Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë
Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore
VITI II (XVI) 2013 NR. 2 (155)
Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare
www.kmsh.al www.zaninalte.al
Tiranë 2013 Zani i Naltë
Revistë shkencore dhe kulturore Zani i Naltë Organ i Komuniteti Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923 Rifilluar në tetor 2012 VITI II (XVI), janar-shkurt-mars 2013, nr. 2 (155)
Nën kujdesin: H. Selim Muça
Kryeredaktor: M.A. Genti Kruja
Bordi editorial: Dr. Ferdinand Gjana Bujar Spahiu M.A. Ali Zaimi M.A. Ramadan Çipuri M.A. Dorian Demetja M.A. Skender Bruçaj M.A. Elton Karaj
Redaktoi: M.A. Andrin Rasha
Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj.
Realizimi grafik: Bledar Xama Shpëtim Bashmili
KOMUNITETI MYSLIMAN Rr. George W. Bush, Nr. 50, I SHQIPËRISË: Tiranë - Shqipëri mail: [email protected]
web: www.kmsh.al www.zaninalte.al
2 Zani i Naltë
Përmbajtja
Editorial 1. 90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar - Ali Zaimi ...... 5
90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar 2. Krijimi i Gjyqit të Naltë të Sheriatit...... 8 3. Kongresi i I-rë Mysliman (24 shkurt – 12 mars 1923) - Ali Basha...... 15
Shkenca Islame 4. Kremtimi i festave në Islam dhe rasti i Mevludit - Ma. Dorian Demetja - Komuniteti Mysliman i Shqipërisë...... 20 5. Shkenca e Kiraeteve - Ma. Elton Karaj - Universiteti Bedër...... 28 6. Ihvanus-Safa dhe muzikoterapia në civilizimin islam - Dr. Abaz Jahja - Bashkësia Fetare Islame e Maqedonisë - Shkup...... 41
Histori 7. Mexheleja - Kodi Civil Osman dhe trashëgimia juridike osmane në Shqipërinë e viteve 1912-1929 - Dok. Hasan Bello - Instituti i Historisë – Tiranë...... 45 8. Njohuri me karakter historik - Nasuf T. Dizdari...... 55 9. Vendi dhe rëndësia e fondit arkivor të Komunitetit Mysliman të Shqipërisë dhe në veçanti të Arkivit Qendror të Shtetit për Kongresin e mëvetësisë - Vehbi Agolli - Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave - Tiranë...... 58
Shkenca Ekzakte 10. Kodi Matematik i Kur’anit - Prof. Dr. Sadije Bushati - Universiteti “Luigj Gurakuqi” - Shkodër...... 62
Sociologji 11. Një vështrim sociologjik mbi problemet familjare tek të rinjtë e shkollave të Tiranës - Prof. Dr. Zyhdi Dervishi - Universiteti i Tiranës & MA. Genti Kruja - Komuniteti Mysliman i Shqipërisë...... 66
3 Zani i Naltë Filozofi 12. Liria e fesë në kontekstin e modelit evropian të marrëdhënieve ndërmjet shtetit dhe fesë - Prof. Dr. Gjergj Sinani - Universiteti i Tiranës...... 77
Jurisprudencë 13. Aspekte krahasuese ndërmjet së Drejtës Ndërkombëtare Islame me të Drejtën Ndërkombëtare Publike - Dok. Saimir Shatku - Universiteti i Tiranës...... 88
Personalitete 14. Mustafa Efendi Varoshi (1898-1948)...... 98 15. Hoxhallarët tanë, Zotërinjtë tanë… - Imam Muhamed Sytari - KMSH, Myftinia Shkodër...... 101
Retrospektivë 16. “Përse studjuesit e dituris e formojnë shumicen e atyne qi dyshojnë dhe hezitojnë në çashtje fetare?” - H. Ismet Dibra - Zani i Naltë, 1936...... 110 17. Kryeqyteti ka nevojë për nji Xhami të madhe e moderne (1938) ...... 114
