowy. Ciekaw ą histori ę posiada zało żenie dworskie w Krynicy. Pocz ątkowo zespół dworski funkcjonował jako folwark wchodz ący do dóbr Patrykozy, których wła ścicielem od roku 1832 był gen. wojsk polskich hr. Teodor Lubicz Szydłowski. Po jego śmierci w 1863 r. dobra Krynicy odziedziczył bratanek Teodora, Antoni Szydłowski. W roku 1871 Antoni Szydłowski sprzedał je Rajmundowi Skar żyńskiemu, od którego z kolei nabył Krynic ę (z całymi dobrami Patrykozy) Leon Kozłowski w 1878 r. Za jego czasów prawdopodobnie wzniesiono obecny dwór oraz urz ądzono park. Zało żenie parkowe posiada kształt nieforemnego wielok ąta, zachodni ą cz ęść przeznaczono na park ze stawem i dwór, natomiast wschodni ą na sad i warzywnik. Układ kompozycyjny zało żenia nale ży do typowych rozwi ąza ń skromnej siedziby ziemia ńskiej. Parterowy dwór z gankiem na osi zwrócony jest frontem na południe. Prowadzi do niego krótka aleja z kolistym podjazdem w centrum którego ustawiono kapliczk ę z figur ą Matki Boskiej, podkre ślaj ącą główn ą o ś zało żenia. Na osi tej znalazł si ę po drugiej stronie dworu staw oraz prowadz ąca do niego aleja. Do znacz ących elementów kompozycji parkowej nale żą szpalery: świerkowo–grabowy i jesionowy przy granicy północnej oraz aleja jesionowo–akacjowa oddzielaj ąca park od sadu. W śród starodrzewia dominuj ą: jesiony wyniosłe, graby pospolite, robinie akacjowe, kasztanowce białe, a z iglaków świerki pospolite. Ciekawostk ą jest, że wyst ępuje tu tylko jedna lipa, stosowana gdzie indziej jako powszechnie u żywany gatunek zadrzewie ń parkowych.

6. Budownictwo

Wśród obiektów zainteresowania konserwatorskiego na terenie gminy Sucho żebry, zdecydowanie przewa żaj ą obiekty drewniane. Obiekty murowane stanowi ą pojedyncze przykłady, np.: domy nr 56 i 74 w Przygodach, dom nr 44 w Krynicy, dom przy

62 ul. A. Ogi ńskiej 35 w Sucho żebrach. Tych najstarszych pochodz ących z ko ńca XIX i pocz ątku XX wieku zachowało si ę niewiele. Przewa żaj ąca wi ększo ść budynków zainteresowania konserwatorskiego, datowana jest na lata 20–te i 30–te naszego stulecia. W zabudowie zagród wiejskich na terenie gminy Suchożebry, typowe rozwi ązanie sprowadza si ę do zało żenia składaj ącego si ę z trzech podstawowych budynków: domu mieszkalnego, budynku inwentarskiego i stodoły. W obiektach wchodz ących w skład siedliska, wyst ępuje głównie konstrukcja zr ębowa. Podstaw ę konstrukcji stanowi podwalina zw ęgłowana na obłap lub na nakładk ę z zamkiem, posadowiona na kamieniach polnych lub ceglanej podmurówce. Od góry konstrukcj ę zr ębu spinaj ą oczepy zwi ązane na nakładk ę z zamkiem oraz zaci ęte w oczepie belki stropowe uło żone w poprzek budynku. Wi ęź ba dachowa konstrukcji krokwiowo – j ętkowej, krokwie zaczopowane w opasce, oczepie lub belkach stropowych. W wielu budynkach wyst ępuje zewn ętrzny szalunek. Deski szalunku z reguły przybijane s ą w układzie pionowym. Konstrukcja sumikowo – ł ątkowa do wznoszenia zr ębu nie jest spotykana. Ten rodzaj konstrukcji stosowano do osadzenia okien i drzwi, zwłaszcza w okresie mi ędzywojennym. Na terenie gminy Sucho żebry, przewa żaj ą domy szerokofrontowe, dwutraktowe, w których pomieszczenia tworz ą dwa ci ągi wn ętrz rozplanowanych równolegle do osi wzdłu żnej budynku. Wn ętrzami tymi zwykle s ą dwie lub trzy izby, komora i sie ń. Rozplanowanie wn ętrz domów wyst ępuj ących na terenie gminy dzielimy zasadniczo na dwie grupy: • z do środkowym układem pomieszcze ń, gdzie urz ądzenia ogniowo – grzewcze s ą usytuowane w centrum budynku a pomieszczenia wn ętrza rozmieszczone s ą wokół tych urz ądze ń, np.: dom nr 108 w Borkach Siedleckich, dom nr 12 w Krynicy, dom nr 14 w Kownaciskach, dom nr 48 w Krze ślinie dom przy ul. Ko ścielnej 13 w Sucho żebrach, • z osiowym układem pomieszcze ń, gdzie pomieszczenia usytuowane s ą symetrycznie po obu stronach budynku, np.: domy nr nr 12 i 66 w Brzozowie, dom nr 50 w Krynicy, dom nr 8 w So śnie – Korabiach, dom nr 14 w Stanach – Małych, dom nr 45 w Woli Sucho żeberskiej, Na terenie gminy, zasadniczo spotykamy dwa typy dachów, mianowicie: • dwuspadowe, najcz ęś ciej spotykane, np. Dom nr 49 w Krynicy, domy nr nr 16 i 23 w Przygodach, dom nr 27 w Krze ślinie,

63 • czterospadowe, rzadziej wyst ępuj ące, np. Dom nr 8 w Stanach Du żych. W wielu domach datowanych od pocz ątku XX wieku do lat 40–tych naszego stulecia, wyst ępuj ą dekoracyjnie opracowane szczyty, listwy podokapowe, szalunek naro żników, nadokienniki, ganki itp. Ten rodzaj budownictwa reprezentuj ą przede wszystkim domy nr 57 i 62 w Brzozowie, dom nr 15 w Nakorach.

7. Cmentarze parafialne

Cmentarz parafialny parafii Sucho żebry został zało żony w 1877 roku w pobliskich Przygodach i jest u żytkowany do dnia dzisiejszego. Cmentarz posiada kształt prostok ąta i ogrodzony jest murem z kamienia łupanego. Zasadniczym elementem kompozycyjnym cmentarza jest aleja główna, wiod ąca od bramy głównej oraz aleje boczne. Kwatery posiadaj ą czytelny układ, cho ć w cz ęś ci południowej jest on zatarty. Na cmentarzu wyst ępuje nieliczny drzewostan, m. in. brzoza brodawkowata, d ąb szypułkowy. Wśród nagrobków liczn ą grup ę stanowi ą obiekty z 2 poł. XIX i pocz. XX wieku, o indywidualnych formach, wykonane z piaskowca, marmuru, żeliwa. Do najcenniejszych zaliczamy nagrobki: • Katarzyny z Pawłowskich Brockiej, zm. 1895 r., • Ks. Ludwika Pawłowskiego, zm. 1901 r., • Antoniego Brockiego, zm. 1931 r., • Franciszka i Antoniny Kobyli ńskich, zm. 1909 r., • Emilii Pietrzykowskiej, zm. 1909 r., • Józefa Bieli ńskiego, zm. 1912 r., • Ludwika Kry ńskiego, zm. 1937 r., • Ludwika D ąbrowy, zm. 1938 r.

Cmentarz parafialny w Krze ślinku, zało żony w 2 poł. XIX w., reprezentuje typ małego, skromnego cmentarza wiejskiego. Zało żony został na planie wydłu żonego prostok ąta. Głównym elementem kompozycji cmentarz jest alej główna, wiod ąca od bramy w kierunku północnym. Alejki boczne obiegaj ą cmentarz wzdłu ż ogrodzenia. Podział na kwatery jest czytelny. Do najstarszych nagrobków o indywidualnym opracowaniu formy nale ży pomnik nagrobny ks. Stanisława Wysockiego, zm. 1920 r.

64 8. Cmentarze wojenne i miejsca upami ętnione

Pogranicze Mazowsza i Podlasia było wielokrotnie aren ą walk toczonych w obronie Ojczyzny. Upami ętnia je wiele pomników, zwłaszcza dotycz ących drugiej wojny światowej. W gminie Sucho żebry zlokalizowane s ą cmentarze wojenne–jenieckie w Sucho żebrach i So śnie–Kozółkach. Od czerwca 1941 r., istniał w Sucho żebrach (Podnie śniu) obóz je ńców radzieckich, zwany obozem "A". Teren obozu o powierzchni ok. 50 ha, ogrodzony był drutem kolczastym. Pierwsze transporty jeńców przybyły tu zaraz po napa ści Niemiec hitlerowskich na Zwi ązek Radziecki. Najwi ększe ich nasilenie przypadało na jesie ń 1942 r. W obozie przebywało wówczas kilkadziesi ąt tysi ęcy je ńców, którzy nocowali pod gołym niebem lub w wybudowanych przez siebie prymitywnych ziemiankach. Du żymi partiami byli wywo żeni do miejscowo ści Tonkiele koło Skrzeszewa, tam mordowani i chowani we wspólnych mogiłach. Uznaje si ę że pochowano tu 25 tys. osób, dzisiaj to miejsce upami ętnione jest pomnikiem. Je ńcy organizowali bunty i ucieczki, które ko ńczyły si ę krwawymi masakrami. W trakcie kilku ucieczek w drugiej połowie 1941 r. tysi ącom je ńców udało si ę uciec do okolicznych lasów. Ludno ść polska udzielała im pomocy polegaj ącej na ukrywaniu je ńców, dostarczaniu żywno ści i ubra ń, leczeniu chorych, kierowaniu na wschód, a nawet uzbrajaniu i tworzeniu oddziałów partyzanckich. W połowie 1942 r. w obozie przebywała ju ż nieznaczna liczba je ńców. Obóz zlikwidowano na przełomie 1942–1943 r. Urz ądzony tu cmentarz ogrodzono a żurowym murem z białej cegły, wytyczono alejki, uło żono na mogiłach betonowe płyty z czerwonymi gwiazdami. W 1957 r na osi alei głównej, społecze ństwo powiatu siedleckiego, wzniosło pomnik z ciosanych kamieni, na którym umieszczono granitow ą płyt ę inskrypcyjn ą. Drugi cmentarz żołnierzy radziecki znajduje si ę w miejscowo ści Sosna–Kozółki. Od lata 1941 r. istniał tu obóz je ńców radzieckich, zwanym obozem "B". Obejmował teren poło żony na zach. od szosy Siedlce – Sokołów Podlaski, o powierzchni ok. 100 ha. Warunki życia je ńców były tragiczne, głód, zimno i epidemie powodowały du żą śmiertelno ść . Niejednokrotnie dochodziło do buntów i masowych ucieczek, po których miejscowa ludno ść udzielała uciekinierom wszechstronnej pomocy. Obóz zlikwidowano na przełomie 1942 i 1943 r. Na terenie gminy znajduj ą si ę te ż inne miejsca upami ętnione zwi ązane z walkami narodowowyzwole ńczymi. We wschodniej cz ęś ci wsi Kownaciska, na rozwidleniu dróg, ustawiony jest krzy ż upami ętniaj ący trzech poległych żołnierzy polskich w czasie powstania

