Mimoza Kadri Ujkaj, Gjelosh Gjoka, Rexhvelaj, personaliteti figurë emblem- trendafili që u bën nderë atike e Kastratit i poezisë letrave shqipe dhe Malësisë FAQE 46-48 FAQE 38-40 FAQE 35-37

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKEBotues; Vasel GILAJ, Viti I i botimit, Nr 1, New York, TETOR 2017 [email protected] Dedë Gjo’ Luli, udhëheqës i Kryengritjes Komuna për Liri dhe Pavarësi në Malësi të boshnjake Madhe FAQE 14-18 Malësorët e Bregut të Matit e Tuzit FAQE 6-9 FAQE 30-31 Muzeu Etnografik Rrobaqepësi i Tuzit, e dëshmive 3000-vjeçare FAQE 19-29 i Krajl Dëshmitë e historianëve: Pellazgët u zhdukën, Nikollës, Ilirët erdhën nga Azia FAQE 32-34 Jugosllavët lëshuan qëndisi Vermoshin për Shën Naumin FAQE 41-45 25 pyetje flamurin për çështjen e Deçiçit “Prek Cali” FAQE 10-13 FAQE 49-51 E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Garan art-designer, gazetadherevista. punë dedikuese,redaktime,ide-koncept, Gjithçka qëjuduhetnëfushënekrijimtarisë, Studio profesionalearti [email protected] tel.347-932-6629 dheemail mund tëkontaktoninënumrin www.zanimalsise.com “ZaniiMalsisë”dheweb-in Për reklamanëgazetën toj profesionalizëmdhekorrektësi Tetor 2017 2 Tetor 2017 3 “Brothers Taverna”, aty ju mundësohet, cilësia dhe korrektësia, tradita dhe modernia, shija dhe eleganca.

“Brothers Taverna”, mes shumë mundësish, kjo është më e mira!

KONTAKT Address: 23-01 Steinway Street, Astoria, NY 11105 C: (646) 584-9615 T: (718) 721-2424 T: (718) 721-2422 Web: brotherstavernanyc.com E-mail: [email protected] Gjithashtu, mund të na ndiqni në Facebook dhe Instagram E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE WEB: www.cakorrestaurantny.com Bronx, NY10458 ADRESA: TELEFONO: SHËRBEJMË EDHEMEPOROSI tare nëBallkan. të mirëgjithatrojeveShqipe - Te Cakorkëndojnëkëngëtarëtmë - Kuzhinespecialeetëgjithallojeve Restaurant Bar “Cakor” 718-733-2300 632 E186thSt,

718-733-1033 leverdisshme dhe çmimetë Korrektësi - një zgjidhje një zgjedhje, Një mundësi, të ritekne dimension marrin Gëzimet tuaja Tetor 2017 4 Tetor 2017 5 A JEMI SHTET ISLAMIK?! shte kjo nje pyetje, e cila jo pak shqiptar i mundon prej shume e shume ko- hesh, e me konkretisht pas vitit 1992, kohe kur Shqiperia u be anetare e Or- Eganizates se Vendeve Islamike. Me argumentin se duke patur shumicen e popullesise te besimit Mysliman, shqiperia eshte nje vende islamik. Po a’ eshte ver- tet keshtu. Pikerisht per kete dhe gjithmon ne te mir te Shqiperise dhe te ceshtjes shqiptare, ne te gjithe Ballkanin po japim, disa argumente dhe shifra konkrete. Ne vitin 1995. Ishe kancelari gjerman. Helmut Kol. Teksa ata kan lobuar per Kosoven i eshte pergigjur nje delegacioni te parlamentit te shqiperise, se nuk mund te formojme nje shtet Islamik 6 milionesh, ne zemer te Evropes. Te gjithe e dime se ishe presidenti i SHBA, Xhorxh Bush, vetem pak dite para se te vizitonte shqiperine pati deklaruar se nuk e njoh, por e di se do te vizitoj nje vende Islamik. Vitet kalojn e qeverisesite ndryshojn dhe vjen viti 2017. ku presidenti i tanishem i SHBA, Don- ald Tramp i thote kryeministerit te Shqiperise. Edi Rama ne Bruksel, se po e di, se shqiperia eshte nje vend Multietnik fetar. Ç’ka eshte krejtesisht e vertet. Sepse kete e verteton mesemiri, rregjisterimi i popullesise se shqiperise ne vitin 2011. I bere mbi baza fetare dhe etnike, sipas te cilit, 57% e popullsise eshte e besimit Mysliman. 10% e besimit Katolik. 7% e besimit Ortodoks. 3% Bektashi. 3% Ateist e tjer, nderkohe qe po bazuar ne kete census. 83% e popullesise se shqiperise jane shqitare dhe 17% jo shqiptare. Popullesi vertet multietnike dhe ku 40% e saje, nuk jane te besimit Mysliman e Shqiperia njihet si shtet Islamik, e per me teper kur flamuri i heriot tone kombetar. Gjergj Kastrioti Skenderbeu valvitet ne mese 57 vendeve islamike. E pres- identet e shqiperise, nuk len kujt pa ia dhen titullin ‘’Kalores i Skenderbeut’’. Edhe pse kane kaloruar e stervitur, ne kuajt e antishqiptareve. Padyshim se nje gje e tille, dhe qe duhet sqaruar se nuk eshte teper vone, do te ndikoje edhe ne antaresimin e shqiperise ne Bashkimin Evropian. Ashtu sic po i ndolle Turqise prej 60 vitesh. Pran- daj edhe kryeministeri aktual i Shqiperise Edi Rama, i ben gjoja presion Evropes . “Qe se rruan per ne”, se nese nuk na antaresoni ne B. E. kerkojme zgjidhje tjeter. e zgjidhja eshte aleanca Islamiko- Turke plus Rusin sipas situatave, dhe marrdhenieve qe ajo ka me SHBA. Prandaj te cudit fakti se si flamuri i 1. 2 milion shqiptareve tundet ne mes vendeve islamike e ata jetojne, neper vende te ndryshme te Evropes. Pasi per te tjeret dikush edhe mund te thote leni se mir jane ne Turqin e Vogel. Edhe pse shqiperia dhe qe me pa te drejt quhet vend islamik, merret si shembull neper evrope, duke demostruar me Hoxhe-Prift e Pope, marredheniet e mira nderfetare, dhe qe realisht jane vllazerore. Sepse besimet shqiptaret i gjeten aty, dhe nuk i sol- len me vete. Hoxhallaret tane ne jo pak raste predikojne duke u shprehur, se Gjergj Kastrioti lindi si ortodoks, jetoj si mysliman, dhe vdiq si katolik, a’teher nese kjo the- nie eshte vertet. Shqiperia ose duhet te largohet nga antaresimi me vendet islamike, oso te mos e njohe me. Gjergj Kastriotin Skenderbeu, si Hero Kombetar. Vasel Gilaj

EDITORIAL New York E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Matit e Bregut të Malësorët E dyndjeve te popujve ne etapa te ndryshme. dyndjeve te popujveneetapatendryshme. afer ketyre tokave. Pa ufuturnehistorine e konkluzion teqartese kushpatiqeneme e veshtirtethuhetdhe tearrihetnenje ne trojetqekishin.Ne ketorrethanaeshte te Matit,poriubehet eveshtirejetaedhe shtrijne zoterimetetyre nefushateBregut ne atemasesa,jovetemqenukmundt’i feudaleve dheebanorevetePllanesderi rridhnin, fillondhedobesohetpozita e me kaliminekohes,ngjarjetqedote kishte hapuredheshkollenemesme,por Kleri katolikpervec,shkollesfillore. XVIII. shek. nje popullesitedendurderingamesii kohe, rezulton se zonae Pllanes ka pasur Janina. Ngatedhenathistorikekesaj zoterimin efeudalittequajturDhimiter Rreshenit dheeLezhes,qepatqenenen min e timareve ne vitin 1431, ishte ajo e pare. Krahinaecilaufutparanesiste nuk kishinarriturtarealizonin,shekujme ishin MalesiaeMadhedheMirdita,gjeqe konflikt dykrahinameshumerendesisic tjeter Porta eLartesynonteqetevintene anti-turke pesoinjefarplasaritje.Ngaana Turke pertijoshurMalesoret,rezistenca zap ata.Sidoqekandollurmeketemase soret meafer, dhepertidisiplinuarebere meseshumti kaqene,pertipaturmale Me ketemasepavarsishtngaqellimiicili fushore, teNenshkodres,Lezhesetjer. Qe teuleshindhetuvendoseshinneviset e nevecantiatyreteKelmendit telarget. propozua banoreveteMalesiseseMadhe leshoi njeurdhermeanenetecilit,iu dhe DukagjinitHydaVerdi Pasha, Kohe kureMytesarifiiShkodres shte fundiikorrikuttevitit1702. Nga NikolleShyti Tetor 2017 6 - - Tetor 2017 7 duhet dite vetem nje gje se perzierjes se racave nuk ka mundur t’i shpetoje asnje komb. Prejardhja e krahines se Mirdites, mbeshtetet mbi disa variante. Nje gojed- hene jo shume e larget, thote se Hasi e Mir- dita jane nje popull. Meqenese hasianet u shenderruan ne muhamedane, qenderuan ne vendin e tyre, ndersa mirditasit u lar- guan e rane poshte, aty ku jane edhe sot. Sipas nje varianti tjeter, mirditasit e kane prejardhjen nga Libani, qe ne kohen e Justinianit te dyte, ku maradajet libaneze u sollen e u vendosen ne pjesen veriore te Shqiperise, ne shekullin e VII. Nga emri ‘’mardajt’’, mori edhe emrin . Ndekohe qe ne si vend i vogel dhe me okupime te vazhdueshme e shum shekullore duhet te mose pranojme asn- je version tjeter ase per Mirditen pervec prejardhjes nga stergjysherit tane Iliret. Dihet se pushtimi Turk ne zonat fushore bregdetare solli ndryshime ne formen e meparshme te pronesise private, pronesi te cilen e zotronin feudalet shqiptare. Kjo pronesi u be shteterore, nuk futeshin ketu tokat e kullotave te perbashketa e ato te papershtatshme per bujqesi, si mocalet, pyjet e tjer. Po cilat mund te jene disa nga arsyet qe i shtyu Malesoret

te shperngulen nga vendet e tyre, dhe te nuk arrihej. Se treti Historografia shqip- vendoseshin ne zonat fushore. Kryesisht tare ne kete kohe pesoi ndryshimet e reja ne Bregun e Matit e ne Nenshkoder. Se ekonomike, shoqerore e politike, kure fil- pari , arsyet qene per pune e dimerim me lojne te zhvillohen forcat prodhuese dhe robni, duke marre me vete edhe bagtite shthuret prona shteterore mbi token, duke e imta ne kete shtegtim. Kjo pune sezo- lindur cifligun si prone private feudale. nale, beri qe malesoret te njohin vlerat e Qellimi i okupatorit ishte qe shthurjen e ketyre bashtinave qofte si toka pjedhore, timareve ta kthente perseri ne favorin e apo si kullota. per kete arsye spostimet e vet, duke pronesuar ate qe kryente sher- tyre qene kolektive me karvan e familje, bime me besnikeri ndaj perandorise. po ndryshe nga ata qe vinin nga krahinat e nga ana tjeter dhe te qetesonte zona ku tjera. Malesoret synonin qe nga punetor perbenin rrezik si pasoje e kryengritjes se krahu sezonal te sistemoheshin si bujq e vazhdueshme. Me heqjen e timareve pre- rrogtare te ish bejleret e asaj kohe. Keta e tenduesit ‘’pronar’’ Pllanoret nuk arriten kane pasur te shkruar ne Kanunin e Ma- te ken pronat e tyre ne tokat fushore breg- leve te Shqiperise Veriore, qe saktesonte detare. Ne kete periudhe kemi edhe nje se me pune e me sopate mund te kthej ne ngjarje tjeter, te rendesishme qe qe mjafte pronesi private cdo ngaster toke e kurise e disfavorshme per popullsine e ketyre toke hali. Se dyti fillimi i shek XVIII solli, zonave. Ne veren e vitit 1815 epidemia e krahas rritjes se popullesise edhe rritjen koleres ‘’Marbus’’perhapet ne fshaterat e e kerkesave per jetese dhe kryesore qe Lezhes dhe ne Pllane. Koha ne te cilen filloi sigurimi i bukes, gje qe ne trevat malore ardhja ne mase e Malesoreve ne Bregun E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE qe ngagrykderdhja eBunes e derine ndjekur edhe malesoretezonave tetjera Shenkoll e Rrile, por te njejten rruge kane toke tekpretenduesit pronarPllanorne reja. Permendem disaemraqe kaneblere jane shoqeruaredhe me hapjetokashte rradhe. Duhet thene se keto blerje me pase afer Turkajve, Mark Hasanajekeshtume Hani iAdemit,pariRrustajvebleutoke Turkajt qe blene ne Shenkolle livadhet tek livadhin eSylejmanitedhekyiPllanoreve. quajtur RrotullateYmerAges,pastaj Mollebegut, emavoneblentokatqejane nje vejushengaPllanaequajturHakja cilet praCokajtdihetseikanebleretoken ne Gajush,CokajtShenkolle,perte qene MarkatomajtneZejmen,Prelashajt Mendohet seteparetqekaneardhur e Matitnukeshtepercaktuarsaktpor. ardhja masive emalesoreve ne Bregun si kullota. Ne keteperiudhefilloje edhe troje qeikishinshfrytezuar prejkohesh kohe malesoret fillojne te blejne masivisht pozita eBushatllivet, pikerishtnekete kur MustafaBushatllia ra,dheudobesua sherbyer Portes seMadheneshekXIX, nje pronaredhemeifuqishem,qekishte po blenintokatebejleretPllanor. Nadel ne fillimteshekXIX.kohekurmalesoret Bushatllite ushpallensizoterneketotroje jte teishebejlerevemyslimanPllanes. fusha. Bushatlliteemenjanuanatetedre pretyendues kryesoreperpronesineketo Bushatllite eShkodres,teciletdolensi se pronesisenefavortemalesoreveqene pengese kryesorepernjohjen e tedrejtes Duhet theksuaredhenjefakttjeter, senje grykederdhjen elumitIshemneDurres. - u kthyen ne bujqe dhe punonin tokat qe u kthyen nebujqe dhe punonin tokat qe banesen. Ne ketorrethanajopak prejtyre peng edhebagetine, bahcen ederiedhe veten ngastrenetokes ,porduhejtelinte sa fshataritnukimjaftonte teshiste te kureinterresiifajdes rritejaqshume, borxhin emarrenekohe. Kishtemjaftras Borxhlinje sepsenukarrinintepaguanin fshatar teshpronesuar, hinjeve, te cilet shpejt i kthenin ata ne e tjerfshataretranenekthetratfajdex feudal, rritjessetaksave tregtaret. Ne keto kushte te shfrytezimit blene tokaduhejtemerrninborxhetek e ngadalt,sepseedheatamalesoreqe i malesoreve drejt pronesise qe nje rruge zoterues neketotroje.Gjithsesievolimi ne bujq,pormesyniminqetebeheshin e Matit.Tashme jopert’u shenderruar Tetor 2017 8 - - Tetor 2017 9 me pare zoteroheshin prej tyre. Sido qe ka ndollur kjo dyndje e malesoreve. (qe u favorizia edhe nga rregjimi osman) u be shkak qe ajo pakice malesoresh, e cila qe vendosur me pare ne keto troje, te mos shtrihej sipas deshires e te kishte zoterime te gjera. Nje ndarje e tille proporcionale i dha ekonomise se malesoreve nje zhvillim frontal, pa kontraste dhe krijoi marrdhenie te drejta ne mese njeri- tjetrit. Me kalimin e kohes disa malesore fillojne te marrin bujq e rrogtare, duke vene keshtu nje fare pasurie. Por, megjithate ritmet e zhvillimit ekonomik te tyre ne krahasim me zonat e tjera jane me te avashta. Ky fenomen shp- jegohet me faktin e mose asimilimit dhe mose pranimin nga malesoret, qe te be- heshin njesh me pushtetin, e per me teper ne mose nderrimin e besimit fetar. Nga nje pjese e mire e tyre edhe pse duhet pranuar se te shumte kane qene edhe ata malesore, qe e kane nderruar besimin, per interresa, qe tashme dihen. Sic vepruan Toptanet, Vrionet, fisi i Ali Pash Tepelenes, Bushat- llite e Shkodres, apo bejleret e Lezhes, e te Krujes. Fenomen tjeter i kufizimit te zhvillimit ekonomik te malesoreve qe edhe raporti qe paten me tregtaret e qytetit, te cilet iu thithnin te gjitha prollimet pr- onareve me cmime te ulta e pa iu dhene para ne dore. Ishte e mjaftueshme qe te mbahej shenim ne te ashtuquajturen ‘’fle- tore e bakallit’’. Dhe kjo ndollte per faktin, sepse pozita e tregtareve mysliman dhe vecanarishte, e atyre te Shkodres ishte shume e forte. Ne kete situate natyrshen lind pyetja. Perse paraqitej naiv malesori ne kete lloj tregtie. Pergjigjia duhet nxjerr nga nje kendveshtrim i gjere i pozites qe ze malesori ne panoramen social-ekono- mike te asaj kohe. Ai nuk kish dale akoma nga korniza gjysem-feudale dhe nuk kish fituar ate prakticitet qe me malllerat e tij te dilte vete ne treg dhe te konkuronte. Malesori qe i detyruar qe dy here ne vjet te shkonte ne bjeshke vajtje e kthim me bageti dhe gjate ketij udhtimi ti nenshtro- hej kontrollit e te paguante takse per cdo koke bageti. Ne keto kushte qe e detyruar mbeshtetja tek myshteriu, per shkak te pozites qe kishin tek pushteti Turk. e per pasoje malesoret u detyruan te binin ne preherin e ketyre zoterinjeve. E vetmja perpjekje e Malesoreve per te dale nga kjo gjendje jane vitet 1908 – 1912. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE flamurin e Deçiçit flamurinDeçiçit e Nikollës, qëndisi Rrobaqepësi iKrajl N Skendrbeut. Mirpo‘’CetinskiVjenik’’Nr. e prelaj, verenseeshtefjalaperfiguren Edhe prof.GazmendShpuzasqaronNik te MadhduhetfigurojeSkenderbeu. gabimisht, sepse nevend te Aleksanderit ‘’. SipasGjergjNikprelaj,kjoeshtecituar jasht mepotretineAleksanderitteMadh shqiptar qedotefuteshineventualishtnga marre urdherinqetekonfiskohenflamujt Flitet sezyratdoganoreneShqiperikishin e dates2prilltevitit1911,shkruanse‘’ Gjergj Nikprelaj,gazeta‘’GlasCrnogorca’’ famemadh teDecicit.Sipasstudiuesit malsoret emalsisesemadhe.Nemalin amurin engriturneprilltevitit1911,nga e solli,kushsponsorizoiosepagoi,fl- Maduva nukimbajmëmbretit. eshqiptarëqëithom navetit, Ç’kajeminipat’Gjergj Kastriotit, Semesoditemnii Zotit, ... Ka nisëpushkënmeasqertë mbretit Meiçetëlekë,bishashkorretit, DedGjo’Luliburrësimotit, N’atëMalësi,n’atë RapshëtëHotit, kahkaramedetkjogjamë, TështatëkrajlatçuejanënëKambë, At GjergjFishtës: tona , eshte se nga erdhi dhe kush tona ,eshtesengaerdhidhekush vazhdon teegzistojeedheneditet je ngapikpyetjetmetemedhaqe Tetor 2017 10 - Tetor 2017 11

NË FOTO: FLAMURI, I CILI U NGRIT NË MALIN E DEÇIÇIT NGA TRIMAT E MALESISË, TË UDHËHEQUR NGA DEDE GJO’ LULI

28, date 7 – 20 prill 1911 perpiqej ta deman- cmueshem. Te nesermen flitej per kete ne Sipas te gjitha gjasave, ministeri i besoi atij toje kete fakt per shkaqe dhe te arsyeshme mbledhjen e Komitetit te Podgorices, mir- ose ‘’Mbylli Njerin Sy). Por Zefi meqe ishte por pa te drejte, sepse vertete egzistojne po per kete ngjarje si zakonisht degjuan disa ore i lire, nderkohe e fshehu flamurin, prova se ka pasur disa flamuj shqiptar aso se shpejti zyrtaret vendore, per kete ishte te cilin e meshtolli me nje leter ne nje qyng kohe. Sipas deshmise se pjesmarreseve te ne dijeni edhe i deleguari turk Sadredin dhe e hodhi ne oborr, edhe pse ne ate dite kryengritjes, theksohet se ideja e ngritjes Beu, i cili beri proteste prane Ministrise kritike binte shi. Vetkuptohet se shtepia se Flamurit lindi me qellim qe te mbahej se Jashtme Malazeze. Flamuri u punua ne u bastis, por nuk u gjet asgje. Sic ishte e lart morali i luftetareve – kryengrites. Pasi fshehtesi dhe ndollej ne shtepine e Zef Jak ditur Zefi kishte autorizim edhe per blerjen u kerkua gjithandej por nuk u gjet asnje Dajcit, i cili ishte ngarkuar per ta kaluar e armeve, keshtu qe pas dyditesh erdhi ky flamur i madh, sic e kerkonte nderi i ketij ne Podgorice. Papritmas, i shoqeruar nga qyng, se bashku me nje sasi armesh dhe simboli, u njoftua nga Cetina se policia, Zefi u gjet para ministrit, theksojne me madhin tjeter, u dergua ne Komitetin Gjo’ Kola, rrobaqepesi i Krail Nikolles me veteranet ne kujtimet e veta. Ai u para- e Kryengritjes ne Podgorice. Vete fakti punetoret e ndihmesit e vet Kole Jozin, lajmerua per pasojat e renda eventuale sqaron Nikprelaj, se Qeveria e Stambollit Rrok Pultin dhe Gege Gurakuqin ishin dhe kerkuan nga ai qe ta dorezoje flamurin. ndaloi importimin e ketyre flamujve na duke qendisur nje flamur te tille shume te Mirpo ai i mohoi me gjakftohtesi te gjitha. shtyn te supozojme se kishte shume flamuj E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE thane se kete flamur te shejte ia ka dhene thane sekete flamurteshejteia kadhene Grudes, dukeia i kishte treguar Preke kishte nxjerrengaarka nevitin1942,dhe e Pretashi jraktari ikojes),flamur tecilin Pretash Zeka (ba- flamurit te ruajtur nga Bacaj, Interresanteshte edhe‘’historia’’ e Luces seTriepshit. GjithnjesipasNdue tjetrin Ujkes seGrudesdhe te tretinPrele i ndaukeshtu,njeflamurDedeGjoLulit, flamuj qekishinardhurnga Austria tecilet te vertetsqaronBacaj,aikasjedhurtre dhe iakadorezuarDedeGjoLulit.Po ne Traboini ekasjedhurflamurinheHote seve dhedintetregjuhetehuaja.Paloke ishte rreshtuarnerradhetekryengerite dhe qe kishteleneshkollennePrizeren Dalmaci sekretarinevetePaloke Traboini Dede GjonLulikanisurpertapriturne e VjenesperneMalesi,pordilnipriteni. flamuri iporositunishtenisurngapuntoria filloi, pasedytrediteshkaardhurlajmise dhe flamurinukpovintekryengritja Upritdisakohe Preka. shkruan Preloc dikushtjetere Hotit. NeshtepitePrec shtepi qequhejmagazeneSkorrraqte kishte plotflamujqembaheshinnenje si dhuratpermalesoret.DedeGjo’Luli eshte bereprejAleandroKastriotit. si, gjithsesiporosi–pagesaperflamurin e kishtemikperkokemepasbrakti- konsideruar aventurier. Konica nefillim qendrat Evropiane.Dikushmundtakete per perhapjeneidesseshqiptarizmesne trioteve eqekaberenjepunetemadhe pretendent sivazhduesigjakutteKas takuar meAleandroKastriotin, spanjoll, kerkuar ndihmanearmatim.Atjeeshte Gjo’ LulitkishteshkuarneAustri perte te fillontekryengritja Kola ibiriDede se Madhe.NdueBacaj,thotepara njohur, vecanarisht per historin e Malsise Nje tjeterpublicistdhestudiuesshumei HileKoliqi,Prendi, dhePalok Traboini. Zef Kurti,Prenushi, Luigj Kodeli, Simon Kole NikollIvanajemevoneedheKarl disa flamujshqiptarindanePjeterNushi, Autori itekstit Kolec Traboini pohonse Triepshi. Luces nga nga dhe te tretin Prele dha Dede Gjo Lulit, tjetrin Ujke Hasanit e veta Traboini thekson se nje flamuria pas urdheritteDedGjo’Lulit.Nekujtimet solli tre flamuj shqiptare nga Dalmacia, si- Traboini, kyengrites ishqurnevitin1911, shqiptare. GjithashtupohohetsePaloke - - duke mbetur ne atmosferen e kundershtis duke mbeturneatmosferenekundershtis qe realishtkundershtojnenjera–tjetren.E disa versionedhetedhenahistorike, e Decicitnevitin1911.Gjthsesiketojane gjak shqiptareshepatimesyKoja Majen se tij Zeke Nikes, dhe se me kete flamur Leandro Kastrioti neKotorr dikurbabes dhe te asaj se nga erdhi realisht flamuri qe dhe teasajsengaerdhirealishtflamuriqe krimi zyrtar paqësoripamvarësisë. vetëm dejure,osemë saktënënsh- sa ngritjaeflamurit në Vlorëishte pamvarësisë sëkrejt Shqipërisë. Ndër e vitit1911ështëshpallja deFacto e Sidoqoftë, kryengritja anti-osmane as nukblihetngaaskush. tepër ishtrenjtë,aqsaasnukshitete se çmimiimbijetesëssonëkaqenë brezave tësotëmdheatyreqëdovijnë, brilant qërnbantëgjallëkujtesëne në MalësinëeMadheështënjëthesar Pa dyshimepopejaeluftëraveheroike themelet nëgjakunetëparëvetanë. tek anjëpopulltjetërnëBotë,ika e nakujtonseliriajonë,ndoshtasi në qiellinblutëMalësisëeShqipërisë vdisë. mbilavditë,qëgjithnjëshëndrit Madhe evitit1911,ështëkurorala- Gjithsesi, KryengritjaeMalësisësë tanë shekullorësllavë. gjitha të“falura” mizorishttekarmiqtë ke janëjovetëmtëndara,pormbi kurrë. Pasi tokateShqipërisëEtni- malesoret ngriten ne Prill tevitit1911.Temalesoret ngritennePrill vjen nje tjeter pyetje dhe qe serish eshte vjen njetjeterpyetjedheqeserisheshte per historianet. Se pse nuk pati flamur per historianet.Sepsenukpatiflamur zbehur, portingëllonmëaktualese ne kuvendin e Greces, qe u mbajte ne ne kuvendin e Greces, qe u mbajte ne Qershor te vitit po 1911. Qershor tevititpo1911. /Perg. Vasel Gilaj/NewYork/ e Madhe, jo vetëm nuk është e Madhe,jovetëmnukështë Kryengritja eMalësorëve e vitit1911 simbol të shqiptarëve, Malësinë simbol tëshqiptarëve,Malësinë Kryengritja shqiptareevi- Malësorëve e vitit 1911 ishte një Malësorëve evitit1911ishtenjë tit 1911oseKryengritjae nga shumëkryengritjetshqip të madhe me protagonist trevën të madhemeprotagonisttrevën tare nëPerandorinë Osmane, Malësisë. Jehona e kësaj ngjarje Malësisë. Jehonaekësajngjarje më 4gusht1911nërajonine dhe zgjatinga24mars1911deri Tetor 2017 12 - - Tetor 2017 13