4 Editorial
Editorial
90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar
nga Ali Zaimi
ë këto muaj një rol të padiskutueshëm dhe mbushen plot 90 vendimtar në formimin e shtetit Nvjet nga themelimi i shqiptar. Me të njëjtin zell dhe Komunitetit Mysliman Shqiptar, si me përgjegjësinë më të madhe ata një bashkësi që do të përfaqësonte themeluan Komunitetin Mysliman zërin e besimtarëve myslimanë Shqiptar, në përputhje të plotë me në Shqipëri, shumë herë do të të gjitha parimet e fesë Islame, përfaqësonte zërin e myslimanëve që ishte përvetësuar në formën e në të gjithë trojet shqiptare, madje vet më të bukur, dhe më të drejtë në mjaft raste edhe zërin e mbarë nga udhëheqësit myslimanë. shqiptarëve. Vitet që kaluan nuk Myslimanët e këtij vendi arritën ishin të lehta, por të tejmbushura me që një pjesë të mirë të cilësive të peripeci e sfida të jashtëzakonshme. besimit t’i shndërronin në pjesë Gjithçka nis 90 vite më parë, aty integrale të traditës sonë, madje ku dhe u themelua për herë të parë pjesë të pandarë të identitetit institucioni islam. kombëtar. Parime të tilla si: besa, Ai që shënoi edhe pikënisjen mikpritja, bujaria, toleranca etnike drejt institucionalizimit të dhe fetare, ruajtja e farefisnisë, bashkësisë islame ishte Kongresi harmonisë familjare etj., që i Parë i mbajtur më 24 shkurt deri janë ndër normat themelore të më 12 mars 1923, që hodhi edhe sjelljes Islame, u përvetësuan nga themelet e Komunitetit Mysliman mbarë shqiptarët pa dallim feje e të Shqipërisë, dhe që prej asaj date prejardhjeje dhe sot ndoshta janë besimtarët myslimanë shqiptarë nga të paktat gjëra me të cilat ne do t’i dilnin vetë për zot përhapjes vazhdojmë të krenohemi përpara dhe ruajtjes së traditës së bukur të botës. besimit Islam. Personalitete të tilla si: Haxhi Myslimanët shqiptarë patën Vehbi Dibra, Hafiz Ali Korça,
5 Editorial
Hafiz Ibrahim Dalliu, Hafiz Sabri sërë artikujsh që dëshmojnë një Koçi, e qindra të tjerë, funksionarë pasuri të tërë kulturore, nëpërmjet të Komunitetit Mysliman të së cilës pasqyrohet edhe niveli Shqipërisë, kanë qenë përherë ndër i mendimit teologjik shqiptar përfaqësuesit më të shkëlqyer të gjatë periudhës së pavarësisë. Për qytetarit, familjarit, prijësit, shokut shkak të kohës relativisht të gjatë dhe bashkëkombësit shembullor, të daljes së kësaj reviste, mund lëvrues dhe praktikues i traditave të thuhet se ajo pati një rëndësi më të bukura të fesë sonë dhe të këtij shumë të madhe për edukimin fetar populli. Në vitet e para të formimit mysliman të popullatës shqiptare, të vet, Komuniteti Mysliman i por ajo zgjoi edhe ndjenjat e Shqipërisë ishte jo vetëm flamurtar patriotizmit, të ngritjes kulturore, i promovimit të edukatës dhe arsimore, etj. Revista u angazhua moralit të lartë shoqëror, por edhe në mënyrë të vazhdueshme në pararojë e një institucioni të mirë- fushën e edukimit, të studimit organizuar që përbënte një model sociologjik e psikologjik, në për institucionet e tjera shtetërore formimin e ndërgjegjes kombëtare, dhe më gjerë, që