Arkusz Lublin (749)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

ARKUSZ LUBLIN (749)

Warszawa, 2011 Autorzy: Zygmunt Heliasz*, Stanisław Ostaficzuk*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Krystyna Wojciechowska*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

* – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków

** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (Z. Heliasz, S. Ostaficzuk) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (S. Ostaficzuk) ...... 4 III. Budowa geologiczna (S. Ostaficzuk) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (Z. Heliasz) ...... 11 1. Gaz ziemny...... 11 2. Kopaliny ilaste...... 14 3. Kopaliny w ęglanowe...... 15 4. Piaski...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Z. Heliasz) ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Z. Heliasz) ...... 19 VII. Warunki wodne (Z. Heliasz, S. Ostaficzuk) ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 24 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik) ...... 31 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 33 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Z. Heliasz, S. Ostaficzuk) ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Z. Heliasz, S. Ostaficzuk) ...... 38 XII. Zabytki kultury (Z. Heliasz) ...... 44 XIII. Podsumowanie (Z. Heliasz, S. Ostaficzuk, K. Wojciechowska) ...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Lublin Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonany został w latach 2010-2011 w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN w Krakowie w zakresie planszy A i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie oraz Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie w zakresie planszy B, na podstawie instrukcji opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do skła- dowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warsza-

3 wie, Urz ędzie Marszałkowskim w Lublinie, starostwach powiatowych w: Lublinie, Świdniku i Ł ęcznej, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Lublinie, Instytucie Uprawy i Na- wo Ŝenia Gleb w Puławach oraz urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Zostały one uzupeł- nione i zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Wykorzystano wcze śniejsze opracowania kartograficzne (Butrym i inni, 1980, Pietruszka i in., 2002, Ma ćków, 2005). Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych systemu MIDAS, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Lublin wyznaczaj ą współrz ędne: 51 o10’–51 o20’ szeroko ści geograficznej północnej i 22 o30’–22 o45’ długości geograficznej wschodniej. Obszar ten znajduje si ę w centralnej cz ęś ci województwa lubelskiego obejmuj ąc miasto na prawach powiatu Lublin i cz ęś ciowo trzy powiaty: lubelski, świdnicki i ł ęczy ński. Tereny gmin: Jastków, Niemce, Wólka, Konopnica i Głusk nale Ŝą do powiatu lubelskiego. Miasto Świdnik oraz gminy Mełgiew i Piaski wchodz ą w skład powiatu świdnickiego, a wycinek gminy Spiczyn reprezentuje powiat ł ęczy ński. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) omawiany teren w przewadze poło Ŝony jest w prowincji WyŜyny Polskie i podprowincji Wy Ŝyna Lubelsko- Lwowska, a tylko niewielki jego fragment znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropej- ski i podprowincji Niziny Środkowopolskie. Obszary mezoregionów: Płaskowy Ŝ Nał ęczow- ski, Równina Beł Ŝycka, Płaskowy Ŝ Świdnicki i Wyniosło ść Giełczewska w makroregionie Wy Ŝyna Lubelska nale Ŝą do Wy Ŝyny Lubelsko-Lwowskiej, a Niziny Środkowopolskie obejmuj ą tereny północne z cz ęś ci ą mezoregionu Wysoczyzna Lubartowska w makroregionie Nizina Południowopolska (fig. 1). Ukształtowanie powierzchni terenu w granicach arkusza jest zró Ŝnicowane. Niewielki obszar w północnej cz ęś ci zajmuje wysoczyzna morenowa, poło Ŝona na wysoko ści 180– 200 m n.p.m., a pozostał ą cz ęść stanowi wy Ŝyna rozci ęta dolin ą Bystrzycy. Cz ęść zachodnia wyŜyny nale Ŝy do Płaskowy Ŝu Nał ęczowskiego i ma charakter równiny lessowej o wysokości 200-227 m n.p.m. Pokryw ę lessow ą tworz ą cztery izolowane płaty, które miejscami ograni- czaj ą kraw ędzie o wysoko ści do ponad 20 m. Na zboczach dolin Czechówki i Ciemi ęgi roz- wijaj ą si ę w ąwozy i parowy lessowe. Cz ęść wschodnia wy Ŝyny, w obr ębie Płaskowy Ŝu Świd- nickiego i Wyniosło ści Giełczewskiej, le Ŝy na wysoko ści 180–228 m n.p.m. Wyst ępuj ą tu formy pochodzenia denudacyjnego i lokalnie krasowego.

Fig. 1 Poło Ŝenie arkusza Lublin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica prowincji, 2 − granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – zbiornik retencyjny Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregion Niziny Południowopodlaskiej: 318.98 – Wysoczyzna Lubartowska Prowincja: Wy Ŝyny Polskie Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.12 – Płaskowy Ŝ Nał ęczowski, 343.13 – Równina Beł Ŝycka, 343.15 – Wznie- sienia Urz ędowskie, 343.16 – Płaskowy Ŝ Świdnicki, 343.17 – Wyniosło ść Giełczewska Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.14 – Zakl ęsło ść Sosnowicka, 845.16 – Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska Mezoregion Polesia Woły ńskiego: 845.31 – Obni Ŝenie Dorohuskie

Omawiany teren według podziału klimatycznego (Wo ś, 1999) poło Ŝony jest w regionie wschodniomałopolskim. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,1 °C. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec (18,7 °C), a najchłodniejszym stycze ń (-3,0 °C). Roczne sumy opadów s ą zmienne i mieszcz ą si ę w granicach 350-850 mm. Okres wegetacyjny trwa 210–220 dni. Przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku północnego i północno-wschodniego. Lasy zajmuj ą około 8% powierzchni arkusza. Wi ększe ich kompleksy zachowały si ę na południowym zachodzie (w pobli Ŝu Zalewu Zamborzyckiego) oraz w cz ęś ci wschodniej (rejon Świdnika).

5 W granicach arkusza przewa Ŝaj ą gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania w klasie I–IVa, pokrywaj ąc 65% powierzchni. W dolinach rzecznych i niewielkich bezodpływowych obni Ŝeniach, wyst ępuj ą gleby ni Ŝszych klas bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Najwi ększe powierzchnie chronionych ł ąk spotykane s ą w dolinie Bystrzycy. Pod wzgl ędem gospodarczym, omawiany teren ma charakter przemysłowo-rolniczy. Najwi ększym o środkiem miejskim, przemysłowym i kulturowym jest Lublin, licz ący około 350 tys. mieszka ńców. W jego granicach znajduj ą si ę zakłady przemysłu maszynowego, prze- twórczo-spo Ŝywczego i farmaceutycznego. Produkcj ę samochodów terenowych typu Honker prowadzi DZT Tymi ńscy na terenie dawnej Fabryki Samochodów Ci ęŜ arowych, a producen- tem maszyn rolniczych jest firma Spima SA. Przemysł farmaceutyczny reprezentuje wytwór- nia surowic BIOMED oraz Lubelskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa” SA. Najwi ększymi producentami przemysłu spo Ŝywczo-przetwórczego s ą: Cukrownia „Lublin”, Zakłady Prze- mysłu Spirytusowego Polmos Lublin SA, wytwórnia makaronów i płatków śniadaniowych „Lubella”, firma „Solidarno ść ” produkuj ąca słodycze, Zakłady Tytoniowe SA oraz Zakłady Drobiowe i Zakłady Mi ęsne. Na terenie miasta działa te Ŝ produkuj ący preparaty ziołowe „Herbapol” oraz browar „Perła”. W pobli Ŝu Lublina poło Ŝony jest około 40-tysi ęczny Świd- nik z Wytwórni ą Sprz ętu Komunikacyjnego „PZL Świdnik”, przej ętą w 2010 roku przez bry- tyjsko-włosk ą firm ę AgustoWestland, lecz nadal produkuj ącą śmigłowce i niewielkimi zakła- dami usługowymi. Lublin jest znacz ącym o środkiem akademickim. Istnieje tu wiele uczelni, z których najwi ększe i najbardziej znacz ące w krajobrazie nauki polskiej s ą: Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej i Katolicki Uniwersytet Lubelski. Podstaw ę rolnictwa stanow ą urodzajne gleby, na których uprawiane s ą w przewadze bu- raki cukrowe i pszenica. Na obrze Ŝach Lublina i Świdnika rozwin ęło si ę ogrodnictwo, zwi ą- zane ze szklarniow ą upraw ą pomidorów, ogórków i kwiatów. Warunki komunikacyjne omawianego obszaru s ą bardzo korzystne. W Lublinie krzy Ŝu- ją si ę drogi krajowe z Ł ęknicy przy zachodniej granicy Pa ństwa do Dorohuska-Brdyszcze przy granicy z Ukrain ą (nr 12), z Warszawy do Hrebennego (nr 17) i z Białegostoku do Rze- szowa (nr 19), a znaczenie regionalne maj ą trasy prowadz ące do Ł ęcznej, Lubartowa i Biłgo- raju. Lublin jest te Ŝ wa Ŝnym w ęzłem kolejowym, gdzie spotykaj ą si ę trasy z Warszawy, Łu- kowa, Chełma i Rozwadowa. W celu usprawnienia komunikacji na terenie miasta, projektowana jest budowa obwodnicy o charakterze drogi szybkiego ruchu. Do tej pory zaprojekto- wana jest tylko jej cz ęść północna.

6 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Lublin opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lublin (Butrym i in., 1982) wraz z obja- śnieniami (Harasimiuk, Henkel, 1982). Pod wzgl ędem geostrukturalnym omawiany teren po- ło Ŝony jest w obr ębie rowu mazowiecko-lubelskiego, stanowi ącego południowy segment niecki brze Ŝnej, rozległej jednostki strukturalnej utworzonej w paleozoiku na skłonie platfor- my wschodnioeuropejskiej. W zwi ązku z poszukiwaniem złó Ŝ w ęgla kamiennego, obszar arkusza jest do ść szczegółowo rozpoznany wiertniczo. Wykonano tu kilkadziesi ąt otworów, w tym ponad 50 przekraczaj ących gł ęboko ść 1000 m. Znaczna ich cz ęść jest gł ębsza ni Ŝ 2000 m, si ęgaj ąc maksymalnie 5000 m. Szczegółowo opracowane zostały zlokalizowane na terenie arkusza otwory wiertnicze Lublin IG1 i Świdnik IG1. Najstarszymi utworami stwierdzonymi w otworze Lublin IG1, s ą dolnodewo ńskie piaskowce z wkładkami mułowców nawiercone na gł ęboko ści 4680,0 m. Do gł ęboko ści ko ńco- wej 5028,0 m (pionowa gł ęboko ść zredukowana do 4982,0 m) utwory te nie zostały prze- wiercone. Dewon środkowy o mi ąŜ szo ści 280,0 m wykształcony jest w postaci przeławicaj ą- cych si ę: iłowców, dolomitów i piaskowców kwarcytowych, na których zalegaj ą górnode- wo ńskie: dolomity i wapienie margliste, wapienie (detrytyczne, organogeniczne i pelityczne) oraz mułowce z wkładkami piaskowców o mi ąŜ szo ści 2242,0 m. Ł ączna mi ąŜ szo ść utworów dewonu w otworze Lublin IG1 wynosi 2870,0 m. Na utworach dewonu zalegaj ą dyskordantnie utwory karbonu, których sp ąg stwierdzono w wielu otworach na gł ęboko ściach mi ędzy 1500 i nieco ponad 2000 m. Do karbonu dolnego (formacja Huczwy) nale Ŝą mułowce z wkładkami wapieni i piaskowców oraz cienkimi war- stewkami w ęgla, w sp ągu których wyst ępuje miejscami seria diabazów i ich tufów. Karbon górny tworzy seria mułowcowo-ilasta z wkładkami wapieni, margli i piaskowców oraz pokła- dami w ęgla. S ą to reprezentuj ące namur utwory formacji terebi ńskiej i formacji d ębli ńskiej, a w niej ogniwo bu Ŝańskie i kumowskie. Profil wie ńcz ą utwory formacji lubelskiej i magnu- szewskiej reprezentuj ące westfal. Mi ąŜ szo ść utworów karbonu na arkuszu Lublin przekracza 1000 m. Utwory paleozoiczne tworz ą Synklin ę Stoczek-Dorohucza oraz system zr ębów zwi ą- zany z diagonalnie przebiegaj ącymi przez obszar arkusza dyslokacjami. Niezgodnie na ró Ŝnych ogniwach karbonu zalegaj ą osady jury środkowej w postaci pia- skowców kaolinowych i wapieni piaszczystych. W jurze górnej osadziły si ę wapienie organodetrytyczne z oolitami oraz seria wapieni marglistych, margli i margli dolomitycznych. Mi ąŜ- szo ść utworów jurajskich na obszarze arkusza Lublin si ęga 300 m.