65 listopadowego w 1831 r. W środku wsi, na posesji nr 22, ustawiony jest krzy ż–pomnik po świ ęcony poległym w walce o wolno ść Polski w latach 1914–1920. Posiada form ę krzy ża stylizowanego na s ękaty pie ń drzewa, a od frontu tablica inskrypcyjna z napisem:” Ś. P. /POLEGŁYM/ W WALCE/ O WOLNO ŚĆ / POLSKI 1914 – 1920/ KOŁO MŁODZIE ŻY WIEJ–/ SKIEJ W KOWNACISKACH/ 6.VIII.1922 R”. Podobny krzy ż–pomnik w formie stylizowanego pnia drzewa został ustawiony przed kościołem w Krze ślinku. Na tablicy od frontu wykuto inskrypcj ę: „ Ś. P./ POLEGŁYM/ W WALCE/ O WOLNO ŚĆ / POLSKI/ 1914 – 1920/ KOŁO MŁODZIE ŻY/ WIEJSKIEJ W KRZE Ś–/ LINIE/ 1922 R”. W Krynicy przy szkole ustawiony jest pomnik Józefa Piłsudskiego. Posiada kształt wysmukłego obelisku, z którego po II wojnie światowej zdarto metalowy medalion z popiersiem marszałka oraz tablic ę pami ątkow ą. Do dnia dzisiejszego pomnik nie doczekał si ę prac restauracyjnych przywracaj ących mu oryginalny wygl ąd. Skromny pomnik w postaci obelisku z łupanych kamieni granitowych zwie ńczony rze źbą orła ustawiono przy współczesnej kaplicy w Nakorach. Na wyodr ębnionej tablicy zawarto inskrypcj ę: „KU PAMI ĘCI/ POLEGŁYM/ ZA OJCZYZN Ę/

9. Kapliczki, figury i krzy że przydro żne

Licznie na terenie gminy wyst ępuj ą kapliczki, figury i krzy że przydro żne, datowane na wiek XIX i XX. Bardzo cz ęsto były wznoszone przy alejach i drogach dojazdowych do rezydencji pałacowych i dworskich; na skrzy żowaniach dróg; w przydomowych ogródkach. Wyst ępuj ą kapliczki domkowe z małym wn ętrzem dost ępnym przez drzwi, w których ustawione s ą figury świ ętych. Ten typ reprezentuj ą murowane kapliczki w: Borkach Siedleckich, Krynicy, Nakorach, Podnie śniu, Stanach Du żych, Stanach Małych, Sucho żebrach oraz drewniana kapliczka w Krynicy z 1 poł. XIX w. Jednym z okazalszych i nie spotykanych w tej formie obiektów małej architektury sakralnej, jest kapliczka przydro żna w Kownaciskach, usytuowana przy mo ście na Starej Rzece. Reprezentuje typ kapliczki brogowej. Wzniesiona na sze ściu murowanych słupach i nakryta daszkiem z gontów, pod którym ustawiono figur ę św. Jana Nepomucena. Powszechnie na terenie gminy wyst ępuj ą skromniejsze, murowane kapliczki w postaci słupów na rzucie kwadratu lub prostok ąta, z mał ą wn ęką, w której umieszcza si ę rze źbę lub obraz z przedstawieniem postaci boskiej lub świ ętego. Kapliczki te cz ęsto zdobione s ą szczycikami, gzymsami, płycinami o ró żnych formach i nakrywane daszkami wie ńczonymi krzy żami wykutymi z metalu. Kapliczki w formie słupów spotykamy m.in.

66 w miejscowo ściach: Brzozów, Kownaciska, Krze ślin, Krze ślinek, Nakory, Przygody, Wola Sucho żebrska. Figury przydro żne reprezentuj ą pos ągi: Chrystusa nios ącego krzy ż przed ko ściołem w Sucho żebrach oraz Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej w zespole dworskim w Krynicy. Zdecydowanie najcz ęś ciej spotykane s ą na terenie gminy, krzy że przydro żne. Posiadaj ą one ró żne formy i przy wznoszeniu ich stosowano ró żne materiały. Przede wszystkim wykonywane s ą z granitu, jak np. krzy ż w Borkach Siedleckich z 1900 r., Kownaciskach z 1923 r., Przygodach z 1900 r., Woli Sucho żebrskiej z 1911 r., czy te ż z kutego żelaza jak np. krzy ż w Brzozowie z wyryt ą dat ą 1909 r., Podnie śniu z 1907 r.

Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków 1. Ko ściół par. pw. św. Mikołaja w Krze ślinku, mur., 1730 – 1740 r., nr rej. zab. 173/709 z dn. 03.05.1962 r. 2. Ko ściół w zespole ko ścioła par. pw. św. Marii Magdaleny w Sucho żebrach, mur., 1772 – 1782 r., odbud. 1946, nr rej. zab. 76/408 z dn. 19.03. 1962 r. 3. Kaplica w zespole ko ścioła par. pw. św. Marii Magdaleny w Sucho żebrach, mur., 4 ćw. XVIII w., odbud. 1946, nr rej. zab. 76/408 z dn. 19.03. 1962 r. 4. Dzwonnica w zespole ko ścioła par. pw. św. Marii Magdaleny w Sucho żebrach, mur., 4 ćw. XVIII w., odbud. 1946, nr rej. zab. 76/408 z dn. 19.03. 1962 r. 5. Cmentarz wojenny – jeniecki w So śnie–Kozółkach, 1941 r., nr rej. zab. 750 z dn. 17.07.2007 r. 6. Cmentarz wojenny – jeniecki w Sucho żebrach 1941 r., nr rej. zab. 752 z dn. 17.07.2007 r. 7. Dwór w zespole dworskim w Krynicy, mur., 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 349 z dn. 31.12.1983 r. 8. Budynek gospodarczy z zespołu dworskiego w Krynicy, mur., k. XIX w., nr rej. zab. 447 z dn. 14.03.1996 r. 9. Piwnica z zespołu dworskiego w Krynicy, mur., k. XIX w., nr rej. zab. 447 z dn. 14.03.1996 r. 10. Park w zespole dworskim w Krynicy, 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 349 z dn. 31.12.1983 r. 11. Dwór w zespole dworskim w Woli Sucho żebrskiej, mur., ok. 1835 r., restaur. 1981 r., nr rej. zab. 127/595 z dn. 02.04.1962 r. 12. Park w zespole dworskim w Woli Sucho żebrskiej, pocz. XIX w., nr rej. zab. 127/595 z dn. 02.04.1962 r.

67 Wykaz innych obiektów zabytkowych z terenu gminy (w oparciu o GEZ i propozycje WKZ)

Borki Siedleckie 1. Kapliczka przydro żna, mur., 2 poł. XIX w. 2. Dom nr 108, drewn., l. 20–XX w. Brzozów 3. Dom nr 12, drewn., l. 30–XX w. 4. Dom nr 57, drewn., l. 30–XX w. 5. Dom nr 62, drewn., l. 30–XX w. 6. Dom nr 66, drewn., l. 30–XX w. Kownaciska 7. Kapliczka przydro żna z figur ą św. J. Nepomucena, mur., pocz. XIX w. 8. Kapliczka przydro żna przy posesji nr 46 w Kownaciskach, mur., 1870 r. 9. Krzy ż–pomnik po świ ęcony poległym żołnierzom polskim w latach 1914 – 1920, na posesji nr 22, mur., 1922 r. 10. Krzy ż upami ętniaj ący poległych żołnierzy w 1831 r., mur., żelazo, pocz. XX w. 11. Dom nr 12, drewn., l. 30–XX w. 12. Dom nr 14, drewn., pocz. XX w. 13. Dom nr 16, drewn., l. 20–XX w. 14. Dom nr 22, drewn., l. 20–XX w. Krynica 15. Kapliczka przydro żna przy drodze Sucho żebry – Krynica, drewn., pocz. XIX w. 16. Kapliczka na posesji nr 75, l. 20– XX w. 17. Figura Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej w zespole dworskim, kamie ń, pocz. XX w. 18. Pomnik Józefa Piłsudskiego przy szkole, kamie ń, l. 30–XX w. 19. Dom nr 12, drewn., l. 20–XX w. 20. Dworek nr 41, drewn., przeł. XIX/XX w. 21. Dom nr 44, mur., l. 20–XX w. 22. Dom nr 49, drewn., l. 30–XX w. 23. Dom nr 50, drewn., 1934 r. Krze ślin 24. Kapliczka przydro żna na posesji nr 9, mur., pocz. XX w.

68 25. Kapliczka przydro żna na posesji nr 54, mur., pocz. XX w., przebud. l. 50–XX w. 26. Dom nr 10, drewn., pocz. XX w. 27. Dom nr 15, drewn., l. 20–XX w. 28. Dom nr 18, drewn., pocz. XX w. 29. Dom nr 27, drewn., l. 20–XX w. 30. Dom nr 28, drewn., pocz. XX w. 31. Dom nr 38, drewn., 1940 r. 32. Dom nr 47, drewn., l. 20–XX w. 33. Dom nr 48, drewn., pocz. XX w. Krze ślinek 34. Cmentarz par. rzym.–kat., 2 poł. XIX w. 35. Kapliczka przydro żna, mur., pocz. XX w. Nakory 36. Kapliczka przy skrzy żowaniu dróg, mur., 1932 r. 37. Pomnik po świ ęcony poległym za ojczyzn ę, kamie ń, l. 70–XX w. 38. Dom nr 15, drewn., l. 20–XX w. 39. Dom nr 48, drewn., l. 20–XX w. 40. Spichlerz na posesji nr 61, drewn., pocz. XX w. Podnie śno 41. Kapliczka przydro żna, mur., 1910 r. Przygody 42. Cmentarz par. rzym–kat., parafii Sucho żebry, 1877 r. 43. Kapliczka przydro żna przy skrzy żowaniu dróg, mur., pocz. XIX w. 44. Kapliczka przydro żna na posesji nr 28, mur., l. 20–XX w. 45. Dom nr 16, drewn., przeł. XIX/XX w. 46. Dom nr 23, drewn., l. 20–XX w. 47. Dom nr 33, drewn., l. 20–XX w. 48. Dom nr 56, mur., pocz. XX w. 49. Dom nr 74, mur., l. 20–XX w. 50. Dom nr 84A, drewn., pocz. XX w. Sosna – Korabie 51. Kapliczka przydro żna na posesji nr 2, mur., 1937 r. 52. Dom nr 1, drewn., l. 20–XX w. 53. Dom nr 8, drewn., l. 20–XX w.

69 54. Dom nr 9, drewn., l. 20–XX w. Stany – Du że 55. Kapliczka przydro żna na posesji nr 29, mur., pocz. XX w. 56. Dom nr 8, drewn., pocz. XX w. 57. Dom nr 14, drewn., 1 poł. XX w. 58. Dom nr 22, drewn., 1 poł. XX w. 59. Dom nr 26, drewn., 1 poł. XX w. Stany – Małe 60. Kapliczka przydro żna na posesji nr 15, mur., 1 poł. XX w. 61. Dom nr 14, drewn., l. 30–XX w. Sucho żebry ul. Kolejowa 62. Kapliczka przydro żna nr 13, mur., l. 50–XX w. 63. Dworzec PKP „Podnie śno” nr 8, drewn., l. 20–XX w. ul. Ko ścielna 64. Dom nr 13, drewn., 2 poł. XIX w. 65. Spichlerz w zagrodzie nr 13, drewn., l. 20–XX w. 66. Dom nr 27, drewn., 1 poł. XX w. 67. Dom nr 97, drewn., l. 20–XX w. ul. A. Ogi ńskiej 68. Dom nr 22, drewn., l. 20–XX w. 69. Dom nr 35, mur., l. 20–XX w. 70. Dom nr 45, drewn., l. 30–XX w. 71. Dom nr 46, drewn., pocz. XX w. 72. Dom nr 61, drewn., l. 30–XX w. 73. Dom nr 62, drewn., l. 30–XX w. 74. Młyn spalinowy w zagrodzie nr 45, mur., pocz. XX w. Wola Sucho żebrska 75. Oficyna z zespołu dworskiego, mur., poł. XIX w., przebud. po 1945 r. 76. Obora z zespołu dworskiego, mur., poł. XIX w. ul. Z. Makowieckiej 77. Kapliczka przydro żna na posesji nr 57, mur., 1909 r. 78. Dom nr 13, drewn., l. 30–XX w. 79. Dom nr 21, drewn., l. 30–XX w.

70 80. Dom nr 39, drewn., l. 30–XX w. 81. Dom nr 45, drewn., l. 30–XX w. 82. Dom nr 65, drewn., l. 30–XX w. 83. Dom nr 73, drewn., l. 30–XX w.