shtë e njohur kjo foto e Marubit që paraqet flamurin e shpalosur nga Një tjetër e vërtetë ËDed Gjo Luli gjatë kryengritjeve të mëdha për pavarësi më 1911-1912. Çka dihet më pak, është se ky flamur mund të jetë pikërisht ai që sollën në truallin e këtij flamuri, i cili mëmë, me porosi të diasporës shqiptare në SHBA, dy patriotë përmetarë, Gore Dindi dhe Toke Pollo. Ata u nisen për të luftuar së bashku në Kosovë dhe për t’u u ngrit në Deçiç pjekur me heroin kryengritës më 1911. Asnjë nga të dy luftëtarët toskë, të cilët rrugëtuan në Kosovë e Shqipëri, pa mun- dur ta takonin vetë gegun e madh Ded Gjo Lulin, nuk e morën kurrë vesh se çfarë u bë me flamurin pasi ja dorëzuan një emisari të tij. Çka mund ta bëjë të besueshme tezën se bëhet fjalë për këtë flamur, nuk është vetëm cilësia e përpunimit të tij, por edhe dy fakte të tjera: Mbi flamur është vendosur një cohë ku shkruhet “Flamu- ri i Liris” mars 1911, vit që përkon me nisjen e dy patriotëve drejt Kosovës. Ndërkohë, në shtizën mbajtëse, shohim një shqiponjë njëkrerëshe, e cila është konform shqiponjës simbol të SHBA. Flamuri paraqitet në formën e laba- rum-it, në stilin e legjioneve romake përfshirë edhe në kohën e Kostandi- nit të madh, gjë që të kujton strofën e famshme të himnit të flamurit të Imz. Nolit, “Flamur që lind Shën Kostandi- nin, pajton Islamn’e Krishtërimin, çpall midis feve vllazërimin, flamur bujar për Njerëzi” Zemrat që i dhanë zjarr e gjak atij flamuri lirie Toshi, Luc Prel Nishku, Gjelosh Gjoka, ka sjelle ne Hot, nga Vjena permes Dal- Prelot Keci, Ujk Gjeloshi, Ded Gjon Ujka, macise Flamurin qe konsiderohet si Fl- Gjelosh Doka, Prel Nik Pretashi, Prel amuri i Deciqit a ndryshe dhe Flamuri Keri, Kol Zefi, Tom Nika, Dokë Lani, Kol i Ded Gjo’Lulit. Madje këtu përmenden Kurti, Sokol Baci, Marash Luca, Lukë edhe trimat nga Shkodra, Hilë Mosi, Risto Marku, Gjet Mark Ujka, Gjon Ujk Micu- Siliqi e Luigj Gurakuqi, deri edhe Ded e li, Lulash Zeka, Stak Breci, Lik Mirashi, Llesh Nik Daka nga Bregu i Matës, e dh- ista e luftëtarëve të lirisë së para- Gjok Ded Luli, Gjon Ujk Çeku, Kol Gjo’ jetëra të tjerë nga zona e nënshkodrës e lajmëruar është e gjatë, por po Leci, Luc Gjeloshi, Dasha Nika, Pjetër Malësia, që i dualën zot atdheut, e Fishta i Lpërmendim disa më të spikaturit, Uci, Smajl Mustafa, Sokol Mali, Gjon përjetëson: të cilët janë : Dedë Gjo Luli, Marash Uci, Nik Plluci. Mësuesi i ri Palok Traboini ... Burra le për çark t’martinës, Nik Gjelosh Luli, Mark Gjeka, Pjetër Nik që sipas dëshmive të shkruara te Gjush Fjalën, fjalë besën çelikut, Daku, Maço Grizhi, Lulash Zeka, Zef Peri, Sheldise ka qene sekretari i Ded Gjo ballë për ballë e jo mbas shpinet, Prel Kol Shyti, Mirot Çoku, Pejtër Gjok Lulit, i ngarkuar nga prijsi i kryengritjes mesy me i ra në luftë armikut... E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE K Dedë Gjo’Dedë Luli, udhëheqës Pavarësi nëMalësi të Madhe Liridhe për i Kryengritjes burrave kryengritës që luftuan si luanë ditë burrave kryengritës qëluftuansi luanë ditë trima. Kjo ishte përpjekjambinjerëzore e u mbështetfuqimisht ngaluftëtarëtetijë këtyre zonavemalore, DedëGjonLuli,icili e guxim të pa shoq nga krye-trimi i i e guximtëpashoqnga krye-trimi vitit 1911,udrejtuame largpamësi ryengritja eMalësisë sëMadhee tona Etnike; duke vënë të gjithë së bashku, tona Etnike; dukevënëtëgjithësë bashku, të urtë të Vlorës për pavarësi të trojeve frymëzuar prejidesë së madhetëPlakut luftuan metrimërideri nëflijimejetësh,të hive osmane.Ataishin tëvendosurdhe tjetrin përtëdëbuar pushtuesitehord- e natë,dukeuhedhur nganjërishkëmbnë dhimbje të thellë; sepse ndihen të ndarë dhimbje të thellë;sepsendihen tëndarë të pashoqe, poredhedisindryshe, menjë tyre është e mbushur me shumë trimërira e Malësisë së Madhe, nga që e kaluara e historike ibënedhemë krenarëmalësorët demokratik Shqiptar. Kjodatëe shënuar gurë-themelet nështetin eparëdhetëlirë Tetor 2017 14 Tetor 2017 15

të l avdishme ndaj armiqve tonë shekullorë kryengritjes. Që në fillim të sajë, njëzetë otomane apo osmane dhe prej pushtuesve djemtë e përzgjedhur për luftime nga me të pa mëshirshëm ndaj nesh, sllavëve zonat hotjane, sulmuan me shpejtësi të të ardhur që përtej uraleve gjatë shekujve rrufeshme postet kufitare në Traboin e të kaluar dhe nuk duhet të harojmë për Rapsh dhe i muarën ato brenda një kohe asnjë çast, se amaneti i të parëve tonë që të shkurtër. Këto trima ishin të prirë nga ranë dëshmorë për bashkimin e trojeve vendosmëria e luftës për Liri e Demokraci, tona duke u flijuar për këtë tokë e flamur dhe ushëtima e krismave të pushkëve të të kuq me shqiponjën dy krenare në mes, tyre, çoi menjëherë grumbullimin e mbi nuk u realizua plotësisht; sikurse Malësia 3.000 burrave të maleve tona, të cilët u e Madhe dhe gjysma e të gjitha trojeve reshtuan që në fillim në rradhët e trimave shqiptare, të cilat mbetën të shkëputura, të Malësisë së Madhe. Lufta në Bratilë e apo sikurse thuhet: « Pjesët më të mëdha Qafë të Ugles, Rapsh e Qepur, ishte vetëm të trupit që rrethojnë zemrën shqiptare, një pjesë e fronteve të përgjithëshme që janë të shpërndara nëpër shtete fqinjë të kishin përfshirë të gjitha malet e malësisë ballkanit.” veriore të Shqipërisë. Bëhesh rezistencë “Dedë Gjon Luli, asht pushkë e ngrehun e vazhdueshme edhe kundër sulmeve të për shqiptari”; kështu e pati quajtur Ismail Durgut Pashës, i cili kishte sulmuar në Qemali në ditën e shpalljes së pavarësisë prapa-shpinë Këlmendin e Shalën. Nëpër në Vlorë. Kryengritja e Malësisë së Madhe shkëmbijtë me thepa të këtyre maleve të nuk ishte një kryengritje lokale, e 5 ose 7 larta të Shqipërisë veriore, bënin luftime maleve të malësisë, por e të gjitha maleve të rrepta edhe kryengritës të tjerë, sikurse Nga Age Ivezaj të mbi Shkodrës e nën Shkodër, e cila u ajo e udhëhequr nga “Gjenerali” Shqiptari New York, Diplomuar në Universitetin krye sipas idesë së madhe, rreth bashkimit i vendosur për të fituar Lirinë; Trimi i pam- të trojeve tona shqiptare, duke koordinuar poshtur i Dukagjinit, Mehmet Shpendi. Gjuhë – Letërsi, Prishtinë bashkëluftimet me forcat kryengritëse të “Kenkan nisë e n’Shkodër ra, / Kenkan Kosovës, të udhëhequra nga Isa Buleti- nisë po n’ Plan me shkue. / I paskan gri nga vëllezërit e tyre, të cilët janë shqiptarë ni, Bajram Curri, Hasan Prishtina, Idriz edhe coptue, / Me dorë t’vet i ka tradhtue! si të gjithë shqiptarët e Shqipërisë; ato Seferi, Shota e Azem Galica etj; të prirë / T’enjten mbrama u ba kërdija; / Mbet qëndrojnë akoma të nënështruar jashtë edhe nga intelegjeca patriotike shkodrane Mehmet Shpendi e Marash Delia.” lirisë dhe gëzimeve shqiptare, të shkëpu- me në krye: Hilë Mosi, Luigj Gurakuqi, Ris- Në kuadër të kryengritjeve të mëdha që tur nga shteti ynë mëmë. Pa dashur të to Siliqi, At Gjergj Fishta, Ndre Mjeda etj. populli ynë i zhvilloi për çlirimin dhe bash- përsëris, ne shqiptarët kemi historinë më Dedë Gjon Luli ishte organizatori i parë i kimin kombëtarë, u udhëhoqën nga idetë e

FOTO E RRALLE E VITIT 1911.NE QENDER TE FOTOS ARQIPESHKVI I SHKODRES IMZOT JAK SERREQI ME DED GJO LULIN E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE malësorëve trimatëShqipërisëveriore, të mbahejlartmoraliiudhëheqësvedhe 467 vjeçare;meqëllimemirëqëjovetëm të gjithëshqiptarëtpasrobërisësëgjatë valëvit përsëriilirëekrenardheribashkoi të GjergjKastriot -Skëndërbeut,iciliu e sajëkryesorpërrishpalosjenflamurit kishte kurdoherëparasyvetëvet,boshtin Lulit. KryengritjaeMalësisësëMadhe, çmuara teIsmailQemalitdheDedëGjon të ideve dhe bashkëpunimit me lidhje e e vetdhearritifitorepasfitoreshnësajë iane. DedëGjonLulieudhëhiqtevegjelinë shqiptar; trojetonatëlashtaPellazgo-Ilir të vërteta tëpamohueshme tëpopullit mëdha nga trojet tona etnike; të cilat janë vrarë epërtënashkëputurpjesëtmë ishin bërë si bisha të tërbuara,për të na turq dhearmiqvetështetevefqinjëqë por edhet’iu tregojëpushtuesve barbarë - kishte edhe përfaqsuesngalidhjet dheku- Luigj Gurakuqi dheImZotBumçi etj,por edhe pariapërparimtare eShkodrës,si: nëpër shekuj.Përkëto arsye,morënpjesë të jetuelirënëtrojet tonatëtrashëguara mëdyshje ngaigjithë populli Shqiptarpër të luftëtarëve malësorë dhe u përkrah pa ndërprerë ngapërpjekjetevazhdueshme dhe sekryengritjaishteezjarrtëpa e trimëriratëpashoqengaDedGjonLuli, se triumfifitoreveuudhëhoqmezgjuarsi gjitha zonateShqipërisë.Rritheksojmë prekuna trojet e Malësisë; sikurse për të Kryengritësit ishinpërmeruejtetepa nga synimete çlirimittëkësaj krahine. ato serbkërkonint’i largoninmalësorët beut, nëkohënkurdiplomatëtturkdhe diplomatik tëturqisënëCetinë,Sefedin përgjigja qëidhaprijësityrepërfaqsuesit jegjes nacionale,ecilaushprehqartë,nga lëvizjeve në kordinim me formimin e ndërg vitit 1911;nëtëcilënudëshmuazhvillimii torik iGreçës,mbajturme23qershortë më sëmiriedëshmonedheKuvendi his revoltat ekrahinavetëShqipërisë;gjëqë kordinime tëfortaesaktanëgjitha Tetor 2017 16 - - Tetor 2017 17 vendet e Kosovës. Erdhi vetë Ismail Qemal bej Vlora, i cili një vit më vonë, e shpalli botërisht Pavarësinë e Shqipërisë në Vlorë. Kuvendi i Greçës doli me një plan mbarë kombëtarë, i hartuar nga Ismail Qemali, Hasan Prishtina e Luigj Gurakuqi, dhe i’u paraqit qeverisë xhonturke, (turqëve të rrinj) pushtuesve sllave dhe fuqive të mëdha. Madje shtypën një broshurë më vehte, të cilën më vonë e quajtën: ”Libri i Kuq”. Memorandumi i Greçës, pati jehonë të madhe, sepse doli dhe u vulos nga vetë populli për tu dalë zot trojeve shqiptare. Kryengritjes së Malësisë së Madhe, i’u caktuan t’i prijnë në krah të Dedë Gjon Lulit edhe Mehmet Shpendi, Nikë Gjelosh Luli, Marash Gjeloshi, Dedë Luli, Tringa e Malësisë etj. dhe kishte në gjirin e vet, gati 10,000 luftëtarë, të cilët çliruan Tuzin, Koplikun dhe më pas u afruan drejt qytetit të Shkodrës. Ngritja e Flamurit Shqiptar në Greçë të Malësisë, ishte kulminacioni i kryengritjes në Malësi të Madhe. Ajo kishte për qëllim kryesor, ti jipte fund robërisë shekullore, për të gëzuar lirinë dhe pa- varësinë si Malësi e Komb bashkë; si Shtet me pendë, dhe disa me të dyja, sikurse; mes dy zjarreve. Në njerën anë bënin luftë i pavarun Shqiptar. Risto Siliqi, Hil Mosi e Luigj Gurakuqi të pabarabartë me taboret e ushtrisë së Dedë Gjon Luli luftonte për Liri bashkë dhe shumë e shumë të tjerë, që e lartësu- madhe turke, e cila kishte armatimin më me trimat e vet të pa thyeshëm, së bashku an epopenë e kryengritjes së Malësisë së të përsosur për kohën, dhe në anën tjetër, me trimëreshat e Hotit, të cilat luftuan Madhe. Atë Gjergj Fishta në kryeveprën e Mali i Zi me në krye mbretin dhelparak krah për krahë me burrat, si: Tringa Smajla tijë letrare, “Lahuta e Malësisë” i kushtoi të quajtur Nikollë, bënte ç’mos për t’na e Nore Kolja. Gjelin Çaku e Tome Nikaj, njërën nga poezitë më të bukura, Kryet- sabotuar këtë kryengritje; duke përdo- dhe djemte e rinj të Grudës; Dedë Nika e rimit të Malësisë së madhe, Dedë Gjon run premtime e dredhira dhe duke futur Zef Prela me shokë. Por edhe malësorë të Lulit dhe bashkë-luftëtarëve të tijë. përçarje në mes shqiptarëve. Pasi nuk ia tjerë që u flijuan afër Koplikut te Prroni i Karakteri çlirimtar i kryengritjes ishte arriti me lajka këtij qëllimi, mbreti Ni- Thatë dhe Qafa e Ugles. Trimat e Kojës, kryesisht i drejtuar kundër regjimit Oto- kollë “u urtësua” i bëri thirrje Dedë Gjo shtatë prej të cilëve ranë në përleshjen man. Me këtë kryengritje popullata shqip- Lulit, që të hynin bashkë në luftë, por e betejës së Deçiqit legjendar. Trima të tare e këtyre viseve, tronditi përfundimisht me flamurin e tyre serbo-malazes dhe së Kelmendit, Kastratit, të Shkrelit e Shalës themelet e Perandorisë Otomane, e cila bashku ta sulmonin Turqinë. Dedë Gjon me prijësat kryengritës të pa mposhtur; ishte në çastet e fundit të jetës, dhe kur Luli e njihte mirë politikën dredhuese të Mark Lula, Dasho , Vocerr Bala e po jepte shpirt; i’u shtuan edhe goditjet e shteteve fqinjë, dhe kësaj thirrje, Burri i të tjerë. Për të mbrojtë këto troje shqip- pa ndërprera të këtyre kryengritësve trima Malësisë i dha përgjigjen e merituar: “Jo tare, ishin betuar prijësit e bajraqeve të të viseve veriore shqiptare. Vetë Shefqet , pa ju e kemi fillua luftën dhe pa ju Malësisë, Hot e Grudë, në Kastrat e Kël- Pasha ishte i detyruar të pohonte me anë do ta mbarojmë, se nuk duam që lirinë t’ia mend, Shkrel e Triesh dhe Kojë; por edhe të një shkrese para padronëve të tijë se: kemi borxh kërkujt; duam me e fitua me fiset e tjera të nderuara mjaftë në Malësi “Edhe përkundër ashpërsisë sonë të vazh- gjak dhe me e gëzuar vetë !”... Qeveria e të Madhe si: , , Krasniqe dhe dueshme, dhe në mënyrën më të vrazhdët Sërbisë mbajti qëndrim edhe më të ashpër Nikaj e Merturi. Shpalosja e flamurit kom- për të mbytur zërrin e kryengritësve shqip- e armiqësor. Ajo ushqente lakmitë dhe as- bëtar të kuq me shkabën dy krenare mbi tare; ata i kanë dalë zot çdo shtëpie e çdo pirtat e kahershme për trojet tona etnike. shkrepat e Deçiqit me 6 prill të vitit 1911, shkëmbi. Shqiptarët e bashkuar po na ha- Kishte qëllime më të zeza, që ti zbrazë ishte një e përbashkët me kulminacionin bisin për ditë e më shumë me gatishmërinë ato; ti përzente shqiptarët nga trojet e e rilindjes sonë kombëtare. Më vonë me e tyre për të rënë kurban për lirinë dhe tyre; ti veçonte e ti zhdukte udhëheqësit kryengritësat malësorë u bashkuan edhe vatanit të tyre!”. shqiptarë, dhe pastaj... t’i uzurponte lir- shumë shkodranë, dukagjinas, mirditorë Të mos harojmë për as një çast se shëm të gjitha ato troje që i’a kishte qejfi. e kosovarë; dikush me pushke e dikush kryengritësit malësorë ndodheshin në Për këto intriga e plane gllabëruese, ata i E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Prenk CaliteJakupFerrit,Prenk Bajo eÇerçiz kës, IdrizSeferit, ShoteeAzem Galica, Çun Mulës,AliPashë GucisëeHaxhiZe Kurtit, Ndre MjedëseAtGjergjFishtës, inës eBajramCurrit,Smail MartiniteBaca - Buletinit e Luigj Gurakuqit, Hasan Prisht icës, Ismail Qemalit e Dedë Gjon Lulit, Isa tre vëllezërveFrashëri,Fan Nolit eKon- hit, Kristoforidhit,iPetro NiniLuarasit,i Amaneti itëparëvetonë;NaumVeqirharx shpalli Pavarësinë eShqipërisë. Flamurin ShqiptartëSkënderbeutdhee sheshit tëskelësdetarenëVlorë,ngriti beu iVlorës,ngaballkonigodinëspranë një vitmëvonë,plakuiurtë,ImailQemal trojet shqiptare,dhenukundalderisa të shkurtër, luftamorihovnëtëgjitha sakrifica tëmëdha.Edhepsepërnjëkohë pjesë tëterritorittyreqëuçliruame me shqiponjëndykrenarenëmes,një vitin tëlirëFlamurinKombëtar kuqezi Kryengritësit eMalësisëarritëntëval- nga trojettonashqiptare! mizorisht; nagllabëruanpjesëtëmëdha edhe kufijtë“erinjë”tënjëmarrëveshjeqë gjoja nëemërtëpaqes,dovendoseshin fundi, shpresoninsedotëvinteajoditëku ngulnin thikënnëpalcëpasshpine,dhesë me mjaftvuajtje.Armiqtëdëshironintëna fica tëpanumërtaqëpopulliynëiperjetoi të t’merrshme; makabre!Dhimbje e sakri- bënin llogaritemirëmesulmimebefasira - - të vëtetë, dhe tëqëndrojmëkurdoherë barabartëve nëBallkanemëgjërë, vëllezër gjykohemi kudositë barabartëmidistë banorët esajëautoktonë, dheduhettë të huajtëtadinëmirë sevetëmatajanë është dhedotëjetë eshqiptarëvedhe e trojevetëtyreetnike; sevërtetShqipëria Shqipërisë qëështëvetëmpërshqiptarët pronarëve autoktonësikursevetëtruallii trashëgiminë epronës,tokëssëshenjtëtë parimet medrejtësinëelirisësëvërtetë;në na duhet tëmos shkëputemi nga për duke kuptuarnjëherëepëgjithmonëse të çlirohen nga paragjykimet e gabuara; mbarë shqiptare,dotëmoderohendhe e vërtetademokratikepërparimtare Shqipëria. Letëshpresojmëseforcat Demokratike dhetëPavarun, sikurse dhe Kosovën eçliruar;Dardaninë eLirë gjithë shqiptarëtmeShqipërinënëNato për çdoçast;ështëhareemadhetë e problemet e shumta që ballafaqohemi e tyrepërkëtëditëdhemegjithëhallet parë. Namungojnëherojtëqëdhanëjetën tarët kanëpërparuarmëtepërsekurrëme shkëputura ngatrunguiShqipërisë.shqip për derisatrojetshqiptarejanëendetë është përmbushurqëllimiiidealittëtyre, fatkeqsisht assotpas106vjetëve,nuku të tjerëqëuflijuannëaltarineatdheut; trush Kuteli dheishumëe burrave Topullit, Asdrenit, Lasgush Poradecit e Mi - - - mëdha përnëEuropëneBashkuar. ecur vetëmpërpara,drejtëprogresevetë të bashkuarrrethkëtyreidealeve;duke Tetor 2017 18 Tetor 2017 19 Muzeu Etnografik i Tuzit, Malësia e dëshmive