7 Utwory kredy rozpoczyna cienka warstwa piaskowców glaukonitowych albu (kreda dolna), powy Ŝej której zalega kompleks osadów kredy górnej. Do cenomanu nale Ŝą piaszczyste i margliste wapienie z nielicznymi fosforytami i glaukonitem, przechodz ące ku górze w podobnie wykształcone osady turonu. W okresie od koniaku do kampanu osadziła si ę mo- notonna seria wapieni marglistych z wkładkami margli o łącznej grubo ści około 300 m. Ma- strycht reprezentowany jest przez margle przeławicone wapieniami kredopodobnymi, opokami i gezami. Na omawianym obszarze osady mastrychtu osi ągaj ą ł ączn ą mi ąŜ szo ść 300– 400 m. Z okresu kenozoiku najstarsze s ą osady paleogenu. Rozpoczynaj ą je paleoce ńskie gezy z przeławiceniami, soczewkami i bułami twardych wapieni, wykształcone podobnie jak gezy mastrychtu górnego. Na zwietrzałej powierzchni utworów paleocenu wyst ępuj ą odwapnione gezy oraz iły i mułki eocenu. Lokalnie zalegaj ą na nich górnooligoce ńskie piaski i mułki kwarcowe z glaukonitem i fosforytami. Margle i opoki kredy górnej oraz gezy paleocenu od- słaniają si ę na powierzchni wzdłu Ŝ dolin Bystrzycy i Czerniejówki oraz we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Na pozostałym terenie przykryte s ą osadami kenozoiku (fig. 2). Pokrywa czwartorz ędowa na omawianym obszarze charakteryzuje si ę nieci ągło ści ą rozprzestrzenienia, lukami stratygraficznymi oraz du Ŝą zmienno ści ą w wykształceniu osadów. Najstarsze utwory tego pi ętra pochodz ą z wczesnego plejstocenu i wyst ępuj ą w dnie kopalnej rynny doliny Bystrzycy ( Ŝwiry, piaski rzeczne, mułki rzeczne, deluwialne gliny i iły z rumoszem) oraz w obr ębie Płaskowy Ŝu Nał ęczowskiego (gliny piaszczyste i piaski eluwialno- deluwialne). Powy Ŝej tych osadów zalegaj ą utwory zlodowace ń: południowopolskich, środ- kowopolskich i północnopolskich. Z okresu stadiału dolnego zlodowace ń południowopol- skich zachowały si ę tylko gliny zwałowe w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w dnie erozyjnej rynny Stawka w Kr ępcu, gdzie przykryte s ą interstadialnymi piaskami rzecznymi. Do osadów stadiału górnego nale Ŝą wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami wyst ępuj ące w dolinie Bystrzycy oraz w kopalnych rynnach erozyjnych Stawka i Łuszczowa. W interglacjale mazowieckim (wielkim), osadziły si ę lokalnie rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirami, na któ- rych zalegaj ą mułki i iły jeziorne. Osady okresu zlodowace ń środkowopolskich rozpoczyna- ją piaski rzeczno-peryglacjalne stadiału przedmaksymalnego, buduj ące taras nadzalewowy po prawej stronie doliny Bystrzycy.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Lublin na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd: holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielny: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszem, solifluk- cyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopol- skie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 24 – piaski Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; interglacjał mazowiecki: 29 – piaski i mułki rzeczno-jeziorne; zlodowacenia południowopolskie: 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; neogen – miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce, sole kamienne i gipsy; paleogen – oligocen: 41 – piaski, lokalnie z bursztynem, mułki, iły i węgiel brunatny; paleogen – eocen: 42 – iły, mułki, piaski z fosforytami i bursztynem, miejscami węgiel brunatny; paleogen – paleocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły; kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

9 Osadami stadiału maksymalnego są wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry tworz ące seri ę mi ędzymorenow ą na Płaskowy Ŝu Nał ęczowskim i izolowane płaty na wierzchowinie Płasko- wy Ŝu Świdnickiego. Gliny zwałowe tego stadiału wyst ępuj ą w obr ębie Wysoczyzny Lubar- towskiej i Płaskowy Ŝu Nał ęczowskiego oraz w formie izolowanych płatów na Płaskowy Ŝu Świdnickim. Piaski wodnolodowcowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 25 m, a gliny zwałowe w granicach 1,3–3,6 m. Utworami stadiału mazowiecko-podlaskiego s ą rzeczno-peryglacjalne piaski ze Ŝwirami o niewielkiej mi ąŜ szo ści, buduj ące tarasy nadzalewowe w dolinie Bystrzycy i Czerniejówki. Z okresu interglacjału eemskiego pochodz ą rzeczne piaski i piaski ze Ŝwi- rem o mi ąŜ szo ści do 10 m, wyst ępuj ące pod pokryw ą utworów lessowych. Na płaskowy Ŝu Nał ęczowskim i w dolinie Ciemi ęgi, w stropie osadów zlodowace ń środkowopolskich, zalegaj ą gleby kopalne o grubo ści do 1,2 m. S ą one najstarszymi utworami zlodowace ń północ- nopolskich z okresu interstadiału hrubieszowskiego. W stadiale głównym, na tarasach nadzalewowych Bystrzycy i Stawka, osadziły si ę lokalnie piaski i Ŝwiry jeziorne oraz rzeczne. Po- wstawały wówczas tak Ŝe pokrywy lessów piaszczystych i lessów po lewej stronie doliny By- strzycy. Lessy piaszczyste są w ęglanowymi utworami pyłowatymi, powstałymi w wyniku procesów eoliczno-deluwialnych, zajmuj ącymi około 30% powierzchni arkusza. Ich pokrywy o grubo ści 2–10 m wyst ępuj ą lokalnie na Wysoczy źnie Lubartowskiej. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo- ści od kilku do dwudziestu metrów i charakteryzuj ą si ę zmienn ą zawarto ści ą w ęglanu wapnia. Partie stropowe (1,8–4,0 m) s ą odwapnione, a poni Ŝej zalega strefa o najwy Ŝszej zawarto ści

(8–11%) w ęglanów. Cz ęść środkowa profilu zawiera do 6% CaCO 3, a w sp ągu wyst ępuj ą poziomy bezw ęglanowe (gleby kopalne). Sedymentacj ę z okresu stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich ko ńcz ą mułki (pyły) piaszczyste i piaski pyłowate lessopodobne wystę- puj ące w postaci cienkich pokryw na: Równinie Beł Ŝyckiej, Wyniosło ści Giełczewskiej, Pła- skowy Ŝu Świdnickim i Wysoczy źnie Lubartowskiej. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 4–5 m. W dnach dolinek denudacyjnych Płaskowy Ŝu Świdnickiego i Wyniosło ści Giełczewskiej u schyłku plejstocenu i w holocenie osadzały si ę piaski i pyły deluwialne. Piaski eoliczne w wydmach wyst ępuj ące na tarasie nadzalewowym niskim doliny Bystrzycy w południowo- zachodniej cz ęś ci terenu arkusza równie Ŝ pochodz ą z tego okresu. Holocen na obszarze arkusza reprezentowany jest przez osady: rzeczne, aluwialne i organogeniczne. Piaski rzeczne buduj ą taras nadzalewowy wy Ŝszy doliny Bystrzycy (okolice Zemborzyc, uj ście doliny Ciemi ęgi). Natomiast piaski i gliny aluwialne (mady) spotykane s ą w dnach dolin: Bystrzycy, Czerniejówki, Czechówki i Ciemi ęgi. Namuły, namuły torfiaste i torfy wypełniaj ą zagł ębienia krasowe w okolicy Kr ępca, Janowic, Świdnika Du Ŝego i Łusz-

10 czowa oraz spotykane s ą w dnach dolin: Bystrzycy, Czerniejówki i Ciemi ęgi. W dolinie By- strzycy torfy osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 4–5 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Z terenu arkusza Lublin w Bilansie zasobów kopalin (Wołkowicz i in., 2010) znajduje si ę osiemna ście złó Ŝ kopalin. S ą w śród nich: dwa zło Ŝa gazu ziemnego („Ciecierzyn” oraz „Mełgiew A i Mełgiew B”), zło Ŝe glin do produkcji glinoporytu „ śulin”, zło Ŝe glin ceramiki budowlanej „Rudnik I”, zło Ŝe margli i opok przemysłu wapienniczego „Kamie ń” i trzyna ście złó Ŝ piasków („Łuszczów Pod-Kijany”, „Łuszczów III”, „Łuszczów VII”, „Łuszczów IX”, „Łuszczów X”, „Turka”, „Turka I”, „Turka II”, „Turka III”, „Turka IV”, „Turka VII”, „Zembo- rzyce” i „Zemborzyce Prawiedniki”). Do kopalin podstawowych nale Ŝy gaz ziemny, a pozostałe złoŜa dotycz ą kopalin pospolitych. Eksploatowane wcze śniej zło Ŝa: ropy naftowej „ Świdnik”, glin ceramiki budowlanej „Czechówka Dolna”, kruszywa naturalnego „Turka V” i „Turka VI” oraz zło Ŝe torfu „By- strzyca I” (Kelman, 2004) po wyczerpaniu zasobów zostały wykre ślone z Bilansu. Wszystkie wymienione zło Ŝa zestawiono w tabeli 1.

1. Gaz ziemny

W granicach arkusza rozpoznano dwa zło Ŝa gazu ziemnego: „Ciecierzyn” oraz „Me- łgiew A i Mełgiew B”. S ą one zwi ązane z w ęglanowymi osadami dewonu górnego. Zło Ŝe „Ciecierzyn” udokumentowane jest w kat. B, C (Modzelewski, 1999). Wyst ępuje w obr ębie struktury antyklinalnej zmodyfikowanej uskokami w form ę zr ębu. Nagromadzenie węglowodorów nast ąpiło w kawernistych dolomitach i wapieniach organodetrytycznych dewonu górnego (franu). Zło Ŝe udokumentowane zostało w trzech polach zasobowych, przypo- rz ądkowanych odwiertom: Ciecierzyn-1 (Rudnik), Ciecierzyn-2 (Jakubowice Murowane) i Ciecierzyn-3 (Elizówka). Ze wzgl ędu na skomplikowany i niejednorodny rozkład własno ści zbiornikowych skał, zasoby gazu ziemnego obliczono dla stref „drena Ŝu” poszczególnych odwiertów, przyjmuj ąc ich powierzchnie w postaci kolistych pól. Powierzchnie te wyno- sz ą: pole Ciecierzyn-1 235,7 ha, pole Ciecierzyn-2 235,7 ha i pole Ciecierzyn-3 188,6 ha. Zło Ŝe zlega na gł ęboko ści 3 736,0–3 792,0 m, a jego mi ąŜ szo ść kształtuje si ę w granicach 33,0–80,0 m. Kopalin ę stanowi gaz ziemny gazolinowy, helowy zawieraj ący średnio: 90,45% metanu, 5,08% etanu, 32,65 g/m 3 w ęglowodorów ci ęŜ kich, 0,34% dwutlenku w ęgla, 0,100 mg/m 3 siarkowodoru i 0,103% helu. Warto ść opałowa gazu wynosi 37,16 MJ/m 3. Na- daje si ę on na potrzeby energetyki.

11 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Kategoria Stan Wydobycie Nr Wiek bilansowe Zastosowanie rozpozna- zagospodarowania (tys. t, Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t, kopaliny nia złoŜa mln.m 3*) konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- tys.m 3*, zło Ŝa mapie surowcowego mln. m 3**) Klasy Klasy wg stanu na 31 12 2009 (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kamie ń me, o Cr 509 C1 Z 0 Sw 4 A - Łuszczów 2 p Q 12 C Z 0 Sd, Skb 4 A - Pod-Kijany 1

3 Łuszczów III p Q 39 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A -

12 12 5 Łuszczów X p Q 22 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A -

6 Łuszczów VII p Q 31 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A -

7 śulin g (gr) Q 3715* C1+B N 0 Skb 4 B Gl

8 Turka p Q 38 C1 Z 0 Sd 4 A -

9 Turka IV p Q 23 C1 Z 0 Skb 4 A -

10 Turka I p Q 27 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A -

11 Rudnik I g (gc) Q 21* C1 Z 0 Scb 4 A -

12 Łuszczów IX p Q 25 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A -

14 Turka II p Q 8 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A -

15 Turka III p Q 2 C1 Z 0 Sd, Skb 4 A - 16 Ciecierzyn G D 565,87 ** B, C G 16,85 * E 2 A -

Mełgiew A 17 G D 966,62 ** B, C G 37,97 * E 2 A - i Mełgiew B*

18 Zemborzyce p Q 573 C1* Z 0 Skb 4 A - Zemborzyce- 19 p Q 341 C * Z 0 I 4 A, C* W Prawiedniki** 1

20 Turka VII p Q 53 C1 Z 10,0 Sd 4 A Czechówka Dolna g (gc) Q ZWB

Świdnik R C ZWB

Bystrzyca I t Q ZWB

Turka V p Q ZWB

Turka VI p Q ZWB

Rubryka 2: * – zło Ŝe cz ęś ciowo poło Ŝone na s ąsiednim arkuszu Ł ęczna, ** – pole zasobowe II (Prawiedniki) znajduje si ę w granicach arkusza Bychawa

13 13 Rubryka 3: G – gaz ziemny, R – ropa naftowa, me – margle, o – opoki, g (gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (do produkcji glinoporytu), g (gc) – gliny ceramiki budowlanej, p – piaski, t – torfy Rubryka 4: D – dewon, C – karbon, Cr – kreda, Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych: B, C 1; kopalin płynnych: gaz – B, C; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C 1* Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Sd – drogowe, I – inne (prace in Ŝynierskie), Skb – kruszyw budowlanych, Sr – rolni- cze, Sw – wapiennicze Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe, * – pole zasobowe I (Zemborzyce) – klasa A, pole zasobowe II (Prawiedniki) – klasa C Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych

Zło Ŝe „Mełgiew A i Mełgiew B” udokumentowane zostało w kategorii B, C (Modze- lewski, 1997). Zakumulowanie gazu ziemnego nast ąpiło w pułapkach tektoniczno struktural- nych w obr ębie górnodewo ńskich dolomitów i wapieni, o skomplikowanych pod wzgl ędem regularno ści cechach zbiornikowych. ZłoŜe stanowi ą dwa poziomy gazono śne: w dolomitach środkowego franu – Mełgiew A i w wapieniach górnego franu – Mełgiew B. Zalegaj ą one na gł ęboko ści: 3 900–4 018,5 m, średnio 3 959 m (Mełgiew A) i 3 413,5–3 445,0 m, średnio 3 429,2 m (Mełgiew B) i maj ą mi ąŜ szo ści odpowiednio: 27,0–44,0 m i 14,0–28,0 m. Po- wierzchnia zło Ŝa wynosi 2 288 ha. Gaz ziemny poziomu Mełgiew A zawiera średnio: 86,95% metanu, 5,24% etanu, 30,0 g/m 3 w ęglowodorów ci ęŜ kich, 0,52% dwutlenku w ęgla, 4,89% azotu, 0,17 mg/m 3 siarkowodoru, 0,068% helu i charakteryzuje si ę wartości ą opałow ą 38,34 MJ/m 3. Gaz ziemny poziomu Mełgiew B zawiera średnio: 90,64% metanu, 5,71% etanu, 44,0 g/m 3 w ęglowodorów ci ęŜ kich, 0,18% dwutlenku w ęgla, 1,41% azotu, 0,08% siarkowodoru, 0,017% helu. Jego warto ść opałowa wynosi 38,67 MJ/m 3. Kopalina nadaje si ę do celów energetycznych. W sp ągu obu złó Ŝ gazu ziemnego nie wyst ępuje poziom wody pod ścielaj ącej. W klasyfikacji sozologicznej zło Ŝa zaliczone zostały do małokonfliktowych, cho ć pewne zagro Ŝenie dla wód podziemnych GZWP 406 mo Ŝe zaistnie ć.