71 VII. Uwarunkowania wynikaj ące z jako ści życia mieszka ńców

Przez jako ść życia rozumie si ę mo żliwo ść zaspakajania potrzeb ludno ści na danym terenie. Zale ży ona od stanu i struktury ludno ści, infrastruktury technicznej i społecznej, warunków mieszkaniowych, sposobu sp ędzania wolnego czasu, itp. Wa żne jest tak że środowisko przyrodnicze w jakim ludno ść funkcjonuje.

1. Stan i struktura ludno ści

Na dzie ń 31.12.2009 r. ludno ść gminy Sucho żebry liczyła 4754 osoby, w tym 2426 męż czyzn i 2328 kobiet 1. Na 1 km 2 przypadało 46 osób, co oznacza, i ż gmina nale ży do średnio zaludnionych obszarów wiejskich w województwie mazowieckim (146 mieszka ńców / km 2). Jest ona zaludniona nierównomiernie. Ludno ść skupiła si ę w pi ęciu miejscowo ściach przylegaj ących do siebie tj. w Podnie śnie, Sucho żebrach, Woli Sucho żebrskiej, Przygodach i Borkach Siedleckich. Mieszka tu 2608 osób, co stanowi 54,9% mieszka ńców gminy. Miejscowo ści te znajduj ą si ę w pobli żu drogi krajowej 63 ł ącz ącej Siedlce z Sokołowem Podlaskim. Ogólnie stan ludno ści w gminie Sucho żebry obni ża si ę. W latach 2000–2009 liczba ludno ści zmniejszyła si ę prawie o 2%. Obszarem wyludniaj ącym si ę jest północno – wschodnia cz ęść gminy obejmuj ąca takie miejscowo ści jak Sosna-Trojanki, Sosna-Korabie, Podnie śno, Sosna-Kicki, Stany Małe, Stany Du że, Krynica, Nakory, Brzozów oraz na południu – Kownaciska. Proces zaludniania zachodzi w Sucho żebrach, Woli Sucho żebrskiej, So śnie – Kozółkach i Kopciach. Niewielki wzrost b ądź stabilizacja ludno ści ma miejsce w Przygodach, Borkach Siedleckich, Krze ślinie i Krze ślinku. Na obni żanie si ę stanu ludno ści ma wpływ ujemne saldo przyrostu naturalnego i migracji stałych. Procesy te s ą współzale żne ze sob ą. Z terenu gminy odpływaj ą młodzi ludzie, co ma wpływ na liczb ę zawieranych mał żeństw, a co za tym idzie na liczb ę urodzonych dzieci. W latach 2002–2009 tylko w roku – 2006 przyrost naturalny był dodatni

(+ 2,6% o), a w roku 2007 zerowy, w pozostałych latach był ujemny wynosz ąc w roku 2009 – 2 2,4% o .

1 Informacje pochodz ą z Urz ędu Gminy Sucho żebry 2 Bank Danych Regionalnych

72 W gminie Sucho żebry podobnie jak w innych gminach wiejskich w województwie mazowieckim obserwuje si ę proces starzenia si ę ludno ści. Proces ten wyra ża si ę w stałym spadku osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym i wzro ście procentowym pozostałych grup wiekowych. Np. w roku 2002 osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły 24,5% ogółu ludno ści, w wieku produkcyjnym – 57%, a w wieku poprodukcyjnym – 18,5%. W roku 2009 w ogólnej liczbie ludno ści udział osób w wieku przedprodukcyjnym wyniósł 20,2%, w wieku produkcyjnym 61,1% a w wieku poprodukcyjnym – 18,8%. Zachwiane s ą proporcje wg płci. Na 100 m ęż czyzn przypada tylko 96 kobiet. Nadwy żka kobiet w stosunku do m ęż czyzn wyst ępuje w grupach osób w wieku produkcyjnym, najwy ższa w grupach licz ących 20–40 lat. W wieku poprodukcyjnym jest przewaga kobiet w stosunku do m ęż czyzn. Poziom wykształcenia ludno ści licz ącej 13 lat i wi ęcej jest do ść niski. Tylko 2,5% tej grupy posiada wykształcenie wy ższe, 19,3% policealne i średnie, 27,9% zasadnicze zawodowe, 50,3% podstawowe uko ńczone i nieuko ńczone. W porównaniu z m ęż czyznami lepiej wykształcone s ą kobiety. I tak 3,1% kobiet w wieku 13 lat i wi ęcej posiada wykształcenie wy ższe oraz 25,1% policealne i średnie, natomiast 1,9% m ęż czyzn wykształcenie wy ższe i 13,8% wykształcenie policealne i średnie.

Tabela 20. Liczba ludno ści w gminie Sucho żebry na dzie ń 31.12. Lp. Miejscowo ści 2000 2009 2009/2000 1. Borki Siedleckie 292 296 101,37 2. Brzozów 353 327 92,63 3. Kopcie 88 101 114,77 4. Kownaciska 329 288 87,54 5. Krynica 307 273 88,93 6. Krze ślin 275 278 101,09 7. Krze ślinek 180 185 102,78 8. Nakory 257 243 94,55 9. Podnie śno 451 424 94,01 10. Przygody 393 400 101,78 11. Sosna – Kicki 64 53 82,81 12. Sosna – Korabie 38 29 76,32 13. Sosna – Kozółki 107 112 104,67 14. Sosna – Trojanki 66 57 86,36

73 15. Stany Du że 116 112 96,55 16. Stany Małe 101 88 87,13 17. Sucho żebry 590 619 104,92 18. Wola Sucho żebrska 839 869 103,58 Razem 4846 4754 98,1 Źródło: Informacje pochodz ą z Gminy Sucho żebry

Tabela 21. Przewidywana liczba ludno ści w gminie Sucho żebry na dzie ń 31.12. Lp. Miejscowo ści 2015 2020 1. Borki Siedleckie 295 300 2. Brzozów 315 310 3. Kopcie 105 110 4. Kownaciska 270 250 5. Krynica 260 240 6. Krze ślin 280 285 7. Krze ślinek 185 190 8. Nakory 240 230 9. Podnie śno 410 400 10. Przygody 400 410 11. Sosna – Kicki 50 40 12. Sosna – Korabie 25 25 13. Sosna – Kozółki 115 120 14. Sosna – Trojanki 50 50 15. Stany Du że 110 100 16. Stany Małe 85 70 17. Sucho żebry 640 660 18. Wola Sucho żebrska 885 900 Razem 4720 4690

74 Rysunek 4.

75 2. Aktywno ść zawodowa. Źródła utrzymania ludno ści

Aktywno ść zawodowa ludno ści jest do ść niska i wynosi ok. 41%. Głównym źródłem utrzymania ludno ści stały si ę renty i emerytury. Wg NSP 2002 ze źródła tego utrzymywało si ę około 45% mieszka ńców gminy, podczas gdy z pracy najemnej około 28%, pracy w swoim gospodarstwie rolnym około 24% i pracy na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym – 3% 3

3. Pracuj ący. Bezrobotni

Wg stanu na 31.12.2008 r. na terenie gminy Sucho żebry w zakładach zatrudniaj ących 10 osób i wi ęcej pracowały 477 osoby. Najwi ększymi pracodawcami były: • Przedsi ębiorstwo Przemysłu Betonów SOLBET w Podnie śnie, • Zakład Utylizacji Odpadów Spółka z o.o. w Woli Sucho żebrskiej, • Przedsi ębiorstwo Robót In żynieryjnych DORFA w Woli Sucho żebrskiej, • POL – PASZ Wytwórnia Pasz w Sucho żebrach, • Spółdzielnia Usług Rolniczo – Transportowych w Woli Sucho żebrskiej, • Piekarnie w Sucho żebrach i Krze ślinie, • Pieczarkarnie. Ogólnie w gminie na koniec 2008 r. funkcjonowały 253 4 podmioty, w tym 10 w sektorze publicznym i 243 w sektorze prywatnym. Najwi ęcej, bo 60 działało w handlu, 47 w rolnictwie, łowiectwie, le śnictwie, 44 w budownictwie. Podstawowa cz ęść podmiotów, to podmioty jednoosobowe oparte na pracy rodzin. Koncentruj ą si ę one w Sucho żebrach, Woli Sucho żebrskiej, Podnie śnie. Do pracy poza gmin ą wyje żdżało około 500 osób. Znajdowały one zatrudnienie w Siedlcach i Sokołowie Podlaskim. Sytuacja na lokalnym rynku pracy była stosunkowo dobra. Na koniec 2009 roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych wynosiła 167 osób 5, co w przeliczeniu na 100 osób w wieku produkcyjnym daje 5,7 osób. Na koniec I kwartału 2010 roku liczba bezrobotnych powi ększyła si ę do 200 osób 6

3 Pochodzi z „Strategia Rozwoju Gminy” 4 Bank Danych Regionalnych 5 Bank Danych Regionalnych 6 Siedlecki Portal Informacyjno – Badawczy

76 4. Zasoby i warunki mieszkaniowe

W gminie Sucho żebry warunki mieszkaniowe ludno ści s ą dobre. Przewa ża zabudowa zagrodowa i jednorodzinna powstała w latach siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych XX wieku. Na koniec 2008 roku było 1358 mieszka ń o ł ącznej powierzchni 123,6 tys. m 2 7. Na jedno mieszkanie przypadało średnio 91m 2 powierzchni u żytkowej a na jedn ą osob ę 26,5m 2. Sytuacja mieszkaniowa w gminie Sucho żebry systematycznie poprawia si ę, co zwi ązane jest z nowym budownictwem mieszkaniowym. I tak w roku 2006 oddano do eksploatacji 3 mieszkania, w roku 2007 – 4 mieszkania, w roku 2008 – 9 mieszka ń i w roku 2009 – 5 mieszka ń. Polepsza si ę jako ść mieszka ń w zakresie wyposa żenia w instalacje. Np. w roku 2003 85,2% mieszka ń było wyposa żonych w wodoci ąg, 61,7% mieszka ń w ust ęp spłukiwany, 62,4% w łazienk ę, 54,8% w centralne ogrzewanie, 71% w gaz z sieci. W roku 2008 ju ż 85,5% mieszka ń posiadało wodoci ąg, 62,2% ust ęp spłukiwany, 63,0% łazienk ę, 55,4% centralne ogrzewanie, 12,4% gaz z sieci. Problemem dla gminy jest brak kanalizacji. Zwodoci ągowanie całej gminy spowodowało wzrost zu życia wody a co za tym idzie wzrost ilo ści ścieków, które gromadzone s ą w zbiornikach bezodpływowych. Poprawa jako ści życia wymaga obj ęcia kanalizacj ą zbiorcz ą całej gminy.

5. Komunikacja

Mieszka ńcy gminy Sucho żebry korzystaj ą tylko z komunikacji samochodowej. Odbywa si ę ona: • po drodze krajowej 63, która zapewnia poł ączenie gminy z Siedlcami, Sokołowem Podlaskim a poprzez poł ączenie z drogami nr 2 i 680 z Warszaw ą, Terespolem i Łom żą , • po drodze wojewódzkiej 696, która umo żliwia poł ączenie z W ęgrowem, • po drogach powiatowych realizuj ących poł ączenia mi ędzy miejscowo ści ą gminn ą a Bielanami, Paprotni ą, Mordami, Mokobodami, • po drogach gminnych i wewn ętrznych, po których odbywa si ę poł ączenie wewn ątrz gminy oraz powi ązania zewn ętrzne gminy o bliskim zasi ęgu. Stan techniczny dróg jest dobry. Wiele dróg gminnych wewn ętrznych zostało przebudowanych b ądź zmodernizowanych np. w Podnie śnie, Kownaciskach, Sucho żebrach,

7 Bank Danych Regionalnych

77 Brzozowe, Woli Sucho żebrskiej, Nakorach. W najbli ższym czasie b ędzie realizowana przebudowa drogi powiatowej w Sucho żebrach – Woli Sucho żebrskiej oraz Brzozowie.