Nga Ndue BACAJ 3000-vjeçare

ur me daten 1 maj 2002 në trojet etnike toktonie që pershkruan e mbartë jo vetem një politik), dhe e patrioteve fisnik që e krijuan shqiptare të Malesisë së Madhe (Lekaj rrugë historike, por me eksponatet arkeolog- Shtjefen Ivezaj me bashkeshorten tij Gjyste KTuz), fotografi profesionist Shtjefen jike dhe etnografike nderton një “autostrad” Ivezaj, por është pronë e pa kontestueshme e Ivezaj me ndihmen e bashkeshortes tij, Gjyste autentike; të drejtë, pa rrugica e pa kthesa, që historisë të autoktonisë rreth tremijë-vjeçare të Ivezaj do t’a kthenin shtepinë e tyre në muze, të çon vetem në zemren e Europes antike e ketyre trojeve Pellazgo-Iliro-Arbënore-Shqip- në atë kohë shumëkush shprehu habi per ketë moderne. Sot ky monument i gëzon shqiptarët tare. Kur mendoj se shumica e eksponateve saktrificë, shumkush i uroi dhe ndihmoi, por e vertet, gëzim që jua a shtojnë per çdo vitë të muzeut ishin ruajtur per shekuj në nënto- kishte edhe nga ata që ketë punë e sakrificë e “prinderit” e muzeut etnografik, Shtjefen Ivezaj ken tonë më kujtohet kur unë isha fëmijë dhe quanin një ënderr që do të shuhej shpejt e deri me bashkëshorten e tij, Gjysten… Mrekullia e rrahsha (goditësha) token me shkop, e nëna një ide të “çmendur” të ketij burri të moshuar ketij muzeu tashmë i ka kaluar kufijet lokal e ime më thoshte mos e rrahë token bir, se kes- që i kishte kaluar 65 vitet. Mirpo idetë e medha ata kombetare ai nuk është më vetem pronë htu rrah gjinjet e nënes matjetë. Unë ateherë të shoqeruara me punë të mëdha atdhetarie e Malesisë së Madhe (të dy anëve të kufirit nuk e kuptojsha se çfarë donte të më thoshte duket se i ndihmon edhe vetë Zoti, dhe Sht- jefni sot rreth 80 vjeçar në vend që të plakej më shumë është bërë më ri, sikur ti kishte ndarë keto vite pleqërie me vepren e tij të re, Muzeun Etnografik të Malësisë që sot është monumenti i autoktonisë Pellazge - Ilire - Ar- bëre - Shqiptare në trojet e Malesisë së Madhe e më gjërë (në të dy anët e kufirit politik).. Muzeumi 15 vjeç me risi historike sikur të ishte 3000 vjeç… Muzeu Etnografik i Malesisë me 1 maj 2017 u bë 15 vjeç. Në pamje të parë keto vite nuk duken shumë, por per ne malësoret që ndër mote e shekuj na është dashur të rritemi e bur- rrohemi para kohe, e dimë se 15 vjeç ka qënë mosha e burrërisë dhe pjekurisë (ndonse disi e parakohëshme). 15 vjeç kur mbushte djali, apo mashkulli fitonte të drejten e parmendes per të punuar dhe të pushkes, per të mbrojtur nderin, dhe të drejtat e familjes, fisit dhe pronën, si dhe kur ishte nevoja sipas zakonit e kanunit per të marrë e “paguar” gjakë.. Në moshen 15 vjeç djali apo mashkulli ishte edhe një “ushtar” i gatshem per të rrokur pushken per mbrojtjen e lirisë, të drejtave dhe trojeve shqiptare.. Duke bërë ketë krahasim “figurativë” themi pa frikë se ky muze sot është i rritur e “burrëruar” mjatueshem per të qënë siç edhe është një monument au- E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE vjeçare janërrafshue,sarrasa,shtylla,kapi që sots’uduketmafije,satumula3000-4000 sa vorre,sukaeqytetejanëçilëshkatërruar, faltoresh tëvjetrajanëdermuarprejhuejve, kesaj historiengavetëshqiptaret….Sarrënime ketej shtrohetdetyraezbulimittëstudimit s’ka historitëvetenkonsiderohetivdekur. Që visar mbeshtetet jeta e kombit. Një komb që gjinden tëmbulueme nën DHE,sembi ketë do tëshkruante:“…Visari ijonë,historiajonë At Sh.Gjeçovirrethnjëshekullmëparëkur Pikrisht ketëkishtedashtëtëthoshteedhe nënat tonagjerateshtrenjtanëarkattyre… historike tëautoktonisësonë,ashtusiruanin e saj, por edhe ruanë në gjirin e saj trashigimin ajo qënaushqensinënëemirëmeproduktet një kuptimtëmadhpasitokaishtejovetem nëna ime,porsotekuptojseatofjalëkishin anin kesaj historie autoktonie... dhe na bënë të anin kesajhistorie autoktonie...dhe nabënëtë eksponatet e muzeutikakthyeredhe nish Gegërisë, fq.196).Ndersa ShtjefenIvezajme ria dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose vetem nami...”.(Hyacinthe Hecquard(Histo Kisha, dheKeshtjella ...tëcilave ukambetur inë eEpermenëfushë gjendeshinFshatra, theksonte se:“...Kur turqitpushtuanShqiper konsull nëShkoder–(HyacintheHecquard) Ndersa njëstudiuesfrancezqëkaqenëedhe Mata ;ShtjefenGjeçovi,JetadheVepra, fq.67).. botuarnëvitin1920,RuzhdiArkeologjik, të huejt..”(AtShtjefenGjeçovi,NjëArgëtim prej gropashsavisarejanënxjerrëebajtë kah Kopliku eVuksanlekajt….e dotëshohim sot sigjenëmaaty…TënjitenakahShkodra, toj etjer, qëkanëndejënë gjumtëambel…e - - - - ishin pjesë e rendesishme e kësaj historie, ndaj ishin pjesëerendesishmekësajhistorie,ndaj Homerit DardanetmenëkryelegjendarinEnea viteve),kursipas luftes sëTrojes (paratre-mijë mendojmë edheperatokohëtëlavdishme e largët punime fort të hijshme në argjend, në e largëtpunimeforttëhijshmenëargjend, dyja brigjeteAdriatikutderinëMaqedoninë zakon tëdergoninnëvendeteBallkanit, pergjithmonë saepunishte,qëkishinbërë talluan atoqytetefatëkeqija.Keshtu heshten tuan shpatatdhezjarretperpirëse,qëishpar . Shto edhe goditjen e pa mëshirë që i shkak zetjane dhengaledhetmbrojtësevenedikase suan pa shenjë e pa dukë nga kulla ciklopike artistike shumëtëçmuara,cilatuzevendë- kishte stolisurqytetetevetamemonumente me njëshijetëjashtzakonshme,Shqiptarii shkruante :“Izgjuarnganatyradheipaisur Gelcich (XhuzepeXhelçik),nëvitin1898dotë ndër shekuj,profesoridhestudiuesiGiuseppe ur tëndertoishqiptari,porrrenuaramëvonë të hershmeemrekullueshmeqëkishtearrit- etjer.. Per ketoqytetrime,ndertimee zhvillime Hotit, Marshenjit, Ballezes, Shkodres, Drishtit Vranines, Klementianes,Dinoshes,Qytezes Diokles, Medunit,Tivarit,Budves,Ulqinit, në qytete,qytezaapoqytetet-kshtjellatë madhështinë eqytetrimeveqëkanë“lulëzuar” sponatet emuzeutnazgjojnëkujtesenedheper te birinetijBato,prijësinMonuntjer.. Ek Dardanë(Kosoves) Longar,mbretërve Iliro- ilir ;Bardhyli,Agroni,Teuta ,Genti,sidhe edhemëperparakohëravetëmbreterve ?”. Pra shpresa mëemadhetrojaneve,pseuvonove gojen eEneu-tfjalet:”OdritëDardanise,t’i pak mevonesëtëDradanevenëTrojë) vënë Virgjili nëveprenetij“Eneida”,(per arritjen Tetor 2017 20 - - - Tetor 2017 21 fildish, në koral, në sedef, si dhe lesh e armë të atilla që konkuronin edhe ato të Damaskut ; krahas ketyre prodhonin edhe orendi prej bakri shumë të sterholluara nga çdo anë . Qendismat me fije ari, me të cilat deri në atë kohë pelqenin të stoliseshin të mëdhenjtë e vendit dhe gratë më të bukura të Ballkanit, e kishin prejardhjen kurdoherë nga Shqiperia.”. (Giuseppe Gelcich, Zeta dhe Dinastia e Balshajve, fq.366).. Nder- kohë trojet tona kanë qenë të banuara mijera vite më perpara, që në kohrat primitive, ku me ketë rast po “dallojmë” trojet e Grudes, nga Dinosha në Selishtë ku gjinden shpella që dëshmojnë se janë perdorur per banim qysh në parahistorinë e mugët. (Franc Nopça, UDHE- TIME NEPER BALLKAN ..fq.16). Eksponatet e Muzeut Etnografik... Eksponatet arkeologjike, por edhe etnografike të ketij muzeu nuk janë të veçuara nga krahina e qytetrime të “tjera” Iliro-Shqiptare, ato kanë të njëjten kulturë e të njëjtin zhvillim . Ketë e tregojnë eksponatet e gjetura të neolitit të hershem, të neolitit të mesem e neolitit të vonë, figurat prej balte , enët një dhe dy vegjake (vorba apo qypa) prej balte dhe prej qeramike, pa pikturim dhe me pikturimtë shek. VII-VIII mbas Krishtit, fibulat e bronzit, varset e bronzit , unazat, varëset, vathët, bylyzykët, terrakotat, sëpatat, figurat (prej balte) antro- pomorfe, shpatat, thikat e bronzit eksponate të NË FOTO: GJYSTE DHE SHTJEFEN IVEZAJ DHE GAZETARI VASEL GILAJ, DALE VITE ME PARE ndryshme hekuri, bakri, bronzi e tjer..Të gjitha keto janë të njejta me ato të gjetura në trojet e tjera Iliro-Shqiptare, si në Dunavec, Podgorie, Muzeu Etnografik i Malësisë Tren, Maliq ((Korçë), Bylis, Antigone, Apoloni, Finiq, Piskovë, Amantie, Zgërthesh , Butrint, Kuç i Zi, Arapaj (Vlorë), Tiranë, Durrës, Berat, dhe problematikat që parashtrohen Krujë, Koman, Shtoj (Shkodër), Lis, Tarovicë (Lezhë), Lohe, Shkrel, Kalldrun (), i çdo sipërmarrje që kap përmasa të këtilla pune dhe kontributesh, vlerash Vuksanlekaj, Qafëkishë (Hot), Grudë, Rudnik, dhe angazhimesh, edhe Muzeu Etnografik i Malësisë ekspozohet përballë atyre Fushë Kosovë, Ulpianë, Matiçan (afër Prisht- problemeve, zgjidha e të cilave kërkon një konsiderim të shpejt dhe reagues. inës), Podujevë, Krajë, Ulqin, Ana e Malit, Tivar, S Medun (Kuç), Diokle (afër Podgoricës), Plavë, Duke e vlerësuar punën dhe kontributin e Shtjefen Ivezajt, parashtroj problemati- Guci, Oher, Tetovë, Manastir , Shkup, Janinë kat që kërkojnë zgjidhje para se të jetë tepër vonë. Çështjet që shoh si ngutëse për e tjer.. (Keto mund të gjinden më hollesisht të zgjidhje është se së pari Muzeu Etnografik i Malësisë i regjistruar në Ministrinë e pershkruara te ; Ilirët dhe Iliria te autoret antik, Kulturës së Malit të Zi. Në këto kushte kemi një ngërç administrativ për sa i takon Aleksander Stipçeviq -Ilirët, Muzafer Korku- vlerësimit dhe trajtimit të këtij objekti dhe asistimin e detyrueshëm financiar që ti - Parailirët, Ilirët, Arbërit, Luigi M. Ugolini veprimtaria e këtij muze me vlera të pallogaritshme, të mos mbetet në mëshirë të -Shqiperia e Lashtë, Ruzhdi Mata -Shtjefen fatit. Puna vetëmohuese e Shtjefen Ivezaj deri më tash është konsideruar si gjithçka Gjeçovi Jeta dhe Vepra, Skender Anamali – Arkeologjia dhe bujqësia, Damian Komata dhe që ka arritur të çojë deri në këtë nivel vetëdijeje të kujtesës përmes artefakteve të Skender Anamali-Varreza e kalldrunit e tjer....). Malësisë. Gjithsesi ajo e pamjaftueshme në kushtet e një nevoje në rritje për garan- Nga gjithë kjo pasuri arkeologjike e historike timin e kësaj pasurie, e cila kërkon më shumë se dashamirës dhe zelltar si Ivezaj, mendova të citoj më hollësisht ato të gjetura edhe investime, edhe specialistë, që marrin përsipër të garantojnë dhe të çojnë më në trojet e Shkrelit : “...Tumat e germuara tej këtë iniciativë. Pala shqiptare duke të insistojë për trajtimin e kësaj trashëgimie, pranë fshatit Dedaj dhe matriali arkeologjik i Përmes mekanizmave të saj veprues të rivlerësojë marrëdhëniet dhe pozitat me këtë gjetur në to i perkasin bronxit të hershem me grupin kulturor Kotorac-Cetinë. ..Të dhëna të institucion shqiptar që rrezikojnë të na e grabisin malazezët. tjera gjenden në fshatrat Dedaj, Zagorë dhe Me gjithë prezantimin e problematikës e grupimeve dhe shoqatave, situata vijon të Bzhetë. Që të tria keto perbejnë një vendn- mbetet kritike. Në këto kushte, shoqatat e Malësisë në Micigen dhe Neë York duhet dodhje monumentesh të shumta arkeologjike të mbledhin fonde për ndërtimin e një shtëpie Muze në qendër të Tuzit, duke e bërë dhe vertetojnë vendbanimin e hershem të kësaj që ky testament i Malësisë dhe Shqipërisë të jetë një dëshmi dinjitoze e vlerave dhe krahine, të pakten që prej bronxit e këndej. pasurisë shpirtërore të banorëve që jetuan dhe luftuan në këto vise. Vasel Gilaj Kultura e gjendur në krahinen e Shkrelit per- E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE gjahu, zogjesh, figura njerzish, luftetaresh dhe gjahu, zogjesh, figuranjerzish,luftetaresh dhe etjer, kuzbukurimet mbajnëskema peshkimi, muzeun eAthinesdhe nëmuzeunGjerman në të ekspozuaraedhenë muzeunBritanik, bronzit, unazat, lloje vathesh e tjer, që janë ato tëEuropessi;Sakica ehekurit,Fibula e Shqiperisëtregojnë“kulturë” tënjëllojtëme arkeologjike tëgjeturanepër trojeteMalesisë Vlenë tëtheksohetsedisangaekspnatet toriko-kulturor, fq.15-18). (Dom NikëUkgjini,Shkreli–njëveshtrimhis prej bronxi,sidhetipetëndryshmetogzash. perfaqesohen ngamajashigjetash,thika,stoli jetare tëShurdhahut.Kurse objektet metalike zbukurime, të peraferta me qeramiken mes vorbash mesjetare,tëlarmishmenëformadhe vendbanimi tëhapurmesjetar. Ka fragmmente Bzhetë , në lagjen Çekdedaj kemi deshmi të një gurësh ekohëravemëtëhershme.Nëfshatin , rrëzëQafëssëShtinitgjendetnjëtumëprej dres nëlagjen“Colaj”.Nëperendimtëfshatit hekuri egjeturbashkëmenjëskeletrrëzëko rrallë qeramike,sidhenjësëpatëluftarakeprej ullen mesjetaredeshmonedhenjëfragmenti cilat iperkasinperiullesqytetareilire.Per peri- gjenden edhenëshpatinekodrësperbri,të htu fragmenteenështëperiullësprehistorike mund tëketësherbyergjatëmesjetës.Po kes të bëjmëmenjëpikëfortifikuarkontrolli,që vendndodhje nasugjerontëmendojmësekemi i cilirrethonnjësiperfaqeafërhektar.Kjo muri mbinjëtabanshkëmbornëgjersi1meter, pirgu nëdrejtimtëveriut,ruhengjurmëtenjë prej banorëve ilirë të kësaj lugine. Jo larg ketij duhet tëketëqenënjëobjektkultiingritur vendosjes nashtynëtëmendojmëseketu lartesi 15metra.Ky faktdhepozicionii mali me diameter rreth 19 metra dhe lajve” ruhetnjëpirgimadhgurësh të thepisurquajtur“KryqiiKo fshatin Zagorë,mbinjëkreshtë të periullavendryshme.Në gjenden fragmenteqeramike të quajtur“BreguiJushtës” guri. Mbinjëtaracëtëpunuar Severi, sidhemokraprej dorit romakAleksander bustin dheemrineperan- , monedhëbronxime mbasKrishtit të shek.IV pjesë fibulashprejbronxi erfaqen . Po keshtu edhe dy të dekoruarambigjithësip sisht ngafragmentevorbash arkeologjike, eperberëkrye gjendet eshperndarëlendë Sterkujes, nëlagjenhomonime fshatin Dedaj,rrezëSukessë Nëballkaniko-perendimorë. një kuptimmëtëgjërëmeatë tonë, kryesishttëVeriut, dhenë me vendbanime të tjera të vendit behet nga komponent që lidhen edhe ------kest të madh të borxheve të luftës ( luftës kest tëmadhborxheveluftës( keto vjetersinaGjermaniamundtëpaguajnjë e Romësdukeparëketëkoleksiontha:“Me Delegati i Gjermanisë në ekspoziten ologjik. ishte ekspozuarevlersuaredhematrialiarke Nëvitrinë bukura tëkarakteritetnografik. armëve tëlashta,dheobjektevetjera karakteristike (kombetaretëveriutN.B.), të figurë tëmirë,mepraninëeveshjevesaj are tëVatikanit nëRomë,Shqiperiabentenjë vizatime gjeometrike.. (Luiggi M.Ugolini, vizatime gjeometrike..(LuiggiM.Ugolini, balte antropomorfetëneolitit SHQIPERIA ELASHTE..fq.34,86-87). mesem etjer. Eksponatetarkeolog jike dheetnografikeIliro-Shqip 1925, kurnëekspozitenmision- Një kulturtëperafertparaqesin tare kanë qenë të vlersuara prej tare kanë qenë të vlersuara prej Për ketë po “kthehemi” në vitin Për ketëpo“kthehemi”nëvitin kohësh edhe nderkombetarisht. kohësh edhenderkombetarisht. eneolitike, edhe eksponatetëtillasi terrakota, rrotulla, pin tadera prejbalte figurat prej e kohës - - - - per vegla pune, orendi shtepiake dhe armë.. per veglapune,orendishtepiakedhearmë.. ketij shekullifilloitëbehejmetalizakonshem perdorej kryesisht per zbukurime..Ndersapas shekullin eIX(paraKrishtit)ky metal irrallë si tënxirrninhekurinngaminerali..qëderinë që ngafundiimijëvjeçaritdytëparaKrishtit,se Malesisë MadheEtnike,tëcilëtkishinmësuar Labeatet eDiokleatetqëpopullonintrojet të ketij muzeu, të shkon mendja te fiset ilire, Duke vrojtuarmekujdesshumëeksponate edhe emertimetgjuhësoreIliro-Shqiptare… limore nganjeribreznëtjetrin,dukeruajtur tokton itrashiguanketovlerajetësoreezhvil- historike dhekulturore,qëtëparëttanëau- eksponate ruajnëmebesnikritrashigiminë në periudhamëtëvonshme,poredheketo sa historia e tyre, por ka edhe të“prodhuara” tarisë.. Eksponatetemuzeutjanëtëvjetra Kodër-Bogëz (Laç),nëmestëcilaveedhenjë Traeger disa objekte të gjetura në një varr në i kishtetreguararkeologutgjermandr. Paal më perpara,nëvitin1905ShtjefenGjeçovi etnografik tëMalesisë.).Vlenëshenohetse . (SiçkambeturedheShtjefenIvezajimuzeut mbeti ivarfer.. (LuiggiM.Ugolini,poaty, fq.70) parë botrore).Megjithatë ShtjefenGjeçovi unazë të vjeter me mbishkrim, ku Gjeçovi i unazë të vjeter me mbishkrim,kuGjeçovi i kerkoi tandihmoiperidentifikuar, arkeo logu gjerman nuk i tregoi gjë, por ja vlersoi 7 logu gjermannukitregoigjë,porjavlersoi7 e shes, por veç deshta me ditë kohen dhe e shes,porveçdeshtameditëkohendhe napolana flori,Gjeçovimenjëperbuzjeju çmimin evjetrsisë..”.(Ruzhdi Mata,Shtje pergjigj: “Memidhanë400napolonanuk kulturore-historike të Malësisë e Shqip kulturore-historike fen Gjeçovi,JetadheVeprat, fq.71,Tiranë nuk kapranuarkurrt’i shesëketovlera për tishitureksponatetemuzeut,porai 1982). Ecilesovaketë“episod”sedhekri- juesi ethemeluesiimuzeutetnografiktë Malesisë z.Shtjefen Ivezaj ka pasur oferta Malesisë z.Shtjefen Ivezaj ka pasur oferta Tetor 2017 22 - - - Tetor 2017 23

(Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia.. fq.13-14). Disa nga almiset apo orenditë shtepiake në muze Në Muzeun Etnografik të Malësisë janë të sistemuara eksponate të ndryshme prej balte, druri,, qeramike, hekuri, bakri apo remi siç i kanë thënë malësorët ... Aty ka të ekspozuara edhe prerje te hershme monedhash, por edhe copa tjegullash apo tullash Ilirike e Italike... Muzeu është i pasuruar me enet dhe almiset shtepiake si ; sofren, sininë, tepsinë, magjen, qethin, luget, lugjet, lugicen, fulteren, kusiat, soxhakun, kakinin, vargonjtë, mashen, sahanin , bulieren, tejen, duaqit , kotroven, qypin, ba- bunen, vegshin, vozgen, damixhanin, enet një e dyvegjake, kryporen, tpinin, sheken, mokren, xhezen, filxhanat, kupen, thiken, grihen, limen, gershanët, gjylpanen, postin, trupicen, stolin , shilten e tjer. Per Bulieren me të cilen trans- portohej e ruhej uji, që malesoret e vlersonin si simbol të jetes duke thënë, “Uji është jeta, ku ka ujë ka jetë etjer..”. Por me ketë enë uji shpesh kanë lidhje edhe pak “sherre”, e shumë dashuri në mes vajzave e djemve, pikrisht kesaj i “kendon” edhe i madhi i letrave shqipe Martin Camaj me vargjet : “ Zade moj Zade, si nuk pëlcas, sa uji bjen në bulier, çoje ruben e nepëm ujë me tas, Zade moj vashë Buza mua shqim ma terë .” atdhedashuri, kreshniket e ketyre trojeve e ma- Me ruejt fe me ruajt atdhe, Ndersa vlen të kujtohet se sofra është parar- leve që nuk e lanë kurr Shqiperinë-nanë pa djal Me ruejt vendin ku kanë le, endësja e tavolines së sotme, që është perdorur në voter.. Kengët e Djepit që kendonin nënat Me ruejt djepin që i perkundi, nga të parët tanë si orendi shtëpiake shumë shqiptare janë të shumta. Ato kanë terhequr Djep i bukur djep prej druni, e rendësishme, rreth të ciles uleshin burrat , edhe vemendjen e poeteve, veprimtarëve dhe Hijeshinë ja shton flamuri, paria, gratë, femijet, por edhe miqtë e të ftuarit patriotëve shqiptar siç ishte Hilë Mosi, i cili ka Djep që s’kalbet tash mijëra vjet, e tjerë . Sofrat kishin edhe misione e emertime shkruar plot pathos atdhetarie dhe dashnie Perkundë shqipja bijtë e vet. të ndryshme si: “Sofra e bajrakut (flamurit), të nënes per fëminë e saj një kengë mjaftë të ……………………………… sofra e fejesës, sofra e dasmes, sofra e udhës së bukur me titullin d.m.th. “Kenga e Djepit”, të Në ketë muze të bien në sy edhe “almiset” me mbarë bijës, sofra e mirseardhjes nuses, sofra e cilen po e citojmë: të cilat punonin gratë e shtepisë së malësorit drekëve, sofra e pajtimit, sofra e puntorisë, sofra Nina e nana, o i bukur kërthi! shqiptar si shtroje, mbloje e veshje prej leshi si per mikun, sofra e përgimit, sofra e ndrikullave, Flej’ nji gjum’ t’ambël, o i dashtun fëmi! vekët, gerhanët, furka me bosht e tjer. Shpesh sofra per nunin, sofra e probatinisë, gostia e Nina e nana, o gushëpëllumb; herë kur lindëte vajzë thoshin ka “lindur” furkë, thiut.”. (At Kolë Berishaj, Përreth sofrave, Flej’ ti, o njomë, kënaqu me gjumë! ndersa kur lindëte djal thuhej ka lindur “push- vepra-I-, fq.18-45, Misioni Françeskan Tuz, kë”... Për furken ka edhe një histori të “vogël” Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2013). Burrat rreth Nina e nana me mall të këndon, që mendova ta citoj: “ Nën emën furkë perm- sofres uleshin këmbëkryq, ndersa gartë rrinin Nana e dashtun kurr dore s’të lshon. blidhen, të thuash, të gjitha rangët e detyrat ndër stola. Pranë sofres duhet ndejur brijaza, Nina e nana nis gjumi me t’ardhë; e grues në familje.... Furka asht almistra që e duke nderë nga sofra vetëm njerin gju, per të Flej’ m’u rritsh, bir, me faqe t’bardhë! perdorin granija per me tjerrë me të. Per kah mos marrë vend shumë. Per të treguar sa miq etimologjia duket se furka rrjedh prej fjales pat shtëpia, perdorej njesia e matjes - sofër, të Nina e nana, ti flej në qetësi, latine furca.... Perdorimi i furkes kapet deri në cilës i qasen 11 vetë per të ngrënë në të... (At Ty të pastë nana, moj shpirt e dashni! ma të hershmet mote të historisë. Motit Par- Kolë P. Berishaj, Sofrat në Malësinë e Madhe, Nina e nana po të ve me fjetë: ket kan pas kenë shfaqë me nji furkë, me nji fq.7, Ferizaj 1990). Flej’ ti, o njomë, bafsh gjumin e lehtë!. bosht e me nji gerhanë. Pindari i fali nji furkë Risia sinjifikative e kesaj orendia shtepiake që Ndersa “poeti” popullor Engjell Curri, në një arit Amfitrites Nerejdeve . Herkuli kur buer u ka qendruar shekujve është “simboli” i formes poemë të tij (në dorshkrim) me titull “50 Vjet namin e fuqisë, mbante nji furkë te kambët e saj të rrumbullaket.. Edhe sot kur zhvillohen zinxhir e pranga”, edhe djepit do t’i kushtonte Omfales. Në Romë furka ka paës kenë emblemi bisedime që kerkojnë “vlersim të barabart” keto vargje plot pathos patriotik të Malesisë (piri) i detyres së grues e prandaj, diten e das- partneresh dhe homologësh perdoret ” e bija” Madhe : mes, bartshin nji furkë mbas nuses. Furka ka e sofres, tavolina e rrumbullakët... ……………………………………. pas kenë edhe emblemë robnije. Perandoresha Në muze qendron hjishëm edhe djepi ku u Nanat malësore, nepër djep tuj perkund fëminë, Sofia i dergoi nji furkë eunukut Nerses per me ja perkunden me kenget e zemres së nënës per Kangë të bukura u mësojnë per lirinë, shti ndër mend, e s’ishte tjeter veç nji rob. Ndër E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE e Klaudianit, poetit që i perket fundit shekullit e Klaudianit, poetitqëiperketfundit shekullit të dhënaarkeologjike perputhenedhe vargjet (Agimi igjytetnisë,Sh.Gjeçovi -1910).Meketo … satëkeshgjuhenkeme kenëedhetivetë...” e most’na dhimbsetjetaperdashnitëgjuhes dashni tëpakufishme,jeto pertëevdistë… : ”Shqiptarvëlladuaje gjuhentandemenjë jve naduketsetingëllojnë aktualeedhefjalet pa trandurangastuhitëemungëtiratsheku- kanë “rrugëtuar” prej qindra e mijera vitesh të që të ketyrefjalëvedheemraveiliro-shqiptare fq.105-110). Natyrishtdukeparëketëtashigimi (Skender Anamali.,ArkeologjiadheBujqesia.. kashtëetjer.plis, bluaj,hedh,mbjell,shijë,byk, ilirishtja ekanëprejardhjenfjaletkalli,kallëz, pjergull..Gjithashtunga Qershi, Pjeshkë,Fik, edhe emratedisapemvefrutoresiKumbull, etj..Nga ilirishtjatrashigojmë Pjepni, Preshi Tershana, Meli,Qiqra,Fasulja ,Batha,Lakra, trashiguar nga ilirishtja si; Gruri, Elbi, Thekra, nin tëparëttanëdheruajnëedhesotemra bujqesore nakujtojnë edhe bimet që kultivo per pendeneqevekalin...Por ketovegla Draperi, Parmenda e Plori me paime të tjer Kiza, Kosa, Kosorja, Sëpata, Latusha, Lopata, perdoren edhe sot si : Kazma, Shati, Kmesa, disa nga të cilat në gjuhen Iliro-shqiptare, vegla bujqësoretëcilattrashigojnëedheemra gjitha nëmuzejanëtëekspozuaraalmiseapo qaforja, ,kamxhikuetjer. Por mbitë bletve, krozha, rrota e qerres, kulari, zgjedha, shtjeza, trina,grada,koshi,koshiqi,kosherjae vetë bujkudheishintë“konsumueshme”si bujqesor..). Nëmuzekemialmiseqëpergatiste e jetessëketyretrojeve(kryesishtmekarakter tëmuzeut punes ruajnë një histori të “heshtur” Eksponatetarkeologjiketë Iliro-Shqiptare Eksponatet emuzeuttrashigojnëedhegjuhen pasurin esaj.. hapi edheshkollënëGrudëdukesakrifikuar Martinit tëGrudesdhebijëstijTringës ecila 150 vjeçare,ecilaiperketshtepisëtëSmajl shihet edhenjëderëevjetermemoshëmbi kut e tjer (si mjekim popullor).Por nëmuze Në muzeiështëbërëvendedheguritgja- nr.3, viti1921). Gjergj Fishta,Furka, rev. GruejaShqyptare, që ekanqitëposhtëperdoriminsaj.”.(At male –edheatjefortpak-pse kandalëmakina, furka s’perdorohetveçsendërkatundee me diftueseishtefortezojatjerrë.Sod s’bijës s’OtonitMadhmenjifurkëm’rrasë, per dorë. Keshtu edhenëMayencegjindetvorrii mbretnesha Pedoke shfaqejmenjifurkënë apo dhishë.Ndërskulpturatëhershme, mbretneshat tjerrshinsiçdoblegtoredhensh furka gjindejnëdorëtëgjithkujë,pseedhe dijtë akaledjalëvajzë.Nëkohëtëmesme me pyet:aashtpushkëfurkë?,per randë, prandajkurilenëkujëfëmijë,ashtadet furken, nëShqipnikishtemekenënjifyemjee shenon ligshti.Meithanënjiburrimengjeshë kombet luftarake,sipoezamënëShqipni,kjo - malësori shqiptarndërmoteeshekuj,sita- Në muzeshikondisangaarmëtqëmbajur Armëtemuzeut (Skender Anamali,poaty, fq.26-27). perhapur dheështëperdorurderinëmesjetë. pije meemrinSABAJEN, pijeecilakaqenë prodhohej meshumicëelbi,ngaicilinxirrejnjë isku” nëSpanjë.NëvisetIlire mecoccolobis-in Plini ivjetrikrahasontecilesitëerrushit“Bal- një llojrrushiilirmeemrin“BALISKU”. Madje parë mbasKrishtitlavdrohejperprodhimvere në GALI(Francaesotme)…Nëshekullin zgjedhura. Iliretkanëpunuarsimjeshtraderi kultivimit tëvreshtavedhekrijuesllojeve harrojmë seIliretpershkruhensimjeshtratë para-ardhësve tanësibujqë,nukduhettë edhe disapaisjeemjeteqëukanësherbyer autorët antikë,fq.360). Dukeparëmeimtesi e kthennëaravreshta…”(IlirëdheIliriate E ndersapretpyjeeshkurre,këtëtokëtëre, nxjerr. në dorëemori,plisadheudhearomëmbjellje dhe emrekullonparmenda,tëcilenrishats sperdorimi, ….. i bënteshkelqejneshetritedemtuarngamo e nxirangandryshku, “Ai (bujku ilir) i pertrinë me grihen e tij kosat IV dhefillimitteshek.V. kuraishkruante: NË FOTO: SHTJEFËN IVEZAJ, KOLEKSIONUESI DHE MIRËMBAJTËSI I OBJEKTEVE TË MUZEUT TË IOBJEKTEVE MIRËMBAJTËSI DHE KOLEKSIONUESI FOTO:NË SHTJEFËN IVEZAJ, - mbajtë nuse:tëpaster, tëdlirtësipasqyrë. pushkën epatënukkandejë.Pushken ndryshej kashitëkanëekularitdheble herës ikamarrënëluftë,porkurs’kamujtë mujtë mendejëpaarmë.Armëttëshumtëne si mepasëdiçkamangut.Shqiptaripras’ka i ashtduktvetjasiçuditshem,ngathune kuvendit. Kudo ekurdomepashkuearmë me armë,sidomoskurjanëmbledhënëlogtë vet, burri shqiptar ash kenë i hjeshëm me shkua per plotësiminetrupitvet.Nëmentalitetin vet, permbrojtjenevendit,sidhestoli Armët shqiptariikambajtëpermbrojtjene , -Ltine,BreshaneNovicë,Dodume… “thirrnin” meemrat:-Xheverdare ,-Karajfile edhe armëtëtjeraqëmalësorëtshqiptarëi ,-Novica……Pos ketynekapasë , -Ostrogusha sulaça, -HutaMartine,Kapaklija, -Berdanka -Huta ezakonshmeapohutakacaturrë,–Kap Tomë Gjelaj).Aiarmëtezjarriti“rendiste”: një plak115vjeçarngaArzaeTraboinit (Ucë armë edhesipasnjëdëshmietëmarrurnga etnografi At Kolë Berishajikarënditëketo kanë ardhurtujupermirsue.Studiuesidhe tjer. Armët kanë qenë të shumëllojshme, ato eve, veglatepastrimitvojimittëarmëve peticen, mauzerren,livoren,gjerdaninefishek ganin, kurtjelen,shpaten,harbinë,huten, Tetor 2017 24 - - Tetor 2017 25