natyrshëm kishin në bashkimin dhe vëllazërimin e shumë nevojë për modele të mira. popullit tonë. Një hap shumë i rëndësishëm Historia e viteve që pasuan, dhe shumë i zgjuar i Komunitetit dhe sidomos me fillimin e Luftës Mysliman të Shqipërisë ishte hapja së Dytë Botërore e më pas, do të e medreseve. Ajo çka e bën të ishte shumë e ashpër me besimin veçantë këtë shkollë, nga shumica e dhe besimtarët, sikurse ishte me të simotrave të saj në botë në atë kohë, gjithë shqiptarët. Vajtimi u bë kaderi është koncepti i mësimdhënies në i komunitetit më të madh në vend to. Komuniteti Mysliman gërshetoi për më shumë se gjysmë shekulli, në Medrese së bashku me lëndët sepse më shumë se çdokush fetare edhe ato shkencore dhe bëri tjetër dhe mbi çdo torturë fizike, përpjekjet maksimale që profilin besimtarëve iu mohua përkujtimi i dhe nivelin arsimor në Medrese ta Zotit, iu ndalua besimi, iu ndrydh mbante në standardet më të larta të ndërgjegjja, iu ndërpre komunikimi kohës, çka e bënte medresenë një që ata kishin në çdo namaz, agjërim ndër shkollat më të mira në ato vite. e haxh me Krijuesin e qiellit e të Një tjetër fushë e rëndësishme tokës, Zotin e zemrave të tyre, ku Komuniteti Mysliman i Allahun e Madhëruar. Por ishte e Shqipërisë dha një kontribut të kaluara islame e këtij populli, që pazëvendësueshëm, është edhe zbuti shthurjen totale të shoqërisë ajo e letrave, kryesisht me sonë prej furtunës komuniste. revistën “Zani i Naltë”, por jo Qoftë edhe fshehurazi apo me lloj- vetëm. Gati 16 vjet të jetës së saj, lloj mënyrash, shumë besimtarë u revista “Zani i Naltë” botoi një përpoqën që ta ruanin identitetin
6 Editorial e tyre, madje një pjesë të riteve Ne më shumë se kurrë, presim t’i kryenin fshehurazi, ndonjëherë ditë pranverore, por dhe duke edhe ndaj fqinjëve apo fëmijëve. u përpjekur që çdokush të ketë Sot çdo gjë është ndryshe. mundësinë ta shijojë pranverën. Ky Liria e besimit është e garantuar, është detyrimi ynë ndaj sakrificës por plagët që lanë vitet e mohimit së atyre qindra dijetarëve që na mbi brezat, janë edhe më të mëdha lanë amanet traditat më të bukura. se në vitet që ato u shkaktuan. Kjo është përgjegjësia jonë ndaj Mosdija fetare, varfëria, përçarja, vendit tonë. Ky është falënderimi tronditja e besimit në Zot dhe ynë ndaj mirësive të Allahut që nuk në Ditën e Gjykimit janë ndër kanë të sosur… plagët më serioze që shoqëria jonë Prandaj sot Komuniteti përballet sot dhe njëkohësisht janë Mysliman i Shqipërisë është përsëri sfidat që ne kemi përpara. Prandaj aty, në gjirin e shoqërisë, për të ecur Komuniteti Mysliman i Shqipërisë krah për krah me të, që të ushqejë është i vetëdijshëm ndaj misionit ndjenjat më të pastra, të rrisë e të të vet vendimtar për rigjallërimin zgjojë ndjenjën e dashurisë për e vlerave të besimit dhe të traditës fenë, njeriun dhe njerëzoren, të së bukur Islame, me qëllim që Zani frymëzojë shpresa të reja si dhe të i Naltë i Islamit, të zërë vendin që zgjojë e të forcojë tek besimtarët meriton në shoqëri, në familje, por besimin e bukur Islam. më shumë se kaq, në zemra e në mendje.