6. Szkoły

Na terenie gminy Sucho żebry mo żna zdoby ć tylko wykształcenie podstawowe i gimnazjalne. Funkcjonuj ą tu cztery szkoły podstawowe: • Szkoła Podstawowa w Krze ślinie (58 uczniów w klasach I–VI i 10 uczniów w klasie „0”), • Szkoła Podstawowa w Krynicy (57 uczniów w klasach I–VI i 9 uczniów w klasie „0”) • Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Borkach Siedleckich (34 uczniów i 7 w klasie „0”) • Zespół Szkół Publicznych w Sucho żebrach, który obejmuje Szkoł ę Podstawow ą (183 uczniów w klasach I–VI oraz 21 uczniów w klasie „0”), Gimnazjum (142 uczniów) oraz Przedszkole Publiczne (65 dzieci). Przy szkołach podstawowych w Krze ślinie i Krynicy działaj ą punkty przedszkolne. Wyposa żenie szkół jest dobre. W roku 2008 na 1 komputer przypadało 5,63 uczniów w szkołach podstawowych i 8,52 w gimnazjum. Zespół Szkół Publicznych w Sucho żebrach i Szkoła Podstawowa w Krze ślinie posiadaj ą hale sportowe, pozostałe szkoły sale gimnastyczne.

Liczba szkół i ich rozmieszczenie odpowiada potrzebom gminy. Ze wzgl ędu na blisko ść Siedlec nie ma potrzeby uruchamiania szkoły ponadgimnazjalnej. Wydaje si ę natomiast, i ż mo że by ć potrzeba budowy nowego przedszkola, w przypadku gdy obowi ązkiem przedszkolnym obj ęte zostan ą wszystkie dzieci w wieku 5 lat.

7. Zdrowie

Na terenie gminy ludno ść obj ęta jest opiek ą Gminnego O środka Zdrowia w Sucho żebrach (podlega Samodzielnemu Publicznemu Zakładowi Opieki Zdrowotnej w Siedlcach) oraz Niepublicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej „Puls” w Krześlinie. Ośrodek w Sucho żebrach mie ści si ę w nowym budynku przy rozbudowanym budynku Urz ędu Gminy. Są tu gabinety lekarski, ginekologiczny, diagnostyczny, zabiegowy, przygotowawczo – zabiegowy i stomatologiczny. Nie przewiduje si ę uruchomienia gabinetów specjalistycznych. Opieka specjalistyczna jest i nadal b ędzie świadczona w Siedlcach przez Wojewódzki Szpital Specjalistyczny i Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej.

78 8. Kultura. Sport. Rekreacja

Życie kulturalne na terenie gminy skupia si ę wokół działania Biblioteki Publicznej w Krze ślinie oraz Biblioteki przy Zespole Szkół w Sucho żebrach. Dysponuj ą one nowoczesn ą technik ą, która umo żliwia rozwój czytelnictwa internetowego oraz udział w warsztatach, konkursach plastyczno – literackich organizowanych przez inne placówki. Wa żną rol ę spełniaj ą świetlice np. w oparciu o świetlice w Sucho żebrach i Brzozowie działaj ą Koła Gospody ń Wiejskich. Tego typu obiekty wyst ępuj ą i w innych miejscowo ściach, np. w Przygodach, Woli Sucho żebrskiej, Borkach Siedleckich, Nokorach, Podnie śnie, Krze ślinku, Krynicy, Stanach Małych. Aby mogły one spełnia ć swoj ą rol ę, niezb ędne jest przeprowadzenie w nich remontów i modernizacji. Zbyt mały w stosunku do potrzeb jest budynek świetlicowy w Sucho żebrach, dlatego konieczna jest jego rozbudowa. Imprezy sportowe s ą organizowane na boisku pozaszkolnym nale żą cym do LZS Wola Sucho żebrska.

9. Handel i usługi

Uruchomienie w poszczególnych miejscowo ściach sklepów czy punktów usługowych wyznacza popyt. Obecnie dobrze rozwini ęta jest sie ć sklepów spo żywczych, które działaj ą w wi ększo ści wsi. Tam gdzie ich nie ma dociera handel obwo źny. Inne sklepy ni ż spo żywcze wyst ępuj ą głównie w Sucho żebrach i Woli Sucho żebrskiej. W produkty przemysłowe mieszka ńcy gminy najcz ęś ciej zaopatruj ą si ę w Siedlcach. Jako ść życia na terenie gminy Sucho żebry podnosi funkcjonowanie Poczty oraz oddziału Banku Spółdzielczego w Sucho żebrach.

10. Środowisko przyrodnicze

Środowisko przyrodnicze jest typowe dla gmin województwa mazowieckiego. Dominuj ącym krajobrazem w gminie Sucho żebry jest krajobraz rolniczy. Osadnictwo wiejskie jest dostosowane do warunków przyrodniczych i form krajobrazowych i nie koliduje z nimi. Zabudowa poło żona jest na terenach o korzystnych warunkach fizjograficznych. Najbardziej cenne obszary obj ęte s ą ochron ą prawn ą np. dolina Liwca, doliny Starej Rzeki i Sosenki, północny fragment kompleksu le śnego koło wsi Sosna – Korabie. Głównym źródłem zaopatrzenia ludno ści w wod ę pitn ą s ą uj ęcia gł ębinowe. Zapewniaj ą one

79 mieszka ńcom wod ę o dobrej jako ści. Zanieczyszczone s ą wody powierzchniowe w skutek braku oczyszczalni ścieków i kanalizacji. Jako ść powietrza atmosferycznego jest zgodna z normami. S ą jednak uci ąż liwe zapachy, które pochodz ą z wysypiska odpadów komunalnych w Woli Sucho żebrskiej oraz oczyszczalni ścieków przy zakładzie SOLBET w Podnie śnie. Problemem s ą „dzikie wysypiska” zwłaszcza na terenach nieczynnych wyrobisk oraz w lasach. Nie ma zagro żenia ruchami osuwiskowymi, s ą natomiast zagro żenia powodziowe. Dotycz ą one terenów w dolinach o płytkim zaleganiu wód gruntowych oraz okresowego wezbrania wody.

80 VIII. Zagro żenia bezpiecze ństwa ludno ści i jej mienia

Na terenie gminy Sucho żebry życie mieszka ńców jest do ść bezpieczne. Jest niskie zagro żenie hałasem komunikacyjnym. Nie wyst ępuj ą rozboje. Nad porz ądkiem publicznym czuwa Posterunek Policji w Sucho żebrach, za ś zagro żeniem po żarowym – Ochotnicze Stra że Po żarne w Sucho żebrach, Podnie śnie, Woli Sucho żebrskiej, Nakorach, Krze ślinie. W ostatnich latach na terenie gminy zlikwidowano wiele zaniedba ń inwestycyjnych, np. zwodoci ągowano gmin ę, przebudowano drogi gminne 361004, 3610074, 361012 oraz wiele dróg wewn ętrznych, wybudowano hale sportowe przy szkołach, co jeszcze przyczyniło si ę do zwi ększenia bezpiecze ństwa ludno ści.

81 IX. Uwarunkowania wynikaj ące z potrzeb i mo żliwo ści rozwoju gminy

1. Gmina Sucho żebry posiada wysokie walory przyrodnicze, na które składaj ą si ę: unikalna awifauna doliny Liwca, cenne zbiorowiska torfowiskowe i le śne oraz bogata fauna Siedlecko – W ęgrowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. 2. Gmina charakteryzuje si ę korzystnymi warunkami dla rozwoju rolnictwa. Dominuj ą gleby średniej i niskiej jako ści – IV, V i VI klasy bonitacyjnej. Gleby chronione (III klasy) stanowi ą 25.2% powierzchni gruntów ornych. 3. Lasy w gminie Sucho żebry zajmuj ą powierzchni ę 1284ha. Stanowi to niski wska źnik lesisto ści, znacznie ni ższy ni ż wska źnik lesisto ści województwa mazowieckiego, który wynosi 22,0%. Lasy charakteryzuj ą si ę du żym zró żnicowaniem siedliskowym. Zarówno w lasach pa ństwowych jak i niepa ństwowych wyst ępuje 10 typów siedliskowych lasu. 4. Lasy w gminie Sucho żebry zarówno pa ństwowe jak i niepa ństwowe mo żna uzna ć za średnio przydatne do rekreacji. Dominuj ą drzewostany w III i II klasie wieku (0–21 lat) na siedliskach borowych. Wykorzystanie rekreacyjne lasów gminy mo że polega ć głównie na penetracji poł ączonej ze zbiorem runa le śnego. 5. Gmina Sucho żebry posiada do ść du że predyspozycje dla rozwoju turystyki kwalifikowanej (pieszej, rowerowej) oraz agroturystyki i ekoturystyki. Tereny atrakcyjne krajobrazowo i przyrodniczo wyst ępuj ą w rejonie dolin Liwca i Starej Rzeki. 6. Stan czysto ści głównych rzek gminy jest zły (poza klasyfikacj ą). Rzeki te ju ż nadmiernie zanieczyszczone wpływaj ą na teren gminy. 7. Obszar gminy le ży w obr ębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Nr 223. 8. Najwi ększym zagro żeniem dla czysto ści wód na terenie gminy jest nieuporz ądkowana gospodarka wodno – ściekowa. 9. Stan czysto ści powietrza na terenie gminy nie budzi istotnych zastrze żeń. Brak jest znacz ących źródeł zanieczyszczaj ących powietrze, poza tzw. „nisk ą emisj ą”. 10. W gminie Sucho żebry jedynym surowcem mineralnym jest kruszywo naturalne nagromadzone podczas akumulacji czwartorz ędowej. Eksploatacja tego surowca prowadzona jest na potrzeby lokalne oraz na skal ę przemysłow ą do produkcji betonów komórkowych. 13. Czynniki stymuluj ące rozwój gminy w aspekcie stanu infrastruktury technicznej to:

82 • System wodoci ągowy obejmuj ący cały obszar gminy, zapewniaj ący zbiorowe zaopatrzenie w wod ę wszystkich mieszka ńców, • Dostawa wody wodoci ągowej o jako ści odpowiadaj ącej wymogom sanitarnym, • Rezerwowe zasilanie wodoci ągu grupowego z uj ęcia w Purzecu, zwi ększaj ące niezawodno ść systemu zaopatrzenia w wod ę, • Prawidłowo rozwi ązana i uregulowana prawnie gospodarka odpadami na terenie gminy, • Lokalizacja na terenie gminy Zakładu Utylizacji Odpadów dostosowanego do wymogów dyrektywy UE, • Dobrze rozwini ęty system zaopatrzenia w gaz ziemny. 14. Bariery rozwoju gminy w aspekcie stanu infrastruktury technicznej to: • Brak systemu odprowadzania i oczyszczania ścieków, • Nieuregulowana gospodarka ściekowa na terenie całej Gminy, • Słabo rozwini ęty system wód powierzchniowych utrudniaj ący lokalizacj ę wylotów ścieków oczyszczonych, • Wyst ępowanie na terenie gminy obszarów chronionych Natura 2000, utrudniaj ące lokalizacj ę obiektów gospodarki ściekowej, ułatwiaj ące jednak że z drugiej strony pozyskanie środków na realizacj ę zada ń w zakresie uporz ądkowania gospodarki ściekowej na tym terenie. 15. Gmina Sucho żebry posiada dobr ą komunikacj ę ponadlokaln ą. Mo żliwo ść szybkiego i łatwego dojazdu umo żliwia rozwijanie ponadlokalnych kontaktów gospodarczych i kulturowych. 16. Mieszka ńcy gminy wykazuj ą do ść du żą aktywno ść i świadomo ść społeczn ą. Do studium zło żono 390 wniosków, z tego: • 83 w latach 2002–2009, • 307 po podj ęciu uchwały o zmian ę studium. Zło żone wnioski dotycz ą przeznaczenia terenów pod nowe funkcje: • zabudowa jednorodzinna – 300 wniosków, • usługi i produkcja – 19 wniosków, • wydobycie kopalin – 20 wniosków, • zalesienia – 41 wniosków, • zabudowa letniskowa i rekreacyjna – 6 wniosków, • zabudowa specjalistyczna rolnicza – 3 wnioski, • inne – 1 wniosek.