Asht per tu theksua se në atë kohë nji hutë kacaturre ka kushtue 600 grosh, ndersa nji dele 10 grosh. Per armë edhe janë benue (kanë ba be). Kur burri shqiptar ka thënë : “Pasha armët”, shqiptari as të ka rrejtë as të ka hanger fjalët. Per armët edhe janë lavdue…(At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.46-48, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003). Ndersa një studiues huej i fundit të shekullit XIX per “dashurinë” e shqiptarëve për armët do të shkruante : “Dorezat e revoleve që shqip- tari mban në , janë të gjitha të gdhendura dhe të zbukuruara, por po i pelqeu më shumë pushka, ajo është e gjatë, e hollë dhe njësoj e gdhendur dhe e zbukuruar, shpesh me gurë të çmuar, me një gdhendje të artë për gjatë tytës. (John Foster Fraser, ”Shqiperia e Poshtme”, fq.11, botimi shqip : Zenit Editions 2009). Siç tregon historia jonë, armët kanë qenë “shokët besnik” të pandarë të malësorve e shqiptarëve ndër mote e shekuj, shpesh edhe në kushte mbijetese. Duke parë se shqiptari dhe arma e tij kanë qenë gati “sinonim” i njeri tjetrit më shkon mendja te vargjet lapidare të homerit shqiptare (At Gjergj Fishtes): “...Kemi këndue po armët besnike Që flakërue kanë në dorë t’Shqiptarve Kah kanë dekë per besë jetike Kah kanë dekë kta, per DHE t’parëve..”(At Gjergj Fishta ; Mrizi i Zanave, fq.9 ). Mrekullisht e pershkruajnë jeten dhe perpjek- jet e të pareve tanë vargjet “bashkohese” me (Sulejman , ”Oso Kuka”..,fq.247-248). që janë trashigimi Ilire, madje edhe shamiat trojen shqiptare të shekullit XIX, Vraninen… Në oborrin e muzeut gjinden edhe armë të ren- e bardha që shpesh lidheshin si kapica mbi me titull : da (si p.sh. topi), armë që i perkasin gjysmë së kokë, janë trashigimi Ilire, që kishin per qellim Shqiptari : parë të shek.XX e tjer. të ruanin floket nga pluhrat, por edhe të mos I dallgëzuem, perherë i papajtuem me vorfenin “Veshjet” e grave e burrave fshihnin hiret e fetyres së grave Ilire (Alek- e tij, Në ambientet e muzeut janë të ekspozuar sander Stipçeviq, po aty, fq.92)…Gjithashtu në kullotë dele, shqerra, dhi në çeltinë e në vërri. veshjet kryesore të malësorve e malësorëve muze gjinden edhe “paime nusesh” si duvaku, Kur e veshtron i huaji per të paren herë, me në krye xhubleten... Ka mbetur unik kra- masha me vargjë , çorape, gubere, pshtjellakë zymtesi e tij i kall ankth e tmerr ! hasimi qe i bënë xhubletes studiuesi hungarez , opakë me vaq , perqagëzat (nxirreshin prej Por kur i qendron pranë, fjalen kur ja thotë, Daniel Kornidez në vitet 1753-1754 kur shkru- lëkurës dhive e perdridhen sikur të ishin pej duket ma i ambli burrë, ma fisniku në botë! ante: “As palloi, e as ylberi nuk kanë aq ngjyra prej boshtit) , këputët , krozha e nuses, si dhe Teshat i ka me crule, edhe fle mbi barë, sa e grave kelmendase .”. (Prof. dr. arka ku futeshin teshat e nuses . Arka me te- gishtin në kamzen e pushkes, prore gati per zjarr, Andromaqi Gjergji ; Xhubleta një element i shat e nuses sterpikeshin me ujë të bekuem. të mos e gjejë armiku gafil, zakon per çdo shqip- lashtë kulturor, Matriale të sesionit shkencor, Kur arken e nuses e çonin në shtepinë e djalit tar. Malesia e Madhe një visar shqiptarie , fq.116, (që martohej) e prisnin me këngë e gëzim, si : Kalimtar, mos vuaj per të, në vorfenin e tij ai Koplik, dt.23-24 shtator 1996, botim “Logoreci” “Po shëndritë rruga mbarë, asht krenar ! Tiranë 1997). po na vjen arka me pajë, Fyellin dhe kangen nuk e nderron me asnjë Xhubleta ka qënë edhe objekt i shumë studi- eja nuse ardhsh e bardhë, skeptër uesve dhe albanologeve, që nga Hoernes, ardhsh me baft e me nafakë, Asht ma dinjitozi nga çka bota perandor e Wide, Evans, Vasitis, Nopça e tjer, por ne po na e paç jetën e gjatë, mbreten ! shkepusim pak rrjeshta nga ajo çfar shkruan ty të gëzoftë djali n’konak !.”. (Lovro Mi- Bunet, malet dhe katundet e tij me asgja nuk i ilirologu i njohur kroat Aleksender Stpçeviç.. haçeviq, Nëpër Shqiperi 1883-1907, mbresa ndrron, : “Gratë Ilire visheshin me…xhubleten..që udhtime e etnografi, fq.119, Enti botues “Gjergj as me krajli, pashallarë, vezir, as me të sulltanit mbajnë hyjneshat lokale dhe gratë valltare ... Fishta”, 2006). fron. Hyjnesha Diana vishej me ketë veshje në formë Gjithashtu në muze janë të ekspozuara stoli si Cuklat me barkun e untuem i quan shenja rob- kembane të qendisur mrekullisht prej qindra ; terrakota, fibula, varse, vargj, vathë , unaza e nie, figurash e bojnash. E kjo veshje grashë (xhuble- ornamente të tjera zbukurimi per gratë. çfarë ka ma të shtrenjtë e ban fli per çdo gur ta) është ruajtur mrekullisht te shqiptaret e Në muze një vend të rendesishem zënë vjeshjet Shqipnie ! Shqiperisë së Veriut…” (Aleksander Stipçeviq, e burrave që at Kolë Berishaj i “shenon” me Asht permendore , madheshtor në vorfenin e vet, ILIRET..,fq.91). Perveç xhubletes në muze janë fjalët, petkat që ka bajtë burri, duke i renditur : po e preke ku i dhemb, në komb e në nder, të të ekspozuara edhe veshje të tjera si xhoka -Gjurdi, - Gubere, - Xhabadan, - Mitan, - Jelek, pret e të vret ! , postava , rubat (shamiat) e kokes të grave -Kmishë , - Sahat e qastek, - Brez, - Xhakçir E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Etnografi -3-, fq.56-59, Enti botues poligrafik Etnografi -3-,fq.56-59,Entibotuespoligrafik shi (çibuku , sipësinë)…”. (At Kolë P. Berishaj, duhan, - Të dhezmet (gur, unur e kaf) , - Kami plisit), -Shalli(shtatëpash),Padifoga me jan, mekrygjëzaegogisht),-(kapicë (tirqit), -Këputë,Opakë(mevaq,saft - burrin, që i kishte qepur e qendisur një kemishë, torian ka mbledhur një këngë vaji të gruas për gratë, pertëcilennjëfamulltar–etnografehis disa ngaketosi;kmishëneqepurmedorë Nga veshjeteburravemenduamtë“veçojmë” “At GjergjFishta”, Tiranë2003). - ma t’ardhuna etë perkueshme perzhvillimin naltë, mekaraktere matëfortae me motive në “foklorë”prapkeme ndeshëmetipamatë hsore, meshembelltyra tëgjalla,dramatike; me fjalëtëpervetsueme, mefrazologjishpre sillesh podeshemeshtua pasuninegjuhesh që edhepatëjetënuk ka:Folklores”do t’i kombit, ecilamehamendje nukshkruhet,por ta shqyrtosh po deshe me shkrua historinë e e gjuhsisëletersisëkombtare.Folklorin do dritunit epopujve,ashtcehjapashterrshme të cillenhistorijazgavront’endunit etëshn- e psihessëkombit,ashtrrasamermeritme do tëthoshte:“Folklori ashtpasqyraekthejlltë malësor eshqiptar, pertëcilinatGjergjFishta hijeshuan dhe i rriten vlerat folklorit autentik popullore shoqeruan,“prodhuan”, zbukuruan, merisë etrojeveshqiptare.Keto veglamuzikore me tëcilatparettonëikenduanbukurisë,tri- muzikore sifyelli,zymarja,lahuta,çifteliaetjer, Një vend të rendesishem në Muze zënë veglat Veglat muzikore jo vetemmatrialisht,poredhekulturalisht… në Ballkan,kapicatetyrejuakishtetreturera, tyre mjeranengaUraleteegratëakulltaper quajten tëtyre,kurnëfaktgjatëudhetimeve marrim kapicentëcilenpasie“ndryshuan” e ndryshuara gjatëshekujve,kusishembullpo kanë marrëmjaftëngaveshjettona,shpeshtë Ndersa fqinjettanëtëzbriturvonënëketotroje Ilirët. (AleksanderStipçeviq,poaty, fq.89). autentike e asajqëmbaninpara-ardhesittanë studiuesve ehistorianeveështëtrashigimi sëbardhëtëburrave,ecilasipas trashigimia dhe hershemria e kapicës apo Me vleratërendësishmeautoktonieështë fq.8). me sermeflori..”.(John Foster Fraser, poaty, dëshiron qëxhamadaniitijtëjenëqendisur Shqiptari mëlapershtypjenenjësqimtari.Ai zeshkan, me tipare të pashme dhe të rregullta… janë Shqiptarët.Burratshtatlartëdhe shkruar: “Populli që të bie më shumë në sy XIX (nënpushtiminosman)dotëgjejmë në BallkaneShqiperinëfundittëshekullit Në shenimetenjëudhëtaristudiuesi(tëhuej) kendohet edhesot). e metuflaikamtuflue….etjer…(kjokënga I kambaeimbarua, a ikebaçorapëteburrit, “Hipi cucambajegurit, (popullore) : Ndersa çorapevetëburraveukëndohejkenga haçeviq, NeprShqiperi-1883-1907,fq.130). Në zjarmt’zemres ekamtha”. (LovroMi- Me lotët’syve ekamshpërla, Me lotët’mi ekamujtisë, Me flokë t’kresë ekamqendisë, Ruaje mirëomoretrim, Edhe thuejtiGjonittim, Njikët këmishëtimem’ia çue të tjeraveithoshte: por qënukkishtearriturtagëzojë,kunëmes Tetor 2017 26 - Tetor 2017 27 e leteratyrs kombëtare”. (At Gj.Fishta, Hyrja te “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhur nga Shtjefen Gjeçovi). Per veglat muzikore të të parëve tanë Ilir, shkru- an edhe gjeografi e historian i njohur Straboni i cila ka jetuar rreth vitit 63 para krishtit deri në vitin 20 mbas Krishtit. Nga i cili citojmë : “(Ilirët)- Dardanët ….muziken nuk e lënë men- jëanë, po perkundrazi perdorin gjithmon fyej e vegla me kordha..”(Iliret dhe Iliria te Autoret Antik, fq.155). Ndersa një studiues dhe et- nograf shqiptar e pershkruan mrekullisht ren- desinë e ketyre instrumenteve folklorike kur shkruan : “..Malesori kur merzitet kap fyellin, zymaren apo lahuten dhe i bie duke e percjell me kangë të permallshme . Kendon diten në maje të ndonjë krepi, ose në hije të ahit. I bahet se ka ngel kah e ndie, se zogjtë janë grum- bullua rreth tij si të marrun mendësh, se krojet e gurrat kanë ndalue e nuk qesin ujë per mos me ba zhurmë… se shkembinjtë kanë ngreh kryet prej habijet, ndersa hëna dhe yjet e nates i duket se e degjojnë me kënaqesi..”(At Gjon Karma, Kerkime ndër malet e Veriut, fq.261). Eksponatet, histori autoktonie Eksponatet dhe inventari arkeologjik i muzeut janë nga më të thjeshtat e deri ato të zbuku- ruara me figura e skalitje të ndryshme dhe me simbolika vendase që nga ajo parakristiane e Diellit e deri ato Krisatine e tjer … Muzeu me gjithë keto eksponate arkeolog- ku rri Albiona e pjekë gënjeshtra, inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik të jike dhe etnografike që mbanë brenda me fis ma t’vjeter kund nuk ka , mbledhur dhe sistemuar nga etnografi erudit një histori autoktonie Iliro-Shqiptare rreth se asht ky fis n’za i Shqiptarit, Shtjefen Ivezaj është një deshmi monumen- tremijë-vjeçare të duket edhe sikur u “thotë” në mes t’cilit punët e mëdha , tale e vijushmerisë historike Iliro-shqiptare ardhacakeve sllave të zbritur së voni nga Uralet, për Europë xunë t’enden sparit …” (Lahuta e me kahje vetem europiane-perendimore…Per se trojet Ilire të Ballkanit kanë qenë të banu- Malesisë, fq.105, Romë 1991). historinë tonë mijera-vjeçare gjinden mjaftë ara nga para-ardhesit tonë (pellazgo- ilirët) që deshmi dokumentare, studime e libra të shkru- kur u end jeta mbi tokë. Atëherë kur ju sllavet Inventari i shumtë i eksponateve arkeologjike ar që nga autoret antik si : Herodoti, Ptolomeu, endeshi nepër Uralet e egra, ku jetojshi dhe dhe etnografike të muzeut që e shohim na Tit Livi, Polibi, Apiani, Skymi, Plini, Tuqididi ushqeheshi si gjysem “kafshë” e gjysem “njeri”. shpalos jo vetem historinë iliro-shqiptare në e tjer, per të vijuar me ata të shekujve të ril- Ky muze autoktonie të duket sikur “perseritë” pergjithsi, por mbi të gjitha, historinë e qytet- indjes europiane e deri në ditet tona me autor, në heshtje vargjet plot pathos atdhetarie me rimit dhe zhvillimit të dy fiseve të njohura Ilire ilirolog, albanolog, studiues, historian e tjer (të vlera autoktonie, të poetit kombëtar at Gjergj të ketyre trojeve ; Labeateve dhe Diokleateve huaj e vendas si: Farlati –Coletti- Reciputti, Fishta kur shkruante: (që “ndaheshin” dhe bashkoheshin “këtu”..), të Patch, Zippel, Praschniker, Schober, Krahe, “Enë breshtet t’Kapitolit, dinastisë shqiptare të Balshajve e tjer. Mayer, Baldacci, Thalloczu, Jiriçek, Leake, dalë nuk kishte e murrtë ulkonja, Ndersa ne banoret e ketyre trevave shqiptare, Shuflaj, Hahn, Ippen, Nopça, Degrand, Xhelçik per me i dhanun sisë Rumolit, ( sot disa edhe “malazeze” ), me ndergjegje (Gelcich), Holland, Ugolini, Stipçeviq, Gjeçovi, mbasi shembë kje per dhe Troja , apo pa ndergjegje jemi trashigimtaret direkt G.Valentini, H. Ceka, Çabej, S. Anamali e tjer.. e atje larg , po kah Urali , të ketyre fiseve Iliro-shqiptare, gjë të cilen e “Pakë per varrezat e Vuksanlekajve” neper ato breshta t’larta , tregojnë jo vetem shumë zakone, doke e tradita Muzeu me ndonjë eksponat (si urna e tjer) sillej shkjau si shkerbe mali , jetësore të “perbashkëta”,por edhe eksponatet guri të skalitur që i perket ndonjë varri, na tuj kerkue per molla t’tharta , arkeologjike dhe etnografike të ketij muzeu.. sjellë në kujtesë edhe perkujdesjen që kishin kur n’këto vise të Ballkanit , Ndaj muzeu i Malesisë ka brenda edhe risinë e para-ardhesit tone per të vdekurit që pushonin të pare tonë Pellazgët motit, “bashkimit” të degeve të hallakatura të trungut në amshim, ku një deshmi të tillë autentike e gjanë e gjallë kullotshin planit , tonë… Mjerisht prej shekujsh në hisen e truallit shohim nga “zanati” i gurëskalitësve, veçanar- qetë i ngitshin n’fushë të Zotit . tonë kanë mbirë edhe farëra të huaja që na isht në varrezat e Vuksanlekajve, që per mua Kishin ligje e frone të mbara, kishin sjellë ndër shekuj erërat e lindjes..Ku kjo trashigimi i ngjanë një nekropoli (qyteti të e gjatë shtegut t’qytetnimit , shpesh nga keto farëra të huaja mbinë dhe u të vdekurve), ndaj po themë pak fjalë per ketë ishin shty ata larg përpara, rriten bimë të harlisura (edhe me “hormonet” trashigimi autoktonie Iliro-Shqiptare, që gjin- ç’pranverë të rruzullimit . stimuluese të Europes plakë), sa që kerkuan të det brenda varrezave të sotme të Vuksanleka- Prej kah fillë xën rriba e Verit, na marrin edhe hisen e diellit, tokes dhe qiellit, jve...Nëse varrezat e reja ketu tregojnë ndjesi e e m’Vezuv t’veshun n’gjineshtra ; që na kishte falur vetë krijuesi të parëve që respekt të pakufishem per ata që pushojnë me prej Kaukazit e n’shkamb t’Doverit, me krijimin e jetes mbi keto troje… Muzeu me nderë e lavdi në keto “banesa” të perjetshme, E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE litur në gurë në madhesinë e shtatit (njeriut litur nëgurë nëmadhesinëeshtatit (njeriut edhe nëApoloni qëkishtegurëvarri tëska- Ilirologu injohurAleksander Stipçeviqvëren janë tënjejta... veçaur ngakrahinatapo trojetetjeraIlire,ato e tyre,nukshprehinnjë kulturapotraditëtë varreve tëvjetranëVuksanlekaj mesimbolet kristianë sikryqeetjer ....Varret dhegurëte ketyre anëve, shihen edhesimbole të besimit litur ose“shkruar”siithonëshpeshtëvjetrite njerëzit siguroninjetesen..Nëketagurëtëska- të punëvebujqësoreeblegtoralemecilat e deri Hëna si “pasqyrë” e fatit, të ngjarjeve e pagane, siGjarpëri,Yllimeshumëcepa,Dielli disa zanateve,poredhesimbolevetëbesimeve guret evarrevedallohetqartëedheskalitja nga luftrat në mbrojtje të trojeve të veta...? . Në murtajës ekolerësapodiçkatjeter, apovdekje rore, fatkeqësitëshkaktuarangaepidemitëe tregon kjo,vdekjetragjikengafatkeqësinaty- ura njerzishbashkënënjëgurëvarri?,Çfarë mendje disapyetje;sipersejanëketodyfig e birë,aponënëbijë.Keto rastenasollennë të rriturdhenjëfëmijë,qëduketsejanëbabë “mustaqet”. Ndonjëgurvarrikatëskaliturnjë veshjet, armatimet,psejoedheintimitetesi keta gurëkaskalitjetënjëburriqëi“dallon rrin tekokaapokembëtvarrit.Ndonjëherënë kryesisht burrashsagjatsiaevetgurit,qëi në ketagurëvarresh.Ketu dallonqartëfigura çfarë shohimtëskalitur, latuarapo“shkruar” dy metratëlarta),pormëinteresantjaështëajo njeriu,(rreth “latuar”, shpeshekalonnjë“bojë” gurë. Madhesia e ketyre gurëve të skalitur apo het edhesotmepaisjemodernepërpunimenë mjeshtri tërrallë,qëështëveshtirërealizo gurë tëlatuar, skalitur(apopunuar)menjë qindra emijëravjeçare...Nëketovarregjinden varrezat evjetratregojnëhistori,madjehistori - - Stipçeviq, poaty, fq.167).Ndersaarkeologui oseIIIpasKrishtit.(Aleksander Ilirë...shek.II në gur, nëtëcilinjanëparaqiturdyfarketar Korçës Stipçeviqkaparëmonumentevarri Toena, Tiranë2002).Gjithashtunërrethine Jeta, Kultura , Sembolet e Kultiti, fq.92, botime Krishtit. (AleksanderStipçeviq.Iliret,Historia, N.B.), pas kuai mendon seiperkasinshek.II Pse jamivorfenpafajintim,jameburrë! Nuk tëperulemeasnukleshoiudhë! të cilatpocitoj: brilante metitull“KrenariShqiptaresh”, nga an gjermanidr. GerhardGesemannëvargjet cilit mundtakrahasojmëmeatëçfarëshkru- etnografik të Malesisëjemikrenar, krenaritë autoktonie tëmbledhuresitemuarnëmuzeun Ne malesorëtshqiptarpertëgjithaketëhistori Muzeu krenariajonë (Aleksander Stipçeviq,poaty, fq.173-174). ...muzeumi arkeologjikSplit(Kroaci)..etjer.. Silvanit dhenimfavengaGarundiafërSinjit nga ZalloshjaafërBihaqit...,Relef-in votivtë Sarajavë... Relef-in votivëSilvanitdhenimfave nga OpaçiqiafërGllamoçit...Muzeumiivendit “tregon” Relef-in votivtëSilvanitdheDianës ku kanë banuar Ilirët. Si shembull Stipçeviq e sotme shqiptare, por edhe nëtrojet e tjera si traditëkulturoretëIlirëve,jovetemnëtrojet figura tënjerzvedhetjeraekagjetur logu Stipçeviq skailtjennë gurë të varreve me krime “greke” (L.Ugolini,poaty, fq.203).Iliro Ugolini, poaty, fq.124)dhenëFiniqmembish- “njerzore” gjendenedhenëSelenicë(Luigi la varritëtillameskalitjenëgurëfigurave fq.109, sh.botuese“Migjeni,Tiranë2009).Ste Shqiperi eLashtë,gjurmimearkeologjike, permasave tëndryshme..(LuigiM.Ugolini, paraqiten “figura” tëskalituranjerzish, varri qëgjindeshintekoleksioniiVlorës,ku njohur italianLugiUgolini,tregonperstela Tetor 2017 28 - - Tetor 2017 29