2. Kopaliny ilaste

Rozpoznane na obszarze arkusza zło Ŝa kopalin ilastych stanowi ą lessy pochodz ące z okresu zlodowace ń północnopolskich.

Zło Ŝe „ śulin” udokumentowane zostało w kategorii C 1+B na powierzchni 25,5 ha (G ą- taszewski, Depa, 1969). W nadkładzie o grubo ści 0,2–0,5 m, średnio 0,3 m wyst ępuje tylko warstwa gleby lessowej. Mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi 11,8–19,3 m, śr. 15,9 m, a stosunek nad- kładu do zło Ŝa (N/Z) ma warto ść 0,016. Lessy zawieraj ą średnio: 16,1% frakcji piaszczystej, 76,0% frakcji pyłowej i 7,9% frakcji ilastej. Ich skład chemiczny przedstawia si ę nast ępuj ąco: zawarto ść Al 2O3 8,6%, SiO 2 76,4%, Fe 2O3 2,4%. Margiel ziarnowy stanowi 0,066% dla frakcji powy Ŝej 2 mm, 0,019% dla frakcji 2,0–1,0 mm i 0,035% dla frakcji 1,0–0,5 mm. Wytrzy- mało ść na ścinanie frakcji 10–20 mm osi ąga 11,3 MPa. Kopalina jest przydatna do produkcji kruszywa lekkiego (glinoporytu). Jest to zło Ŝe suche. Zło Ŝe „Rudnik I” rozpoznane zostało na powierzchni 0,9 ha (Gazda, 1994). Kopalina jest przydatna na potrzeby ceramiki budowlanej. Nadkład stanowi warstwa gleby o grubo ści 0,3 m. Mi ąŜszo ść lessów wynosi średnio 9,0 m, a N/Z jest równy 0,03. Tworzywo ceramiczne

14 wypalone w temperaturze 950°C osi ąga wytrzymało ść na ściskanie w granicach 5,0– 10,0 MPa; średnio 7,5 MPa. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „ śulin” zaliczono do konfliktowych z elementami środowiska z powodu wyst ępo- wania gleb wysokich klas bonitacyjnych, a zło Ŝe „Rudnik I” zaliczono do małokonfliktowych.

3. Kopaliny w ęglanowe

W granicach arkusza rozpoznane zostało w kategorii C 1 (Szyma ńska, 1994b) jedno zło- Ŝe surowców w ęglanowych przemysłu wapiennego „Kamie ń” o powierzchni 1,4 ha. Kopalin ę stanowi ą górnokredowe margle i opoki o mi ąŜ szo ści 13,0–15,6 m, średnio 14,4 m. Zalegaj ą one pod nadkładem o grubo ści 0,4–6,0 m, średnio 1,44 m, który stanowi gleba i gliny zwie- trzelinowe. Stosunek N/Z ma warto ść 0,09. Kopalina zawiera średnio: 49,05% CaO, 0,66%

MgO, 7,81% SiO 2 i 0,70% Fe 2O3. Zasadowo ść ogólna (% CaO) waha si ę w granicach 47,96- 50,60%. Kopalina jest przydatna do produkcji wapna nawozowego. Zło Ŝe jest suche.

4. Piaski

Na obszarze arkusza udokumentowano pi ętna ście złó Ŝ piasków. W jego północno- wschodniej cz ęś ci wyst ępuje jedena ście niewielkich złó Ŝ, rozpoznanych w kategorii C 1: „Łuszczów Pod-Kijany” (Szyma ńska, 1994a), „Łuszczów III” (Gałus, 1997), „Łuszczów X” (Siero ń, Wójcik, 2002), „Łuszczów VII” (Czaja-Jarzmik, 1998a), „Łuszczów IX” (Gałus, Wójcik, 1998), „Turka” (Czaja-Jarzmik, 1998b), „Turka IV” (Fyda, 2003, Czaja-Jarzmik, 2005), „Turka I” (Wi ęckowski, 1999), „Turka II” (Smuszkiewicz, 2001), „Turka III” (Smusz- kiewicz, 2003) i „Turka VII” (Kelman, 2009a, Szyma ński 2010) oraz dwa wykre ślone z bilansu zasobów: „Turka V” (Smuszkiewicz, 2004, Gałus, Wójcik, 2006, Gałus, Wójcik, 2008) i „Turka VI” (Gałus, Wójcik, 2007, Kelman, 2009b). W południowo-zachodnim rejonie arkusza poło Ŝone s ą kolejne dwa zło Ŝa piasków – „Zemborzyce” (Hryniewski, 1963) i „Zembo- rzyce-Prawiedniki” (Wagner, 1962). Kopalin ę stanowi ą czwartorz ędowe piaski rzeczno-peryglacjalne (cz ęść północno-wschodnia) i rzeczne (cz ęść południowo-zachodnia) z okresu zlodowace ń północnopolskich. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe po- szczególnych złó Ŝ zestawiono w tabeli 2. Wyst ępuj ące na obszarze arkusza zło Ŝa piasków s ą suche. Zło Ŝa: „Turka IV” i „Zemborzy- ce” oraz pole I (Zemborzyce) zło Ŝa „Zemborzyce-Prawiedniki” zaliczono do małokonflikto- wych. Drugie pole zasobowe zło Ŝa „Zemborzyce-Prawiedniki”, (arkusz Bychawa) le Ŝy w strefie ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych i uznane zostało za bardzo konfliktowe. Pozostałe zło Ŝa piasków zaliczono do małokonfliktowych.

15 Tabela 2 Zestawienie podstawowych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych złó Ŝ kruszywa naturalnego Zawarto ść (%) Ci ęŜ ar Grubo ść Mi ąŜszo ść nasypowy Nr Po- nadkładu kopaliny ziaren o śr. w stanie zło Ŝa Nazwa stosunek pyłów wierzchnia od–do od–do poni Ŝej utrz ęsionym na zło Ŝa N/Z mineralnych ś ś 2 mm* 3 (ha) rednio rednio od–do (T/m ) mapie od–do (m) (m) średnio od–do średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Łuszczów 0,2–0,5 1,3–2,2 2 3,44 0,19 100 14,3 1,56 Pod-Kijany 0,4 1,9 0,3 0,9–1,6 98,1–98,3 3 Łuszczów III 1,97 0,25 1,1 – 1,2 98,2 0,3–0,6 1,1–1,6 93,3–100 3,3–7,8 1,6–1,61 5 Łuszczów X 1,15 0,32 0,4 1,3 96,6 5,5 1,61 0,4 1,1–2,6 6 Łuszczów VII 1,06 0,22 100 8,7 1,67 1,8 0,3–0,4 0,9–5,9 8 Turka 1,33 0,10 100 12,7 1,55 0,3 3,2 0,3–0,4 0,9–2,7 9 Turka IV 1,03 0,23 100 13,4 1,60 0,4 1,7 0,5–3,2 10 Turka I 1,59 0,3 0,10 95,5 4,5 1,72 2,2 12 Łuszczów IX 0,79 0,3–0,6 2,0–2,9 0,18 100 10,1 1,65 0,2–0,5 14 Turka II 0,91 1,2–2,5 0,08–0,41 100 5,4 1,60 0,3 0,1–0,7 1,0–2,1 15 Turka III 0,97 0,25 100 n.b. 1,59 0,3 1,4 5,3–6,3 20 Turka VII 0,62 0,2 0,04 100 n.b. 1,81 5,6 3,0–6,0 4,0–7,0 18 Zemborzyce 14,6 0,18 98,6 1,4 1,61 3,9 5,9 Pole I (Zemborzyce) 4,8–9,8 2,09 0,2–1,2 0,02–0,25 80 n.b. 1,76–1,90 Zemborzyce- 6,9 19 Prawiedniki Pole II (Prawiedniki) na arkuszu Bychawa 0,3–0,4 0,8–9,9 1,94 0,16–0,37 100 n.b. 1,74–1,90 3,5

* – punkt piaskowy

Z uwagi na niewielk ą mi ąŜ szo ść złó Ŝ pod ścielonych nieprzepuszczalnymi utworami ila- stymi nie stanowi ą one zagro Ŝenia dla kredowych wód podziemnych zwi ązanych z GZWP 406.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Lublin eksploatowane s ą tylko dwa zło Ŝa gazu ziemnego – „Cie- cierzyn” i „Mełgiew A i Mełgiew B”. Wydobywanie gazu ziemnego ze zło Ŝa „Ciecierzyn” prowadzone jest sposobem otworowym od 2002 roku na podstawie koncesji udzielonej Polskiemu Górnictwu Naftowemu i Gazownictwu SA w Warszawie, wa Ŝnej do ko ńca 2021 r. Teren i obszar górniczy „Ciecie-

16 rzyn” maj ą powierzchni ę 681,91 ha. W ich granicach znajduj ą si ę dwa pola zasobowe eksploatowane otworami Ciecierzyn-1 i Ciecierzyn-2. Planowane jest podj ęcie eksploatacji trzeciego pola. Gaz ziemny z obu pól gazono śnych doprowadzany jest gazoci ągiem do o środka zbiorczego w Świdniku Du Ŝym, gdzie poddawany jest odsiarczaniu i osuszaniu, a nast ępnie przekazywany do krajowej sieci gazowniczej. Zło Ŝe gazu ziemnego „Mełgiew A i Mełgiew B” eksploatowane jest sposobem otworowym od 2000 roku na podstawie koncesji udzielonej na okres 25 lat Polskiemu Górnictwu Naftowemu i Gazownictwu SA w Warszawie. Zło Ŝe obj ęte jest obszarem górniczym „Me- łgiew” o powierzchni 2485,3 ha, którego granice pokrywaj ą si ę z terenem górniczym. Eksplo- atacja poziomu gazono śnego Mełgiew A prowadzona jest sze ścioma otworami, a poziomu gazono śnego Mełgiew B dwoma otworami eksploatacyjnymi. Gaz ziemny z poszczególnych otwo- rów odprowadzany jest gazoci ągami do o środka zbiorczego w Świdniku Du Ŝym, z którego po odsiarczeniu i osuszeniu przekazywany jest dalej do krajowej sieci gazowniczej. W wi ększo ści złó Ŝ piasków na terenie arkusza eksploatacja została zaniechana. Zło Ŝe piasków „Turka IV” było eksploatowane odkrywkowo przez prywatnego przedsi ębiorc ę, na podstawie koncesji udzielonej na obszar o powierzchni 1,03 ha w latach 2003 do 2005. Zasoby w zło Ŝu zostały rozliczone dodatkiem (Czaja-Jarzmik, 2005). Eksploatacja zło Ŝa „Zemborzyce” prowadzona była od 1964 r. do pocz ątków lat sie- demdziesi ątych. Cz ęść wyrobiska zlokalizowanego w południowej cz ęś ci zło Ŝa została zre- kultywowana i zagospodarowana na teren parku rowerowo-motocyklowego. W północnej cz ęś ci gromadzony jest gruz i ziemia z wykopów pod inwestycje miejskie. Zło Ŝe „Zemborzyce-Prawiedniki” eksploatowano w latach 1962–73 do budowy zbiornika retencyjnego Zalew Zemborzycki. W dwóch polach: I-(Zemborzyce) i II (Prawiedniki na arkuszu Bychawa) pozostały niewielkie wyrobiska. Na terenie wyrobiska pola I (Zemborzy- ce) funkcjonuj ą obecnie ogródki działkowe. W trzynastu zło Ŝach eksploatacja została zako ńczona, a ich wyrobiska całkowicie zrekultywowano. Znajduje si ę w śród nich jedena ście złó Ŝ piasków („Łuszczów Pod-Kijany”, „Łuszczów III”, „Łuszczów VII”, „Łuszczów IX”, „Łuszczów X”, „Turka”, „Turka I”, „Turka II”, „Turka III”, „Turka V” i „Turka VI”), zło Ŝe margli i opok „Kamie ń” oraz zło Ŝe glin ceramiki budowlanej „Rudnik I”. Zło Ŝe „Łuszczów Pod-Kijany” eksploatowane było przez osob ę fizyczn ą do 2001 r. W ramach rekultywacji wyrobisko poeksploatacyjne wypełnione zostało skał ą płonn ą z Ko- palni W ęgla Kamiennego „Bogdanka”. Warstwa gleby została odtworzona.