83 Rysunek 5.

84 X. Obiekty i tereny chronione na podstawie przepisów odr ębnych

Poszczególne obiekty i obszary obj ęte ochron ą prawn ą zostały scharakteryzowane w rozdziałach dotycz ących ochrony przyrody, środowiska i zabytków. Na mocy przepisów o ochronie przyrody powołane są nast ępuj ące formy: • Siedlecko–Węgrowski Obszar Chronionego Krajobrazu, • trzy pomniki przyrody, • obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Liwca (PLB 140002), • specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 – Ostoja Nadliwiecka (PLH 140032). Na mocy przepisów o ochronie środowiska i zasobów naturalnych chronione s ą: • Główny Zbiornik Wód Podziemnych 223 (Górny Liwiec), • udokumentowane zło ża kruszywa naturalnego znajduj ące si ę na terenie wsi Wola Sucho żebrska, Borki Siedleckie i Przygody, • ujęcia wód gł ębinowych słu żą ce zbiorowemu zaopatrzeniu ludno ści w wod ę (uj ęcie w Krynicy). Na mocy przepisów o ochronie gruntów rolnych i le śnych chronione s ą: • gleby organiczne, • gleby mineralne II i III klasy bonitacyjnej, • lasy poło żone w odległo ści do 10 km od granicy administracyjnej Siedlec. Na mocy przepisów o ochronie zabytków podlegaj ą ochronie obiekty wpisane do rejestru zabytków: • grodzisko wczesno średniowieczne w m. Podnie śno (nr rej. A–190/775), • Ko ściół par. pw. św. Mikołaja w Krze ślinku, mur., 1730 – 1740 r., nr rej. zab. 173/709 z dn. 03.05.1962 r. • Ko ściół w zespole ko ścioła par. pw. św. Marii Magdaleny w Sucho żebrach, mur., 1772 – 1782 r., odbud. 1946, nr rej. zab. 76/408 z dn. 19.03. 1962 r. • Kaplica w zespole ko ścioła par. pw. św. Marii Magdaleny w Sucho żebrach, mur., 4 ćw. XVIII w., odbud. 1946, nr rej. zab. 76/408 z dn. 19.03. 1962 r. • Dzwonnica w zespole ko ścioła par. pw. św. Marii Magdaleny w Sucho żebrach, mur., 4 ćw. XVIII w., odbud. 1946, nr rej. zab. 76/408 z dn. 19.03. 1962 r. • Cmentarz wojenny – jeniecki w So śnie–Kozułkach, 1941 r., nr rej. zab. 750 z dn. 17.07.2007 r. • Cmentarz wojenny – jeniecki w Sucho żebrach 1941 r., nr rej. zab. 752 z dn. 17.07.2007 r.

85 • Dwór w zespole dworskim w Krynicy, mur., 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 349 z dn. 31.12.1983 r. • Budynek gospodarczy z zespołu dworskiego w Krynicy, mur., k. XIX w., nr rej. zab. 447 z dn. 14.03.1996 r. • Piwnica z zespołu dworskiego w Krynicy, mur., k. XIX w., nr rej. zab. 447 z dn. 14.03.1996 r. • Park w zespole dworskim w Krynicy, 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 349 z dn. 31.12.1983 r. • Dwór w zespole dworskim w Woli Sucho żebrskiej, mur., ok. 1835 r., restaur. 1981 r., nr rej. zab. 127/595 z dn. 02.04.1962 r. • Park w zespole dworskim w Woli Sucho żebrskiej, pocz. XIX w., nr rej. zab. 127/595 z dn. 02.04.1962 r.

86 XI. Wyst ępowanie naturalnych zagro żeń geologicznych

Na terenie gminy Sucho żebry nie wyst ępuj ą tereny naturalnych zagro żeń geologicznych.

XII. Stan systemów komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym stopnia uporz ądkowania gospodarki wodno–ściekowej, energetycznej oraz gospodarki odpadami

1. System komunikacji

Komunikacja na terenie gminy Sucho żebry opiera si ę na drodze krajowej nr 63 oraz sieci dróg powiatowych, gminnych i wewn ętrznych. Na terenie gminy znajduje si ę niewielki fragment drogi wojewódzkiej nr 696. Przez gmin ę przebiega linia kolejowa relacji Siedlce – Małkinia.

1.1. Drogi

Tabela 22. Drogi publiczne DROGI PUBLICZNE Kategor Numer Kierunki i Klasa Nawierzchnia Opis ia drogi poł ączenia drogi Granica pa ństwa z Rosj ą przez Gi życko, Łom ża, Zambrów, Sokołów Podlaski, Siedlce, Radzy ń Podlaski, Sławatycze Pełni funkcj ę wielkiej obwodnicy Droga do granicy Mazowsza. Odcinek na terenie 63 GP utwardzona ulepszona krajowa pa ństwa z gminy – 9,850 km. Jest cz ęś ci ą tras Białorusi ą; autobusowych. regionalnie: Siedlce – So kołów Podlaski; lokalnie południe – północ gminy (Wola Sucho żbrska – Podnie śno)

87 Znaczenie ponadlokalne. Lokalnie Droga Węgrów – obsługuje głównie tereny wojewó 696 G utwardzona ulepszona Chodów eksploatacji surowców w Woli dzka Sucho żebrskiej. na odcinku dr. k. 63 – dr. Droga g. 361011W utwardzona Ma znaczenie ponadlokalne. Sucho żebry – powiato 3611W G ulepszona, od 361011W do Realizuje poł ączenia z gmin ą Mokobody wa granicy gminy żwirowa i Mokobody. gruntowa na odcinku ok. 430 m od granicy gminy do miejscowo ści Sosana Znaczenie ponadlokalne. Korabie – gruntowa; do Komunikacja mi ędzy gminami Podnie śna – utwardzona Droga Sucho żebry i Mokobody. Lokalnie Mokobody – ulepszona; od Podnie śna powiato 3612W G zapewnia komunikacj ę w północnej Nakory do Stanów Du żych – ok. wa cz ęś ci gminy. Na odcinku Stany 300 m stabilizacji Du że – Nakory jest cz ęś ci ą tras cementem, dalej żwirowa; autobusowych. od Stanów Du żych do Nakor utwardzona ulepszona Sucho żebry – dr. Znaczenie lokalne. Komunikacja Droga 3940W wschodniej cz ęś ci gminy z siedzib ą powiato 3614W Z utwardzona ulepszona w miejscowo ści gminy. Jest cz ęś ci ą tras wa Brzozów autobusowych. Znaczenie ponadlokalne. W poł ączeniu z dr. p. 3617W zapewnia dojazd mieszka ńcom wschodniej cz ęś ci gminy do siedziby powiatu. Droga Przygody – Komunikacja mi ędzy gminami powiato 3615W G utwardzona ulepszona Mordy Sucho żebry i Mordy. Lokalnie wa realizuje poł ączenia wschodniej cz ęś ci gminy z miejscowo ści ą gminn ą. Jest cz ęś ci ą tras autobusowych. Droga Znaczenie ponadlokalne. W powiato poł ączeniu z drogami gminnymi wa stanowi alternatywn ą dla dr. k. 63 komunikację z siedzib ą powiatu. Strzała – 3616W Z utwardzona ulepszona Realizuje poł ączenia z gmin ą Przygody Siedlce. Lokalnie zapewnia dojazd z Borków Siedleckich do siedziby gminy. Jest cz ęś ci ą tras autobusowych. Znaczenie ponadlokalne. Droga Siedlce – Komunikacja z siedzib ą powiatu, powiato 3617W G utwardzona ulepszona Korczew gmin ą Siedlce i gmin ą Paprotnia. wa Jest cz ęś ci ą tras autobusowych. Droga 3618W dr. 3940W w Z gruntowa Niewielkie znaczenie ponadlokalne.

88 powiato Brzozowie – Komunikacja z gmin ą Paprotnia. wa Hołubla Krze ślin – Nakory – Droga Znaczenie ponadlokalne. Krze ślin – Nakory utwardzona ulepszona; powiato 3940W Z Komunikacja z gmin ą Bielany. Jest – Patrykozy Nakory – granica gminy – wa cz ęś ci ą tras autobusowych. żwirowa i gruntowa dr. k. 63 w Woli dr. k. 63 – Kopcie – Suco żebrskiej – Droga 361001 utwardzona ulepszona; Kopcie – gr. gm. D Znaczenie lokalne. gminna W Kopcie – gr. Gminy – Siedlce (Kol. gruntowa Chodów) Krze ślinek – gr. Droga 361002 gm. Paprotnia D gruntowa Znaczenie lokalne. gminna W (Rzeszotków) Droga 361003 Borki Siedleckie – D gruntowa Znaczenie lokalne. gminna W Brzozów Podnie śno – gr. Droga 361004 gm. Bielany D żwirowa Znaczenie lokalne. gminna W (Dmochy Rogale) Stany Du że – Stany Du że – Sosna-Kicki Droga 361005 Sosna-Kicki – gr. – utwardzona ulepszona; Znaczenie lokalne. Obsługa D gminna W gm. Bielany – dr. Sosna-Kicki – dr. k. 63 – komunikacji w obr ębie gminy. k. 63 (Kowiesy) gruntowa Stany Du że – Stany Małe – gr. Droga 361006 Stany Du że – Stany Małe Znaczenie lokalne. Obsługa gm. Bielany D gminna W – utwardzona ulepszona komunikacji w obr ębie gminy. (Bielany Jarosławy) od skrzy żowania z dr. p. 3616W do skrzy żowania z Droga 361007 Borki Siedleckie – dr. g. 361003W – Znaczenie lokalne. Obsługa D gminna W Kownaciska utwardzona ulepszona; komunikacji w obr ębie gminy. dalej do Kownacisk – stabilizowana cementem Droga 361008 Brzozów – gruntowa, cz ęś ciowo D Znaczenie lokalne. gminna W Krynica ulepszona mechanicznie Droga Sosna-Trojanki – 361009 gminna gr. gm. Mokobody D gruntowa Znaczenie lokalne. W (Kisielany Kuce) Droga 361010 dr. k. nr 63 – gruntowa cz ęś ciowo D Znaczenie lokalne. gminna W Stany Du że ulepszona mechanicznie Droga Sosna-Korabie – Znaczenie lokalne. Obsługa gminna 361011 Sosna-Trojanki – D utwardzona ulepszona komunikacji w obr ębie gminy. Jest W Sosna-Kozółki – cz ęś ci ą tras autobusowych. dr. p. nr 3611W Droga 361012 dr. k. nr 63 – Wola dr. w. 696 – Wola Znaczenie lokalne. Jest cz ęś ci ą tras D gminna W Sucho żebrska – Sucho żebrska – autobusowych.

89 dr. w. nr 696 stabilizowana cementem; dalej do dr. k. 63 – utwardzona ulepszona Droga 361013 Krze ślin – dr. p. nr D utwardzona ulepszona Znaczenie lokalne. gminna W 3940W Droga Krynica – gr. gm. Znaczenie ponadlokalne. Obsługa 361014 gminna Bielany D utwardzona ulepszona komunikacji z wsi ą Patrykozy. Jest W (Patrykozy) cz ęś cią tras autobusowych. Droga Krynica – gr.gm. 361015 gruntowa ulepszona gminna Bielany D Znaczenie lokalne. W mechanicznie (Wyszomierz) Droga 361016 dr. k. nr 63 – D utwardzona ulepszona Znaczenie lokalne. gminna W Sosna-Kozółki Droga Znaczenie ponadlokalne. Jest gminna dr. p. nr 3615W – kontynuacj ą poł ącze ń, wraz z 361017 Sucho żebry – dr. D utwardzona ulepszona drogami powiatowymi, wschodniej W p. nr 3616W cz ęś ci gminy z siedzib ą gminy. Jest cz ęś ci ą tras autobusowych. Droga Znaczenie ponadlokalne. Jest gminna kontynuacj ą poł ącze ń, wraz z 361018 Sucho żebry – drogami powiatowymi, północno– D utwardzona ulepszona W Krynica wschodniej cz ęś ci gminy z siedzib ą gminy. Jest cz ęś ci ą tras autobusowych.