7 Zani i Naltë
KRIJIMI I GJYQIT TË NALTË TË SHERIATIT
Ali Basha ot protokollet e zhvillimit qendër e në bazë.2 të gjyqeve, sipas Reformat që duhej të realizonte “Sudhëzimeve të Këshillit të shteti i saposhpallur, filluan që më 5 Naltë të Sheriatit mbahen në gjuhën shqipe. maj 1913 kur Këshilli i Ministrave Gjithashtu edhe fjalimet dhe kundërfjalimet, vendosi suprimimin e kadilerëve paditë, peticionet e palëve, si: lutjet, paditë, dhe shikimin e padive fetare nga ankesat etj. duhet të përpilohen në gjuhën myftinjtë.3 Gjykatat civile të shtetit, që shqipe”.1 vareshin prej Ministrisë së Drejtësisë, Për sa i përket organizimit të administroheshin prej kadilerëve dhe brendshëm të fesë islame, qeveria e Vlorës vepronin me legjislaturën islame. aplikoi statukuonë e trashëguar, Por, sipas vendimit të mëvonshëm tradicionale, por duke të Këshillit të Ministrave, atë të 1 likuiduar de facto varësinë dhjetorit 1920 kadilerët e mitropolitët institucionale nga Shejhul islami me nuk do të merrnin pjesë më në këshillat qendër në Stamboll dhe për herë të parë administrative. Gjatë dy dhjetëvjeçarëve Shqipëria kishte Myftiun e vet të të veprimtarisë së shtetit shqiptar (1920- Përgjithshëm të emëruar nga qeveria 2. Fan S. Noli si kryetar i Dërgatës Shqiptare, shqiptare. në fjalën e mbajtur më 25 qershor 1921 e preku Administrata fetare u krijua nën këtë çështje për t’ju kundërvënë shpifjeve shembullin e asaj shtetërore – prefekturës antishqiptare: “Mbas statistikave t’autoriteteve ushtrore franceze, në Korçë ka 41,070 të krishterë e i përgjigjej myftinia, nënprefekturës – 82,245 muslimanë; këta të fundit, mbas shumicës nënmyftinia etj. Kjo administratë ishte së tyne do të kishin të drejtë me zgjedhë edhe nën varësi të qeverisë. Me Shpalljen e një herë ma shumë deputetë se të parët, e pra qenë zgjedhe 5 deputetë myslimanë. N’Elbasan, Pavarësisë edhe Gjyqi i Naltë i Sheriatit, ku të krishtenët nga shkaku i numrit të tyne, i trashëguar nga koha e sundimit osman, nuk e kishin të drejtën me zgjedhë asnji deputet, i shkëputi automatikisht lidhjet me qenë zgjedhë dy deputetë të krishtenë! Ndër Halifatin. vise të Dibrës, ku nuk ndodhet asnji familje e krishtenë, zgjedhësit myslimane t’asaj krahine Si në Kuvendin e Vlorës, ashtu dhe zgjodhnë dy deputetë të krishtenë, nga Shqypnija e Jugut. në Kongresin e Lushnjës nuk u shfaqën Pra çdo kritikë mbi këtë çështje asht e tepërt... Parlamenti probleme fetare; dhe tek ne nuk ka i Shqypnisë asht i përbamë prej 78 përfaqsuesvet, prej të cilëvet 32 janë të krishtenë, që i bjen 41 përqind. qenë komentuar zgjedhja e elementeve Deri Kryetari e Sekretari i Parlamentit qenë zgjedhë të të përkatësive të ndryshme fetare në krishtenë. Nji harmoni e tillë e brendshme a thua vallë përbërjen e drejtuesve të vendit, në duket ndër të gjitha shtetet?” (Fjala e Emzot Nolit, përk. Hilë Mosi, “Agimi” - Shkodër, 4, 1921: 73-74; Kahreman Ulqini, 1999: 104 - 105). 1. Arkivi i Institutit të Historisë. Materiale të Arkivit 3. Shih: Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe të Vjenës, dosje 28 - 68. Veprimtaria e saj. 1963, fq. 130. 8 Zani i Naltë