Nuk të leshoj udhë, anise pjell e një bareshe! Nuk të nenshtrohem, sikur të jesh bir i çdo mbretereshe ! Ti mund të kesh lindur në djepin me ar, i mbeshtjellur me mendafsh të butë e të paparë; ushqye me musht luleshqerrash e me mjaltë, pasanikja të ketë mbeshtjell me brez te artë. Po une jam ma i madh në kasolle vorfenie, me buke, krype, e fjale fisnikerie, e ruajta, e mbrojta, u gjakosa për këtë tokë, ndër motet ma të veshtira pushken pata shok. Në lahuten time do ta gjesh historinë, të lashte sa rruzulli për mua, për Shqiperinë! Më ka lindë shqiptarja e ashper e fortë, midis dheneve dhe krismave, mbi shkambin e ftohtë, Më ka mbeshtjellun me shallin e leshtë e të ngrohtë, pshtjellakun ma të mirë, që s’asht pa në botë! Lidhur më ka me sixhim, loze manaferre. Nuk më ka perkedhelur, por ushqye me tamel dele ! Dhe për këtë jam betue : Askujt udhen për vendin e të parëve nuk kam me ja lëshue !. (Sulejman Krasniqi, Oso Kuka, fq.140, sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990) Arkeologu i njohur Italian Ugolini, i cili beri mjaft eksplorime arkeologjike në Shqiperi do të shkruante : “Raca shqiptare, duke qenë kaq e lashtë ka ruajtur mrekullisht shumë prej trashigimisë së hershme kulturore të saj. Popullsia e Malësive shqiptare është perçuesja shqiptare, edhe sot ”thirret” Marubi i Male- vertet-1915) ..Edhe Shtjefen Ivezaj me ketë më besnike e qytetrimit saj të lashtë….Cilesitë sisë… Gjithashtu ketu Shtejfni ka ruajtur edhe kryeveper monumentale të ngritur në shtepinë fizike dhe morale e bejnë atë një prej racave një koleksion aparatesh fotografik, që nga më i e tij, ka treguar se është një burrë i veprave të më të bukura dhe më të pastra…të Europes.”. vjetri e primitivi, deri te ai më i riu e moderni… mëdhaja e karakterit të fortë... Por muzeu sot (Luigi Ugolini, po aty, fq.15-16). Në vend të pasthënies : Shtjefen Ivezaj, autori është i rrezikuar…ai i ngjanë një varke mbi Të gjithë ata që e njohin sadopak historinë e më i sukseshem i historisë së autoktonisë... ujë, që nga dallget rrezikon të mbytet.. Ketë Malesisë Madhe u shkon mendja te lufta dhe Të gjithë autoret që kanë shkruar apo shkrua- mrekulli autoktonie mund ta shpetojë pa u perpjekjet e malësoreve trima në mbrojtje jnë… per trashigimin historike të trojeve tona mbytë patriotet shqiptar kudo që ndodhen, të trojeve shqiptare, duke nda me “shenjë” kanë hapur nga një dritare, kush të vogel e mund ta shpetojnë shteti shqiptar, i cili atë kohë mbi gjysem-shekullore kur Malesia kush më të madhe, nga ku hyjnë rreze drite, perveç fondeve financiare që do perdoreshin kishte në krye, kryetrimin e urtë të atdhetarisë por pa arritur të ndriçojnë qindra e mijëra vite per rikonstruksionin e muzeut dhe ruajt- Dedë Gjon Lulin me shoket e tij…Eksponatet të historisë iliro-shqiptare. Ndersa duke parë jen e eksponateve (inventarit arkeologjik kanë edhe aromen e gjakut të derdhur per të nga afer muzeun etnografik të Malesisë (edhe dhe etnografik), duhet ta shpallin Muzeun mbrojtur keto troje shqiptare, lirinë, doket, za- pse vetem në disa metra katrore) në keto vite trashigimi kulturore, duke kerkuar mbrojtje konet, nderin dhe familjet malësore-shqiptare, ka arritur të kenë qindra eksponate që po ti nderkombetare dhe mbrojtje me status të por kanë edhe aromen e mjeshtrisë, djersës e vrojtosh me kujdes, janë “drita” e trashigimisë, veçant nga shteti i Malit Zi, duke pasur të dre- mundit të të parëve tanë qe jetuan e mbijetuan qytetrimit e zhvillimit, janë deshmit autentike jten e pronsisë kulturore e trashigimore shteti krenarisht në trojet e tyre etnike. të jetes e vlerave të para-ardhesve tanë të larget shqiptar.. Modelin e kesaj mbrojtje e kemi në Në ambientet e muzeut ka hellur një shtat një e të afert…Ku çdo eksponat është një ”histori” Kosovë ku manastire e kisha ortodokse serbe bibliotekë e vogël por d.m.th. me qindra libra të në vehte e per rrjellojë një liber në vehte.. E (psh nanastiri i Deçanit..), mbrohen me status autorëve të huaj e shqiptar ; artistik, historik, gjithë kjo punë historike (dhe shkencore) që të veçantë nderkombetar..., kur dihet se ato filozofik, politik e tj., po ashtu ketu z. Shtjefen rrokë vleren e qindra librave të shkruar, ka ve- janë thjeshtë jo simbole të autoktonisë serbe, Ivezaj ka krijuar një koleksion të pasur (pul- tem një autor, zotri Stjefen Ivezaj, që me plot por simbole të dhunes fetare e kulturore të lash) filatelie. Shtjefen Ivezaj në ambientet e gojë e zemer themi se është autori më i sukse- ushtruara nga pushtuesit serb ndër mote e muzeut ka të sistemuar edhe fototeken mbi shem i të gjithë atyre burrave dhe burrneshave shekuj, ndersa muzeu i jonë në Lekaj të Tuzit një-gjysem shekullore, ku ka të fotografuar qe janë marrë, kanë folur e kanë shkruar per ka vetem eksponate qytetrimi, zhvillimi dhe qindra evenimente të jetes të ketyre trojeve trashigimin historike të kesaj “copë” Shqiperi… trashigimi historike autoktonie të shqiptareve dhe njerzëve të atyre kohëve, të cilet i ka fo- “ ..Madheshtia e lulezimi i kombeve nuk vjen në trojet e veta, që kur u krijua jeta mbi ketë tografuar jo vetem me aparatin e tij fotografik, prej fjaleve te bukura e “cope” truall të kontinentin Europian, ku ne por edhe me sytë, zemren dhe shpirtin e tij të kandeshme , por prej veprave të mëdhaja, shqiptaret kemi hellur të paret faren e njer- prej një shqiptari të madh.. Shtjefen Ivezaj prej karakterit të fortë e prej zimit e qytetrimit… si fotografi i parë profesionist i ketyre trojeve Burrnijet..”(Shtjefen Gjeçovi, Atdhetaret e Malësi e Madhe, 2017 E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE E qe dotethot kthimiTuzit neviti 1957,pasi pritet tendodhe nevjeshtenevitit 2018,dhe Tuzin Komun metedejtaplota. C’ka e Tuzit boshnjake Komuna premtimin e dhene, per te shpallur premtimin edhene,per teshpallur menti iMalitteZi,e mbajnvertet dhe ne qofte se qeveria dhe parla - Me te drejt mund te thuhet se kemi te bejme Me tedrejt mund tethuhetsekemi tebejme cilet vazhdojne tethonesebanezot anderr. forte perballkokboshesis seshqiptareve,te popullsis dheqejanzyrtare, tecilatjankok se mvehtesuar. Nebazteshifraveaktuale deri asokoheekapatur statusinekomunes - ar, nefeeatdhenukmund taqeverisinme tani etutje vetem Shqiptaretepa konvertu- me ndryshimemeri,Me argumentinbaze,se rikthimin estatusitkomune. Epsejoedhe edhe malazezetmunde tabejntemundur me Komunen BoshnjaketeTuzit. Prandaj Tetor 2017 30 Tetor 2017 31 tuzin. Dhe kete me se miri e deshmojne te dhenat e popullsise aktuale ose e banoreve, qe jane me venbanim ne Tuz. Sipas rregjis- terimit te popullsise edhe ne baza etnike dhe fetare te vitit 2011. Ku banojne. Shqiptare 2383 banor, Boshn- jak 932, Musliman 554, Ortodoks 172, te pa deklaruar 122, Serbe 13, e tjer. Pra gjithesejt 4748 banor, nga keta 2383 Shqiptar, dhe 2365, banor te shteteve dhe kombesive te tjera. Dhe e gjithe kjo ka ndodhur ne harkun kohor te rreth, 100 viteve pasi bazuar ne te dhenat statistikore Turke te vitit 1908, ka patur 7647, banor me 100% te popullsise te perber vetem nga Shqiptare. Mirpo c’fare ka ndodhur, dhe vecanarisht ne 30 vitet e fundit. Ne Tuz vendbanim shqiptar e male- sore, i cili eshte pushtuar nga popullsi te kombesive te tjera. Dhe vecanarisht nga ajo NE FOTO: NJE FAMILJE KATOLIKE NGA TUZI, FOTO E VITIT 1930 Boshnjake, duke e ndryshuar krejtesishte strukturen e religjionit c’ka nuk lejohet as edhe regjistrimi me i fundit i popullsis, ata pse jetojne ne trojet e tyre stegjyshore Ilire. me te gjitha konventat. Nderkombetare mund të jenë edhe më të pakët, popullesia Se paku te kerkojne te drejtat e pakicave por ja qe ka ndollur. Dhe e gjith kjo na sjell e Tuzit ka kete perberje. Katolik 50%, Mys- kombetare, sepse ne keto kushte. Malesoret ne konkluzionin se me te drejt tani tuzi, liman 47%, Othodoks 2%, te tjer 1%. Shqiptar te Tuzit te Malesise se Madhe, mund te quhet komuna boshnjake e tuzit. Tuzi me 36 vendbanime ka patur në vitin jane nje rrace krejtesisht drejt zhdukjes, Pasi edhe kryetari aktual i komunes eshte 1991, 12502 banorë shqiptarë. Ndërkohë, me dhe shkombetarizimit. Edhe pse ketu ne Malesor, Shqiptar nga , i konvertuar censusin malazez të vitit 2011, rezulton të Diaspor. . . dhe konkretisht ne New York, e dhe qe mban emrin Abedin Abazoviq, i cili ketë vetëm 2383 shqiptarë, ose 10119 banorë Micigen, egzistojne dy shoqata te emertuara njekohesisht eshte edhe mjek i komunes shqiptarë më pak se në vitin 1991. Shifra keto ‘’Malesia e Madhe’’, me preteksin krejtesisht urbane te tuzit. Dhe ku mjeksin me te mire fale politikes se sukseshme Serbo-Malazeze, fallco se jan Atdhetare, e se atdheun e kujt qe u bene Malesoreve te Tuzit eshte ‘’kqyrja nese u referohemi atyre te vitit 1908, kure ata mbrojne, kete e din vetem ‘’Xhandaret’’, e krypes’’, se me cilen parti jan dhe c’fare ne Tuz banonin 7647 Shqiptar, do te thot se qe i drejtojne dhe ata pak malesore qe vin kombesie kan, ‘’ me qellimin e mire’’, kon- shqiptaret jan zhdukur ne masen 80%. Duke nga trojet e pushtuara shqiptare, nga mali vertimin e tyre ne fe, e atdhe. Ku per kte fakt mbetur vetem rreth 2000, banor prej tyre. Te i zi , qe u shkojne mrapa pa ditur se c’fare me se miri deshmon edhe egzistenca tani ne cilet tani nuk jan asnje dhoj faktori dhe nuk bejne e ku shkojne, ne te shumten e rasteve tuz e vetem 2383, banoreve shqiptar, e pa kan, me asnje dhoj rendesie. Dhe ku me se per te kaluar nje dite pushimi. Pasi ne te dyshim qe nga viti 2011, koh kur eshte bere miri mund te quhen pakic kombetare, edhe vertet jan kthyer ne komision varrimi, duke e quajtur aktivitet te shoqates c’do ceremoni varrimi te malesoreve qe nderrojn jet ne SH. B. A. Duke ven perpara pergjegjesis morale e materiale edhe te afermit e tyre. Edhe pse mundesit e ketyre shoqatave jane, shume me te medha , ne mos zhdukjen dhe ne, mos asimilimin e Malesoreve nga Trojet e tyre, ne Tuzin e Malesis. C’eshte e verteta as keta nuk mund te bejne ndryshe. Pasi nga 30, mije Shqiptar qe jetojn aktual- isht ne Malin e Zi, vetem 8, mije prej tyre kan pranuar te marrin Leternjoftimin ne gjuhen shqipe, duke u deklaruar si shqiptar. E qe realisht do te thote se ne Malin e Zi, tani jetojn vetem 8, mije Shqiptar e jo 30, mije sic e mendojme shume prej nesh. E shqiptaret ‘’Malazez’’, Vazhdojne te thone bane zot an- derr. /Vasel Gilaj/ New York/ E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE nga Azia Ilirët erdhën u zhdukën, Pellazgët sipas rrethanave. Njerezit ishin endacake. sipas rrethanave. Njerezitishinendacake. kopese, formoheshin dheshperndaheshin te paqenderueshme. Ato kishinformene grupe. Grupetshoqerore ishintevoglae njerezit ezhvilloninduke ubashkuarne ne menyretrashamane. Luftenperjetese stralli dhegerryesitprej guri,tepunuara edhe ketuComangat,prejdruri,tehet Veglat kryesoreteprollimitishinsikudo, shulli Ballkanikbanonindisamijerafryme. ishte shumeerralle.MendohetseneGadi- kohen epaleolititpopullesiaEvropes prej 40mijederine6vjetp.e.s.Ne paleolitit telarte,iciliperfshinperiudhen vendbanime tetjera,porketoitakojne zbuluar zjarrin.NeShqiperijanegjeturedhe mbuluar akullnajatdhenjeriusapokishte 50 mijevjetperpara,kurEvropenekishin fundit tepaleolititmesem,afersisht40- fshatin Xare, ne jug te Butrintit. Ai i takon Vendebanimi meilashteeshtezbuluarne dale nedritegjategermimevearkeologjike. deshmojne vendebanimetevjetraqekane ne kohet mete lashta parahistorike. Kete e Trualli iShqiperisekaqenebanuarqyshe 1. Fillimi ishoqerisenjerzore PELLAZGË HITITËT NGA DYKRERËSHE FOTO:NE SHQIPONJË Tetor 2017 32 Tetor 2017 33

Banonin neper shpella natyrore, kasolle prej gjate paleolitit. Por nga fundi i mije vjecar- nin gjithashtu ne brigjet veriperendimore balte ose kolibe prej kashte. Ushqeheshin it te trete dhe sidomos gjate mijevjecarit te Azise se Vogel dhe ne pjesen jugore te kryesisht me gjah, rrenje kerminj, dhe fruta. te dyte para e. s. Gjendja ndryshoi. Ne Gadishullit Ballkanik. Ne shekujt e mev- Nga te ftohtit mberoheshin duke u veshur saje te perparimeve qe u duken ne fush- onshem, duke ardhur nga veriu, kaluan me lekurat e kafsheve te egra. en ekonomike, grupet njerezore u bene neper Ballkan dyndje te forta popullatash 2. Lulezimi i bashkesive primitive sedentare. Ato themeluan vendbanime te te tjera indoevropiane, sic qene fiset helene Trualli i Shqiperise ka qene i banuar edhe vazhdueshme, duke u bere banor te per- dhe trake. Por keto dyndje nuk i azgjesuan gjate neolitit, i cili vazhdoi rreth 4 mije vjet hershem te nje vendi te tilla vendbanime dot iliret. Helenet u vendosen ne jug dhe ose 6000 – 2000 te perhershme te formuara gjate mijevje- traket ne lindje te Gadishullit Ballkanik. p. e. s. Popullesia ka qene me e dendur. Ne carit te trete p. e. s, jane zbuluar ne disa Iliret qenderuan aty ku ishin, ne atdheun e vendbanimet e kesaj periudhe jane gjetur vise te Shqiperise. Vendebanimet me te tyre parahistorik. Vetem fiset Ilire qe bano- vegla dhe arme prej guri, briri, kocke, dhe rendesishme jane zbuluar ne Maliq, prane nin larg kesaj treve, pesuan tjeter fat. Nen druri, por ne krahasim me ato te paleolitit Korces, ne Tren, buze Prespes dhe ne Velce presionin e heleneve, iliret e vendosur ne jug jane me te latuara, me te mperehta, me te afer Vlores. te Ballkanit, dalengadale u zhduken si grup volitshme. Njerezit e kesaj periudhe njohen Banoret qe u bene sedentare ne truallin e etnik. Fiset Ilire te Azis se Vogel rezistuan heret qeramiken. Qyshe ne fundin e paleo- Shqiperise gjate mijevjecarit te dyte, qene me gjate. Per nje nga keto fise flet dokumen- litit vendin e kopese njerezore e zuri gjinia, Iliret, nje popullate e lashte e grupit etnik ti me i lashte qe njihet deri me sot mbi Iliret nje grup shoqerore i qenderueshem. Gjinia – gjuhesor Indoevropian. Duket se kjo pop- Eshte nje papirus egjiptian i shekullit XIII ishte nje bashkesi shoqerore dhe ekono- ullate erdhi nga Azia e Vogel. Ajo gjeti ketu para e. s, ku permendet fisi i Dardaneve, i cili mike. Anetaret e saj kishin lidhje gjaku nga nje pupullat tjeter sedentare, e cila bente banonte afer Trojes. Me vone, me pushtimin ana e nenes. Brenda gjinise ishte pjese ne grupin etnik – gjuhesor mesdhetar e Trojes nga Greket, edhe keto fise daln- e perbashket. Cdo prodhim qe sigurohej Pellazget. gadal u zhduken. Si perfundim, ne fillim te ndahej midis anetareve te saj. Gjinia nuk Me vone gjurmet e kesaj popullate tjeter mijevjecarit te pare para e. s. Atdheu i Ilireve njihte as prone private as pra Pellazget zhduken dalngadal krejte- shtrihej nga gjiri i Ambrakise ne jug deri ne dallime shoqerore, as shfrytezim te njeriut sisht, kurse Iliret mbeten banoret e vetem gjirin e Istres ne veri, nga lumejte Danub e prej njeriut. Ne gjinine gruaja luante role ne keto vise. Vardar ne lindje deri ne detet Adriatik e Jon paresor dhe me te rendesishem se burri. Ajo 4. Iliret gjate mijevjecarit te dyte para e. s. ne perendim. Jashte kesaj treve banonin ve- drejtonte ekonomine, organizonte punen, Ne funde te neolitit iliret banonin jo vetem tem disa fise ilire qe kishin kaluar ne brigjet ruante zjarrin, kujdesej per femijet ne truallin e sotem te Shqiperise, por ne te lindore te Gadishullit Italik. Keto funksione i trashigonin vajzat. Per kete gjithe pjesen perendimore te Gadishullit 5 Organizimi shoqeror i ilireve arsye kur rriteshin vajzat qenderonin ne Ballkanik. Fise te shkeputura ilire bano- Perparimet ne fushen ekonomike paten bashkesin e tyre, kurse djemte martoheshin duke shkuar ne gjini te tjera. Si rrjedhim, ne keto bashkesi, sundonte matriarkati. Gjate neolitit, bashkesite u rriten dhe u ndane ne disa gjini. Te gjitha gjinite qe kishin nje pre- jardhje te perbashket, formuan nje fis, fisin matriarkal. Bashke me te u formua edhe or- gani i tyre drejtues i perbashket. . Kuvendi i Fisit. Kuvendi vendoste per ceshtjet ekono- mike dhe shoqerore qe u takonin te gjitha gjinive te atij fisi. Aty merrnin pjese, pa perjashtim, grate dhe burrat e fisit. Ne kete menyre gjate neolitit lulezoi rendi i bashke- sise primitive, formacioni i pare shoqerore i historise njerezore. Forma e regjimit ne kete rende ishte demokracia fisnore, demokraci per te gjithe anetaret e fisit. 3 Gjeneza e ilireve Ne perudhat e hershme te parahistorise, grupet shoqerore shtegtonin vazhdimisht nga njeri vend ne tjetrin. Per keto arsye shkenca nuk eshte ne gjendje te percaktoje se c’fare pupullatash banonin ne truallin e Shqiperise gjate neolitit dhe aqe me teper NE FOTO: VARRET MONUMENTALE TE LASHTA ILIRE, GJENDUR NË BOSNJË DHE HERCEGOVINË E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE rrjedhim vellazerit filluan te ndaheshin ne rrjedhim vellazeritfilluantendaheshinne vogla, senevellazeritqinderafrymeshe.Si jetesen dukeugrumbulluarnebashkesite rrite metej.Njerezitmundetasiguronin prolllimit rendimentinepunenenjeriutu permiresimin evazhdueshemteveglave te tjeranejetenshoqeroreilireve.Me te epokessebronxitudukenndryshime drejtues, kuvendi i fisit.Ne shekujt efundit formuan fisinpatriarkalmeorganinetyre rridhnin nga nje stergjysh iperbashket, u shtuanmeanenepjestimit.Vllezeritqe jyshi teperbashket.Mekoheedhevellezerit here qindravete,tegjithenipernjesterg patriarkale, eperberengadisabreza, Vendin egjinisematriarkalezurivllazeria sua ngaPatriarkati shkuar tefisiiburrit,Matriarkatiuzevende ne bashkesi,kursevajzatmartoheshinduke kryesisht teburrit.Tani djemtqenderonin Blegtoria, bujqesia,zejtariaubenepune ndikim terendesishemnejetenshoqerore. niane, Etruske, Oske,Fenikiane, Venete, Ligure,etj.. Argjiane, Ariane, Maqedonishte, Epirote,Iliriane,Frigjiane, Kariane, Lidiane,Likao e njejte,zakonishtcilesohet nepermjetemravetëvisevedhevendeve kuajoflitetsi: Apenin ( Itali). Keshtu Engely pohon: “..Gjuha e folur Pellazgjike edhe pse ngado eshtë flitej dhengapopujte qejetoninneAzinee Vogel (Turqine esotme)dhenegadishullin Pellasge. Kjogjuhenukperfshihej vetemnerajonetBallkanikepordheme gjere.Ajo Duke jureferuarstudjuesit R.Angelynadalinshumepopujdhe rajonekuflitejgjuha ! TURQI NË MYRA LASHTË TË LYCIANE EQYTETIT RRËNOJAT NË PELLASGE- VARRET - - 6. prodhimit, dhembiveteprodhimin. le lindiedhepronaprivate,mbimjetete Si rrjedhimmelindjenefamiljespatriarka- ndahej njeherene8vjet. te punes.Te fisiiDalmateve,derivonetoka t’i punuarmekafshetdheveglatetyre te cilat u jepeshin periodikisht familjeve per Toka ebukesvazhdoitendahejnengastra, mjaft kohekujeri,proneeperbashketfisit. Vetem tokat, pyjet, kullotat, mbeten per prona eperbashketfisitosevellazerise. e familjeveupjestuandermjettyreedhe dhe cdovellazerinedisafamilje.Melindjen vetesh. Tani cdofisndahejnedisavellazeri patriarkale, e perbere prej disa dhjetera grupe pak frymeshe. Lindi keshtu familja ishte shumeiveshtire.Pengese perkete te anetarevenjejtitfis,permjaftkohe punen etetjereve.Por pasuriminekurriz tendenca pertupasuruardukegrabitur Me lindjenepronesprivate,lindiedhe Lindja e aristokracis fisnore Lindja earistokracisfisnore

- Nga Kristo Frasheri dhe StefanaqPollo e drejteperdrejte eIlirishtes. se gjuhaesotmeshqipe eshtepasardhese te perbashketa,shkencetaret kaneprovuar ne njevargeelementesh tetjeragjuhesore Duke umbeshteturne ketongjashmeridhe shqipen Bardheetjer. Bora meshqipenbore,injeriutBardus imalit i qytetitUlkinonmeshqipenujk, fisit Delmatkalidhje mefjalen shqipedele, etjer. rinos-re ro-bari, Po keshtu emeri i je, brention-biri,aran-are,sika-thike,ba- - tille janepershembullfjaletilirishtbile-bi ti zberthejnemeanenegjuhesshqipe.Te emerat ilire,shkencetaretkanemundur ike, sanskriteetjer. Shumengafjaletme gjuhet latine,greke,trake,sllave,gjerman- familjen ‘’indevropiane’’ne familjen ku hyjne kane provuarseilirishtjabentepjesene keto materiale gjuhesore, shkencetaret ezish, vendeshelumenjesh.Dukestudiuar mbishkrime tepaktadhemjaftemranjer mire. NgaIlirishtjadimevetemdisafjalee plote ilirisht, prandaj gjuha e tyre nuk njihet Deri sotnukeshtezbuluarndonjeteksti Iliret kishinnjegjuhemevete,ilirishten. 7. Gjuhaeilireve. shthurjes. prish. Bashkesiaprimitivehyrinerrugene paruara baraziaedikurshmeanetareveu vjecarit tedyte,p.e.s,nefisetilireper historik tefjales.Keshtu nefundetemije it ainukishteendemonarknekuptimin Ne tevertete,nefundeepokessebronx cilesohet ‘’bazileus’’osembret. homerike ‘’Odisea’’ prijesi i fisit te tespoteve fillimi ishekXIIp.e.s.Nepoemenedyte formuar qyshnekoheneluftesseTrojes ilir ipaioneve,aristokraciaushtarakeishte fisnore. Sipas‘’Iliades’’seHomerit,tefisi nje shtresevecante,aristrokraciaushtarake ne gjirinefisevemeteperparuara,uformua menyre qyshnefundineepokessebronxit, rnin prijesitefisevetevellazerise.Nekete jithate pjesen me te mire te plackes e mer Te gjitheperfitoninngaplackaeluftes.Meg cilin qenderonteprijesiifisit. udhheqjen eprijesittevellazerise,mbi te fortifikuara. Te gjitheburratluftoninnen t’i ktheninvendebanimetetyreneqyteza filluan teorganizoheshinushtarakishtdhe re. Melindjenelufteravegrabitqarefiset fiseve te tjerame anen e lufterave grabitqa- e fisnore. Rrugamelehteishteplackitja qene traditatmijeravjecaretedemokracise Tetor 2017 34 ------Tetor 2017 35 Gjelosh Gjoka, figurë emblematike e Kastratit dhe Malësisë pjesmarrës aktiv në “Lidhjen Shqiptare të Prizrenit” në vitin 1878, si dhe njeri ndër luftëtaret e “firmëtarët” e nohur në mbro- jtje të trojeve shqiptare nën udheheqjen e “Lidhjes Shqiptare të Prizrenit” dhe orga- nizimeve të trevës të Malësisë Madhe e më gjërë. Kur Gjokë Doda do të merrte pjesë në “Lidhjen e Prizrenit”, djali i tij Gjelosh Gjoka do të ishte vetem 2 vjeç, por që në vogli e deri sa u rritë e burrërua Gjeloshi do të edukohej nga babai i tij dhe ambienti familjar e shoqëror patriotik i Pjetroshanit, Kastratit e më gjërë me vlerat më e të larta të Malësisë e Shqiptarisë. Gjelosh Gjoka –vojvodë i Pjetroshanit… Vojvod i Pjetroshanit brez pas brezit ka qenë shtepia e “Ujkajve”, ku një ndër më të njohurit ishte Keqa Prela (Ujkaj) i cili pavaresisht kesaj detyre ka qenë një atd- hetar i vertet shqiptar. Ai në vijim të de- tyrës tij si vojvodë thirret në një mbledhje (në vitin 1898) nga pushteti turko-osman në Shkodër, ku i kerkohet të rekrutoi djel- mosha të ri per nizam (ushtar), në ushtrinë turke, por Keqa Prela e kundershton ketë kerkesë-urdher të pushtetit në Shkoder. Në