Przedstawiony powy żej podstawowy układ dróg publicznych jest uzupełniony licznymi drogami wewn ętrznymi. Cz ęść dróg wewn ętrznych jest urz ądzona jako drogi żwirowe, stabilizowane cementem, gruntowe ulepszone mechanicznie, asfaltowe. Do dróg wewn ętrznych istotnych ze wzgl ędu na przyległe zagospodarowanie nale żą : • drogi – ulice w Sucho żebrach; • droga w Przygodach po stronie północnej – równoległa do dr. g. 361017W; • drogi – ulice w Woli Sucho żebrskiej; • drogi w Brzozowie: na zachód od skrzy żowania dróg p. 3614W i g. 361008W oraz na wschód od dr. p. 3940W; • droga na północy wsi Nakory; • drogi w południowej cz ęś ci Krynicy; • droga z Krynicy do Stanów Małych na północ od Starej Rzeki; • droga w Stanach Małych od skrzy żowania dr. g. 361006W w kierunku Krynicy; • droga w Stanach Du żych w tzw. Drugiej linii zabudowy na południe od dr. g. 361005W; • droga w So śnie-Kicki do granicy z gm. Bielany (w Rucianach);

90 1.2. Kolej

W granicach gminy Sucho żebry znajduje si ę odcinek linii kolejowej relacji Siedlce – Małkinia. Jest to linia jednotorowa, niezelektryfikowana w złym stanie technicznym. Ruch pasa żerski został całkowicie zlikwidowany. Ruch towarowy jest znikomy. Linia posiada na terenie gminy dwie bocznice: do zakładu produkcji pasz w Sucho żebrach oraz do zakładu produkcji siporeksu w Podnie śnie. W obecnym stanie nie ma ona żadnego znaczenia dla transportu na terenie gminy jak i dla komunikacji mi ędzyregionalnej.

1.3. Obsługa komunikacji zbiorowej

Komunikacja zbiorowa na terenie gminy Sucho żebry odbywa si ę transportem drogowym. Wzdłu ż drogi krajowej nr 63 realizowane s ą głównie poł ączenia regionalne i ponad regionalne. Dobrze zorganizowane s ą poł ączenia autobusami i busami do Sokołowa i Siedlec. Dodatkowo z Siedlec do miejscowo ści gminnej, Przygód, Borków Siedleckich doje żdżaj ą autobusy komunikacji podmiejskiej z Siedlec. Wzdłuż drogi krajowej realizowane są równie ż poł ączenia lokalne. Transport autobusowy wewn ątrz gminy komunikuje wi ększo ść miejscowo ści na terenie gminy. Sie ć dróg pozwala na obsług ę wszystkich miejscowo ści w zakresie dowo żenia uczniów do szkół.

1.4. Obsługa transportu

Na terenie gminy znajduje si ę stacja paliw. Zaopatrzenie w paliwo jest dobre. Warsztaty naprawy samochodów znajduj ą si ę Woli Sucho żebrskiej – 2 oraz w Borkach Siedleckich – 1. W Nakorach znajduje si ę warsztat naprawy ci ągników rolniczych. Poło żenie gminy w odległo ści kilkunastu kilometrów od Siedlec zapewnia mieszka ńcom dost ęp do licznych stacji paliw, stacji kontroli pojazdów oraz warsztatów mechaniki pojazdowej.

2. Ocena komunikacji

Drogi Poło żenie przy drodze krajowej nr 63 zwi ększa szanse na rozwój gospodarczy gminy Sucho żebry. Komunikacja drog ą krajow ą na odcinku w granicach gminy przebiega płynnie. Przy drodze krajowej znajduj ą si ę wsie Wola Sucho żebrska, Sucho żebry oraz Podnie śno. Ze wzgl ędu na znaczenie drogi nr 63 wyst ępuje na niej du ży ruch samochodów ci ęż arowych.

91 Najbardziej problemowym odcinkiem drogi nr 63 na terenie gminy jest odcinek od skrzy żowania z drog ą gminn ą 631012W do skrzy żowania z drog ą powiatow ą 3611W. Przy tym odcinku drogi nr 63 zlokalizowana jest szkoła w Sucho żebrach oraz zabudowa zagrodowa i jednorodzinna z indywidualnymi zjazdami na drog ę krajow ą. Sie ć dróg powiatowych i gminnych oraz stan techniczny dróg pozwala na płynne powi ązanie wsi z miejscowo ści ą gminn ą oraz z siedzib ą powiatu.

Kolej W obecnym stanie technicznym linia kolejowa nie ma znaczenia dla rozwoju transportu w gminie.

Komunikacja zbiorowa Gmina jest bardzo dobrze skomunikowana z wa żnym o środkiem – Siedlcami – siedzib ą powiatu. W granicach gminy najsłabszy dost ęp do komunikacji maj ą mieszka ńcy Kopci, Sosny-Kicki oraz Stanów Małych. Transport dzieci do szkół jest zapewniony na terenie całej gminy Wśród czynników warunkuj ących rozwój gminy w wymiarze gospodarczym, kulturowym, społecznym olbrzymie znaczenie posiada odpowiednio zorganizowany system infrastruktury komunikacyjnej. Gmina Sucho żebry posiada dobr ą komunikacj ę ponadlokaln ą. Mo żliwo ść szybkiego i łatwego dojazdu umo żliwia rozwijanie ponadlokalnych kontaktów gospodarczych i kulturowych. Lokalizacja rzemiosła oraz usług słu żą cych nie tylko obsłudze podró żnych w pobli żu drogi nr 63 daje szans ę na stworzenie nowych miejsc pracy poza rolnictwem. Dobrze rozwini ęta sie ć dróg sprzyja pogł ębianiu wi ęzi społecznych i poprawie jako ści życia w gminie.

3. Zaopatrzenie w wod ę

Gmina Sucho żebry zaopatrywana jest w wod ę z istniej ącego wodoci ągu grupowego „KRYNICA” opartego na uj ęciu wody zlokalizowanym na obrze żu terenu wsi Krynica, w obr ębie działki o numerze ewidencyjnym 4/2. Powierzchnia działki wynosi : 2147 m 2. Uj ęcie wody składa si ę z dwóch studni gł ębinowych: • studnia nr 2 (podstawowa) o zatwierdzonych zasobach wodnych Qe =125 m 3/h przy depresji s =8,0 m

92 • studnia nr 1 (awaryjna) o zatwierdzonych zasobach wodnych Qe= 50 m 3/h przy depresji s= 3,7 m. Studnia podstawowa nr 2 została wykonana w 1984 r. przez „Wodrol” Pruszków. Otwór studzienny odwiercono do gł ęboko ści 57 m, ujmuj ąc warstw ę wodono śną zalegaj ącą w na gł ęboko ści 23,5– 57,0 m. p.p.t., utworzona z piasków drobno i średnioziarnistych. Studnia awaryjna nr 1 została wykonana w 1974 r. przez „Wodrol” Pruszków. Otwór studzienny odwiercono do gł ęboko ści 47 m, nie przewiercaj ąc trzeciej warstwy wodono śnej uj ętej do eksploatacji. Ogółem zasoby eksploatacyjne uj ęcia zatwierdzone w kategorii „B” wynosz ą 125 m 3/h. Warstwa wodono śna uj ęta do eksploatacji charakteryzuje si ę bardzo dużym nawodnieniem i korzystnymi parametrami hydrogeologicznymi. Woda pobierana z uj ęcia nie wymaga uzdatniania. Przewidziana jest jedynie ewentualna okresowa dezynfekcja wody podawanej do sieci w przypadku stwierdzenia zanieczyszcze ń bakteriologicznych. W 2008 roku przeprowadzona została modernizacja uj ęcia wody i stacji uzdatniania. W ramach prac modernizacyjnych dokonano wymiany armatury studni gł ębinowych oraz pomp i ruroci ągów tłocznych, wykonano zbiorniki retencyjne i zainstalowano nowy system podawanie wody w obr ębie stacji wodoci ągowej. Uj ęcie pracuje aktualnie w układzie dwustopniowego tłoczenia wody, z wykorzystaniem dwóch zbiorników wyrównawczych o łącznej pojemno ści u żytkowej V = 300 m 3. Zbiorniki słu żą do retencjonowania wody w celu pokrycia maksymalnych rozbiorów godzinowych i pozwalaj ą na uzyskanie maksymalnej wydajno ści wodoci ągu 3 Qmaxh = 160 m /h. Zapewniaj ą ponadto zapas wody na cele przeciwpo żarowe. Wodoci ąg wiejski "Krynica" obsługuje automatyczna stacja uzdatniania wody Woda ze studni gł ębinowej nr 2 –podstawowej i nr 1–awaryjnej pobierana jest naprzemiennie za pomoc ą pomp Lowara typu Z646/3 L6W 5,5 kW i Z660/4 L6W 7,5 kW. Urz ądzenia te posiadaj ą takie elementy jak: wska źnik poziomu wody, manometr, zawór, licznik przepływu wody, przepustnic ę zwrotn ą i przepustnic ę zaporow ą. Nast ępnie woda kierowana jest do budynku stacji uzdatniania wody, w którym umieszczone s ą urz ądzenia do okresowej dezynfekcji wody. Zestaw dozuj ący podchlorynu sodu składa si ę z: • pompki dozuj ącej ProMinent typ BT4a 0708 o parametrach Q=7, l/h, P=8 bar, • zbiornika zarobowo–roztworowego V=300 l z mieszadłem elektrycznym.

93 Praca pompki jest automatyczna oraz jednoczesna z prac ą pomp gł ębinowych. Dodatkowo wykonany jest drugi punkt dozowania rezerwowy, do ewentualnego dozowania podchlorynu dla celów technologicznych lub serwisowych. Zestaw dezynfekcyjny uruchamiany jest jedynie w przypadku potrzeby chlorowania wody. Uzdatniona woda przesyłana jest do dwóch zbiorników wyrównawczych, zlokalizowanych na zewn ątrz stacji. Zbiorniki wyrównawcze przeznaczone s ą do magazynowania wody uzdatnionej i współpracuj ą z układem wodoci ągu grupowego. Pojemno ść u żytkowa zbiorników wynosi V=300 m 3. S ą to zbiorniki żelbetowe, cylindryczne, ocieplane, o średnicy wewn ętrznej Ø=6,00m, wysoko ści wewn ętrznej H = 6,00 m, całkowitej pojemno ść jednego zbiornika V=170m 3. Ruroci ągi wody czystej pomi ędzy zbiornikami wyrównawczymi i stacj ą wodoci ągow ą wykonano z rur PEHD o średnicy 200 i 280 mm. Woda czysta ze zbiorników pompowana jest do sieci wodoci ągowej za pomoc ą zestawu pompowo–hydroforowego firmy Grundfos: HYDRO MPC–E 4CRE 32–4, N=30kW, składaj ącego si ę z czterech pomp (3 robocze i 1 rezerwowa) o parametrach: • wydajno ść Q=15–160 m 3/h, • wysoko ść podnoszenia H= 77,8 – 40 m sł. Wody, • moc pompy N=7,5 kW. Wydajno ść zestawu pompowego przy zastosowaniu jednej pompy jako rezerwowej wynosi Q=120m 3/h. Pompy sieciowe pracuj ą w zale żno ści od nastawionego ci śnienia po stronie tłocznej zestawu pomp. Do sterowania zestawem zastosowano przetwornic ę cz ęstotliwo ści. Poszczególne pompy zał ączane s ą przemiennie, zapewniaj ąc w ten sposób równomierne ich zu życie. W bilansie zapotrzebowania wody dla wodoci ągu wiejskiego „Krynica" uwzgl ędniono nast ępuj ące miejscowo ści: Krynica, Nakory, Kolonia Nakory, Stany Du że, Stany Małe, Sosna–Kicki, Podnie śno, Brzozów, Kolonia Brzozów, Sucho żebry, Przygody, Wola Sucho żebrska, Sosna-Kozółki, Sosna-Trojanki, Sosna-Korabie. Zapotrzebowanie wody dla wodoci ągu „Krynica”, obliczono przyjmuj ąc współczynniki nierównomierno ści dobowych i godzinowych rozbiorów wody: N d=1,5; N h=2,3 Obliczone zapotrzebowanie wody wynosi: 3 Qd śr =1100 m /d 3 Qd max =1650 m /d 3 Qh max = 160 m /h