Ismail Qemali me Haxhi Vehbi Dibrën dhe personalitete të tjera shqiptare 1939) institucionet e ndryshme fetare u detyra e tij është të shqyrtojë aktet e riorganizuan në themel. davanave etj. Duke qenë se kemi nevojë Duhet thënë se qysh gjatë viteve të madhe për një gjyqtar fetfanash dhe 1916 - 1917, ndonëse periudhë lufte, ai vend sot gjendet i zbrazët, ky gjyq e u bënë disa hapa të rëndësishëm për sheh fort të arsyeshme që të emërohet riorganizimin dhe ristrukturimin e kadi-myftiu i Elbasanit Raif Efendiu”.5 punëve të fesë islame. Në këtë kohë u Në këtë dokument gjejmë të krijua institucioni i Gjyqit të Naltë të shprehur qartë se në vitin 1917 Sheriatit të Shqipërisë, që pa dyshim, qe hartuar një “Parashkresë e është një eveniment me rëndësi. Në përkohshme për organizimin e Sherisë një raport që i drejtohej Vjenës nga në Shqipëri”, duke ndriçuar kështu Shkodra në prill të vitit 1917 mbi faktin se organizimi dhe funksionimi çështjen kulturore e konfesionale në i Sherisë në Shqipëri, qenka qysh nga Shqipëri, bëhej e ditur se në Shkodër viti 1917. Parashkresa përbëhet nga 43 në tetor të 1916-ës, qe krijuar Gjyqi i nene dhe deri në vitin 1923 ka luajtur Naltë i Sheriatit për të drejtuar gjyqet rolin e një statuti. Sipas Parashkresës e sheriatit të qarqeve dhe ky gjyq, i në krye të bashkësisë islame dhe të sapoformuar, përbëhej prej kryemyftiut, organizimit të Sherisë ishte Myftiu i H. Vehbi Dibra dhe dy anëtarëve, prej Përgjithshëm (kadil-el’kuda - Kadiu i kryesekretarit si dhe prej dy shkrueseve.4 kadive, kryegjyqtari). Nën kryesinë e tij Në shkresën nr. 326, datë 1 dhjetor ishin të gjithë hoxhallarët dhe gjyqtarët 1919 të Gjyqit të Naltë të Sheriatit, e Sherisë (myftinjtë, kaditë, naibët etj.), drejtuar qeverisë shqiptare në Durrës, sikurse dhe të gjithë zyrtarët e tjerë të midis të tjerash thuhej se “Gjyqi i Naltë Sherisë. Myftiu i Përgjithshëm kishte i Sheriatit, që kur u formua në Shkodër drejtimin dhe kontrollin e epërt mbi dhe duke u mbështetur në nenin 29 të të gjitha çështjet e myslimanëve dhe të Parashkresës së Organizimit të Sheriatit, instituteve bamirëse dhe të arsimimit ka emëruar dhe një gjyqtar të fetvave me të myslimanëve. Së bashku me Myftiun një rrogë 320 korona të përmuajshme, e Përgjithshëm, pranë tij, si ndihmës e 4. AIH. Materiale të Arkivit te Vjenës, viti 1916, dosja 116, dok. 2189, fq. 735. 5. AQSh. Fondi 482, viti 1917, dosja 19, fleta 30. 9 Zani i Naltë
këshillues qëndronin dy ulema. Njëri Këtyre dokumenteve bazë - prej tyre do të kishte titullin “këshilltar”, “Parashkresës për organizimin e tjetri “i besueshmi i fetvasë”. Këta të dy sherive” dhe asaj për organizimin së bashku me Myftiun e Përgjithshëm e administrimin e vakfeve do t’u përbënin Këshillin e Naltë ose Gjyqin e shtohej në këtë kohë edhe “Rregullorja Naltë të Sherisë. Ky Këshill ishte shkalla mbi organizimin e Gjyqit të Naltë të më e lartë për çështjet e besimit dhe të Sheriatit”. Për t’u vënë në dukje