17 Zło Ŝe „Łuszczów III” eksploatowało PPH „SZIP” SC z Lublina zgodnie z koncesj ą wa Ŝną do w 2000 r. Zło Ŝe „Łuszczów VII” eksploatowała osoba fizyczna na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2003 r. Zło Ŝe „Łuszczów IX” eksploatowała osoba fizyczna do 2001 r. ZłoŜe „Łuszczów X” eksploatowano w latach 2002–2004. Eksploatacj ę zło Ŝa „Turka I” prowadziła firma PPH „SZIP” z Lublina do 2001 r. U Ŝytkownikiem zło Ŝa „Turka II” była osoba fizyczna. W 2003 r. eksploatacja została zako ńczona. U Ŝytkownikiem zło Ŝa „Turka III” była osoba fizyczna. Eksploatacja zako ńczona została w 2004 r. We wszystkich tych zło Ŝach wyrobiska zostały zrekultywowane w kierunku rolnym. W latach 2002–2003 eksploatowano zło Ŝe „Turka”. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko wypełniono skał ą płonn ą z KWK „Bogdanka” i odtworzono warstw ę gleby. Zło Ŝe piasków „Turka V” było eksploatowane odkrywkowo w latach 2004 do 2006 zgodnie z obowi ązuj ącą wtedy koncesj ą. Obszar złoŜa został nast ępnie powi ększony na podstawie dodatku nr 1 (Gałus, Wójcik, 2006). Stanowiło to podstaw ę do udzielenia kolejnej koncesji. Eksploatacja została zako ńczona w 2008 roku, a zasoby rozliczone w dodatku nr 2 (Gałus, Wójcik, 2008). Stanowiło to podstaw ę do wykre ślenia zło Ŝa z bilansu zasobów. Eksploatacja piasków w zło Ŝu „Turka VI” prowadzona była w latach 2008–2009 na podstawie koncesji, przez osob ę prywatn ą. Rozliczenie zasobów zostało przedstawione w dodatku nr 1 (Kelman, 2009). Pocz ąwszy od 2009 roku prowadzona była eksploatacja piasku ze zło Ŝa „Turka VII” na podstawie koncesji udzielonej osobie prywatnej przez Starost ę Lubelskiego. Z uwagi na nisk ą jako ść kopaliny, na podstawie dodatku rozliczaj ącego zasoby (Szyma ński, 2010) uŜytkownik wyst ąpił o wygaszenie koncesji do Starosty Lubelskiego, co nast ąpiło z ko ńcem 2010 roku. Wiosn ą 2011 roku wyrobisko zło Ŝa zostało zrekultywowane w kierunku rolnym. UŜytkownikiem zło Ŝa margli i opok „Kamie ń” była Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Spiczynie, która prowadziła eksploatacj ę w latach 1996–2000. Po jej zako ńczeniu wyrobisko wypełniono skał ą płonn ą z KWK „Bogdanka” i odtworzono warstw ę gleby. Zło Ŝe „Rudnik I” eksploatowane było na potrzeby ceramiki budowlanej do 2002 r. przez cegielni ę w Rudniku. Teren wyrobiska po zrekultywowaniu przekazany został gminie Wólka. Na terenie zło Ŝa powstaje osiedle domów jednorodzinnych. Obiekty cegielni zostały rozebrane. W latach sze ść dziesi ątych eksploatowane było odkrywkowo zło Ŝe glin ceramiki budowlanej (lessów), „Czechówka Dolna”, poło Ŝone w północnej cz ęś ci miasta Lublin. Decyzj ą Rady Miejskiej w Lublinie tereny te przeznaczono pod zabudow ę miejsk ą i zrekultywowano, a złoŜe wykre ślone zostało z Bilansu zasobów.

18 W latach 1982-2003 prowadzona była sposobem otworowym eksploatacja zło Ŝa ropy naftowej „ Świdnik” o powierzchni 76,1 ha. W 2003 r. opracowano dodatek rozliczaj ący zasoby (Kuna, 2003) i zło Ŝe wybilansowano. Jeden z otworów eksploatacyjnych zło Ŝa ropy przeznaczono nast ępnie do zatłaczania odpadów płynnych (Zar ębski, 2005). Zło Ŝe torfów „Bystrzyca I” eksploatowane było odkrywkowo spod lustra wody w latach 2004–2006 na podstawie obowi ązuj ącej wtedy koncesji. Obszar górniczy „Bystrzyca I” i teren górniczy zostały zniesione, a zło Ŝe wykre ślono z Bilansu zasobów. Na północny wschód od zabudowa ń miejscowo ści Ciecierzyn znajduje si ę niewielkie, stare wyrobisko po eksploatacji lessów na potrzeby lokalne. Jego powierzchnia wynosi około 30 m 2, a wysoko ść skarpy osi ąga 1,5 m. Obecnie eksploatacja nie jest prowadzona. W miejscowo ści Kolonia Dys, w skarpie przy drodze prowadz ącej do Ciecierzyna, prowadzona była na powierzchni 100 x 50 m eksploatacja lessów na potrzeby lokalne. Wyso- ko ść ściany wynosi około 2 m. W tej samej miejscowo ści, w pobli Ŝu nieczynnej i zrujnowa- nej obecnie cegielni, eksploatowano lessy do produkcji cegły. Powierzchnia wyrobiska wynosi około 300 m2, a wysoko ść jego ściany dochodzi do 1,5 m. W nadkładzie wyst ępuje warstwa gleby o grubo ści 0,2 m (punkt wyst ępowania kopaliny nr 1). Obecnie eksploatacja nie jest prowadzona.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Lublin wyznaczono dwa obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków oraz jeden obszar perspektywiczny dla torfów. Ze wzgl ędu na stan rozpoznania i warunki geologiczne, prognoz wyst ępowania kopalin nie wskazano. Na podstawie wyników prac zwiadowczych przeprowadzonych w rejonie miejscowo ści Turka – Łuszczów wyznaczono w dolinie Bystrzycy dwa obszary perspektywiczne piasków (Borz ęcki, Nicpo ń, 1973). Wykonano tu sze ść otworów wiertniczych do gł ęboko ści 5,0– 21,6 m. W pi ęciu z nich stwierdzono wyst ępowanie piasków drobno- i średnioziarnistych o średniej mi ąŜ szo ści 10 m. Zawieraj ą one miejscami okruchy margli i zalegaj ą cz ęś ciowo poni Ŝej zwierciadła wody. Na podstawie mapy geologicznej wyznaczono takŜe kolejny obszar perspektywiczny piasków w okolicach wsi Turka i Łuszczów kontynuuj ący si ę na s ąsiednim arkuszu Ł ęczna. W opracowaniu Ostrzy Ŝka i Dembka (1996) na obszarze arkusza Lublin nie wyznaczono Ŝadnego zło Ŝa torfów, które byłoby zaliczone do potencjalnej bazy zasobowej torfów, oprócz eksploatowanego w latach 2004–2006 zło Ŝa „Bystrzyca I”. Jednak przeprowadzone w 2004 r. prace rozpoznawcze w dolinie Bystrzycy wykazały wyst ępowanie w tym rejonie torfów o mi ąŜ-

19 szo ści do 2,5 m. Odsłaniaj ą si ę one na powierzchni terenu lub zalegaj ą pod nadkładem o grubo- ści do 0,5 m (warstwa humusowa z torfem). Ich stopień rozkładu wynosi 50–60%, a zawarto ść popiołu przekracza nieznacznie 30%. Warunki geologiczne i parametry jako ściowe torfów s ą zdaniem autorów wystarczające do wyznaczenia tu obszaru perspektywicznego. Na obszarze poło Ŝonym na wschód od Świdnika, cz ęś ciowo równie Ŝ w granicach s ą- siedniego arkusza Ł ęczna, opracowano dokumentacj ę geologiczn ą w kat. C zło Ŝa gazu ziemnego „Minkowice” (Weil, 1975). Kolektorem gazu ziemnego były piaskowce i piaskowce mułowcowe karbonu górnego (namuru). Powierzchnia zło Ŝa wynosiła 118 ha, średnia mi ąŜ- szo ść 4,2 m, a ustalone zasoby geologiczne 28,2 tys. m 3. Dokumentacja nie została zatwier- dzona, ze wzgl ędu na niejednoznaczne okre ślenie budowy struktury i niewielkie zasoby. Na podstawie wyników dotychczasowych prac obszar ten uznano za nieperspektywiczny. Obszar obj ęty arkuszem Lublin poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci lubelskiego zagł ębia węglowego. Perspektywy w ęgla kamiennego w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym zostały oce- nione do gł ęboko ści 1000 m. Przy nadkładzie do 750 m zasoby umownie zaliczane s ą do kategorii D 1, natomiast przy nadkładzie 750–1000 m do kategorii D 2. Północno-wschodnia cz ęść arkusza obejmuje obszar, w którym nadkład zawarty jest pomi ędzy 750 a 1000 m. Na pozosta- łym obszarze nadkład przekracza 1000 m (Zdanowski, w druku). W ęglozasobno ść karbonu na obszarze arkusza Lublin jest niska. Nie wyst ępuj ą tutaj pokłady o mi ąŜ szo ści bilansowej. W LZW stwierdzono wyst ępowanie w ęgla płomiennego (typ 31), gazowo-płomiennego (typ 32) i gazowo-koksowego (typ 34). Najni Ŝszym stopniem metamorfizmu charakteryzuje si ę w ę- giel w północnej cz ęś ci LZW, a najwy Ŝszym w południowo-zachodniej (Zdanowski, 2010). Obszar opisywanego arkusza znajduje si ę w strefie wyst ępowania w ęgli typu 32. Utwory dolnego paleozoiku mog ą by ć perspektywiczne dla udokumentowania niekon- wencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach. Łupki wzbogacone w substancj ę organiczn ą były deponowane w systemie basenów sedymentacyjnych rozwini ętych we wczesnym paleozoiku na zachodnim skłonie kratonu wschodnioeuropejskiego (Poprawa, 2010). W regionie lubelskim potencjalne nagromadzenia gazu ziemnego zwi ązane s ą z górnoordowickimi i dol- nosylurskimi łupkami graptolitowymi. Najbogatsze w substancje organiczne s ą utwory lan- doweru i wenloku.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Lublin poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły i zlewni Wieprza. Znaczna jego cz ęść odwadniana jest przez Bystrzyc ę i jej dopływy: Czechówk ę, Ciemi ęgę i Czerniejówk ę,

20 a tylko niewielki południowo-wschodni fragment naleŜy do zlewni Stawka. Zlewnie Bystrzycy i Stawka rozgranicza dział wodny trzeciego rz ędu. Bystrzyca płynie przez środek terenu arkusza z południowego zachodu na północny wschód. W 1973 r. w jej dolinie, wybudowano zapor ę wodn ą i utworzono zbiornik retencyjny zwany Zalewem Zemborzyckim, pełni ący funkcj ę prze- ciwpowodziow ą i rekreacyjn ą. Przy normalnym pi ętrzeniu ma on powierzchni ę 278 ha i gro- madzi około 6,3 mln m 3 wody. Poni Ŝej zalewu Bystrzyca przepływa przez Lublin w uregulo- wanym i obwałowanym korycie, przyjmuj ąc dwa dopływy – prawostronn ą Czerniejówk ę i le- wostronn ą Czechówk ę, a poza granicami miasta meandruje w szerokiej do 1 km dolinie. Czer- niejówka jest rzek ą ubog ą w wod ę. Czechówka prowadzi te Ŝ niewielk ą ilo ść wody, zanikaj ąc miejscami na terenie miasta. W dolnym odcinku płynie kanałem podziemnym, z którego wy- pływa przed uj ściem do Bystrzycy. Kolejnym dopływem jest Ciemi ęga uchodz ąca do Bystrzy- cy w rejonie Sobianowic. W stromych zboczach doliny odsłaniaj ą si ę w ęglanowe skały kredy, z których bij ą liczne źródła zasilaj ące rzek ę. Wyst ępuj ą one w rejonie miejscowo ści: Jakubowi- ce, Baszki, Łagiewniki i Pliszczyn. Najwi ększe znaczenie maj ą źródła w Baszkach i Pliszczy- nie, dostarczaj ące około 50% odpływaj ącej rzek ą wody. W granicach arkusza źródła podzbo- czowe, wyst ępuj ą te Ŝ w rejonie Kr ępca (dolina bezimiennego cieku) oraz w górnym odcinku doliny Bystrzycy. W dolinie Ciemi ęgi projektowane jest utworzenie zbiornika wodnego w Pliszczynie, której b ędzie słu Ŝył do celów retencyjnych i przeciwpowodziowych. W 2007 roku wody rzek badano zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Raport…, 2008). Wody Bystrzycy w Zemborzycach i Lublinie-Wrotkowie charakteryzowały si ę IV klas ą jako ści, wody Czerniejówki w Lublinie przy ul. Fabrycznej tak Ŝe miały IV klas ę jako ści, podobnie wody Ciemi ęgi w Pliszczynie. Natomiast wody Czechówki w punkcie pomiarowym w Lublinie przy ul. Tysi ąclecia charakteryzowały si ę V klas ą jako ści. Od 2007 roku monitoring rzek prowadzony jest na podstawie Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. dla jednolitych cz ęś ci wód (JCWPw), wyznaczonych dla całego kraju w 2004 r. Monitoring ten słu Ŝy do oceny stanu wód oraz krótkoterminowych zmian jako ści wód powierzchniowych na podstawie bada ń elementów biologicznych wspo- maganych elementami fizykochemicznymi oraz pomiaru wska źników chemicznych. W 2009 roku stan/potencjał ekologiczny rzek w granicach arkusza badano w czterech punktach pomiarowo-kontrolnych (Raport…, 2010). Rzeka Bystrzyca monitorowana była na terenie Lublina poni Ŝej Zalewu Zembrzyckiego, w rejonie elektrowni Wrotków. W badanym miejscu prowadziła wody okre ślone jako poni Ŝej stanu dobrego w zakresie elementów fizykochemicznych. Potencjału ekologicznego nie okre ślono. Kontrolowany był te Ŝ stan czysto ści dopływów Bystrzycy. Czerniejówk ę badano w Lublinie przy ulicy Fabrycznej, gdzie miała

21 III klas ę pod wzgl ędem elementów biologicznych, II klas ę pod wzgl ędem elementów fizykochemicznych i umiarkowany stan potencjału ekologicznego. Czechówk ę monitorowano w pobli Ŝu Alei Tysi ąclecia, gdzie charakteryzowała si ę III klas ą elementów biologicznych, stanem poni Ŝej dobrego wzgl ędem elementów fizykochemicznych i umiarkowanym potencjałem eko- logicznym. Wody Ciemi ęgi badane były w miejscowo ści Pliszczyn gdzie odpowiadały IV klasie elementów biologicznych, miały stan poni Ŝej dobrego w zakresie elementów fizykochemicznych i umiarkowany potencjał ekologiczny.