94 Obliczenia obejmuj ą tak że zapotrzebowanie wody na cele przeciwpo żarowe 3 w wysoko ści Q hmax = 36 m /h. Uj ęcie „Krynica” w pełni pokrywa zarówno teoretyczne jak i praktycznie wyst ępuj ące zapotrzebowanie wody. Stan techniczny uj ęcia po przeprowadzonej modernizacji nie budzi zastrze żeń i stwarza dobre perspektywy na przyszło ść . Gmina Sucho żebry posiada pozwolenie wodno prawne na pobór wód podziemnych z uj ęcia „Krynica” w ilo ści Q max d = 1100 m 3/d i Q max h = 160 m 3/h, wydane decyzj ą Starostwa Powiatowego w Siedlcach Nr R Ś.6223–5/09 z dnia 13.03.2009 r., wa żne do dnia 12.03.2029 r. Aktualnie uj ęcie „Krynica” jest podstawowym źródłem wody dla wodoci ągu grupowego zaopatruj ącego w wod ę mieszka ńców gminy. Długo ść sieci wodoci ągowej na terenie gminy wynosi obecnie 76,14 km. Z wodoci ągu grupowego korzysta około 99% mieszka ńców gminy. Jedynie nieliczne gospodarstwa nie zostały podł ączone do wodoci ągu gminnego. Stan techniczny sieci wodoci ągowej jest zadowalaj ący; podwy ższon ą awaryjno ści ą charakteryzuj ą si ę najstarsze odcinki tej sieci, zlokalizowane na terenie wsi Krynica. Do niedawna kilka sołectw na terenie gminy: Kopcie, Borki Siedleckie, Kownaciska. Krze ślin, Krze ślinek zaopatrywane były w wod ę z uj ęcia nale żą cego do Gminy Siedlce, zlokalizowanego w miejscowo ści Purzec. W 2009 r. wykonano przeł ączenie odbiorców wody na terenie tych sołectw do wodoci ągu grupowego „KRYNICA”. Istnieje jednak nadal techniczna i formalna mo żliwo ść korzystania z wody pochodz ącej z uj ęcia w Purzecu, na zasadzie hurtowego zakupu wody. Studzienka przył ączeniowa z wodomierzem i zasuw ą odcinaj ącą znajduje si ę w pobli żu uj ęcia, na terenie miejscowo ści Borki Siedleckie. Wykonana spinka wodoci ągowa pozwala ponadto na awaryjne zasilanie wodoci ągu gminnego, co w znacznym stopniu podnosi niezawodno ść systemu zaopatrzenia w wod ę terenu Gminy Sucho żebry. Eksploatacj ę uj ęcia wody w Purzecu prowadzi Przedsi ębiorstwo Wodoci ągów i Kanalizacji Spółka z o.o. w Siedlcach. Uj ęcie zostało wykonane w 1997 r., składa si ę z 2 studni gł ębinowych i posiada wydajno ść eksploatacyjn ą 80 m 3/h. Woda jest uzdatniana w procesach od żelaziania i odmanganiania. Uj ęcie i stacja uzdatniania wody jest w dobrym stanie technicznym. Jako ść wody dostarczanej mieszka ńcom na terenie gminy zarówno pod wzgl ędem fizykochemicznym jak i bakteriologicznym, w pełni odpowiada normom okre ślonym dla wody przeznaczonej do spo życia przez ludzi.

95 Eksploatacj ę wodoci ągu grupowego „KRYNICA” oraz gminnego uj ęcia wody prowadzi Mi ędzygminny Zwi ązek Wodoci ągów i Kanalizacji Wiejskich z siedzib ą w W ęgrowie. Na terenie gminy Sucho żebry istniej ą ponadto dwa lokalne uj ęcia wody: • zakładowe uj ęcie wody na terenie „SOLBET Sp. z o.o.” Zakład w Podnie śnie o wydajno ści Q h max = 35 m3/h, zaopatruj ące w wod ę zakład produkcyjny materiałów budowlanych, • lokalne uj ęcie wody PHU Stacja Paliw „Anna” w Woli Sucho żebrskiej o wydajno ści Q h max = 0,2 m3/h, zaopatruj ący w wod ę stacj ę paliw z obiektami towarzysz ącymi.

4. Gospodarka ściekowa

Aktualnie gospodarka ściekowa na terenie gminy nie jest w pełni rozwi ązana. Gmina nie posiada systemów kanalizacji zbiorczej. W trakcie realizacji jest zbiorcza oczyszczalnia ścieków w Przygodach i sieci kanalizacyjne we wsi Sucho żebry, Przygody, Wola Sucho żebrska i Borki Siedleckie. Jedyna oczyszczalnia ścieków istnieje na terenie Zakładu „SOLBET” w Podnie śnie. Jest to oczyszczalnia mechaniczno–biologiczna o przepustowo ści Q d śr= 48,5 m 3/d, oczyszczaj ąca ścieki przemysłowe wytwarzane na terenie tego Zakładu i odprowadzaj ąca ścieki oczyszczone do rzeki Sosenki. Ścieki wytwarzane na terenie gospodarstw gromadzone s ą zwykle w lokalnych zbiornikach wybieralnych, a nast ępnie wywo żone do oczyszczalni ścieków (najbli ższa oczyszczalnia to miejska oczyszczalnia ścieków w Siedlcach), wykorzystywane w rolnictwie, co nie jest dozwolone dla ścieków bytowych itp. Wi ększo ści wytwarzanych ścieków mieszka ńcy pozbywaj ą si ę we własnym zakresie, wypompowuj ąc je do rowów i cieków lub do gruntu. Nieszczelno ść szamb przydomowych równie ż powoduje przedostawanie si ę ścieków bezpo średnio do gruntu. Ten sposób pozbywania si ę ścieków stwarza realne zagro żenie dla wód powierzchniowych i podziemnych, pogarsza tak że stan sanitarny gminy. Szacuje si ę, że na terenie Gminy powstaje obecnie około 750–800 m3/ dob ę ścieków bytowych, z których wi ększo ść trafia bezpo średnio do gruntu. Obiekty u żyteczno ści publicznej administrowane przez Gmin ę (szkoły, Urz ąd Gminy) gromadz ą ścieki w szczelnych zbiornikach bezodpływowych, z których ścieki okresowo przewo żone s ą transportem asenizacyjnym do oczyszczalni ścieków w Siedlcach.

96 W 2007 r. został opracowany na zlecenie Gminy przez PHU „CZYSTE ŚRODOWISKO” w Siedlcach „Program sanitacji Gminy Sucho żebry”. Program opisuje trzy warianty rozwi ązania gospodarki ściekowej na terenie gminy, oznaczone symbolami „A”, „B” i „C”. W wariancie „A” przyj ęto realizacj ę: • 4 grupowych oczyszczalni ścieków: Podnie śno (Podnie śno, Sosna-Korabie, Sosna- Trojanki, Sosna-Kozółki), Krynica (Krynica, Brzozów, Nakory, Stany Du że, Sosna- Kicki), Przygody (Przygody, Sucho żebry, Wola Sucho żebrska), Krze ślin (Krze ślin, Kownaciska, Kopcie, Krze ślinek, Borki Siedleckie), • 28 sieciowych przepompowni ścieków dla potrzeb zbiorczych systemów kanalizacyjnych opartych na tych oczyszczalniach, • 27 przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie miejscowo ści Stany Małe, • dowo żenie ścieków z pozostałych miejscowo ści do wyznaczonych oczyszczalni grupowych. Wariant „B” zakłada wykonanie: • 2 grupowych oczyszczalni ścieków: Przygody (Przygody, Sucho żebry, Wola Sucho żebrska) oraz Krze ślin (Krze ślin, Krze ślinek, Kownaciska) • 18 sieciowych przepompowni ścieków dla potrzeb zbiorczych systemów kanalizacyjnych, • 741 przydomowych oczyszczalni ścieków we wsiach: Borki Siedleckie, Kopcie, Krynica, Nakory, Podnie śno, Sosna-Kocki, Sosna-Korabie, Sosna-Kozółki, Sosna- Trojanki, Stany Du że, Stany Małe • dowo żenie ścieków z pozostałych miejscowo ści do wyznaczonych oczyszczalni grupowych. W wariancie „C” zało żono realizacj ę: • 2 grupowych oczyszczalni ścieków: Przygody (Przygody, Sucho żebry, Wola Sucho żebrska), Krze ślin (Krze ślin, Krze ślinek, Kownaciska), • 5 lokalnych oczyszczalni ścieków w miejscowo ściach: Borki Siedleckie, Brzozów, Nakory, Krynica, Podnie śno, • 21 przepompowni sieciowych dla potrzeb zbiorczych systemów kanalizacyjnych, • 193 przydomowych oczyszczalni ścieków we wsiach: Kopcie, Sosna-Kicki, Sosna- Korabie, Sosna-Kozółki, Sosna-Trojanki, Stany Du że, Stany Małe,

97 • dowo żenie ścieków z pozostałych miejscowo ści do wyznaczonych oczyszczalni grupowych. Uchwał ą Nr IX/52/2007 z dnia 29.11.2007 r., Rada Gminy Sucho żebry przyj ęła do realizacji opracowany „Program sanitacji Gminy Sucho żebry” wskazuj ąc jako preferowany wariant „C” tego programu i jednocze śnie dopuszczaj ąc w uzasadnionych przypadkach mo żliwo ść realizacji pozostałych wariantów lub ich kombinacji. Na terenie Gminy została utworzona Decyzj ą Wojewody Mazowieckiego jedna aglomeracja powy żej 2000 RLM, obejmuj ąca miejscowo ści: Sucho żebry, Wola Sucho żebrska, Przygody, Podnie śno. Aglomeracja ta została umieszczona w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych. W celu oczyszczania ścieków z tej aglomeracji został opracowany projekt systemu kanalizacji oraz oczyszczalni ścieków zlokalizowanej w miejscowo ści Przygody. Projekt jest aktualnie w fazie realizacji. Pierwszy etap obejmuje budow ę mechaniczno–biologicznej oczyszczalni ścieków we wsi Przygody oraz cz ęś ci kanalizacji na terenie wsi Sucho żebry i Wola Sucho żeberska i został zako ńczony w 2011 roku, w drugim etapie b ędzie podł ączona do oczyszczalni cało ść terenu tych wsi, a w trzecim etapie teren wsi Podnie śno nale żą cy do wyznaczonej aglomeracji.

5. Gospodarka odpadami

Na terenie Gminy Sucho żebry zlokalizowane jest składowisko odpadów komunalnych i kompleks gospodarki odpadami prowadzony przez Zakład Utylizacji Odpadów Spółka z o.o. w Siedlcach. Gmina Sucho żebry jest jednym z udziałowców ZUO Spółka z o.o. w Siedlcach. Na terenie zakładu zlokalizowanego we wsi Wola Sucho żebrska znajduje si ę składowisko odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, kompostownia odpadów biomasy, sortownia odpadów. Unieszkodliwiane s ą tam odpady z miasta Siedlce oraz okolicznych gmin powiatu siedleckiego nie posiadaj ących własnych składowisk gminnych (gminy: Siedlce, Sucho żebry, Zbuczyn, Wi śniew, Przesmyki, Paprotnia). Powierzchnia składowiska odpadów w Woli Sucho żebrskiej wynosi 11,8 ha, a jego planowana pojemno ść to 1 029 113 m 3. Składowisko odpadów funkcjonuje od sierpnia 1986 roku. Zakład obj ęty jest pełnym monitoringiem wymaganym przepisami prawnymi, aktualnie w pełni dostosowany jest do wymogów Dyrektywy UE nr 1994/31/EC. Posiada pozwolenie zintegrowane wydane w oparciu o przepisy ustawy Prawo ochrony środowiska.