është gjyqësisë. Ai kishte të drejtë të zgjidhte se këto dokumente ishin të miratuara gjyqtarët e sherisë, imamët, hatibët, nga Komanda Mb. e R. XIX Trup. hoxhallarët në përgjithësi, mësuesit e Ush. gjë që flet për ndërhyrje të besimit dhe nëpunësit e tjerë të Sherisë. administratës austriake edhe në punët Në Parashkresë përcaktoheshin e fesë. edhe detyrat e Myftiut të Përgjithshëm Në sajë të kujdesit të dhe të Këshillit të Naltë të Sherisë, të H. Vehbi Dibrës, puna për myfti-kadive, të naibëve, te vaizëve etj. organizimin e sherive dhe vakfeve Sipas nenit 18 të parashkresës vazet në Shqipëri kishte shënuar hapa (predikimet), si dhe të gjitha këshillat të rëndësishëm. Sipas raporteve e tjera, duhet të mbaheshin në gjuhën administrative të Korparmatës XIX, shqipe, të ilustruara me ajete dhe hadithe dërguar Vjenës më 14 qershor 1918, në arabisht, t’u përgjigjeshin nevojave rezulton se organizimi i gjyqeve të kohës dhe urdhrave të qeverisë. të sheriatit kishte kohë që kishte Vendimeve gjyqësore do t’u ngjitej përfunduar dhe se ata në pjesën më përherë një shkurtim në gjuhën shqipe. të madhe të vendit ishin bërë tani Myftiu i Përgjithshëm ose Gjyqi i Naltë një institucion i njohur që çmohej e i Sheriatit kishte nën kontroll të gjitha respektohej nga popullsia.8 vakfet.6 Kështu gjykatat civile të shtetit Një dokument tjetër që flet administroheshin prej kadilerëve dhe shumë qartë për organizmin dhe vepronin sipas legjislaturës islame. Në institucionalizimin e islamit në Shqipëri një telegram që Gjyqi i Naltë i Sheriatit i në këtë periudhë, është “Parashkresa drejtohet Gjyqit të Sheriatit Shkodër, e e Përkohshme për organizimin njofton: “Për çështjen e kompetencave dhe administrimin e Vakfeve të të gjyqeve të sheries jemi në marrëveshje Shqipërisë”. Sipas saj, për drejtimin, me Kryeministrinë. Përfundimi ju organizimin dhe administrimin lajmërohet më vonë”.9 Ndërsa Ministria e vakfeve të Shqipërisë krijohej e Drejtësisë në vitin 1922 njoftonte Drejtoria e Përgjithshme e Vakfeve, rrethet se, sipas nenit 14 të organizimit Komisioni i Përgjithshëm i Vakfeve të Sheriatit, “...ju është caktuar detyrë dhe komisionet e vakfeve të qarqeve. vetëm të shikoni çështjet e kurorës Myftiu i Përgjithshëm (Kryetari i Gjyqit (nikah), shfuqizimin e kurorës (talak), të Naltë të Sheriatit) ishte njëkohësisht ushqimin që rrjedh prej çështjeve të drejtor i Drejtorisë së Vakfeve.7 Të 29 treguara; por disa gjyqe të sheriatit, nenet e Parashkresës përmbajnë detyrat duke kaluar detyrën e tyre, gjykojnë e këtyre institucioneve. ndër çështje të tjera të cilat i përkasin 6. Po aty, dosja 2. 8. AIH. Materiale te Arkivit të Vjenës, dosje 28 - 68. 7. Po aty, viti 1919, dosja 10. 9. AQSh. Fondi 482, viti 1922, dosja 8, fleta 11. 