keto kushte kundershtie, ai per të mos u . arrestuar e burgosur nga turqit detyrohet alësia e Madhe është një ndër tr- të largohet edhe nga shtepia e tij, duke vat e njohura Shqiptare ku linden marrë me vehten edhe dy femijet e tij.. . Me u rriten djem sokola jo vetem Keqa Prelen në strehimin e tij, (larg syrit per pashi, por mbi të gjitha per burrëri, të hafijeve turkoshake), nga Krasniqja e besë, trimëri, urti e atdhetari. Një ndër në fshatrat e Gjakoves e ndihmon Qerim keta sokola është padyshim Gjelosh Gjo- Binaku, djali i të njohurit atdhetar Binak ka, vojvoda famëmadh i Pjetroshanit të Alisë… Pas largimi të Keqa Preles nga Kas- Kastratit. Gjelosh Gjoka kishte lindur trati, vendin e tij si vojvodë i Pjetroshanit në vitin 1876 në fshatin e njohur të Kas- e zënë Gjelosh Gjoka, djali i atdhetarit të Nga Ndue BACAJ tratit –Pjetroshan. Ishte djali i atdhetarit njohur Gjokë Doda. Gjeloshi ndonse në atë e mendëqarit të njohur Gjokë Dodës, kohë ishte i ri në moshë ai shquhej si i rri- E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE por heroike të pergatitjes së kryengritjes por heroike tëpergatitjessëkryengritjes në Maline Zi…Në ketokushtetë veshtira piat etyrepertëgjetur strehimsiemigrant e më gjërë ishin detyruar të braktisnin shte të MalësisëMadheshumë atdhetarmalesor limit tëkryengritjeskunderturke-osmane vështira qëdominonin nëatokohë.Para fil- në momentetë“mira” dhenëmomentetë babën etijGjokëDodennukharroikurrsi traditen atdhetare të të parëve me në krye iShkodrës, nga pushtetiturko-osman Gjelosh Gjoka edhe pse vojvodë e paguhej hetarisë Vojvoda GjeloshGjokanëlamëtëatd- “Camaj-Pipa” Shkodër1999). të tjerët..(GjokëLuli,, fq.44,SHB vpruarit dheaftësiapolitikepertëbindur falë Zoti,zbulohejedheshkathtësiaetë Madhe, teicilipreveçpashisëqëiakishte e respektuarKastratit dheeMalësisë Gjelosh Gjoka…njëfigureenjohurdhe i Pjetroshanit,porsivojvodaKastratit.. sukseshëm sa nuk njihej “thjeshtë” vojvoda Gjelosh Gjokaedhepaskesajkaqenëaqi i Keqa N. Prelës B. ).Vlentëkujtohetse me Gjeto Gjergj Linadin , trashigimtar ka ekzistuar.. (Intervistëedt.5maj2015 ka), gjëqëkavijuar derisa ky“institucion” te dyvojvodë(Keqa dheGjeloshGjo Prela u menduaqënëPjetroshantëqendronin Pas kthimittëKeqa Prelës turko-osman. internim sirezultatifaljesngapushteti kthehetnëPjetroshanpastreviteve Prela tur epjekurnëmendimeveprime.Keqa - - tjer, qëgjoja luftoninkunderfesë Islamejo e propogandës kundermalësorëve katolike trimave malësordotë niste edhe“taborrin” Pasha perveçtaborrittëushtarëve kunder fq. 55,(libriiparë), Trieste 1912). Bedri pestin shekulltë Shqipnis të robnueme , “Pasqyra” e ditëvetëpergjakshmenë per mendjekëketatrima…(RistoSiliqi, të shqiptarëve, nisi nji taborr ushtriet i Shkodressiemoriveshtkëtëveprim per liritëtrollitvet.BedriPasha, Valija mal besen per të luftuar kundra osmanllisë Bogë, ReçenëLohedukelidhurperçdo me dydjemtëetij,dheshkuanpastajnë Nika tëcilinemorenmevetesëbashku ketejatadolennëBzhetë,tek TomëPrej pi tëZefMirashitelidhenpersëribesen. shkuan nëDedajtëShkrelitdheshte Luca pasiukëshilluanmenjeritjetrin, besën. GjeloshGjokadheNikollëMirash agjitacion nëtëgjithamaletperlidhur Gjoka, me qellim që bashkërisht të bënin Kastrat qëtëtakohejmevojvodenGjelosh Mal tëZinisenNikolleneMirashLucësnë në kuvendeqëukëshilluanemigrantët lidhur besënperluftëkundëTurkisë. Si bashku meDukagjinidheMirditenkishin ekrejtMalesiaMadhe,së atdhetarisë emigrant nga Hoti,Gruda, flaktë MirashLucen,dheshoketetjertë e Preçi dhetrimin krye flamurtarinDodë tonominë), emigranteteKastratit menë per tëfituarpavaresinë,au- (nëmos kunder pushtuesitturko-osman - në betejat luftaraketëzhvilluara gjatë en e “diplomacisë” atdhetare, por edhe Gjelosh Gjoka u shqua jo vetem nëfush - Gjon Lulimeshokete tijtëatdhetarisë… em iurti-trimflaktë ishqiptarisëDedë ketë kuvendsigjithnjë qendrontehijesh- vegjëli etjer. (RistoSiliqi, poaty, fq.56). Në Agën eHaxhiMujinprejTuzit, dheshumë Tahirin-bajraktarin eBuz-Ujit,Ramadan , IstrefAlinë(Culaj-Koplik, N. B. ),Bec tratit ,HaxhiMeten-vojvodeneKoplikut e Reçit,ZenelShabanin-vojvodenKas edhe MuharrembegBushatin,bajraktarin mars N. B. ),posshqiptarëvetëKosovës atij Gregorian që e kemiedhe sotme30 1911 sipaskalendaritJulian,ndersa gjeten tujpritëditeneshenueme,(22mars Rrem MehmediteuhollennëCetinë,ku Shkodra N. B. )morenmevediMusan e të nderitShqipnisë.Nëdalun(nga që do të lidhej besa me luftua per mbrojtje tjer të caktohet dita e mbledhjes në Cetinë, bënë qëdukeukëshilluameatdhetartë Gjelosh GjokësdheNikollëMirashLucës valiut osmanlliBedriPasha. Takimet e . perqarësiminesituatesngatrrestaretë Lohen, SaitJuken,RremMehmedinetjer. me krerëmuhamedantënjohursiAlush takoheshin ebisedoninedhenëShkodër bashku meNikollëMirashLucendotë në njëluftëvëllavrase,GjeloshGjokasë të fustemalësoret,shkodranëtemëgjërë uate kaotike,qëvaliuiShkodreskerkonte per liriepavarësi.Nëqartesiminkesajsit- Tetor 2017 36 - Tetor 2017 37 kryengritjes kunder osmane në vitin 1911, ku trimat malësor me në krye udheheqesin e tyre Dedë Gjon Lulin do të valvitnin në driten e diellit, në Bratil të Deçiqit flamurin kombëtar të Gjergj Kastriotit –Skenderbe pas 432 viteve “mungesë”. Betejat luftar- ake ku mori pjesë dhe u shqua si trim e strateg i sprovuar janë të shumta, por menduam të shenojmë dy nga keto beteja kunder ushtrisë turke që na duken më sin- jifikativet ; Lufta në Suka të Moksetit ( 7 prill, N. B. ) dhe beteja luftarake e Prronit Thatë (8 prill 1911). (Gjokë Luli, po aty, fq. 45). Trimërinë dhe atdhetarinë e Gjelosh Gjokës të treguar në kryengritjen e vitit 1911, luftëtari , intelektuali dhe patrioti i shquar me pendë e pushkë Palok Traboini , (pjesmarres aktiv në kryengritjen e vitit 1911), kur do të shkruante poemen “Lufta e Maleve”, Gjelosh Gjokës do ti kushtonte duke bërë figure edhe me bukurinë fizike edhe i arsimuar jo keq per kohen, gjë që disa vargje domethënse “perbri” - të tij. Gjithashtu Gjelosh Gjoka ka qenë e ka ndihmuar jo pak që në të gjithë vep- tarit (flamurtarit) trim e të urtë të Kastra- komandant i operacionit në Luften e Ko- rimtarinë e tij të shquhej si një perfaqesues tit Dodë Preçi dhe kryetrimit të atdhetarisë plikut në vitin 1920. (Gjokë Luli, po aty, fq. tipik malësor - fisnik, trim , i urtë dhe luajal Dedë Gjon Luli. Nga keto vargje citojmë: 44-45). Në nentor të viti 1916 vdes në mosh- në biseda, gjë që e kanë vu re dhe vlersuar ………………………………. en 87 vjeçare perandori i Austro-Hungarisë jo vetëm bashkëmalësorët e tij, por edhe Ky Dodë Preçi plak i vjetër Franc Jozefi, që shqiptarët i “thonin” Fran autoritetet më të larta lokale e kombëtare Bajraktar që s’del nji tjetër Zefi. . Qendrimi i perandorit Franc Jozefi shqiptare me të cilët është takuar dhe ka Ma me nam e ma me za : dhe perandorisë të Austro-Hungarisë që ai biseduar. Gjelosh Gjoka si çdo njeri i kësaj “Due- tha –deken sot me ba”. drejtonte konsiderohej shumë dashamirës Bote do të ndrronte jetë në vitin 1938. Trim si rrfe ky Gjelosh Gjoka dhe një kontribut i madh per Shqiperinë Varrimi i tij do të ishte madhështor e me Djal sokol që se ka toka. e shqiptarët, ndaj kur u krijua mundësia plotë nderime, si nga qindra kastratas , Vojvod-bash asht m’at Kastrat (prill 1917) do të shkonte në Vjenë per të por edhe autoritete lokale e kombëtare, Tha : “do t’des ose ndrroj fat”. bërë homazhe (pranë varrit të perandorit) Mbreti Zogu I, do t’i dergonte një telegram Dedë Gjon Lul o derë bujare edhe një delegacion nga Veriu i Shqiperisë ngushllimi mbresëlënës familjes të Gjelosh Derë bujare në tokë Shqiptare e veçanarisht nga Malesia e Madhe e cila Gjokës , ku ndë të tjera në telegram thuhej Gjithmon kje ndera e Malsisë perfaqesohej nga Gjelosh Gjoka –vojvodë : ndonse Gjeloshi kishte vdekur fizikisht , Qendra e shtylla e djelmnisë, i Kastratit dhe Vatë Marshai –bajraktar i ai ka lënë mbrapa një veprimtari të mad- Qindro sot me ndihmë të Zotit Shkrelit e tjer. Ketë eveniment e pasqyron he atdhetare të pavdekshme në perjetsi. Pse ti je nafaka e Hotit gazeta “Vëllazënija” që botohej nga ko- Ishte pikrisht kjo trashigimi nacionaliste Dhe si i parë që je n’Malsi lonia shqiptare e Vjenës… Gjelosh Gjoka e atdhetare e Gjelosh Gjokës që do të Çoje lajmin n’gjithë Shqipni gjatë të gjitha viteve që Shqiperia krijoj një trashigohej tek pasardhësit, e veçanarsiht Që t’luftojmë sot per liri. zhvillim e stabilitet të amdirueshem per te djali i tij, nacionalisti e antikomunisti Permas teje gjithë Malsija kohen, kryesisht nën udhëheqjen e Ahmet Nikë Gjeloshi, i cili ishte një ndër pjes- Shpresen në të cilen ka Shqipnija…”. Zogut, (kryeminister, president e mbi të marresit dhe organizatoret e njohur në të (Palok Traboini, 1911-Flamuri në Deçiq, gjitha mbret), ishte në sherbim të shtetit gjitha veprimtaritë pergatitore, por edhe fq. 74-75, pergatit dhe botue nga Kolec P. shqiptar, por pa harruar asnjëherë nevojat pjesmarres aktive në kryengritjen antiko- Traboini 2012). dhe të drejtat e kastratësve, malësorve e muniste të Malesisë Madhe të janarit të Per Gjelosh Gjoken është shkruar e folur, më gjërë. Gjelosh Gjoka ka qenë i ftuar me vitit 1945. Nikë Gjeloshi si shumë nacio- duke perfshirë edhe patriotin e madh vend nderi në të gjitha evenimentet dhe nalist e antikomunist malësorë u burgos e pendë-artë të kombit shqiptar atë Gjergj festimet kombëtare duke perfshirë edhe persekutua nga diktatura komuniste, e cila Fishten. Në një takim në Selanik Gjelosh pervjetoret e shpalljes së pavarësisë… Ai solli edhe një erresirë të madhe 46 vjeçare Gjoka perfaqësonte Malësinë e Madhe , së gjatë veprimtarisë tij është takuar e ka edhe per veprimtarinë atdhetare të Gje- bashku me pesë perfaqesues të tjer që per- biseduar disa herë me autoritet më të larta losh Gjokës, i cili ka qenë dhe mbetet në faqësonin Shkodrën. Gjeloshi ka qenë ad- qeveritare e shtetrore, duke perfshirë edhe histori një figurë emblematike e Kastratit jutant i Princ Vidit, “i veshur me rroba ari” mbretin Zogu I. Gjelosh Gjoka ka qenë e Malësisë Madhe.. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE letrave shqipe nderë ubën që personaliteti Kadri Ujkaj, S Prof. FadilProf. Krajës”Mjeshtër i Madh”: ”Të në Shkodër, por dhe në mbarë Shqipërinë, prezent sitëtille,nëjetën publikesidomos si njëçiftkrijuesish dhe intelektualësh, të penëssëtijkritike, direktapoindirekt, ndihmë nganjëriprej njohësvemëtëmirë Në këtëkontekstiudrejtuam, apokërkuam ta ketënësubstancëneanalizaveserioze. shqipe, sidomosvlerësimitqëaikaarritur sonaliteteve tëmirënjohuraletrave nevojën thelbësorepërt’iu referuarper vërtet nuk është e lehtë, çka nënkupton tin, analistindhe eseistin z. Kadri Ujkaj Të shkruashpërkritikunletrar, publicis ky doliedhenëpension. Qendres Kulturore MalesieMadhenga shkolle, inspektorarsimiederidrejtori te nëprofesioninetijsimesues,drejtor Kadri Ujkajpasketijarsimimidotëpunon- shqipe dhe letërsisë për shkollën e mesme. Tiranë dukefituartitullin;Mësuesigjuhës gjuhë- letërsi,nëUniversitetinShtetror fakultetin eplotëhistori-filologji,dega shumë tëmira.Nëvitin1975përfundon “Qemal Stafà” në Durrës me rezultate e lindjes,ndersatëmesminnëgjimnazin Arsimimin edetyruarmbaroinëfshatin sfidat ejetës,qoftëedhenëndiktaturë. patriotike qëditit’i përballojëme dinjitet lik të Sipërm, në një familje të nderuar e Kadri Ujkajlindime12maj1949nëKop të pasur. . e flasin vetëpernjëcurriculumtëmadh prezantues, pasipunadhevepraetij ta filloj me një curriculum të vogël ta filloj menjë curriculumtë vogël vepren ez. Kadri Ujkaj mendova hkrimin tim-portretperpunendhe Tetor 2017 38 - - - Tetor 2017 39 flasësh për Kadri Ujkaj mund të them këtë Pavarësisë së Kosovës etj.. Mbetet që në një kohë kur kritika letare, jovetëm gjithashtu njëri nga studiuesit sistematik, në Shkodër, por në tërë Shqipërinë mun- që vijon të jetë pjesë e veprimtarive kul- gon, ai që guxon të ushtrojë kritikën mer- turore dhe shkencore që zhvillohen iton lavdërime. Unë mendoj se në përg- herëpashere, sa brenda vendit, po aq në jithësi në vendin tonë, por në veçanti në pjesën shqiptare në Mal të Zi, si: Simpozi- Shkodër zëri i Kadri Ujkajt është një re- umi me rastin e 600- Vjetorit të lindjes së alitet. Mund të ketë vërejtje, mund të ketë Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti – diskutime, aq më mirë, sepse këtu qëndron Skënderbeu, apo kushtuar nobelistes esenca e kritikës letrare, të ketë mendime shqiptare Nënë Tereza në Ulqin, ”Tringa e të ndryshme, të ketë divergjenca dhe për- Grudës, Zhan Dark’ Shqiptare” në Tuz, plasje mendimesh, sepse vetëm kështu Jubileu i ngritjes së flamurit në Deҫiҫ, sem- letërsia shkon përpara. Pikërisht për këto inaret shkencore kushtuar“Heroit të Pop- unë Kadri Ujkajn e çmoj, jo vetëm për li- ullit”Dedë Gjon Luli etj. Kritik letrar brat e tij që janë një realitet që duhet profesionist, i konfirmuar nga LSHA të vlerësuar, por edhe për pjesëmarrjen e tij Shqipërisë, anëtar i LSHA të Shqipërisë, në të gjitha veprimtaritë që zhvillohen në anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve Malësi e Shkodër zëri i tij është prezent, zëri i tij Madhe, anëtar i Shoqatës së Shkrimtarëve dëgjohet, zëri i tij vlerësohet. Dhe kjo është Shkodër, i Klubit të Shkrimtarëve”Petro gjëja më e mirë e Kadri Ujkajt për të cilat Marko”Vlorë, anëtar i Seminarit shkencor unë e çmoj. Uroj të vazhdojë në këtë rrugë ndërkombëtar “Shkodra në shekuj” me seli me kurajo, sepse kështu letërsia jonë, jo në Shkodër, zv. kryetar i Unionit të Gaze- vetëm në Shkodër, por në tërë Shqipërinë tarëve Profesionistë të Veriut dhe kryetar ka vetëm të mira. I uroj tana të mirat. i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve ”(Internet, Shkodër, më 21. 05. 2016. ) Nga për M. Madhe, autor dhe bashkëautor i viti 1972-1990, krahas kontributit në sek- mjaft librave, me studime letrare, kritikë torin e arsimit, si mësimdhdën dhe dre- zyrtar, dërguar Presidentit të Republikës, letrare dhe eseistikë, po aq ka arritur të jtues në të gjitha nivelet e arsimit shkollor Z. , për dhënien e titullit sjellë në ekranin televiziv lokal intervista vazhdon të jetë bashkëpunëtor i medias “Nderi i Kombit” Malësisë së Madhe, si- të realizuara me disa nga personalitetet së shkruar si “Jeta e Re”e Shkodrës dhe kurse edhe në atë për përcaktimin territo- madhore të jetës letrare dhe artistike në “Zëri i Popullit”, ndërsa nga viti 1997si rial si një njësi e vetme vendore të M. vendin tonë si: Fadil Krajën”Mjeshtër i bashkëpunëtor i mediave elektronike si Madhe, propozim i kërkuar institucional- Madh”, Lukë Kaçajn”Nderi i Kombit”, Tv-Shkodra, Tv-Rozafa, Tv-Antena Nord, isht. Ka patur privilegjin moral dhe profe- Fadil Paçramin, njërin nga dramaturgët Tv-Malësia, Tv-Kopliku, Tv-Boin, Tuz-Ma- sional, që, pas një investimi të pandërpre- më të mëdhenj liberalë shqiptarë dhe li i Zi dhe në diasporë, filluar me emision- rë mediatik, brenda dhe jashtë vendit, në Dritëro Agollin”Nderi i Kombit”. Gazetar, in”Me qytetarët e Republikës së letrave” pretendimin e tij për nderimin që i takon- publicist dhe analist, në opozitë me cilën- pranë Tv-Shkodrës dhe pastaj si opinion- te, ndryshe si kthim në identitetin e mo- do praktikë qeverisjeje sa lokale, sa kom- ist dhe si kritik letrar në mediat tjera në huar nga persekucioni komunist, Lukë bëtare, filluar me vizionin e tij reformues fjalë, sikurse ka bashkëpunuar me gazetat: Kaҫajt, të jetë pjesë e ceremonisë zyrtare, ndaj Reformës Arsimore si njohës me ”Mësuesi”, organ i Ministrisë së Arsimit më 23. 02. 2009, si i ftuar nga protokolli i përvojë të gjatë i problematikës që ka ar- dhe Kulturës, “Drita”, organ i LSHA të Presidentit, Prof. dr. Bamir Topi, në simin ynë përballë sfidave bashkëkohore, Shqipërisë, “Telegraf”, ”Shqip”, ”Koha dhënien e titullit”Nderi i Kombit”, zotit ҫka janë pasqyruar herëpashere edhe nga jonë”, “Dita”, me lokalet:“Malësia”, ”Roza- Lukë Kaҫaj (pas vdekjes), po ashtu në ras- gazeta”Mësuesi”etj. Ndryshe është in- fat”, ”Dukagjini”, ”Shkodra”, revista kul- tin e protokollit presidencial nga Presiden- vestuar si gazetar profesionist kundër turore-historike “Fjala”, si dhe me tele- ti Dr. Bujar Nishani me rastin e vendosjes gjithҫkaje që nuk vjen në funksion të vizionet shqiptare dhe revistën elektroni- së monumentit të “Heroit të Popullit”Dedë mbarëvajtjes së objektivit tonë si M. Mad- ke”Albadreams” ( Ëndrrat shqiptare) në Gjo’Luli në kryeqytet. Ka nivelin Master he Natyrore dhe si komb për t’u bërë real- Michigam(SHBA-ës) etj. etj. Në si ish-student i diplomuar në UT, ku ka isht pjesë integrale e Evropës së Re. Ko- 100-Vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë së fituar titullin”Mësues i gjuhës shqipe dhe muniteti ku jetoi dhe investohet prej Shqipërisë, nëntor 2011 është ndër letërsisë për shkollën e mesme”, sikurse, e vitesh, me shembullin e tij, si intelektual, firmëtarët në rrethin e Malësisë së Madhe, ka përjetuar si nderim dhe privilegj moral si studiues, kritik letrar, gazetar, si mision- që me statusin e intelektualit, kritikut le- dhe profesional të të qenit njëri nga të ar shoqëror dhe mediator pranë Misionit trar si dhe të kryetarit të (ish) Lidhjes së ftuarit i Forumit Intelektual te Kosovës, Mbarëkombëtar të Pajtimit, me seli në Shkrimtarëve të Malësisë së Madhe soli- me kryetar Prof. dr. Zekrie Canën, në Javën Shkodër dhe Shoqatës Ndërkombëtare”- darizohet me iniciativën për propozimin festive, 17-24 shkurt 2008, të Shpalljes së Dora e Pajtimit” për Shkodrën, me qendër E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE motivacionin“ “përkontributnëformimin fikatën e“Mirënjohjes”.Me“Mirenjohje”me organizuar nëPukë,maj2016mecerte Migjenit metitullin“Motivemigjeniane” dhe ajokushtuar105-vjetorittëlindjessë së Fishtës,organizuarnëLezhë,tetor2016 kombëtare, kushtuar145vjetorittëlindjes sikurse ekanderuarveprimtariambarë- Tuz-Mali iZiekanderuarme“Mirënjohje”, 2014. MuzeuEtnografikM.Madhe, të gjatënëfushëneletraveshqipe”,maj më tëspikaturit,publicistmenjëpërvojë motivacionin”Kritik nga letrarpoliedrik, vlerësuar metitullinletrar”Bogdani” “Malësori mëisuksesshëmvitit2014”dhe kulturore “Fjala” ekakanëshpallur plik”, ndërsatelevizionilokaldherevista bit”, “QytetarNderiiKomunës Qendër-Ko johja e Malësisë së Madhe”Nderi i Kom- 2014, ikaakorduardisatituj,si:”Mirën- Vegjël, meqendërnëFushë- Arrëz,maj Mbarëkombëtar iInstrumentistëvetë 2013, sidhe“Mirënjohjen” ngaFestivali nivel qarku,zhvilluarnëShkodër, më1.06. muzikor“Bilbilat evegjëlkëndojnë”në parë nëM.MadheÇmiminIngakonkursi he”Nderi iKombit” dukesjellëpërherëtë kulturore tëfëmijëveMalësieMad- në Milano,dhepoaqsidrejtoriQendrës NË FOTO: KADRI UJKAJ, FADIL KRAJA, SKENDER TEMALI AND ZYLIHA KRAJA. ZYLIHA AND TEMALI SKENDER KRAJA, FADIL UJKAJ, FOTO:NË KADRI - - për”Naim Frashëri” pranë Presidentit të të për”Naim Frashëri”pranëPresidentit i Bashkisë Malësi e Madhe”, si dhe personalitetesh për titullin”Qytetar Nderi sional tëjetëipropozuarnganjëgrup Kombit”. Ka privilegjinmoraldheprofe ulli”Qytetar Nderi”i kësaj treve”Nderi i ”Nderi iKombit”, t’i akordohettit- botërore, IsmailKadaresë, akademikdhe të cilitshkrimtarittonëpërmasave vacionin profesionalsikritikletrar, nëbazë he, këtejdheandejkufiritshtetëror, moti- shëm, pushtetitlokalnëMalësinëeMad- që t’i propozojë,nëmomentinepërshtat- Osja, Pr. dr. GjvalinShkurtaj etj.meqëllim dr.Prof. Dr. RrokBerisha,Prof. Ahmet core sirektoriiUniversitetittëPrishtinës, ku bëjnë pjesë edhe personalitete shken- ist, të kryesojë komisionin prej 12 vetash, ar prej2viteshqë,sikritikletrarprofesion- Diaspora shqiptare në SHBA-ës ikabesu trar”leximi aristetolianiveprëssëAgollit”. drEmilLafe,përstudiminle dhe Prof. drRexhepQose krahas akademikëveProf. shinë nëSpecialenkushtuarpoetitfjalë, li”Nderi iKombit” mediaeshkruarpërf të shquar, akademikutDritëroAgol- mars 2015.Në80-vjetorinelindjessëpoetit edhe MinistriaeArsimitdheSportit,. dhe edukiminebrezittëri”ekanderuar - - - - djali i saj. djali isaj. Malësisë së Madhe “Nderi i Kombit” si alitetet qëubënnderë letraveshqipedhe Ujkaj ështëpadyshim njërindërperson- ketë shkrim-portretdua tëthemëseKadri të mbaruar, por duke dashur t’i mbyllë sepse fletëpunaevepratijcilanukka Kdari Ujkenmundtëflasëeshkruajshumë le, kombetare,poredhejashtëvendit.Per aliteteve letrarenëmedianeshkruarloka- i kanëshpëtuar vlerësimittëperson- jemi, kuposhkojmë...?!?Libratetijnuk ndryshe nëpritjepërbotimlibrin”Kush at”, Shkodër, 2014).Ka nëdorëshkrim, si dehjangaentuziazmimodern”(“Rozaf turën.. .”Rozafat”Shkodër, 2007),”Kriza 2007, ”Kur dashurohemimekultkoniunk në krizën e dritëhijeve”Medaur ”Tiranë, Kaçaj”(“Mokrra”-Tiranë, 2003),”Korifenjtë ”Kurthi ifjalës”(“Idromeno”,2003), ”Lukë ern igjenive”(“Onufri”,Tiranë,2001), Kadare”, Shkodër, 2000),”Kryqëzimimod- shk i qytetërimit të madh”(botues “H. Kadri Ujkajështëautorilibrave:”Ky kru- Frashëri” ngapresidentiiRepublikës)… Përgega, inderuarmetitullin”Naim vlerësuar studiuesidhepublicistiZef 2011). ”Pena eqytetitpareklama” eka kritik të Kadri Ujkajt”, Tiranë, më 21. 07. guxim”( Gazeta“Telegraf “Mbimendimin mbi tëgjithaguxim,guximderinëfund sidomos atijtëkualifikuar, përdurimdhe përton tëfutetdukeibërëftesëlexuesit, sheh dhedepërtonatykushumëkushja aty kupërkonosenukmeautorin, rrëshqet ndër faqet e librave, por ndalet në letratshqipe,ditëttona.Ainuk veçantë nga të tjerët, studiues apo kritikë, kritiku letrar, eseistidhestudiuesidisii revistës sonë”Malësia”: “Kadri Ujkajështë rimi ikontributittëcilitbënnderedhe vidualitet ispikaturletraveshqipe,pasqy- it mevizionbashkëkohor, z.Ujkajsiindi- postmodern, kritikutnovator, intelektual- vlerësimin përpersonalitetineshkrimtarit koncentruar nënjëformësametëplotë FadilProf. Krajës”MjeshtëriMadh” përtë t’i referohemikonsideratësprofesionaletë veprimtarisë setij..Sipërfundim,mjafton t’i justifikuarmepasuriminnëvijimtë obligimin etijmoraldheprofesionalpër hani, stimujqëkanërriturmaksimalisht Republikës së Shqipërisë,Dr. BujarNis Ndue BACAJ, publicist Tetor 2017 Malesi eMadhe 40 - - - Tetor 2017 41 Jugosllavët lëshuan Vermoshin për Shën Naumin