98 Gospodarka odpadami na ternie Gminy Sucho żebry generalnie jest uporz ądkowana i uregulowana prawnie. Rada Gminy nało żyła na mieszka ńców obowi ązek wła ściwego gromadzenia odpadów. Ka żdy wła ściciel posesji ma obowi ązek posiadania odpowiednich pojemników na odpady oraz umowy na wywóz nieczysto ści stałych przez specjalistyczn ą firm ę. Zbieranie odpadów powstaj ących na terenie gminy prowadzone jest w sposób selektywny, z wydzieleniem odpadów nadaj ących si ę do recyklingu i podlegaj ących segregacji (surowce wtórne) od niesegregowanych odpadów komunalnych. Segregacja odpadów przez mieszka ńców odbywa si ę w oparciu o system oznakowanych worków. Na terenie obiektów administrowanych przez Gmin ę (Urz ąd Gminy, Szkoła) ustawione s ą natomiast oznakowane kontenery na odpady. Niesegregowane odpady komunalne gromadzone s ą w pojemnikach metalowych lub z tworzywa o pojemno ści 110–120 l lub w kontenerach o pojemno ści 1100 l. Odbiór odpadów z gospodarstw domowych oraz obiektów gminnych odbywa si ę na podstawie umów zawartych z Przedsi ębiorstwem Usług Komunalnychw Siedlcach. Odpady tworzyw sztucznych odbiera w porozumieniu z sołtysami, firma posiadaj ąca pozwolenie na gospodarowanie tego rodzaju odpadami. Ponadto Gmina organizuje okresowo zbiórk ę odpadów wielkogabarytowych oraz sprz ętu AGD. Wi ększo ść zebranych odpadów unieszkodliwiana jest na terenie zakładu utylizacji odpadów w Woli Sucho żebrskiej. Działania prowadzone przez Gmin ę maj ą na celu wyeliminowanie lub chocia ż ograniczenie ilo ści odpadów trafiaj ących na dzikie wysypiska i zanieczyszczaj ących obszar Gminy. Gmina Sucho żebry posiada „Program gospodarki odpadami na lata 2004–2012”. Program ten przewiduje realizacj ę nast ępuj ących głównych celów w zakresie gospodarki odpadami: • selektywna zbiórka surowców wtórnych (Zakład Odzysku Odpadów), • zbiórka odpadów niesegregowanych (składowisko odpadów), • zbiórka odpadów niebezpiecznych (odbiór przez specjalistyczne firmy bezpo średnio lub z terenu ZUO w Woli Sucho żebrskiej), • zbiórka odpadów wielkogabarytowych (odbiór przez specjalistyczne firmy bezpo średnio lub z terenu ZUO w Woli Sucho żebrskiej), • edukacja ekologiczna mieszka ńców. W zakresie przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych słu żą cych realizacji wyznaczonych celów, Program przewiduje:

99 a) inwestycje na terenie Składowiska Odpadów w Woli Sucho żebrskiej: • budowa sortowni odpadów, • budowa instalacji odgazowania składowiska z mo żliwo ści ą wykorzystania gazu, • modernizacja składowiska (foliowanie starej czaszy składowiska), • budowa zakładu bio–utylizacji (kompostowanie), • rozwi ązanie problemu odcieków i wód podfiltrowych; b/ inne inwestycje w Gminie: • organizacja punktów zbiorczych odpadów niebezpiecznych Ponadto Program przewiduje nast ępuj ące inne działania: • rozwój selektywnej zbiórki odpadów surowcowych i opakowaniowych(zakup pojemników) • rozwój selektywnej zbiórki odpadów biologicznie rozkładalnych (zakup pojemników) • rozwój selektywnej zbiórki odpadów wielkogabarytowych i budowlanych • prowadzenie edukacji ekologicznej. Przedsi ęwzi ęcia inwestycyjne na terenie zakładu utylizacji w Woli Sucho żebrskiej zostały zrealizowane przez ZUO Sp. z o.o. w Siedlcach w latach 2005–2008 w ramach przedsi ęwzi ęcia „Budowa sortowni odpadów i kompostowni w Woli Sucho żebrskiej oraz rozwój selektywnej zbiórki odpadów”. Zadania Gminy przewidziane w planie zostały cz ęś ciowo zrealizowane, zgodnie z harmonogramem. Pomimo korzystnych uwarunkowa ń oraz intensywnych działa ń w kierunku uporz ądkowania gospodarki odpadami na terenie gminy, nie został całkowicie zlikwidowany problem dzikich wysypisk, wymaga tak że doskonalenia system selektywnego zbierania odpadów z wydzieleniem surowców wtórnych i frakcji nadaj ącej si ę do bio– utylizacji.

6. Zaopatrzenie w ciepło i gaz ziemny.

Gmina Sucho żebry nie posiada magistralnej sieci cieplnej. Obiekty sektora publicznego posiadaj ą własne źródła ciepła – kotłownie zasilane gazem ziemnym lub olejem opałowym. Wydajno ść kotłowni zaspokaja zapotrzebowanie cieplne tych obiektów. Mieszka ńcy gminy oraz podmioty gospodarcze zaopatruj ą si ę w ciepło z własnych źródeł opalanych w ęglem, gazem lub olejem.

100 Na terenie Gminy Sucho żebry przebiega gazoci ąg przesyłowy wysokiego ci śnienia średnicy 700 mm, relacji Koterka–Warszawa. Lokalny odbiór gazu dla potrzeb gminy nast ępuje przez układ zaporowy zlokalizowany na obszarze wsi Kownaciska. Ze stacji redukcyjno–pomiarowej o przepustowo ści 500 m 3/h, gazoci ągami średniego ci śnienia gaz doprowadzony jest do miejscowo ści: Kownaciska, Krze ślin, Krze ślinek, Borki Siedleckie, Sosna-Kozłki, Sosna-Trojanki, Sosna-Korabie, Podnieśno, Sucho żebry, Przygody, Wola Sucho żebrska, Brzozów, Nakory. Obecnie sie ć gazowa obejmuje powierzchni ę prawie całej Gminy Sucho żebry i w wystarczaj ącym stopniu zapewnia dostaw ę gazu wynikaj ąca z potrzeb mieszka ńców. Długo ść sieci gazowej na terenie gminy wynosi ponad 55 km. Cz ęść sieci gazowej nie jest czynna. Zu życie gazu na terenie gminy jest jednak stosunkowo niewielkie, a liczba gospodarstw korzystaj ących z gazu ziemnego nie wzrasta, a wr ęcz wykazuje tendencje malej ącą, co wynika z czynników ekonomicznych.

7. Elektroenergetyka

Przez teren gminy Sucho żebry przebiegaj ą dwie napowietrzne linie wysokiego napi ęcia 110 kV relacji Siedlce – Sokołów Podlaski oraz Siedlce – Siemiatycze. Jednotorowa linia wysokiego napi ęcia Siedlce – Sokołów Podlaski pracuje w pier ścieniu sieci WN zasilanym z elektrowni w Ostroł ęce oraz ze stacji 400/220/110 kV w Miłosnej k/Warszawy. Zasilanie Gminy Sucho żebry w energi ę elektryczn ą dokonywane jest z linii wysokiego napi ęcia Siedlce – Sokołów Podl. przez stacje GPZ 110/15 kV Siedlce – Spokojna i RPZ 110/15 kV Sokołów Podlaski oraz magistralne linie średniego napi ęcia 15kV dostarczaj ące energi ę elektryczn ą do lokalnych stacji 15/0,4 kV. Do odbiorców energia elektryczna dostarczana jest przez lokalne sieci linii energetycznych niskiego napi ęcia 0,4 kV w wi ększo ści napowietrznych. Sie ć energetyczna wymaga remontu lub modernizacji we wsiach: Kownaciska, Krze ślinek, Krynica, Przygody, Sosna – Korabie, Wola Sucho żebrska.

8. Telekomunikacja

Wszystkie miejscowo ści s ą obj ęte telefoni ą stacjonarn ą lub komórkow ą. Elementy sieci telekomunikacyjnej na terenie gminy Sucho żebry to:
zako ńczenia sieci światłowodowej w trzech miejscowo ściach,
w trzech miejscowo ściach w ęzły telekomunikacyjne,

101
w trzech miejscowo ściach zlokalizowane s ą dost ępowe w ęzły telekomunikacyjne,
w zasi ęgu sieci kablowych lub terminali radiowych jest 17 miejscowo ści. Infrastruktura telekomunikacyjna dociera do 51% budynków na terenie gminy Sucho żebry. Dane na temat infrastruktury w poszczególnych miejscowo ściach znajduj ą si ę w tabeli poni żej.

Liczba miejscowo śc i Liczba miejscowo ści z Liczba miejscowo ści z Liczba miejscowo ści z w ę złami z za ko ńczeniem sieci dost ępow ym i w ę złami za si ęgiem sieci kablowych Penetracja telekomunikacyjnymi Penetracja Nazwa miejscowo śc i światłowodowej telekomunikacyjnymi lub terminalami radiowymi lokali budynkow a 2 lub 1 lub w i ęcej 2 lub wi ęcej mieszkalnych 1 lub w i ęcej PT 1 lub wi ę cej PT 1 lub wi ę ce j PT w i ęc ej PT PT PT Borki Siedleckie 0 0 0 0 1 0 1% 1% Brzozów 0 0 0 0 0 0 0% 0% Kopcie 0 0 0 0 1 0 4% 4% Kownaciska 0 0 0 0 1 1 53% 53% Krynica 1 1 0 1 1 0 62% 58% Krześlin 1 1 0 1 1 0 77% 77% Krześlinek 0 0 0 0 1 0 62% 62% Nakory 0 0 0 0 1 0 51% 51% Podnieśno 0 0 0 0 1 0 61% 72% Przygody 0 0 0 0 1 0 69% 69% Sosna-Kicki 0 0 0 0 1 0 33% 33% Sosna-Korabie 0 0 0 0 1 0 75% 75% Sosna-Kozółki 0 0 0 0 1 0 56% 56% Sosna-Trojanki 0 0 0 0 1 0 54% 54% Stany Duże 0 0 0 0 1 0 72% 72% Stany Małe 0 0 0 0 1 0 65% 65% Suchożebry 1 1 1 1 1 0 68% 68% Wola Suchożebrska 0 0 0 0 1 1 49% 50%

Źródło: Tabela opracowana na podstawie: Raport pokrycia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istniej ącą infrastruktur ą telekomunikacyjn ą zrealizowanymi w 2010 r. i planowanymi w 2011 r. inwestycjami oraz budynkami umo żliwiaj ącymi kolokacj ę. (źródło: http://www.uke.gov.pl/uke/index.jsp?place=Lead04&news_cat_id=19&news_id=6934&layout=1&pa ge=text)

Na ternie gminy Sucho żebry jest mo żliwo ść korzystania z usług co najmniej czterech operatorów sieci telefonii mobilnej. Wie że telekomunikacyjne znajduj ą si ę w Podnie śnie i Sucho żebrach. Cała gmina jest w zasi ęgu sieci GSM chocia ż jako ść tego zasi ęgu jest ró żna dla poszczególnych operatorów.

102 XIII. Uwarunkowania wynikaj ące z wymaga ń dotycz ących ochrony przeciwpowodziowej

Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Warszawie, w 2004 roku opracował „Studium dla obszarów nieobwałowanych nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi” dla rzeki Liwiec. Został tam wskazany zasi ęg wielkiej wody o prawdopodobie ństwie 1%, 5% oraz strefa płytkiego zalewu. Obszary zagro żenia powodziowego zajmuj ą cz ęść doliny Liwca oddalon ą znacznie od siedzib ludzkich. Na tereny te nie ma równie ż presji inwestycyjnej. Granice tych terenów zostały wskazane na rysunku „Uwarunkowania”.

103