2. Wody podziemne

Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych polski, obszar arkusza Hrubieszów poło Ŝony jest w obr ębie regionu IX lubelsko-podlaskiego (Paczy ński, Sadurski, 2007), a według regionalizacji zawartej w Atlasie hydrogeologicznym Polski (Paczy ński (red.), 1995) w regionie lubelsko-podlaskim nale Ŝą cym do makroregionu centralnego. Obszar arkusza w cało ści znajduje si ę w obr ębie górnokredowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 406 o nazwie Niecka lubelska (Lublin). Wyst ępowanie wód podziemnych na omawianym obszarze zwi ązane jest głównie ze szczelinowym masywem skalnym kredy górnej i paleogenu, który ze wzgl ędu na podobne wykształcenie litologiczne utworów tworzy jeden u Ŝytkowy górnokredowo-paleoce ński poziom wodono śny. Zawodnienie osadów czwartorz ędowych, zalegaj ących w dnach dolin rzecznych, ma znaczenie tylko lokalne (Pietruszka i in., 2002). Wodono śną seri ę skaln ą stanowi ą w ęglanowe i w ęglanowo-krzemionkowe osady kredy górnej oraz podobnie wykształcone utwory paleocenu. Charakteryzuje si ę ona strefowo ści ą zawodnienia, zwi ązan ą z wła ściwo ściami mechanicznymi tworz ących j ą skał. Zwierciadło wody omawianego poziomu wodono śnego ma w przewadze charakter swobodny. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Jakubowic) wyst ępuje niewielki fragment o naporowych warunkach. Napi ęte zwierciadło wody obserwowane jest te Ŝ lokalnie w dnie doliny Bystrzycy, w miejscach zalegania na granicy kredy i czwartorz ędu warstwy zwietrzałej. Najwy Ŝsza przewodno ść warstwy wodono śnej (powy Ŝej 1 000 m 2/d), wyst ępuje wzdłu Ŝ pogrzebanych dolin: Bystrzycy, Czerniejówki, Ciemięgi i Czechówki, oraz w rejonach obniŜeń powierzchni podczwartorz ędowej (Wilczopole, Franciszków, Łuszczów) i w strefach tektonicznych. Na pozostałym obszarze jej warto ści kształtuj ą si ę na ogół w granicach 200–500 m 2/d i tylko w strefach wododziałowych spadaj ą poni Ŝej 200 m 2/d. Współ- czynnik filtracji zmienia si ę w granicach 7,2–16,2 m/d, a wydajno ści studni kształtuj ą si ę w przedziale 10–250 m 3/d, przy depresjach w granicach 1–47 m.

22 Na obszarze arkusza uj ęcia wód podziemnych grupuj ą si ę w rejonie Lublina i Świdnika. Do najwi ększych uj ęć komunalnych nale Ŝą : „Dziesi ąta”, „Stawinek”, „Wrotków”, „Piastow- skie”, „Centralna”, „D ąbrowa” i „Bursaki” w Lublinie oraz uj ęcie „Pegimek” w Świdniku. Znaczn ą ilo ści wody pobieraj ą te Ŝ uj ęcia przemysłowe obu miast (POLMOS Lublin, PZL Świdnik, Zakłady Mi ęsne, PKP Lublin, Browar Lublin, AGROMA Chłodnia, Cukrownia Lublin i inne). Centralna i południowa cz ęść terenu arkusza znajduje si ę pod wpływem drena Ŝu przez uj ęcia wód miasta Lublin, poło Ŝone w granicach omawianego arkusza oraz na południe od niego (arkusz Bychawa – uj ęcia „Prawiedniki” i „Wilczopole”). Powstały w utworach kredy górnej lej depresji kontynuuje si ę dalej na s ąsiednich arkuszach: Beł Ŝyce, Ł ęczna i Bychawa (Pietruszka i in., 2002). Wody pi ętra u Ŝytkowego cechuje odczyn pH od słabo kwa śnego do słabozasadowego. Są to wody średnio twarde i twarde o twardo ści ogólnej w granicach 170–837 mg/dm 3. Ich mineralizacja wskazuje, Ŝe s ą to w przewadze wody słodkie i tylko lokalnie o podwy Ŝszonej mine- ralizacji (sucha pozostało ść powy Ŝej 750 mg/dm 3). Zawieraj ą one miejscami, szczególnie w obszarach dolinnych, wi ększe od dopuszczalnych zawarto ści Ŝelaza oraz manganu i wymagaj ą prostego uzdatniania. W południowej cz ęś ci Lublina, w rejonie byłej Bazy Magazynowej, wyst ępuje obszar o zdegradowanej jako ści wód podziemnych. Na powierzchni około 2,3 km 2 nast ąpiło ska Ŝenie ich produktami ropopochodnymi (Pietruszka i in., 2002). Wody o bardzo dobrej i dobrej jako ści (klasy I i IIa) wyst ępuj ą głównie na południowy wschód i północny zachód od doliny Bystrzycy, jak równie Ŝ na terenie Lublina i na północ od jego granic. W granicach arkusza strefy ochrony po średniej, wyznaczone zostały dla uj ęcia „Wrot- ków” (3,5 km 2) i „Piastowskie (3,3 km 2). W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, znajduje si ę północny fragment strefy ochrony po średniej uj ęcia „Prawiedniki”, poło Ŝo- nego na s ąsiednim arkuszu Bychawa. Jej całkowita powierzchnia wynosi 38,5 km 2, z czego w granicach arkusza jest około 4,5 km 2. Obszar arkusza w cało ści znajduje si ę w obr ębie górnokredowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 406 o nazwie Niecka lubelska (Lublin), wymagaj ącego najwy Ŝszej (ONO) i wysokiej (OWO) ochrony (fig. 3) (Kleczkowski (red), 1990). Obszar najwy Ŝszej ochrony obejmuje prawie cały obszar arkusza, a jedynie skrajnie wschodnie fragmenty stanowi ą obszar wysokiej ochrony. W dokumentacji tego zbiornika (Czerwi ńska-Tomczyk i in. 2008) okre ślono jego powierzchni ę na 7492,5 km 2 z zasobami dyspozycyjnymi 1052,7 tys. m 3/dob ę. Podstawowe znaczenie w GZWP 406 ma górnokredowy poziom wodono śny, lokalnie w ł ączno ści z utworami paleocenu, neogenu lub czwartorz ędu. Najistotniej-

23 szym czynnikiem wpływaj ącym na zawodnienie zbiornika jest stopie ń szczelinowato ści utworów w ęglanowych, w znacznym stopniu uzale Ŝniony od charakteru litologicznego. Gł ę- boko ść sp ągu strefy intensywnego zawodnienia utworów w ęglanowych została okre ślona na 100–150 m od powierzchni terenu.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Lublin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w o środku szczeli- nowo-porowym, 4 – zbiornik retencyjny Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 406 − Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K2), 407 − Niec- ka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K2)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

24 w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 749 – Lublin, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy-

25 fikowanych do grupy A, B i C zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 749 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜeń w glebie Lublin bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 749 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Lublin

Metale N=24 N=24 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–63 37 27 Cr Chrom 50 150 500 1–15 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–247 41 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–5,2 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–5 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–23 9 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–12 6 3 Pb Ołów 50 100 600 4–24 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 749 – Lublin 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 24 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 24 wy Prawo wodne, Cr Chrom 24 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 23 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 22 1 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 24 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 24 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ą- ce ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 24 2) Pb Ołów 24 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 24 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 749 – Lublin do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 21 2 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

26 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu i niklu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, cynk, mied ź, ołów i rt ęć , przy czym w przypadku baru i miedzi wzbogacenie jest prawie dwukrotne, natomiast cynku ponad dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 21 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrze- wionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfikowano próbki gleb z punktu 14 ze wzgl ędu na wzbogacenie w kadm (2,2 ppm) oraz z punktu 20 z powodu zawarto ści cynku (247 ppm). Podwy Ŝszone zawarto ści wskazanych pierwiastków wyst ępuj ą w s ąsiedztwie terenów zurbanizowanych (Kol. Kr ępiec, Kalinówka) i prawdopo- dobnie maja charakter antropogeniczny. Natomiast do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 10 ze wzgl ędu na st ęŜ enie kadmu (5,2 ppm). Punkt poboru próbki gleby le Ŝy na terenie zurbanizowanym (Lublin) w s ąsiedz- twie terenów przemysłowych (bocznice kolejowe, zakłady), a źródłem podwy Ŝszonej zawar- to ść jest zanieczyszczenie antropogeniczne. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstaj ą w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ące si ę z wody oraz zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi. W osadach unieruchamiana jest wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali ci ęŜ kich oraz

27 trwałych zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów (Sjöblom et al . 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć prze- mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska, i in. 1996; Miller i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane

28 z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, in- deno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia poli- chlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro- nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MacDonald D., Ingersoll C., Berger T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

29 niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany s ą jeden punkty obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Bystrzycy w Lublinie, z którego próbki do bada ń pobierane s ą co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy Ŝszonymi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych, porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 5). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia M Ś, a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych (mg/kg) Bystrzyca Parametr Lublin (2009 r.) Arsen (As) <3 Chrom (Cr) 16 Cynk (Zn) 86 Kadm (Cd) <0.5 Mied ź (Cu) 11 Nikiel (Ni) 10 Ołów (Pb) 23 Rt ęć (Hg) 0,093

WWA 11 WWA * 0,286

WWA 7 WWA ** 0,163 PCB*** < 0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

30 odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do map radioekologicznych polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994 ). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 22–57 ngy/h. Najwy Ŝsze s ą zwi ązane z lessami, gezami, opokami i piaskowcami glaukonitowymi, za ś najni Ŝsze z alu- wiami. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów cezu jest bardzo niskie i nie przekracza 4,5 kbq/m 2.

31 749W PROFIL ZACHODNI 749E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5685000 5689559

5683166 5687429

m 5681110 m 5680850

5676038 5677864

5672813 5675625

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 32 32

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5685000 5689559

5683166 5687429

m 5681110 m 5680850

5676038 5677864

5672813 5675625

0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Lublin (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

32 IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ęd- niając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów ró Ŝnicuje si ę w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • Wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, • Warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Typ Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

33 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Lublin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Pietruszka i in., 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Cały teren obj ęty arkuszem Lublin został bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska. W granicach analizowanego terenu znajduj ą si ę równie Ŝ inne obszary bezwzgl ędnie wy- łączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. ─ zabudowa Lublina b ędącego siedzib ą urz ędów wojewódzkiego, miejskiego i marszał- kowskiego oraz starostwa powiatowego; Świdnika – siedziby urz ędów miasta i gminy oraz starostwa, ─ zabytkowy zespół urbanistyczny (zamek, stare miasto i śródmie ście) oraz niewielki ze- spół urbanistyczny z układem ulic i wzgórz, w granicach którego poło Ŝony jest cmentarz Ŝydowski oraz ko ściół i klasztor salezjanów, ─ teren byłego obozu hitlerowskiego na Majdanku wraz z zabudowaniami poobozowymi i mauzoleum

34 ─ strefy ochrony po średniej uj ęć wód podziemnych „Prawiedniki” (uj ęcie poza obszarem obj ętym arkuszem) „Wrotków” i „Piastowskie”), ─ obszary pokryw lessowych (około 70% analizowanego terenu, na zachód od rzeki By- strzycy) (Harasimiuk, Henkel, 1982) ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000: „By- strzyca Jakubowicka” PLH 060096 i „ Świdnik” PLH 060021 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody: „Stasin”, „Wierzchowiska” (le śne), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ treny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ lądowisko sanitarne przy wojewódzkim szpitalu specjalistycznym w Lublinie, ─ strefy (do 250 m) wokół zbiornika retencyjnego Zalew Zemborzycki i pozostałych akwenów, ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł – rejon Jakubowic, Dysu, Łagiewnik, Starej Wsi, No- wego Kr ępca, ─ lotnisko Lublin – Świdnik (wielofunkcyjne), ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: dolina rzeki Ciemi ęgi (Ciecierzyn – Kolonia Snopków, Ciecierzyn – Łysaków); dolina rzeki Bystrzycy (Kolonia Charl ęŜ – Długie); rejon Jakubowic; tereny w granicach administracyjnych Lublina (Czechów, Ponikwoda, Bazylianów, Czuby, Krochmalna, Stare Miasto); Elizówka, Marianówka; dolina rzeki Czerniejówki – rejon Dominowa (Grabowski (red) i in. 2007), ─ tereny nachyleniu powy Ŝej 10°, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Bystrzycy, Czechówki, Ciemi ęgi, Czerniejówki i pozostałych licznych cieków,

Problem składowania odpadów Cały analizowany teren, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego Głów- nego Zbiornika Wód Podziemnych nr 406 Niecka Lubelska został wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Prawie na całym obszarze zbiornika Niecka Lubelska głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest poziom górnokredowy, lokalnie paleoce ńsko-górnokredowy, neoge ńsko- górnokredowy lub czwartorz ędowo-górnokredowy. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w granicach obszaru obj ętego arkuszem Lublin wyst ępuje w szczelinowych utworach kredy górnej. Na przewa Ŝaj ącej jego częś ci zanieczyszczenia z powierzchni terenu mog ą łatwo przemieszcza ć si ę do warstwy wodono śnej. Zawod-