hteti shqiptar ne periudhen 1918- fshati ishte pjese territoriale e Mbreterise gazhuan shume instanca nderkombetare. 1925 ishte ne gjendje te vlimeve te SKS. Me daljen ne skene te kesaj mose-mar- Svazhdueshme politike dhe te luftes Nga ky pretendim i pa baze. Qeveria ju- rveshjeje. Qeveria shqiptare dhe ajo jugosl- se brendeshme per pushtet. Qeverite gosllave u detyrua te heqe dore shpejt lave perpiqeshin qe t’i shqiptare ishin konkretisht jostabile. Secila dhe filloi te bazohej ne arsye ekonomike, ofronin argumente sa me te qenderueshme qeveri kishte frike se menjehere munde te qe nderlidheshin me kullotat, levizjen e Komisionit te Kufijve mbi perkatesine e permbysej. Nga ana tjeter, pervec gjendjes popullsise si dhe projektin e ndertimit te Manastirit. se veshtire ekonomike dhe financiare, ren- hekurulles Danub-Adriatik. Gjithashtu, Sa i perket Vermoshit. Komisioni kishte donin edhe problemet politike. Ceshtja e ata pretendonin se kjo zone me vendimet e vendosur njezeri ne favor te Shqiperise, kufive nuk e kishte marre formen e prere. Kongresit te Berlinit te vitit 1878 i perkiste kurse per Shen Naumin Me 17 korrik 1922, Qeveria jugosllave kerkoi fisit malazeias te Kucit, kurse Konferenca votat ishin ndare ne mes Shqiperise dhe ratifikimin e kufirit shqiptaro – jugosllav e Londres e vitit 1913 ia kishte dhene Jugosllavise. Konflikti iu parashtrua Kon- ne zonen e Vermoshit. Pas kesaj kerkese, Shqiperise, kur edhe u ishte prere rruga ferences se Ambasadoreve ne Paris, e cila ushtria jugosllave e pushtoi fshatin e Ver- fiseve te Kucit e te Vasojeviqit per ne Guci. me 6 dhjetor 1922 vendosi qe Shen Naumi moshit dhe megjithe protestat e Qeverise Ceshtje tjeter ishte ajo e Manastirit te t’i takoje Shqiperise. shqiptare nuk u larguan me preteksin se Shen Naumit, per zgjidhjen e se ciles u an- Pikerisht, pas kater muajsh, me 6 prill E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Keshilli iGjenevesnxiti ambasadoretne protestat e perfaqesuesitjugosllav. Konferences seAmbasadoreve,megjithe se Hagesdheateiakomunikoi zyrtarisht se Kombeve aprovoi vendimin eGjykates nastirin eShenNaumit. Keshilli iLidhjes basadoreve pert’ia dheneShqiperiseMa- konfirmoi vendimine Konferences seAm- te materialitqekishtenedispozicion Nderkombetare teHages,ecilanebaze te vendose,kjoceshtje iubartGjykates edhe kjoinstancenukishtenegjendjeqe te LidhjesseKombeve. Meteverejturse ceshtjen perzgjidhjeiadedikoiKeshillit me propozimineambasadoritbritanik, Konferenca e AmbasadoreveneParis, ndonje perfundim. shqyrtimin e ketij materiali te ri nuk arriti Pasi komisioniiposacemngarkuarme Shen Naumitnukdotedorezohejpalufte. dhe meaterastukercenuaseManastirii komisarin anglezneKomisionin eKufijve saj. NemuajinmajN. Pashiqi utakuame jugosllave kishte prova te reja nefavor te shtja terishqyrtohejmepreteksinsepala 1923. Qeveriaejugosllavekerkoiqece sot. “ZaniiMalsise” ne vendpelegrinazhi,gjevazhdonedhe nga shek.XVIII.Manastiriushenderrua gjithnje emeshumetesllavetdukenisur Naum mbeti,madjekultiitijlulezoi vdekjes seSimeonit,porshenjetoriShen Durresit. MbreteriaBullgareurrullpas te gjithe Shqiperin qenderore pervec te Perandoris Bizantine,dukepushtuar 927 )arritishtrirjenmetegjerenekurriz Bullgare, ecilanekohenSimeonit(894– jetoi perkonmeEkspansionineMbreteris hen shumemrekulli.Periudha kurai ortodokse sllave.ShenNaumitiatribuo u varrosnevitin910.Sishenjetorikishes Manastirin qembanemrinetij,kuedhe te tjeranevitin905).ShenNaumingriti Ohrit nevitin900,(sipasdisaburimeve Bibliotekes separesllave.Buzeliqenitte i permendur si nje nga themeluesit e shkrimtar dhepredikuesngaBullgaria, ka vdekurnevitin910)qenemesues, Shen Naumi ( ka lindur ne vitin 830 dhe SHEN NAUMI? KUSH ESHTE - - tike. Tanime nepushtet kishteardhur e gjetiShqiperine nerrethanate rejapoli- Vendimi iKeshillit teLidhjesseKombeve hershme tedrejtesise nderkombetare. mendim konsultativ te DhomessePer Konferenca eAmbasadorevete kerkonte vendim qeperceshtjet eparashtruaranga 1924. Keshilli i Lidhjes se Kombeve mori Gjykates Nderkombetare.Me17Qershor loje Keshillit teLidhjesseKombeve ose 1924 qemendimiperketeceshtjet’i ka- u pajtuamepropoziminanglezte19majit Ambasadoreve Konferenca ar polemikenanglo-franceze. e perbashketa. Ne pamundesi per te tejkalu Medha per t’i rishkruar vendimet e tyre te te 6dhjetoritdhedrejtesseFuqive te juridik rreth vlefshmerise se vendimeve neplanin lemike teashperanglo-franceze ta shqyrtuarceshtjen,ubeareneenjepo e thirrurperserinefillimteprillit1924per kombetare. Konferenca eAmbasadoireve, madje asvendimittetriinstancavender 1924. MbreteriaSKSnukpranoit’i bindet kufijve teShqiperiseparadimeritvitit Paris teshpejtonincaktimindefinitiv - - - - kufirin shqiptaro-jugosllav nga malazezet ngamalazezet kufirin shqiptaro-jugosllav cenimet dhe provokimetqebeheshin ne jen QeveriseJugosllave pershkeljet,ker permes njenoteproteste iterhiqteverejt- shqiptare neBeograd me16gusht1924, per kufijte.Meporosi teqeverise.Legata ne konsideratevendimet ekomisionit jugosllav rrethVermoshit pamarrefare Po negushtfilloimobilizimiushtarak kombetar perkufirinneveriteShqiperise. gusht tevitit1924,arritikomisioninder Gjykates Nderkombetare te Hages. Ne rimet shqiptarembiShenNauminpara 23 korrik1924pasqyroidenjesishtqende ne Fakultetin eDrejtesiseneParis, icilime Gideli, profesorisedrejtesnderkombetare Qeveria gjithashtu angazhoi z.Gilbert ne Hage. dhe B. Blinishtin,qe do taperfaqesonin edhe delegatetzyrtaretesaj,M.Konicen hej t’i mbrojeqenderimeteveta.Ajocaktoi kombetare, por me kusht qe t’i mundeso me kushtqet’i referohejGjykates Nder referohej GjykatesNderkombetare,por Qeveria shqiptare u pajtua qe kontesti t’i qeveria eNolit. Tetor 2017 42 - - - - - Tetor 2017 43 e fisit te Kucit dhe theksonte se pretendimi Frasheri per te pare nga afer ndryshimet i tyre ishte pengimi i punes se Komisionit e mundeshme kufitare. Qeveria jugosl- Nderkombetar. Ardhja ne fuqi e qeverise lave qe ne fillim te bisedimeve dypaleshe se Nolit kishte ndikuar qe presioni i Fuqive e paraqiti si zgjedhje kompromisin dhe te Medha mbi Beogradin te zbutej. Por kompensimin, duke paraqitur kerkesen qe koptohet, gjendja e marrdhenieve shqipta- ceshtjet e Shen Naumit dhe Vermoshit te ro-jugosllave nuk ishte shpresedhenese se zgjidheshin ndaras nga njera-tjetra. ceshtja mund te rregullohej me bisedime Sipas perfaqesuesit jugosllav ne Tirane, ne dypaleshe. Perkundrazi kur Noli bente bisede me presidentin Zogu, ne shkembim thirrje ne Lidhjen e Kombeve per tu dhene te faqes shqiptare te malit te Vermoshit fund zvarritjeve ne zgjidhjen e ceshtjeve te veshur me pyje Jugosllavia ofronye nje kufitare, ne Vermosh u shkaktua nje konf- rajon te vogel qe sipas pohimeve te pres- likt i ri me 25 shtator 1924. kur nje mije vete ident Zogu perbehej vetem nga kacubat nga Mali i Zi u futen ne zonen e Vermoshit dhe guret. Me kete rast Zogu u prononcua ku dogjen e shkaterruan shtepi, grabiten se propozomet qe ofronte jugosllavia kishin bageti dhe plackiten c’fare gjeten perpara. aq vlere te vogel sa ai nuk mund ta merrte Ankesa e Qeverise Shqiptare lidhur me pergjegjesin per nje kompropmis te tille. Vermoshin dhe incidentet ne kete pike te Qeveria Shqiptare me 21 shkurt 1925 e kufirit u shqyrtua nga Keshilli i Lidhjes njoftoi Qeverin e Beogradit se problemin me 3 tetor 1924. Pas polemikave te Fan e Shen Naumit dhe Vermoshit e shihte si Nolit me perfaqesuesin Jugosllav, ai nder problem te vetin. Mendim te cilin e kishte te tjera tha. ‘’A nuk eshte ky nje argument perfillur edhe Konferenca e Ambasa- me shume qe Keshilli i Lidhjes t’i jape fund doreve dhe propozoi si kompensim per nje gjendjeje te tille dhe te zgjedhe njeher Shen Naumin dhe Vermoshin t’i jepeshin e pergjithmone ceshtjet qe kane te bejne Shqiperise rajoni i Banishtit ne Diber dhe me kufirin midis Shqiperise dhe Mbret- rrafshi i Hasit ne drejtim te Prizerenit. erise se SKS’’. Konferenca e Ambasador- Qeveria jugosllave duke mos u pajtuar me eve filloi perseri ritualin e disklutimeve doreve, dhe kryeministeri dhe minister i keto kerkesa, angazhoi perfaqesuesit e ne muajin tetor. Ajo ngarkoi Komitetin Puneve te Jashtme te Frances, Herrio. Ai vete ne Paris e Rome qe te insistonin para Tekniko-Gjeografik qe te studionte edhe iu drejtua qeverive Shqiptare dhe Jugosl- Fuqive te Medha qe ta detyronin qeverin nje her caktimin e kufirit ne Manastirin e lave me kerkesen qe te angazhoheshin me shqiptare per te pranuar nje kompromis Shen Naumit. Bazuar edhe ne mendimin bisedime te drejterdrejta ndermjet tyre qe te arsyeshem. Legata jugosllave ne Rome e gjykates nderkombetare, ky komitet i te arrihej nje marrveshje ‘’e kenaqshme per me 7 mars kerkoi ndihmen e Musolinit qe njohu perseri Shqiperise te drejten per kontestet kufitare diskutabile’’. Fillimisht te arrihej nje marrveshje e pergjithshme Shen Naumin, nderkaq Qeveria e Beogra- qeveria e Ahmet Zogut nuk u dakordua mbi bazen e propozimeve jugosllave. Per dit vazhdoi qe me ‘’arsyetime juridike’’ t’i me propozimin e Konferences se Am- politiken e presidentit Zogu per ta zgjidhur shmangej ketij detyrimi. basadoreve, duke kerkuar ndermjetesimin kete problem paqesisht, por edhe pa hum- Ne Paris dhe Gjeneve ceshtja u diskutua nderkombetar ne favor te zgjidhjes per- bje per Shqiperin, ekziston edhe deshmia me fjale boshe gjer ne vitin 1925. inisiativen fundimtare te ceshtjes se kufijve, mirpo ky e emisarit jugosllav Jeliq, qe bisedonte per ta rivene ne levizje ceshtjen e manstir- qenderim nuk u prit mire nga anetaret e shpesh ne menyre inerte me A. Zogun. it te Shen Naumit e te Vermoshit e mori Konferences, Perfaqesuesi anglez ne Kon- ‘’Ne e pranojme i tha ai nje dite Jeliqit se perseri kryetari i Konferences se Ambasa- ference informoi kolegun e tij shqiptar ne manastiri i Shen Naumit eshte Monument Paris se ‘’konferenca s’do ishte aspak e ke- i historise Sllave, prandaj s’ngulim kembe naqur nese qeveria shqiptare s’do tregohej ta mbajme. Ne s’jemi Italia apo Jugosllavia miredashese te gjente rrugen e zgjidhjes qe te kemi manine te zaptojme pika strate- me ate jugosllave’’. Ne te njejten linje poli- gjike. Por duhet kuptuar gjedja jone dhe tike u angazhua edhe diplomacia frenge. mos na vini ne situata te pa pelqyeshme Nderkohe, pasoi sulmi i shtypit jugosllav qe ne ditet e para, sepse zemergjeresia dhe A. Zogu filloi ta kuptoje dhe mirkuptimi yne s’duhet te kaloje kufi- poziten e veshtire te kembenguljes. Presi- jte e interesave tona jetike. Kete duhet ta dent Zogu per te evituar armiqesin e fuqive kuptoje opinioni juaj publik derisa ne jemi evropiane pranoi bisedime direkte me Ju- te predispozuar nga deshirat e mira per gosllavine. Me 8 shkurt, Qeveria shqiptare marrdhenie te vazhdueshme miqesore me vendosi qe ne Shen Naum e Vermosh te Jugosllavin. Prandaj nese degjoni se edhe dergohej nje komision i kryesuar nga Mehdi ne kerkojme dicka qe na takon, kete nuk E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE neglizhencen eqeveriseshqiptare ecila e komisionit te kufijeve. Duke e nuhatur deroi neshqiperi, duke paralizuar punen kembengulese teKonferences, aiqen- nuk ukthyeme..Me gjithekerkesat nga qeveriaetij,ulargua ngaParisi dhe dhe marrjesseinstruksioneve te‘’reja’’ me 13maj,preteksinekonsultimeve ndoqi taktikenezvarritjes.MehdiFrasheri Zogurefuzoiperseridhesizakonishte A. luginen eVermoshit’. si dhetehiqtedorengarivendikimetne fshatin ePeshkopise meteritorinperreth malor teVermoshit t’i jepteShqiperise te manastirit te Shen Naumit dhe shpatit lavia shprehugatishmeriqeneshkembim brenda deshtuan’’. Me8maj1925,Jugosl- keto perpjekjeperta‘’marrekalanenga rane siministertetijLazareviqin,poredhe Beogradi nefundtemarsitakreditoiTi- polotik antizogist, qe ndollej ne Jugosllavi. kercenoje Zogunmekarteneemigracionit sione tenatyravendryshme.Ajofilloita barazise. Qeveriajugosllavefilloimepre mbi trajtiminnefrymenedrejtesisete e problemit, duke mos shfaqur dyshimin basadoreve qeajotegjykojeperzgjidhjen ria shqiptarekerkoingaKonferenca eAm- prene nefundetemuajitmars1925.Qeve nuk dhanrezultatekonkrete,atounder Duke qenesebisedimetedrejtperdrejta duhet takonsideronisikthimshpine’’. - - - ndermjet Shqiperise dhe Jugosllavise dhe e ndermjet Shqiperise dhe Jugosllavise dhe e pranoi ne parim njeshkembim toksor Me shumicvotashAsambleja Legjislative deri neLubraje.‘’ tjeter midisLibovices dheMajeneBojses Karshi kesajijepejShqipnise nje bjeshke te Velipojes. nje pjesetevogelpyllineperendim mbajtur deritashmbite,meperjashtimte dore nga te gjitha pretendimet qe kish zones seVermoshit Qeveriajugosllaveheq per rrugen Korce-Elbasan. Persa i perket shume toke.300frymeshqiptaresigurim karshi kesajshqipniseijepenkaterhereme e ShenNaumitmenjetokefaretevogel shqiptare. Menjefjalekerkohetndertesa Peshkopi, icilipermban60familjethjesht karshi kesajtijapeshqiperisekatundin deri tekodranenaltesi961t’i lihet asaje fetare emoralepropozonqekyManastir Shen Naumit i jep nje rendesi te vecante ‘’Meqenese qeveriajugosllaveManastiritte nder tetjera,utheksua te punevejashtmeidydhomave,ku ku fillimishtparaqitetraportii Komisionit suar ngakryetariiSenatit,EshrefFrasheri, Senatit dheDhomesseDeputeteveekrye mbledhja e perbashket e te dydhomave, jat. Te nesermen,me17korrik1925,filloi pezullimin epunesdhedotebartepaso saj neParis doteishteajopergjegjeseper nese nukdotadergonteperfaqesuesine - - gjuhen eperbashket dhesedyti ajo deshi- provuar’’ se metedogjente gjithmon neutralizonte qeverine Jugosllave‘’duke te mbyllejsameshpejt. Fillimishtnuke na Zyrtareishteeinterresuar qeceshtja e njemarrveshjejete shpejte.EdheTira- vendimtare porajonenkuptonte arritjen sepse dukejseqenderimiityrenukishte dy palet nuk arriten te dakordoheshin, mbetej ceshtjeehapur’’Megjithatete vogel, sesademiqedotekishinpo rendesia esajeshteperneshumeme nga me te favorshmet dhe per me teper hiqej ngarendiiditespasisituataeshte kete vend.ceshtjakufitaredoteduhej te vendosimnjepolitikekonstruktiveme qe t’i normalizojme marrdheniet tona dhe te mendimitseeshteneinterresintone ne Komisionin eKufijeve ‘’Te gjithejemi Ninciq ishkruantetedeleguaritjugosllav kete ceshtje,ministriijashtemjugosllav afrimit teTiranesmeRomen.Lidhur shprese qedot’i kundervihetmeefikasitet i pranontepropozimeteShqiperiseme te mbyllteketeceshtjesamepare.Andaj daj Beogradieshihtesiinterrestevetin - ronte marrdhenietmeShqiperine.Pran Italine dhesenukkishteinterrest’i aca- filluar tebentetrataktivafshehtame te nuhaseseQeveriashqiptarekishte Tanime Beogradi nefillimtegushtitfilloi gradualisht ajofilloiteterhiqej. Peshkopi dhenjepjeseteLibohoves,mirpo misht ajopranoiteleshontevetemfshati tu rezistontepresionevejugosllave.Filli- presidentit Zogunukdotekishtemundesi sat shqiptaredukeshpresuarseregjimii Fillimisht palaJugosllaveirefuzoikerke dy liqenetevoglasidhefshatinSkenje. pi tefshatitGrencarkodreneMajasme rrugen qeshpienteneLumbraje,dyshte e Skrabatushes,kullotatLibohovesme fusha eVelipojes sebashkumekurrizin ne perendimteVermoshit, t’i jepejtere qe Shqiperisenevendtefaqessepyllezuar kufirit. Sa iperket kufirit verior, u kerkua bashku me ngrehinen e rojave jugosllave te 868. qerrethoninnderteseneManastiritse dhe kodratstrategjikenr. 961,965,8o7,dhe e Ceraves, Kisha e ujit te bekuar Ajasmes Peshkopi me 60shtepi300banore,fusha te ShenNaumitShqiperiset’i jepejfshati tare krkoingaKonferenca qeneshkembim Mehdi Frasheri, ne emer te qeverise Shqip autorizoi qeverineqetehyntenebisedime. Tetor 2017 44 - - - Tetor 2017 45 ronte te terhiqte vemendjen nga dyshimet qe kishin lindur lidhur me bisedimet qe zhvillonte me Italine per nenshkrimin e paktit sekret. Duke patur parasyshe mirk- uptimin ‘’Shqiptaro- Jugosllav’’e bazuar edhe ne raportin e Komisionit te kufijve. Konferenca e Ambasadoreve kerkoi nga te dyja qeverite te deklaroheshin nese e pranonin vijen kufitare te vendosur qe ce- shtja te shtrohet perseri per diskutim ne dhomen e Deputeteve me 13 tetor 1925. Bazuar ne vendimin nr. 509 te 12. 10. 1925 te Keshillit te Ministrave dhe shkreses se Ministrise se Puneve te jashtme mbi shkembimin e Shen Naumit dhe zgjidhjen e ceshtjes se Vermoshit para deputeteve raportin e paraqiti ministeri i Drejtesise M. Taulanti. Nderkaq shkresen e Ministrise se Puneve te Jashtme si dhe historikun e kesaj ceshtjeje e paraqiti zevendesministri detyronte Shqiperine t’ua njihte banoreve vetdijshem se marrin me pake sec preten- i Puneve te Jashtme e minister i Bren- te Plaves, Gucise, dhe Podgorices te dre- donin, se pengoi presidentin apo mbretin deshem Musa Juka. Arsyeshmerin e kesaj jten e kalimit te lire permes Vermoshit qe Zog te shprehte hapur ironine e tij. Jeliqi ceshtjeje. Mehdi Frasheri, si perfaqesues tashme i kalonte ne zoterim Shqiperise, tregonte se nje dite kur presidenti shqiptar qeveritar per bisedime e shpjegon me de- ndersa qeveria jugosllave obligohej qe t’i po bente banje ne plazhin e Porto-Roma- tyrueshmerin e Qeverise shqiptare per te lejonte banoret e Kelmendit te kalonin per- nos se bashku me ministerin hyre ne bisedime me qeverine jugosllave mes territoreve Jugosllave per te dale ne Lazareviq dhe qe e merrte qellimisht me nga Konferenca e Ambasadoreve. Sipas liqenin e Hotit. Protokolli i dyte e detyronte vete per te treguar se gjoja se lidhte azgje Frasherit kishte edhe arsye te tjera mad- Jugosllavine te mos pengonte besimtaret me Italine. ne bisede e siper i tha ‘’E shihni hore qe e detyruan Qeverin per te te bere shqiptare te kalonin territorin e saj per te ate vendin atje …. Para ca kohesh ka qene marrveshje me qeverin jugosllave, duke u vizituar Manastirin e Shen Naumit deri ne nje fshat serb me nje kishe te madhe ne bazuar ne interresat e shtetit. Perfundi- tri dite. Nderkaq i treti parashikonte liri te mes’’. Lazareviqi nxitoi te shihte themelet misht nga grupi Parlamentar u formulua plote lundrimi ne liqenin e Shkodres dhe e kishes po s’gjeti gje dhe u kthye. Pase nje teksti lidhur me kete marrveshje, tekst qe ne lumin Buna. Duke perjashtuar anijet heshteje te shkurter. A. Zogu shtoi ‘’Nese u pranua nga deputetet me unanimitet luftarake, gjithashtu konventa per kalimin aty do gjeni ndonje Shen Naum, jeni te votash, ne te cilin theksohet’’Asambleja e kufirit ia njihte popullsise shqiptare te lire ta merrni’’. Ky episod ne librin e Jeliqit legjislative, ne baze te shkreses se qeverise zonave kufitare te treves se Gjakoves te mbyllej ne kete menyre. ‘’Per kete ne qesh- si dhe te shpjegimeve te dhena nga z. Me- drejten e shitblerjes ne kete treg. Si dhe em fort, por thate’’Aluzioni i presidentit hdi Frasheri, delegat fuqiplote i kufijeve, punimin e tokave ne te dyja anet e kufirit shqiptar ishte mjaft domethenes. Manasti- aprovoi me vota unanime marrveshjen e ne largesi prej 10 km e tjer. me 30 korrrik ri i Shen Naumit u shkembye vetem pse bamun midis qeverise se shqiperise dhe 1926. anetaret e Konferences se Ambasa- ishte monument i kultures sllave, por ne asaj te jugosllavise sipas propozimit tradi- doreve ne Paris, ne prani te perfaqesueseve te ardhmen mos kerkoni azgje te tille nga cional te Konferences se ambasadoreve, te Shqiperise, Jugosllavise dhe Greqise, fir- Shqiperia. Ky shkembim pati nje jehone te qe i perket ratifikimit te kufinit te veriut mosen aktin final te kufijeve te Shqiperise, gjere dhe komente nga me te ndryshmet. ne nje pjese te Velipojes se Vermoshit e te i cili u regjisterua ne Sekretarin e Lidhjes Perderisa Qeveria e arsyetonte shkembim Jugut drejt Shen Naumit ky miratim u be se Kombeve. Zgjidhja ishte me se qarte, me ate qe u fitua nje siperfaqe rreth 22 km me 15 tetor 1925. ceshtja e kufirit mes fqinjeve u vendose, por katrore ne fushen e Ceraves. ndersa Ne nentor 1925. ne Firence te Italise filluan A. Zogu nuk pranoi t’ua njihte Jugosllaveve per Vermoshin­ 25 km katrore ne fushen bisedimet per nenshkrimin e protokollit te drejten per te ndikuar mbi qeverin e tij, e Velipojes. si marrveshje plotesisht ne final, si dhe te tri protokolleve te tjera mbi pasi u druhej qellimeve te tyre. Sikur ndolle favor te shqiperise nga ana tjeter opozita kufirin shqiptaro-jugosllav. Bisedime te zakonisht me udheheqesit e shteteve te Shqiptare e kohes e ne vecanti forcat e lar- cilat perfunduan me 26 korrik 1926 vogla, presidenti nihej me i sigurt kure kri- guara qe vepronin ne Emigracion e denuan Protokolli final i perbere nga 12 nene de- jonte marrdhenie me shtete me te medha ashper kete shkembim, duke e akuzuar talizonte linjen kufitare shqiptaro-jugosl- dhe qe ishin gjeografikisht large. Gjithsesi qeverin madje per tradhti kombetare. lave bazuar ne komisionin nderkombetar zgjidhja e ceshtjes se Vermoshit dhe Shen Prof. Dr. Lush CULAJ per caktimin e kufijeve. Protokolli i pare e Naumit per te cilat jugosllavet ishin te Instituti Albanologjik i Prishtines E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE trendafilipoezisë i Mimoza Rexhvelaj, T fisi “Cufaj” është i njohur ndër mote per fisi “Cufaj”ështëinjohurndërmoteper i MalësisëMadhe.Familja apomësakt të ndjeritXhelalCufajngafshatiGrizhe lindur me21janar1981,dheështëvajzae Poetja etalentuarMimozaRexhvelajka Pak ngacurriculumiiMimozës që tingëllonsifjalatëlumtë… gabon), porfaljaetyreështënjë“poezi” potetet evertetdinëjovetëmtëfalin(nëse per ketëportretmoraedheguximin,pasi e plot shkelqim e poezisë. Perveç pendës të njohurajoështëvetënjëluleebukur moza Rexhvelaj,qësiçkaemrinenjëlule portret edhe pse të vogël, per poeten Mi- këtë “fushë”morapendentëshkruajnjë i saj… Megjithse unë ndjejë “mangësi” në vargjeve, seatymrizonshpirtidhemesazhi ditur të“lexohet” çfarshkruhetnëmes por mbi të gjitha poezia duhet “vargje”, vetem “matrialisht” çfarështëshkruar në poezia buronngashpirtiajonuklexohet jasojnë me një poezi në vetvehte. Meqense poeteve tëvertetsiMimozaduhetng profesionist izotikesajfushe.Portreti i Rexhvelaj, nukështëelehtëedhenëseje jo edhenderkombetarisht),siMimoza bindëshem kombëtarisht(epse per njëpoetetëtalentuareafirmuar ë shkruashnjëportretsadomodest Nga NdueBACAJ Tetor 2017 46 - Tetor 2017 47