35 nione osady w ęglanowe wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod niewielkiej mi ąŜszo ści osadami młodszymi. U Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z marglami, opokami, gezami, kred ą pisz ącą, przechodz ącymi w układzie poziomym facjalnie jedne w drugie, co ł ącznie z pionow ą zmienno ści ą wykształcenia litologicznego sprawia, Ŝe warunki wyst ępowania wód s ą przestrzennie zró Ŝnicowane. Pot ęguje to jeszcze stopie ń zaanga Ŝo- wania tektonicznego masywu i wynikaj ąca z niego szczelinowato ść osadów (Czerwi ńska- Tomczyk i in., 2008). Kredowy poziom wodono śny zasilany jest przez bezpo średni ą infiltracj ę wód opado- wych w miejscach wychodni skał w ęglanowych lub stosunkowo dobrze przepuszczalnych skał nadkładu. Obszary bardzo podatne i podatne na zanieczyszczenia zajmuj ą około 74% powierzchni terenów w zasi ęgu zbiornika niecka lubelska. Wody kredowe pozostają w ł ącz- no ści hydraulicznej z wodami młodszych poziomów wodonośnych, stopie ń zagro Ŝenia zanie- czyszczeniami antropogenicznymi dla całego analizowanego terenu okre ślono na wysoki i bardzo wysoki, podrz ędnie średni. Średni stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje w rejonach o niskiej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego obejmuj ącego kompleksy le śne lub na obszarach o średniej odporno ści poziomu z ogniskami zanieczyszcze ń (Pietruszka i in., 2002). Dla aglomeracji lubelskiej został wyznaczony lubelski obszar szczególnej ochrony wód podziemnych o powierzchni 976 km 2 (system nakazów, zakazów i ogranicze ń w sposobie uŜytkowania terenu), uwzgl ędniony w „Planie zagospodarowania przestrzennego wojewódz- twa lubelskiego”. W „Dokumentacji okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406)” wnioskuje si ę o zakaz lokalizacji inwestycji szkodliwych lub mog ących pogorszy ć stan środowiska, w tym budowy składowisk odpadów. Nale Ŝy równie Ŝ zaznaczy ć, Ŝe s ą to tereny bardzo cenne przyrodniczo. Około 65% jego powierzchni zajmuj ą kompleksy gleb chronionych (klasy bonitacyjnej I–IVa) i obszary przy- rodnicze obj ęte ochron ą prawn ą. Odpady komunalne z Lublina i Świdnika oraz pozostałych miejscowo ści wywo Ŝone s ą poza tereny obj ęte arkuszem Lublin, na składowisko w Rokitnie. Według informacji uzyskanych w urz ędzie wojewódzkim wszystkie mogilniki na terenie województwa lubelskiego zo- stały zlikwidowane.

36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Lublin warunki podło Ŝa budowlanego okre ślono z pomini ęciem: terenów le śnych i rolnych w klasie I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów zieleni urz ądzonej, złó Ŝ kopalin wyst ępuj ących na powierzchni oraz rejonów zwartej zabudowy miast Lublin i Świdnik. Nale Ŝy wspomnie ć, Ŝe dla miasta Lublin wykonano wiele szczegółowych dokumentacji i opracowa ń geologiczno-in Ŝynierskich, w których zawarte s ą rezultaty bada ń parametrów geotechnicznych i ich regionalna specyfika. W tak okre ślonych granicach, tereny obj ęte analiz ą stanowi ą 10% powierzchni arkusza. W ich obr ębie wyró Ŝniono: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowi ą tereny wyst ępowa- nia gruntów spoistych zwartych, półzwartych i twardoplastycznych, gruntów sypkich zag ęsz- czonych i średniozagęszczonych, w których gł ęboko ść wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Korzystne warunki podło Ŝa budowlanego wyst ępuj ą na tarasach nadzalewowych doliny Bystrzycy, zbudowanych z rzecznych i rzeczno-peryglacjalnych piasków drobnoziarnistych w stanie średniozag ęszczonym, pochodz ących z okresu zlodowace ń pół- nocnopolskich. Fragmenty tych tarasów zachowały si ę w rejonie miejscowo ści Łuszczów i Turka oraz w pobli Ŝu Zalewu Zemborzyckiego. Na prawym brzegu Bystrzycy, przewa Ŝaj ą grunty skaliste (margle i opoki kredy górnej oraz gezy paleocenu). Warunki korzystnego pod- ło Ŝa spełniaj ą w przewadze opoki i gezy, zawieraj ące w składzie krzemionkę, przez co s ą bardziej odporne na procesy krasowe. Podło Ŝe skaliste w ni Ŝszych partiach terenu pokryte jest gliniasto-piaszczystymi osadami pochodzenia zwietrzelinowego i deluwialnego o cechach gruntów spoistych półzwartych i twardoplastycznych lub gruntów sypkich średniozag ęszczo- nych. Grubo ść tych pokryw nie przekracza dwóch metrów. Lokalnie wyst ępuj ą te Ŝ płaty skonsolidowanych glin i wodnolodowcowych piasków ze Ŝwirami w stanie zag ęszczonym zlodowace ń środkowopolskich, spełniaj ące wymagania korzystnego podło Ŝa budowlanego. Niekorzystne warunki podło Ŝa budowlanego, utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą na terenach zalegania gruntów słabono śnych (grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne oraz grunty sypkie lu źne), które z reguły s ą powi ązane z płytkim zwier- ciadłem wody gruntowej wyst ępuj ącym na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. Obszary takie zwi ązane s ą z dnami dolin: Bystrzycy, Czerniejówki, Czechówki i Ciemi ę- gi, pokrytymi warstw ą słabono śnych, nieskonsolidowanych osadów holoce ńskich, w postaci

37 mad rzecznych reprezentowanych przez piaski drobne i pylaste w stanie lu źnym oraz gliny pylaste i piaszczyste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Towarzysz ą im grunty organiczne: namuły i torfy. S ąsiedztwo rzek oraz płytko zalegaj ące zwierciadło wód grunto- wych, które podczas zwi ększonych opadów deszczu lub wiosennych roztopów mo Ŝe si ę pod- nosi ć, stwarzaj ą niebezpiecze ństwo podtopienia w przypadku powodzi (Nowicki i in., 2007). Niekorzystne warunki podło Ŝa budowlanego wyst ępuj ą te Ŝ lokalnie na gruntach skalistych podatnych na procesy krasowe. Nale Ŝą do nich górnokredowe margle, zawieraj ące oko- ło 80% w ęglanu wapnia. Zjawiska krasowe przejawiaj ą się powstawaniem płaskodennych i podmokłych obni Ŝeń, wypełnionych w przewadze osadami organicznymi (strefy obni Ŝeń Świdnika Du Ŝego, Kr ępca i Janowic). Ponadto, szczególnie margle ilaste, w okre ślonych warunkach ulegaj ą p ęcznieniu lub skurczeniu i maj ą cz ęsto wła ściwo ści wysadzeniowe. Na terenie arkusza Lublin wyznaczono kilkana ście obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.) i in., 2007). Na terenie miasta Lublin s ą to zbocza doliny Czechówki i Bystrzycy oraz zbocza w ąwozów lessowych. W północnej cz ę- ści arkusza obszary predysponowane zwi ązane s ą odcinkami ze zboczami i tarasami rzeki Ciemi ęgi i Bystrzycy, zbudowanymi z utworów górnokredowych oraz piasków i Ŝwirów czwartorz ędowych. Zagro Ŝenie stwarzaj ą tak Ŝe suche dolinki wypreparowane w lessach. Les- sy s ą osadami predysponowanymi do wyst ępowania osiadania zapadowego, niekorzystna dla podło Ŝa budowlanego jest równie Ŝ ich wra Ŝliwo ść na zmiany wilgotno ści. W okolicy Koloni Charł ęŜ zlokalizowano dwa aktywne osuwiska, a jedno w Jakubowi- cach Murowanych. Zachodz ą w nich procesy zsuwania materiału skalnego wskutek ścinania. Są to obszary o niewielkiej powierzchni, poni Ŝej 1 ha. Lokalizacja obiektów budowlanych w obr ębie wyst ąpie ń górnokredowych margli i czwartorz ędowych lessów wymaga szczegółowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. W granicach arkusza projektowana jest budowa obwodnicy dla miasta Lublina, która będzie drog ą szybkiego ruchu.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Lublin wyst ępuj ą du Ŝe, zwarte kompleksy gleb chronionych dla rolniczego u Ŝytkowania w klasie I–IVa, zajmuj ące około 65% jego powierzchni. Po lewej stronie doliny Bystrzycy s ą to gleby bielicowe i czarnoziemy wykształcone na piaszczystych pyłach lessopodobnych i lessach, a po stronie prawej wyst ępuj ą gleby bielicowe, powstałe na piaskach i pyłach piaszczystych oraz r ędziny, których skałami macierzystymi s ą osady w ę-

38 glanowe. W dolinie rzeki Bystrzycy, oraz w obni Ŝeniach terenu (rejon Świdnika Du Ŝego, Ja- nowic i Kr ępca) spotykane s ą chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Tereny zieleni urz ądzonej (parki, ogrody działkowe) znajduj ą si ę w granicach miast Lublin i Świdnik. Niewielkie kompleksy le śne zachowały si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci Lublina (w pobli Ŝu Zalewu Zemborzyckiego) oraz na wschodzie w rejonie Świdnika. S ą to w przewadze lasy mieszane, w których dominuj ą: sosna, d ąb, brzoza i olsza, a podrz ędnie wyst ępuj ą: topola, osika, buk, modrzew, świerk i jodła. Ochron ą przyrody obj ęte jest około 18% powierzchni arkusza. W cz ęś ci północnej znajduje si ę fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemi ęgi”, którego wschodnia cz ęść poło Ŝona jest w granicach s ąsiedniego arkusza Beł Ŝyce. Został on utworzony w 1990 r. na powierzchni 2 627 ha. Krajobraz doliny Ciemi ęgi z wilgotnymi ł ąkami i lasami łęgowymi urozmaicaj ą zbocza i w ąwozy lessowe. Najcenniejszymi zbiorowiskami ro ślinnymi są ł ąki ostro Ŝeniowe z pełnikiem europejskim, ziołoro ślowy zespół wi ązówki błotnej i bo- dziszka błotnego, zespół podagrycznika i lepi ęŜ nika ró Ŝowego, niskotorfowiskowe zbiorowiska z udziałem storczyków, światło- i ciepłolubne zbiorowiska z udziałem wisienki stepowej i kolcowoju szkarłatnego oraz murawy kserotermiczne z zawilcem le śnym, zaraz ą wielk ą, przegorzanem kulistym, poziomkami i d ąbrówk ą kosmat ą. W południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą dwa niewielkie fragmenty Czerniejewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który kontynuuje si ę dalej na s ąsiednich arkuszach Beł Ŝyce i Bychawa. Został on utworzony w 1990 r. na powierzchni 19 510 ha. Około 23% jego powierzchni, zajmuj ą lasy, a najwi ęk- sze ich kompleksy przylegaj ą do Zalewu Zemborzyckiego. Niewielki obszar w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu, obejmuje otulina Nadwieprza ńskiego Parku Krajobrazowego. W granicach arkusza znajduj ą si ę cztery rezerwaty przyrody, w tym dwa zatwierdzone oficjalnie („Stasin” i „Wierzchowiska”) oraz dwa projektowane („Dolina Ciemi ęgi” i „Łysa Góra”). Rezerwat „Stasin” utworzony został w 1981 r. na powierzchni 24,4 ha. Celem ochrony jest zachowanie naturalnego stanowiska brzozy czar- nej. Obok niej w rezerwacie rosn ą: brzoza brodawkowata, grab, lipa drobnolistna, topola, cze- remcha i klon zwyczajny. Utworzony w 1983 r. rezerwat „Wierzchowiska” ma powierzchni ę 24,52 ha, z której cz ęść znajduje si ę w granicach arkusza Bychawa. Celem ochrony jest zachowanie fragmentu starego, naturalnego lasu d ębowego i lipowego. Projektowany rezerwat „Dolina Ciemi ęgi”, który cz ęś ciowo kontynuuje si ę na s ąsied- nim arkuszu Beł Ŝyce, ma całkowit ą powierzchni ę około 24,5 ha. Przedmiotem ochrony maj ą by ć ł ąki ostro Ŝeniowe, niskotorfowiskowe zbiorowiska z udziałem storczyków oraz murawy

39 kserotermiczne. Na kraw ędzi doliny Ciemi ęgi, w okolicy wsi Sobianowice, projektowane jest utworzenie florystycznego rezerwatu przyrody o nazwie „Łysa Góra”. Obejmie on powierzchni ę około 1 ha. Stwierdzono tutaj wyst ępowanie 152 gatunków ro ślin, z których na szczególn ą uwag ę zasługuj ą gatunki stepowe: kosaciec bezlistny, wisienka stepowa, oman szorstki, w ęŜ ymord stepowy, strz ęplica nadobna i kostrzewa k ępowa. Projektowane jest tak Ŝe utworzenie na powierzchni około 20 ha rezerwatu stepowo-krajobrazowego „Skarpa Jakubo- wicka” oraz na powierzchni około 150 ha rezerwatu krajobrazowego „Derkacza Ł ąki”. Do- tychczas nie wyznaczono jeszcze ścisłych ich granic. Na obszarze arkusza znajduje si ę 46 pomników przyrody Ŝywej i projektowane jest utworzenie siedmiu nowych (tabela 7). W śród pomników zatwierdzonych s ą trzy aleje lip drobnolistnych, trzy płaty ro ślinno ści stepowej oraz: lipy drobnolistne, d ęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, miłorz ęby japo ńskie, klony pospolite, wi ąz polny, topola czarna, kasztanowiec biały i jałowiec pospolity. W północnej cz ęś ci, przy drogach prowadz ących z miejscowo ści Dys i Charl ęŜ w kierunku północnym, znajduj ą si ę fragmenty alei drzew pomnikowych, które w przewadze kontynuuj ą si ę w granicach s ąsiedniego arkusza Lubartów. Trzecia aleja drzew pomnikowych, poło Ŝona jest w parku podworskim w miejscowo ści Pliszczyn. Płaty ro ślinności stepowej o powierzchni 0,2–0,5 ha wyst ępuj ą w pobli Ŝu wsi Łysaków. Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Ŝywej Nr Rok obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwierdze- na ochrony Powiat (powierzchnia w ha) nia mapie 1 2 3 4 5 6 Jastków Fl – „Dolina Ciemi ęgi” 1 R* Snopków * lubelski (24,5) Wólka Fl – „Łysa Góra” 2 R Sobianowice * lubelski (0,99) L – „Stasin” 3 R Lublin Lublin 1981 (24,40) Piaski L – „Wierzchowiska” 4 R* Kolonia Wierzchowiska 1983 świdnicki (24,52) Niemce PŜ – aleja drzew pomnikowych: 5 P* Dys 1987 lubelski 885 lip drobnolistnych Spiczyn PŜ – aleja drzew pomnikowych: 6 P* Charl ęŜ 1977 lubelski 75 lip drobnolistnych Niemce 7 P Dys 1988 PŜ – lipa drobnolistna lubelski Niemce 8 P Dys 1992 PŜ – lipa drobnolistna lubelski Wólka 9 P Bystrzyca 1995 PŜ – 3 lipy drobnolistne lubelski Wólka 10 P Bystrzyca 1992 PŜ – jesion wyniosły lubelski

40 1 2 3 4 5 6 Wólka 11 P Bystrzyca 1992 PŜ – szpaler grabów pospolitych lubelski Wólka 12 P Bystrzyca * PŜ – 2 modrzewie europejskie lubelski Wólka 13 P Bystrzyca * PŜ – lipa drobnolistna lubelski Wólka 14 P Bystrzyca 1992 PŜ – lipa drobnolistna lubelski Wólka 15 P Sobianowice 1983 PŜ – jałowiec pospolity lubelski Wólka 16 P Sobianowice 1992 PŜ – sosna wejmutka lubelski Wólka 17 P Sobianowice 1992 PŜ – szpaler grabów pospolitych lubelski Wólka 18 P Pliszczyn 1992 PŜ – d ąb szypułkowy lubelski Wólka PŜ – aleja drzew pomnikowych: 19 P Pliszczyn 1992 lubelski 10 lip drobnolistnych Wólka PŜ – płat ro ślinno ści stepowej 20 P Łysaków 1979 lubelski (0,16) Wólka PŜ – płat ro ślinno ści stepowej 21 P Łysaków 1979 lubelski (0,50) Wólka PŜ – płat ro ślinno ści stepowej 22 P Łysaków 1979 lubelski (0,17) Wólka 23 P Turka * PŜ – d ąb szypułkowy lubelski Wólka 24 P Turka * PŜ – d ąb szypułkowy lubelski Wólka 25 P Turka * PŜ – d ąb szypułkowy lubelski Wólka 26 P Turka * PŜ – d ąb szypułkowy lubelski Wólka 27 P Turka * PŜ – lipa drobnolistna lubelski 28 P Lublin ul. Sławinkowska Lublin 1990 PŜ – d ąb szypułkowy 29 P Lublin, ul. Sławinkowska Lublin 1990 PŜ – 2 d ęby szypułkowe Jakubowice Murowane, 30 P zespół pałacowo- Lublin 1983 PŜ – modrzew polski ogrodowy Jakubowice Murowane, 31 P zespół pałacowo- Lublin 1983 PŜ – jesion wyniosły ogrodowy Jakubowice Murowane, 32 P zespół pałacowo- Lublin 1983 PŜ – wi ąz polny ogrodowy 33 P Lublin, ul. Trześniowska Lublin 1997 PŜ – miłorz ąb japo ński 34 P Lublin, ul. Trześniowska Lublin 1997 PŜ – jesion wyniosły 35 P Lublin, ul. Trześniowska Lublin 1997 PŜ – szpaler 10 lip drobnolistnych Wólka 36 P Świdnik Du Ŝy 1985 PŜ – 14 d ębów szypułkowych lubelski 37 P Lublin, ul. Biernackiego Lublin 1997 PŜ – lipa drobnolistna

38 P Lublin, ul. Krzywa Lublin 1995 PŜ – kasztanowiec biały

41 1 2 3 4 5 6 39 P Lublin, ul. Chmielna Lublin 1997 PŜ – d ąb szypułkowy 40 P Lublin, ul. Chmielna Lublin 1997 PŜ – d ąb szypułkowy 41 P Lublin, ul. Staszica Lublin 1997 PŜ – kasztanowiec biały 42 P Lublin, Al. Kraśnicka Lublin 1997 PŜ – d ąb szypułkowy 43 P Lublin, Al. Racławickie Lublin 1997 PŜ – szpaler 6 buków zwyczajnych

44 P Lublin, Ogród Saski Lublin 1997 PŜ – topola biała 45 P Lublin, skwer obok S ądu Lublin 1997 PŜ – d ąb bezszypułkowy 46 P Lublin, skwer obok S ądu Lublin 1997 PŜ – lipa drobnolistna 47 P Lublin, skwer obok S ądu Lublin 1997 PŜ – kasztanowiec zwyczajny 48 P Lublin, Pl. Litewski Lublin 1990 PŜ – 2 d ęby szypułkowe 49 P Lublin, Pl. Litewski Lublin 1990 PŜ – topola czarna 50 P Lublin, ul. D ąbrowskiego Lublin 1979 PŜ – dwa szakłaki pospolite 51 P Lublin, ul. Lipowa Lublin 1977 PŜ – d ąb pospolity 52 P Lublin, ul. Lipowa Lublin 1979 PŜ – 3 miłorz ęby japo ńskie Nadl. Świdnik, Obręb 53 P Lublin 1979 PŜ – d ąb szypułkowy Świdnik Oddział 148 Lublin-Abramowice, 54 P Lublin 1993 PŜ – miłorz ąb japo ński zespół dworsko-parkowy Lublin, Abramowice, 55 P Lublin 1993 PŜ – d ąb burgundzki zespół dworsko-parkowy PŜ – dwa szpalery lip drobnolist- 56 P Lublin-Zemborzyce Lublin 1997 nych 57 P Kol. Wilczopole Lublin 1987 PŜ – jałowiec pospolity

Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody, * – poło Ŝony cz ęś ciowo w granicach arkusza Rubryka 5: * − projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, L − le śny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ − Ŝywej Na północny-wschód od Lublina, w obr ębie doliny Bystrzycy i przyuj ściowego odcinka doliny Ciemi ęgi, na powierzchni 456,2 ha utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk NA- TURA 2000 o nazwie „Bystrzyca Jakubowicka”. Jest to ostoja staroduba ł ąkowego, czterech gatunków motyli i kumaka nizinnego. Stoki dolin poro śni ęte s ą murawami kserotermicznymi ze stanowiskami miłka wiosennego i kosa ćca bezlistnego. Na zachód od terenu zwartej zabudowy miasta Świdnik utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk NATURA 2000 o nazwie „ Świdnik” na powierzchni 122,8 ha, który obejmuje trawiast ą płyt ę lotniska aeroklubu (tabela 8). Wyst ępuje tu najliczniejsza w Polsce zwar- ta kolonia susła perełkowanego.

42 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie Nazwa obszaru centralnego Powierzchnia PołoŜenie administracyjne obszaru Typ Kod i symbol Lp. punktu obszaru obszaru obszaru obszaru oznaczenia na Długo ść Szeroko ść (ha) Kod mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Bystrzyca Jakubowicka 1 B PLH060096 22 o40’37” E 51 o17’42” N 456,2 PL314 lubelskie Lublin Lublin S „Świdnik” 2 B PLH060021 22o41’34” E 51 o13’57” N 122,8 PL314 lubelskie świdnicki Świdnik S Rubryka 2: B – OSO, niekontaktuj ący si ę z innymi Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

43 43

Według systemu ECONET na omawianym terenie nie występuj ą obszary w ęzłowe i ko- rytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym i krajowym. Poło Ŝenie arkusza Lublin na tle mapy sytemu ECONET (Liro (red), 1998) ilustruje fig. 4.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Lublin na tle systemu ECONET (Liro, red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 27M – Poleski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 65k – Wieprza; 3 – zbiornik retencyjny

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Lublin najstarsze ślady dawnych kultur pochodz ą z młodszej epoki kamienia – neolitu. Stanowiska archeologiczne grupuj ą si ę w pobli Ŝu dolin rzecznych w zachodniej cz ęś ci terenu. Na mapie zaznaczono te o najwi ększych wartościach kulturowych i poznawczych. Znajduj ą si ę w śród nich cmentarzyska kurhanowe, grodziska i osady wielo- kulturowe. W granicach omawianego terenu wyst ępuj ą liczne zabytkowe obiekty chronione: sakralne, architektoniczne i techniczne, z których najcenniejsze znajduj ą si ę w Lublinie. Po-

44 cz ątki osadnictwa na jego terenie si ęgaj ą V–VI w. n.e., gdy istniała tu niewielka osada targo- wa na wzgórzu Czwartek, w pobli Ŝu obecnego Wzgórza Zamkowego. W VIII i IX wieku nast ąpił szybki rozwój osady, a na wzgórzu Czwartek powstał w 965 roku pierwszy ko ściół. W 1198 roku odnotowana została pierwsza pisana wzmianka o Lublinie, który stał si ę siedzi- bą archidiakonatu – najwy Ŝszej władzy ko ścielnej na ziemi lubelskiej. W 1317 roku Ksi ąŜę krakowski i sandomierski Władysław Łokietek nadaje miastu prawa miejskie. Oddzielne wo- jewództwo lubelskie powstało w 1474 roku z woli Kazimierza Jagiello ńczyka. Rozwój miasta nast ąpił po zawarciu unii polsko-litewskiej w 1569 roku, upami ętnionej obeliskiem na Placu Unii Lubelskiej i trwał do czasów wojen kozackich i szwedzkich w XVII wieku. Wa Ŝną dat ą w pó źniejszej historii Lublina jest 7 listopada 1918 r., kiedy utworzony został tu Tymczasowy Rz ąd Republiki Polskiej. Lublin był obszarem ścierania si ę religii rzymskokatolickiej, prawo- sławia, protestantyzmu i judaizmu, szczególnie w okresie mi ędzywojennym. Tragicznym symbolem drugiej wojny światowej jest hitlerowski obóz koncentracyjny na Majdanku, miej- sce zagłady 235 tys. ofiar ró Ŝnych narodowo ści. Zabytkowym zespołem urbanistycznym jest centralna cz ęść miasta obejmuj ąca zamek, Stare Miasto i Śródmie ście. W zespole zamkowym (północno-wschodnia cz ęść strefy ochrony konserwatorskiej), najcenniejszym zabytkiem jest XIV-wieczna kaplica zamkowa pw. Trójcy Świ ętej, ozdobiona unikatowymi rusko-bizantyjskimi freskami fundacji Władysława Jagiełły. Stare Miasto jest jednym z najpi ękniejszych zespołów staromiejskich w Polsce – z XIV-wiecznymi bramami Krakowsk ą i Grodzk ą, Trybunałem Koronnym (stary ratusz z XV w.) i renesansowymi kamieniczkami. Znajduj ą si ę tu równie Ŝ cenne zabytki sakralne: barokowa Archikatedra Lubelska, gotycko-renesansowa bazylika oo. Dominikanów, pober- nardy ński ko ściół z wystrojem w stylu renesansu lubelskiego oraz ko ściół pobrygidowski fundacji Władysława Jagiełły. Druga strefa ochrony konserwatorskiej obejmuje niewielki zespół urbanistyczny z układem ulic i wzgórz, w granicach którego poło Ŝony jest cmentarz Ŝydowski (tzw. Grodzisko) oraz ko ściół i klasztor Salezjanów. Za zabytkowy zespół uznany został te Ŝ teren byłego obozu hitlerowskiego na Majdanku wraz z zabudowaniami poobozowymi, pomnikiem Walki i M ęcze ństwa oraz Mauzoleum. Na terenie miasta znajduje si ę tak Ŝe pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego. Na terenie Lublina znajduje si ę te Ŝ kilka zabytków technicznych. Nale Ŝą do nich: wie Ŝa ci śnie ń z dawnego zespołu fabryki „Eternit” (1912-13 r.), zespół budynków Cukrowni „Lu- blin” (XIX/XX w.) oraz zespół budynków dawnej fabryki Maszyn i Urz ądze ń Rolniczych „M. Wolski i S-ka (XIX/XX w.). W obecnych granicach miasta wyst ępuj ą te Ŝ zabytkowe zespoły parkowo-pałacowe pochodz ące w przewadze z XIX i przełomu XIX/XX w. Starsze

45 zespoły znajduj ą si ę tylko w: Jakubowicach (XVI-XX w.) i w zachodniej cz ęś ci miasta (XVII-XX w.). Zabytkowe obiekty dziedzictwa kulturowego s ą równie Ŝ zlokalizowane w wielu innych miejscowo ściach arkusza. Ko ścioły pochodz ące z XVIII i XIX w. zachowały si ę we wsiach: Dys, Bystrzyca i Turka. W Jakubowicach znajduje si ę dwór zbudowany w pierwszej połowie XVI w., i zespół dworsko-folwarczny z XIX w. Obecnie w dworze funkcjonuje hotel „Dwór Anna” otoczony przez niezwykle starannie odrestaurowany ogród. Dziewi ętnastowieczny dwór zachował si ę te Ŝ w Świdniku Du Ŝym. W Świdniku znajduj ą si ę tak Ŝe pomniki Konstytucji 3 Maja, Zygmunta Puławskiego i „W Hołdzie śołnierzom”. W pobli Ŝu miasta znajduje si ę tak Ŝe pomnik powsta ńców stycz- niowych oraz pomnik upami ętniaj ący rozstrzelanie tu w 1943 roku 18 tysi ęcy śydów. Zespoły pałacowo-parkowe wyst ępuj ą w miejscowo ściach: Ciecierzyn (XIX w.), Plisz- czyn (XIX w.), Boguszyn (1903 r.), Sobianowice (XIX w.), Bystrzyca (1791 r.) i Turka (XVIII w.).