fisnikri e atdhetari. Babai i Mimozes, Mimoza Rexhvelaj në vitet e fundit ka Xhelali ka qenë i denuar politik nga reg- botuar herë pas here në shtypin letrar jimi dikatatorial komunist. Xhelal Cufaj ka duke u perfshirë në disa antologji poetike, qenë edhe një ndër themeluesit e Partisë si “Korsi i hapur” 1. 2. 3. –botim i Pegasi-t ; Demokratike të Malësisë Madhe, ku pas “100 poetë per dashurinë” ; “Struga 2012’. ardhjes në pushtet të kësaj force politike Mimoza është perfshirë tek antologjitë me 1992, ai u zgjodh antar i këshillit të “sabbat”, ”Fluturim Pulëbardhash”, ku u rrethit të Malësisë Madhe dhe drejtor vlersua me “Mirnjohje”, si dhe tek “Penda i ndermarrjes së peshkimit, detyra që i e Shkodrës” 1 dhe 2, botim i Shoqatës kreu me devotshmeri e korrektesi deri sa Shkrimtarëve Shkodër, ku është antare një aksident automobilistik i mori jeten aktive e saj. Mimoza per punen e saja tragjikisht para kohet. I thashë keto per është vlersuar me çmimet : “Penda e artë të treguar ambientin familjar ku ka lindur e Migjenit”, “Ibrahim Rugova” në Istog, dhe është rritur (jo pa veshtirsi) poetja “Mirnjohje” në “Takimet e Letrave” në Mimoza Rexhvelaj. Në moshë të re znj. Ulqin. Mimozës i është dhënë titulli “Poete Mimoza Rexhvelaj dashurohet dhe marto- e talentuar” nga revista “Fjala”, “Poete e het me Fahri Rexhvelajn, një bashkeshort psikologjisë dhe performances” nga Pegas model e i perkushtuar, i cili duke parë , “Mirnjohje” tek “Ora e Maleve” intelektin, talentin dhe pasionin e bash- në Rozhajë, si dhe “Mirnjohje” nga revista keshortes tij, Mimozës, ai e ka mbeshtetur “Laburemos” etjer. e ndihmuar pamendyshje në rrugen e saj Vlenë të theksohet se Mimoza Rexhvelaj të arsimimit dhe “kultivimit” të poezisë, është po kaq e sukseshme edhe si bash- që vetem një mendje e shpirt i talentuar këshorte, nënë e tre fëmijëve, si mësuese si Mimoza mund ta “prodhojë”. Mimoza dhe si e angazhuar në Rexhvelaj ka perfunduar studimet në Uni- politikë, ndonse dhe një ndër antaret më të vlefshme të versitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi” në sot nuk është e keshillit të Bashkisë (M.Madhe)… degen Gjuhë-Letersi, nga ku ka marrë mjaftë koha Mendime rreth poezive të Mimozës titullin “Mësuese”, gjithashtu e të suk- Per të dhënë disa mendime rreth poezive ka fituar graden “Mas- të Mimoza Rexhvelajt, zgjodha librin me ter” në “Etnokultur”. poezi “Vrap i Çmendur” i poeteshes Mi- Znj. Mimoza Rex- moza Rexhvelaj. Liber i cili mendoj se hvelaj duke kujtuar afirmon mrekullisht pjekurin brilante vuajtjet e babit të poeteshes sonë. Unë nuk jam të saj e më gjërë livrues i mirfilltë i poezisë, por nga padrejtesia e jam një lexues i vemend- regjimit të kaluar, por shëm dhe adhurues i edhe reminishencat e të hershem i poezisë kaluares që shpesh njerrin dhe per ketë “are- krye edhe sot në demokraci sye” unë e konsid- e pluralizem, Ajo po perfundon eroj vehten amator me sukses edhe Fakultetin Juridik i ketij zhanri letrar, (Drejtësisë), gjë që duket se në të ar- veçanarisht perpa- dhmen do t’i bejnë “sfidë” kohës, duke ra vlerave artistike, u bërë edhe një juriste po aq e aftë dhe e filozofike e psikolog- talentuar sa është poete dhe mësuese. Mi- jike, që permbajnë edhe moza Rexhvelaj ka botuar deri tani katër 72 poezitë e librit “Vrap i Mimoza Rexhvelaj, libra me poezi : çmendur” i poeteshes së re në 1-Dashuri ti je mëkati im moshë, por të vjeter në krijimtari. 2-Fshima Lotin Libri “Vrap i çmendur” është i fundit 3-Jepi fjalës kohë seshmëve nga rradha (deri tani) me poezi i poeteshes 4-Vrap i çmendur …Mimo- sonë Mimoza Rexhvelaj, e cila siç ka emrin Dhe librin (studimor –letrarë) - Vështrim za aktualisht e një lule, lule është edhe ajo vetë, ku unë mbi poezinë e Diasporës. është antare e nuk po mundem ta “ndajë” a është lule e trendafili i poezisë Mimoza e sukseshme edhe në veprimtari kryesisë së degës poezisë apo poezi e luleve vetë Mimoza. të tjera letrare kulturore. Partisë Demokratike të Malesisë Madhe, Është një fat i madh që nuk e ka gjithkush E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE dhe instikte,S’kangjyrëloti,Kjojam, zont, Sot,Vrapiçmendur, Per ty, Impulse veçoj atometitull:Asgjëerenëhori- dhe domethenëse,porunëmendovatë içmednur”janëtëmrekullueshme “Vrap terisht kohen…Tëgjithapoezitëelibrit mos pertësheruar, pertëperballuarshpir të gjembave të urrejtjes janë mehlem, në luleve, ajo“prodhon” poezilule qënëvend gjemba”, pertë“therë”pamerituarite moza nëvendqëtëprodhojnë“poezime padrejtesit profesionaleesociale,porMi- poezitë esajjanëjopaktëtrazuaranga shpirti dhezemraeMimozesngalindin se lule, më duket se sjellin risi, pasi edhe më shumëlindinferra(politikeesociale) e Mimozesnëketokohëtëtrazuara,ku nuk mundat’i ujisëkurrmepoezi.Poezitë madje te ato ëndërra që uvyshken, sepse kthen dekadamëprapatekëndërratemia, më mahnitemrekullonporedhe të ndahen.Poezia eMimozeskurlexoj dhe poeziakurjanëtëvertetanukmund ka ëndërruartëshkruajpoezi,pasidashnia të reqëdashuronpaktennjëherënuk per t’u bërëpoetapopoete.Nukkatëria - Mimoza suksese … Mimoza suksese … me babinesajtëpaharruar… babit tësaj,porjetoj shpirterishtedhe me amanetindheëndërren ebukurtë Mimozen tëjetojënëçdo momentjovetëm sukseshëm tavënënë jetë,gjëqëekabërë shnjtë etështrenjtë,pasiështëperpjekur saj tëdashurekaruajtursigjënëmë saj ka treguar etregon se amanetin e babit Mimoza Rexhvelaj me punen dhe vepren e Mëkat tëmosmbetëshgjakuim! -Bijë, lodhuqëtëjeshdikush Krejt lirshëmepatundim: Më mirëbabimëpatethënë Ashtu çapkënnërrëpirë. Ani pseguriisifizitsfilon Nga edrejtapertëqenëshpirtilirë, Mahitet pseunës’heqdorë Babi mëshehemahitet! E prejlartësiveqënukmaten Një gogellotitinzishttëfshihet, Ndodh nëqerpikunenjeritsy ………………………… Babi mëshehprejlarg edhe poezia… kishte më nevoj se kurr, gjë që e tregon prindërit underpre,atëherëkurMimoza ftakeqesisht kjodashurinëmesfëmisëe saj tëndjer, qëedonteaqshumë,por prej larg, poezitëcilenjakushtonbabait domethënëse eMimozës;Babimësheh citoj disavargje nga poezia më shumëse Në mbylljetëketijportretimendova Në vendtënjëepilogu ta dimëpermespoezisë… edhe netëtjeret,dheekagjëmëbukurse htu, ajo nëfakt e dinë, por duhetta dimë Megjithse Mimozaembyllëpoezinëkes Nuk edisesi! E vallejamarrin, Veshin vello gri, Me guackatesmeraldangjajnë, Poezitë janëperlateshpirtit, poezia ;Impulsedheinstikte: mozes, mendova të citoj pesë vargje nga permbajtjes tëmadhepoeziveMi Per tëmbyllëfjaletemiavoglapara tuneli itundimitetjer. Sudoku qëmëtrishton,Dukedalënga prej larg, Rrugëpakthim,Gjarpërushes, Mbretëresha pambretëri,Babimësheh Tetor 2017 48 - - Tetor 2017 49 25 pyetje për çështjen “Prek Cali”

1. Pyetja e par qe te lind dhe me te drejt, eshte se cila ishte arsyeja qe i coi Partizanet e konvertuar me vone ne Komunist. Ne janar te vitit 1945 ne kelmend, per te kryer operacionin e spastrimit ndaj kundershtareve. Kur dihej se Clirimi i Shqiperise nga te huajt ishte shpadhur qe me 29 Nentor te vitit 1944. 2. Perse te gjithe partizanet e derguar ne Kelmend, ishin te besimit fetar Mysliman kur dihej se Kelmendi ishte 100% i besimit fetar katolik. Dhe posacerisht nga Jugu i Shqiperise 3. C’ fare rolit kishin, perfaqesuesit e Komuniteteve fetare, qofshin ata te besimit katolik qe i nxisnin Male- soret e atij besimi, per lufte kunder Komunisteve qe po vinin ne pushtet, fale edhe lidhjeve qe ata kishin me vendet e tjera Evropiane si Italia, Gjermania, Anglia e tjer. Apo ata te besimit Mysliman apo Rrranxave te Malesise qe perkrahnin. Partizano – Komunistet, me ne krye Enver Hoxhen ishe pasardhes i nje familjeje Hoxhallaresh. 4. Para zhvillimit te luftes se Recit, qe u zhvillua ne gushte te vitit 1943. Kur Italianet sulmuan Rranxat me popullsi myslimane, a ishte malesia e madhe ne prag te luftes fetare. Pasi Prek Cali mesohet se i ka thene Bajraktarit te Hotit Mul Delis, se mir po i hame Desht e pjekun ne Rranxa te Malesise. 5 Cilat ishin marrdheniet,ne mes Prek Calit dhe Mul dhe mbajtjes ne burgun e shkodres, perpara se te 15. I ‘ kishte apo nuk i kishte Prek Cali aso kohe tri Delis.A’kan patur partizanet marrveshje me disa nga pushkatohej, ku ka qenderuar per 18 dite. shtepi. Nje ne Malin e Jushit ne zonen e Nenshkodres perfaqesuesit aso kohe,si te Koplikut,Bajzes,Hotit e 10. A’ u be pushkatimi i Prek Calit me nderhyrjen e ku edhe ka lindur ne vitin 1872. Nje ne Vermosh ku po tjer,qe te kalonin pa probleme per te hyre,ne kelmend Jugosllaveve. Pasi ai vet ka deklaruar ne burgun e behet debati, dhe nje ne Guci e mbetur ne teritorin dhe per te vepruar sic vepruan.Ne mesin e janarit Shkodres se Mehmet Shehu ma ka falur jeten. Dhe shteteror te Jugosllavise. Tani nen Malin e Zi. 1945. sa ai asnjrher nuk e ka besuar, se do te pushkatohej 16. A ‘ ka patur Prek Cali konflikt me Ferrajt, kur 6 Pas vendosjes se shtatores se Ded Gjon Lulit,ne fale edhe njohjeve qe ka patur me E. Hoxhen dhe ka dashur te behet Kryetar Komune ne Plav - Guci. kryeqytetin e te gjithe shqiptareve ne Tirane,a ka hyr M. Shehun. 17. Cila ka qe arsyeja qe , si gjate sulmit te par te ne mes malesoreve nje konflikt edhe Intelektual,se 11. Kushe e zgjolli Prek Calin anetar te komisionit te Partizaneve ne janar te vitit 1945 ndaj kelmendit, si kushe eshte figura historike me e njohur,me vlere- kufive ne viete 1913 – 1914. Dhe a ka firmosur Prek dhe gjat sulmit te dyte ne shkurt te vitit po 1945. Qe suese, dhe me perfaqesuese e Malesise se Madhe. Cali per ndarjen e Hotit, te Grudes, Plav-Gucis e tjer, askush nga Malesoret nuk e shkrepi nje pushk kundre 7. A’eshte ashtu sic thuhet se ne veren e vitit 1943. Mul duke kerkuar vetem Vermoshin zone te cilen ne gusht partizaneve te cilet ulltuan nga, trojet shqiptare ne Delia Bajraktari i Hotit dhe prijesi i Malesise, se me te vitit 1926. kohe kur Prek Cali ishte i interrnuar ne Mal te Zi permes Kastratit, Koplikut, Shkrelit, Bog- zgjuarsin qe ka pasur dhe me autoritetin qe nuk i mun- Gjirokaster nga Ahmet Zogu. Vet Ahmet Zogu e la es e deri ne Theth te Dukagjinit. Ku u strehuan e u gonte, e ka shpetuar Malesin e Madhe nga lufta fetare. ne teritorin e Shqiperise duke u dhen Jugosllaveve ushqyen deri sa vet banoret vendas ne ato dite dimri, 8. Cilat kan qen arsyet qe Prek Cali, nuk ka hyr ne Shen Naumin. i percollen e u treguan edhe rrugen, per mes maleve bisedime ose marrveshje me Partizanet. Me qellim 12. Cila ishte arsyeja qe Prek Cali ne vitin 1927 u be per te pushtuar kelmendin. A’ka patur partizan nga qe lufta Vllavrasese e Tamares e datave 15, 18, dhe aleat me Ahmet Zogun, edhe pse e kishte interrnuar. jugosllavia ne rrallet e atyre shqiptar. 19 janar 1945 ku u vran 55 Partizan nga Kelmend- Mbajtja e Vermoshit ne teritorin e shqiperise apo 18. A’ i solli apo nuk i solli Prek Cali 300 Cetniket Serbo asit te ndalohej. Lufte e cila me pase pati pasoje te pushteti qe mbreti i dha se bashku me rrogen e ma- – Malazez ne Vermosh sic thuhet. Me argumentin se tmerrshme per banoret e Kelmendit zone nga e cila , jme per kohen. ai ka shume vullnetar ne lufte perkrah tij, komunizmi i Enver Hoxhes vrau 82 persona. 13. A’ishte apo nuk ishte Prek Cali pro pushtimit te 19. A’ duhen vertetuar akuzat e leshuara me dhe pa 9. A’i kishte apo jo Prek Cali 20. 000 napolona ari sic Shqiperise nga Italia Fashiste ne vitin 1939 te drejt, kunder Prek Calit, per lidhjet e tij me Nazi thuhet, dhe nese po kush ia mori, a’ ju gjeten ne shpell 14. Unaza e shtat Krajlave qe ai ka mbajtur ne gisht, – Fashizmin. apo iu sekuestruan nga partizanet pase arrestimit ishte e veta apo ia kishte falur Axha i tij Uc Turku. 20. Ju gjeten apo nuk iu gjeten leterkembime me An- E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE lut komandantit qëtëflistemeMehmet Shehunse me iu falë jeta atyne tërinjve që rrinin me të. Iu komandantit megjetënji zgjidhje,nëmenyrëqë Calikishtemenduemeiambushëmendjen Prek ternimin efamiljevedhedjegien eshtëpivetueja. autoritetet ekrahinëskanë marrëurdhënpërin- kotë. Jubajtëditunsenëqoftëse nukdorëzoheni, qëndresajuejashtkrejte e municione?Prandaj shpëtimi. Ku ekurmundtëgjeniushqime, ujë -Ta merrnivesh,sejunukkeniasnjëmundësi komandanti ukishtefolëngalargmezatënaltë: dhe luftimikishtevazhduepërdisaditë.Ndërkohë, te dorëzoheshin.Atauishinpërgjigjëmepushkë Komandanti iatijrepartispecialukishtekërkue që e njihte mirë zonën dhe se ku gjendej ajo shpellë. partizanët? Sigurishtikishtesjellëdikushvendas kuptuem seishimrrethue.Siekishinmarrëvesh dhanë jetënpërmue!Njimëngjes,atadheunëe që kishinpranuememëshoqnue…bileedhe ngushtohej zemrangadhimbjaqëndjejapërta, -Duke hjedhëshikiminmbiatadjemtërij,më kaluen disamuej. tyne shkontemeufurnizueushqime,ekështu njeniprej duke jetuesiharushat.Herë-pas-here u futënënjishpellëtësigurtëmajenjëmali, vetë me nja dhjetë tërinjë trima kishin mbrritë me Xhekën eGjergjinqëupushkatuennëKoplik. Ai mos meudorëzue.Ipërmendiatodymalësorët, matime, shumëprejtrimavekishindalënëmal,për shumë matëmëdhakomunistenenjerëzdhear Mbasi kishinmarrëfundluftimetkundërforcave do rrethanaqëmësollënderikëtu. -Po, –porjanë ketëdrejtë,–iqepërgjigjëPreka ose tëpamundunqëiadiltemekomunistët. i randsishëmsiti,dotakishteshumëtëvështirë Anukedijshesenjinjeri-Po siudorëzoveoPrek? Valentini njiditëepyetiatmalësorkrenar: ato ditëparaekzekutimit… Rrëfim nga Valentin Pervizi, i cili ndejti në burg 23. A ‘ ishte apo nuk ishte Prek CaliLuftetar.23. A‘ishteaponukPrek Neasnje qenderimit neshpell. pozitive. Bilesaipersonalishtnukkaqelluarasegjate kryer ndonjevrasje.C‘kaduhetvleresuarsishume Calika Madhe. DeritaninukeshtevertetuarsePrek kryengritje tearmatosurAntikoministeneMalesine 22. Pavaresishte organizimeve qe ai ka bere per e Shqiperise. me qellimqeaitezerevendinitakonnehistorin Calieshtefigure ,se Prek Kombetare apoKrahinore diskutimeeshte 21. Njenderpyrtjetdheqekajopak, pare kanehyre52Kelmendas te tjer. Calinditene NderkoheqeneshpellmePrek rradhe, derisaudorezuasebashkume14kelmendas ku qefuturdhekaqenderuarpershtatditeme Calit glezet, pasekontrollitqeiubeShpelles,sePrek të Prek Calit në burgun të PrekCalitnëburgun Ditët e fundit Ditët efundit e Shkodrës - duer. Cilëtemna dotëishinshkruem nëatëletër vojguri ndriçonte njicopëzletërqëmbante ndër U dukatynjëhijeezezë polici, qëmenjëkandil pas pakderaeqelisëuhap mezhurmëtëmadhe. e kishteradhën?Undigjuen hapatëshpejtadhe tyne prejfrike,ndërsazemrat urrihninfort.Kush burgosunit ishin mbledhë e mbulue në shtresat e hy nëqelitëndryshme lexonin disaemna.Të dëgjuen zhurmaebritmanëkoridor. Rojetduke Kaluen kështutrijavë, kurnjiditëprejditëshu nderit dhenukbesojsemundtahaje… MehmetShehumakadhanëfjalëne -Sigurisht, -Të përgëzoj qëtakanëfalunjetën!–ithaValentini. më prunëkëtumeju. dhe djemtëiçuennëburgunevjetërkursemue u dorëzuem.Napyetënnjingapanaprekun, Edhe përkëtgjaainasiguroi.Ekështunëbesë rrugës derinëShkodër, dhenëqelitë esigurimit. kërkova mosmenaprekëkushdorë,qoftëgjatë i thashë me e përsëritë edhe nji herë. Mandej i ditun dhenukpoubesojshaveshëve,prandaj Për fjalënefundit,memafalëjetën,mbetaiçu- shekuj qiluftojmë. thue me shkjetë e Serbisë, kundra të cilëve ne kem -Nuk kishasimeubaju,qëishitlidhemishe dekorata telarta. do t’ishe një burrë i nderuar e hero i lavdishëm me -Po Cali,dhetashti psenukubanemeneorPrek jetën, edhet’imen, mandejm’u drejtue: Ai ishtepërgjigjëdukenasiguruesedotëfalte na kursentejetën. do tëdorëzoheshim,ponajeptebesëse erdh MehmetShehu,folametë,dukeithanëse jetën e atyne të rijve dhe për famijet tona. Kur e fundit,porn’at shpellëmendovamashumëpër atë qeli–nukdot’isha dorëzuederinëfishekun -Po t’ishte Caliatyne përmue,–ikishthanëPrek Mehmet Shehut.DheMehmetierdhivetëderiaty. ata kishinvendosëmeiudorëzuevetëmnëdorëtë por eshte ngujuar ne Shpell. por eshtengujuarneShpell. sulmu Partizanet ne Kelmend ne shkurtte vitit 1945 Calinukka luftuarasekurekan te vitit1943.Prek kuptueshme nukkamarrpjesaseneLufteneRecit Calidheqeeshte e i QeveriseseLushnjes.Prek drejtuar AhmetZogu.IsheMinisteriBrendeshem Serbo -Malazezevedhekuketelufteasokoheeka ne LufteneKoplikut tevitit1920.Ezhvilluarkunder Turqeve Cali nuk kamarr pjes ase ne vitin1912.Prek ne LufteneSukaveteMoksetitzhvilluarpokunder Kelmendit. Gjithashtunukrezultonteketmarrpjes Greces ImbajturneQershortevitit1911Grec Calinukkamarr pjesasneKuvendin 39 vjec.Prek e Anti –Turke tevitit1911.Edhepseasokohekaqen Calikamarrpjesnekryengritjen nuk rezultonsePrek deshmi apofotografitekohesnukvertetohet,dhe tyne derinëçastin efundittëpushkatimit. vjetër, ishinmundue meudhanëkurajoshokëve të Beltoja, DomNdreZadeja enjipriftngaburgui Cali,dyvllaznit Ma vonë,umuervesh,se Prek fjalë përmeipërshkruegjithë këtokrime. zgjedhë vetëmmatëmirët. Nukmundgjendeshin gjithmonë matëmirët?Po, derin’ato çastekishin Si ashtemundun,–thoshte Valentini, –qëzgjedhin ba tmerriiShkodrës. pushkatuen tëgjithëatnatëteZalliiKirit,qëu të prangosun,ndërtaedheDomNdreZadeja.I korridor ishinedhenandëtëburgosuntjerë Duke dalëthirri:-Mabanihallall,oburra!–Në mërzitun, mosipushkatonindheatotërijtë. qe përgjigjëValentini. ndoshtaishteaqi Prandaj Valentinit nëvesh,–Po djemtë?-Nukebesoj!– i Ndërsa popërfaleshinpërtëfundmenherë,itha me thyebesënemosmbajtëfjalën. katar, ietunpërpushtet,qënuke kishtepërasgja jetës. Ainukishtetjetërveçsenjiaventuriergja- që kurjepninfjalënembaninedhemeçmimin ai se Mehmet Shehu nuk ishte si burrat e Malësisë s’mund takonceptontenjigjatëtillë.Por, harronte met Shehutahantefjalënedhanë.Simalësorai vetë ishtemaetmerrshme.Ais’epriste,qëMeh- ne tëtjerëtmbetëmtronditun.Por përPrekën Në qelinëetynekumboivetëmemniitij.Gjithë Cali! Prek sytë, ngritikokënethirrimezatënaltë, të zhubravitun?Kur ja,policipasieafroiletrënte Vasel GilajNewYork koreograf Vermoshas mefameboterore. artisti e DedCoku,tjerderitekAngjelinPreljocaj Papa Klementi,NikLekPepa, UjkGila,VllezeritGjeto Si pershembull.NoraeKelmendit, MemiiSmajlit, Calitunemendojsepo. ar dhevleresuarpervecPrek 25. A’ kakelmendi edhefiguratetjeraqeduhennderu Burgosur 800dheInterrnuar1300. 50 %ebesimitkatolikdhemysliman. mysliman. Kur dihetsepopullesiaeMalsesiseeshte sor ngakta217tebesimitkatolikdhe9 i MalesiseseMadhe.Ku komunizmikavrar226Male dhe qe fare mir mund te quhej Muzeu Antikomunist fshatarce aponjeshtepimuze.Mevlerahistorike njerezish. Duante ndertojne njeshtepiprivatedhe Vermosh, shtrohetpyetjanesedikushaponjegrup 24.

Sa itakonndertimitteShtepissetijne Tetor 2017 50 - - Tetor 2017 51 Urdhëri i Mehmet Shehut për shoqërimin e Prek Calit pas arrestimit: Të jetë i lidhur dhe i sigurum Faksimilja që tregon një urdhër të Mehmet dhe të siguruar në automobil. Të keni para- Shehut në lidhje me arrestimin e Prek Calit. sysh që kur të mbërrini në lagjen e parë “Të jenë të lidhun mirë dhe të siguruar në në qytetin e Shkodrës, të zbriten në këmbë automobil“. dhe së bashku me shokët të drejtoheni në “Pasi Prek Cali u dorëzua, më 17.2.1945 Brigadën II. Mbrojtjes së Popullit tue nd- komandanti i operacionit, gjeneral-major, jekë rrugën kryersore të qytetit. Mehmet Shehu, i kërkonte përgjegjësit të par- Ju kujtojmë se në të tilla raste duhet të tizanëve që shoqëronin “kriminelin e luftës” keni vëmendje të madhe, edhe në qoftë Prek Cali që të kishte shumë kujdes gjatë nevoja mund të kërkoni shtimin e forcave transportimit të tij nga malësia në qytet. Kjo përcjellëse. Porositeni gjithashtu të keni shihet me urdhrin e posaçëm të nesërmen e kujdes edhe në qytet. ditës së arrestimit. Shtohet se ngjarja kryesore është që krim- Edhe të lidhur e kishin shumë frikë Prek ineli Preng Cali me shokë të jenë i lidhun Calin. mirë e të siguruem. Ja urdhri i Mehmet Shehut: Pritet zbatimi i urdhërit pikërisht. “Jeni të urdhnuem që me pas një kujdes të Komandanti i Operacionit veçantë në shoqërimin e Kriminelit të Luftës Gjeneral – Major Preng Cali me shokë. Të jenë të lidhun mirë Mehmet Shehu”.

Në kuadrin e vlerësimit të kon- tributeve, të asaj mirënjohje, e cila mbetet instrumenti kryesor i forcimit të vetëdijes qytetare dhe forcimit të pozitave ndërbreznore, Unini Mbarëkombëtarë i të Bur- gosurve dhe të Përndjekurve Politik të Shqipërisë, bazuar në ligjin 7748, datë 29.07.1993, Statusi i të Përndjekurit Politikë i jep Kolë Mirit Dedvukaj, (pas vdekjes) Çertifikatë Mirënjohje, “Nderi i Unionit të Shqipërisë”, për qëndresë heroike përkrahë Gje- losh Lulit në mbrojtje të trojeve shqiptare, për besë dhe qëndresë përballë burgut komunist, jugosl- lav dhe shqiptar. Ky vlerësim, kjo mirënjohje është dhe do të mbetet ajo që gjenerata jonë i ka borxh atij shpirti sakrifice, atyre forcave vetmohuese, asaj përpjekje titane për qëndresë dhe dinjitet, të cilat ruajtën të papërdhosura vlerat dhe atributet tona më të mira përballë makinerisë ç’njerëzore sllavo-komuniste. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Tetor 2017 52