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Lublin poło Ŝony jest w przewadze na Wy Ŝynie Lubelskiej, a tylko pół- nocny jego fragment nale Ŝy do Niziny Południowopolskiej. W jego granicach wyst ępuj ą zwarte kompleksy gleb chronionych dla rolniczego uŜyt- kowania w klasie I–IVa (65% powierzchni), tereny zurbanizowane aglomeracji Lublin– Świdnik (13% powierzchni) oraz niewielkie obszary leśne (8% powierzchni). Najciekawsze krajobrazowo i przyrodniczo tereny na północy, obejmuje Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemi ęgi” (w tym projektowane rezerwaty „Dolina Ciemi ęgi” i „Łysa Góra”), a na południu Czerniejewski Obszar Chronionego Krajobrazu z dwoma rezerwatami le śnymi: „Stasin” i „Wierzchowiska”. Na terenie arkusza utworzono dwa obszary ochrony siedlisk w ramach programu NATURA 2000 – „Bystrzyca Jakubowicka” i „ Świdnik”. W cz ęś ci południowo-zachodniej poło Ŝone jest miasto Lublin – najwi ększy o środek kulturowy i przemysłowy Polski wschodniej. Na jego terenie znajduj ą si ę zakłady przemysłu: maszynowego, spo Ŝywczo-przetwórczego i farmaceutycznego. Lublin jest tak Ŝe regionalnym centrum naukowym, skupionym wokół Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej i Katolickie- go Uniwersytetu Lubelskiego. Jako jedno z najstarszych miast na terenie Polski bogaty jest w zabytki architektoniczne i techniczne. Poło Ŝony w pobli Ŝu Świdnik znany jest głównie z ist- niej ącej od ponad pół wieku Wytwórni Sprz ętu Komunikacyjnego „PZL Świdnik”.

46 Z przemysłem wydobywczym zwi ązana jest eksploatacja gazu ziemnego ze złó Ŝ: „Cie- cierzyn” oraz „Mełgiew A i Mełgiew B”. Wydobywanie kopalin pospolitych (piasków) z ma- łych złó Ŝ skupionych wokół Turki i Łuszczowa zaspokajało tylko potrzeby lokalne i ze wzgl ędu na warunki geologiczne nie ma wi ększych perspektyw na zmian ę tego stanu. Obec- nie na terenie arkusza nie jest ju Ŝ prowadzona eksploatacja piasków. W gospodarce omawianego terenu znaczny udział ma dobrze rozwini ęte rolnictwo. Za- decydowały o tym korzystne warunki klimatyczne oraz Ŝyzne gleby wytworzone na lessach i skalach w ęglanowych. Obszar arkusza poło Ŝony jest w zlewni Wieprza i odwadniany w przewadze przez By- strzyc ę i jej dopływy: Czechówk ę, Ciemi ęgę i Czerniejówk ę. W dolinie Bystrzycy utworzony został zbiornik retencyjny zwany Zalewem Zemborzyckim, pełni ący funkcj ę przeciwpowo- dziow ą i rekreacyjn ą. Projektowana jest budowa drugiego zbiornika w dolinie Ciemi ęgi, w pobli Ŝu miejscowo ści Pliszczyn. Wyst ępowanie wód podziemnych zwi ązane jest głównie ze szczelinowym masywem skalnym kredy górnej i paleogenu, który ze wzgl ędu na podobne wykształcenie utworów, tworzy jeden u Ŝytkowy górnokredowo-paleoce ński poziom wodono śny. Du Ŝy pobór wody przez uj ęcia zgrupowane na terenie Lublina spowodował powstanie rozległego leja depresji w utworach kredy górnej, który obejmuje centraln ą i południow ą cz ęść arkusza. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na tarasach nadzalewowych doliny By- strzycy i Czerniejówki, w obr ębie zalegania gruntów skalistych w ęglanowo-krzemionkowych (opoki i gezy) i czwartorz ędowych piasków wodnolodowcowych i glin. Niekorzystnymi wa- runkami podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę dna dolin rzecznych. Warunki utrudniaj ące budownictwo maj ą te Ŝ lokalnie obszary wyst ępowania górnokredowych margli, w których rozwin ęły si ę procesy krasowe oraz lessów podatnych na procesy sufozyjne i uplastycznienie si ę pod wpływem zmian wilgotno ści. Lokalizacja obiektów budowlanych na tych obszarach, wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. Ze wzgl ędu na poło Ŝenie terenów obj ętych arkuszem Lublin w zasi ęgu udokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 406 Niecka Lubelska cało ść bezwzgl ędnie wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Zawodnione utwory w ęglanowe kredy górnej wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni lub pod niewielkim nadkładem stosunkowo dobrze przepuszczalnych skał. Zasilanie odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosfe- rycznych, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki i bardzo wysoki, podrz ędnie średni. Wnioskuje si ę o deponowanie odpadów poza granicami obszarów obj ętych arkuszem Lublin.

47 Po analizie uwarunkowa ń naturalnych i gospodarki omawianego obszaru mo Ŝna przy- puszcza ć, Ŝe w przyszło ści nast ąpi dalszy rozwój przemysłu spo Ŝywczo-przetwórczego, bazu- jącego na lokalnych produktach rolnych oraz przemysłu wydobywczego kopalin, w zwi ązku z projektowan ą eksploatacj ą trzeciego pola zasobowego zło Ŝa gazu ziemnego „Ciecierzyn”. Wskazane jest wi ększe wykorzystanie walorów krajobrazowych i przyrodniczych tego rejonu celem stworzenia bazy wypoczynkowej dla mieszka ńców Lublina i Świdnika.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999. Hu- man health risk assessment: a case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter of 1993-1994 . Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1995. Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart. Vol 40. No. 3, P. 467-480. BORDAS F., BOURG A.: Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, And Soil Pollution 128: 391-400, 2001. BORZ ĘCKI L., NICPO Ń W., 1973 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych przeprowadzonych za kruszywem naturalnym w rejonie Lublina na obszarach: Wólka Krasieni ńska – powiat Lubartów, Turka – Łuszczów, Zemborzyce, Dorohucza – Jaszczów, Stara Wie ś – Turowola, Ostrówek i Białka powiat i województwo Lublin. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. BUTRYM J., HARASIMIUK M, HENKEL A., 1982 – Szczegółowa mapa geologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Lublin. Wyd. Geol., Warszawa.

CZAJA-JARZMIK B., 1998a – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łuszczów VII”. Archiwum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie.

CZAJA-JARZMIK B., 1998b – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Turka”. Archi- wum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie CZAJA-JARZMIK B., 2005 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego TURKA IV rozliczaj ący wielko ść wyeksploatowanych zasobów po zanie- chaniu eksploatacji w miejsc. Turka. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa

48 CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., RYSAK A., ŁUSIAK R., GIL R., ZWOLI ŃSKI Z., 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Central- ne Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FYDA F., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Turka IV” w kat. C 1 Archiwum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie. GAŁUS S., 1997 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków) „Łusz- czów III” z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa w obr ębie działki nr 85/2 (wg mapy ewidencyjnej gruntów). Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lubli- nie. GAŁUS S., WÓJCIK L., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z elementami planu zagospodarowania zło Ŝa piasku „Łuszczów IX” w obr ębie cz ęś ci działek nr 492/4, 492/5, 493/1. Archiwum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie.

GAŁUS S., WÓJCIK L., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Turka V”., Archiwum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie GAŁUS S., WÓJCIK L., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Turka VI” w kat.

C1. Archiwum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie

GAŁUS S., Wójcik L., 2008 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Turka V”., Archiwum Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie GAZDA M., 1994 – Operat ewidencyjny zło Ŝa surowca ceramiki budowlanej Rudnik I wraz z elementami racjonalnej gospodarki i rekultywacji. Archiwum Geol. Urz ędu Mar- szałkowskiego w Lublinie GĄTASZEWSKI L., DEPA J., 1969 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa lessu do produkcji

kruszywa lekkiego glinoporytu „ śulin” w kat. C 1+B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. GRABOWSKI D., (red.), MAŁEK M., WODYK K., 2007 – Mapa zagro Ŝeń osuwiskowych i obszarów predysponowanych., Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad. Warszawa HARASIMIUK M., HENKEL A., 1982 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lublin. Wyd. Geol., Warszawa. HRYNIEWSKI J., 1963 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku „Zemborzyce”. Arch. Geol. Urz ę- du Marszałkowskiego w Lublinie Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 KELMAN Cz., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu „Bystrzyca I” w kat. C 1. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie KELMAN CZ., 2009a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku)

„Turka VII” w kat. C 1 (cz ęść dz. Nr Ew. 1263, 1264, 1265)., Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie KELMAN CZ., 2009b – Dodatek nr 1 do „Dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasku „Turka

VI” w kat. C 1” (rozliczenie zasobów złoŜa w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji)., Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie KLECZKOWKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. Ar- chiwum AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KUNA K., 2003 – Dokumentacja geologiczna ropy naftowej Świdnik w kat. B. Dodatek nr 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. 2005. Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MA ĆKÓW A., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, ark. Lublin, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa MALINOWSKI J., MOJSKI J.E. 1981 – Mapa geologiczna polski 1:200 000. Arkusz Lublin. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K.(red.), 2006 _ Mapa Geologiczna Polski W Skali 1:500 000, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M. 2004. Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209.

50 MODZELEWSKI R., 1997 – Dokumentacja geologiczna złoŜa gazu ziemnego „Mełgiew A Mełgiew B”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.- Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. MODZELEWSKI R., 1999 – Dokumentacja geologiczna złoŜa gazu „Ciecierzyn”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.- Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. NOWICKI Z., PA śAK J., FRANKOWSKI Z., JANECKA-STYRCZ K., GAŁKOWSKI P., JAROS M., MAJER K., HORDEJUK M., 2007 – Mapa terenów zagro Ŝonych pod- topieniami w Polsce Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska, Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. red., 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1: 500 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I, Wody słodkie, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PIETRUSZKA W., SZCZERBICKA M., ZEZULA M., 2002 – Mapa Hydrogeologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, Arkusz Lublin. Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, Warszawa. Plan zagospodarowania przestrzennego woj. lubelskiego – zmiana, – 2010, Lublin POPRAWA P., 2010 – Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim., Prz. Geol., 58, pp. 226-249, War- szawa Raport o stanie środowiska w województwie lubelskiego w roku 2008. Inspekcja ochrony środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, Biblioteka monitoringu środowiska, Lublin 2009 (www.wios.lublin.pl). Raport o stanie środowiska w województwie lubelskiego w roku 2009. Inspekcja ochrony środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, Biblioteka monitoringu środowiska, Lublin 2010 (www.wios.lublin.pl). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw nr 55, poz., 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

51 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008 z dnia 9 wrze śnia 2008 r.

SIERO Ń G., WÓJCIK L., 2002– Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Łusz- czów X”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a min- ing region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194.

SMUSZKIEWICZ K., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa piasku „Turka II” w obr ębie działek nr 1359 i 1360. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad.., Warszawa.

SMUSZKIEWICZ K., 2003 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z elementami zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Turka III” (dz. nr 1631, 1362, 1363, 1364). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.- Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. SMUSZKIEWICZ K., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Turka V” (dz. nr 1270, 1271). Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZYMA ŃSKA G., 1994a – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) zło Ŝa piasku do robót budowlanych i drogowych „Łuszczów Pod-Kijany” z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie.

52 SZYMA ŃSKA G., 1994b – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) zło Ŝa skał w ęglano- wych do produkcji wapna nawozowego „Kamie ń” z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie SZYMA ŃSKI J., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Turka VII”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie ŠMEJKALOVÁ, M., MIKANOVA O., BORUVKA L., 2003 – Effect of heavy metal con- centration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment , 49(7): 321-326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WAGNER J., 1962 – Karta rejestracyjna (skrócona dokumentacja) zło Ŝa piasku do budowy zapory ziemnej „Zemborzyce-Surowce”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie WEIL W., 1975 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Minkowice”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. WI ĘCKOWSKI S., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków) „Turka I” w obr ębie działek nr 1665, 1666, 1669, 1914, 1668 (wg mapy ewidencyjnej gruntów). Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Lubli- nie WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa. ZAR ĘBSKI K., 2005 – Dokumentacja warunków hydrogeologicznych w rejonie instalacji do magazynowania i przygotowywania odpadów płynnych do zatłaczania do odwiertu ropnego Świdnik – 13 na terenie zło Ŝa ropy naftowej „ Świdnik”., Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa ZDANOWSKI A., w druku – W ęgiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. W: Wołko- wicz S. (red.) Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa ZDANOWSKI A., 2010 – Jako ść w ęgla w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol., 439, pp. 189-196, Warszawa.