10 Zani i Naltë gjyqit civil. Në rast se ju paraqitet për cila si politikisht dhe administrativisht aksektim një gjykim jashtë detyrës së ka sjellë çrregullim dhe shfaqet qeveri caktuar me ligj, të mos ekzekutohet brenda një qeverie dhe për përfundim dhe të interesuarit të njoftohen që të do të ketë vetëm shkatërrimin e drejtohen para gjyqit civil”.10 harmonisë së njësisë shtetërore. Pra, Më datë 22 qershor 1922 Ministri meqë çështja e lartpërmendur ka i Drejtësisë, kryeministri dhe Këshilli marrë vendimin e Këshillit Ministerial, i Naltë i Shtetit urdhëronin që të plotësuar me dekretin e Këshillit të zbatohej “Shtojca mbi nenin 14 të ligjit Naltë, duhet t’u komunikoni të gjitha të Organizimit të gjyqeve”: “Çështjet zyrave që mvaren nga ju, vendimin e e kurorëzimit, të shkurorëzimit e sipërpërmendur, sa për dijeni”.14 të ushqimit, të rrjedhura prej tyre, Në këtë kohë Komuniteti mbante zgjidhen e gjykohen me anë të klerit emrin Gjyqi i Naltë i Sheriatit dhe të çdo feje d.m.th. për muhamedanet përbëhej prej një Këshilli të Naltë të është kompetencë e klerit muhamedan, Sheriatit me pesë anëtarë, në krye të të për ortodoksët është kompetencë e cilëve qëndronte Myftiu i Përgjithshëm. klerit ortodoks dhe për katolikët e klerit Këshilli i Naltë zgjidhej për pesë vjet, katolik”.11 ndërsa Kongresi studionte veprimet Në shkresën nr. 1482/III datë fetare dhe financiare të Këshillit të Naltë 29.VI.1922 të Kryeministrisë, që i e të qarqeve. Vartësit e Këshillit të Naltë drejtohet Gjyqit të Naltë të Sheriatit, të Sheriatit ishin: l) Myftinjtë e qarqeve; ndër të tjera thuhet: “Duke qenë 2) Sekretarët e vakfeve, që merreshin se qeveria ka vendosur, sikurse i me administrimin e të ardhurave është komunikuar atij Gjyqi të Naltë, vakfnore, 3) Sekretarët e sherisë, të cilët kufizimin e kompetencës së tij, pikat merreshin me martesat, shkurorëzimet e shënuara nga ajo zyrë, u janë dhënë etj. 4) Mytevelijtë (administratorët), gjyqeve civile dhe shihet e tepërt të që administronin dhe kujdeseshin jepen ngahera shpjegime mbi këto pika. për mirëmbajtjen e pasurive vakfnore Për pikën që transferohet në gjykatore, dhe të faltoreve. Detyra e Këshillit si testamenti (vasije), është mbaruar të Naltë të Sheriatit ishte emërimi i formimi i ligjit të vet; sa për pikat e myftinjve dhe i klerikëve të tjerë, si: tjera janë duke u studiuar që të marrin imamë, vaizë, myderrizë, si dhe emërimi edhe ato formën ligjore, gjithmonë i sekretarëve të qendrës dhe të qarqeve. duke pasur parasysh moslargimin nga Këshilli i Naltë kontrollonte veprimet bazat e nyjeve, librat e fikh-ut12 dhe të e myftinjve dhe të administratës feraiz-it13, të cilat e kanë burimin nga financiare, në krye të së cilës qëndronte librat e shenjtë. Gjithçka bëhet për të një drejtor vakfi. Para Kongresit të mos i dhënë shtetit në administratën 1923 kjo administratë ishte Drejtori e e përgjithshme të vet mungesa dhe veçantë pranë Ministrisë së Financave15: ngatërresa, duke trazuar çdo degë 14. AQSh. Fondi 482, viti 1922, dosja 8, fleta 32. fetare në të drejtat civile të popullit, e 15. Protokoll: Sot me 10 fruer 1918, ditën e djelë në ora 9 para dite, u mblodh Komisioni i Vakufit të krahinës së 10. AQSh. Fondi 155, viti 1922, dosja 8. Shkodrës nën kryesine e Molla Rustem Begut . . . mbasi 11. AQSh. Fondi 482, viti 1922, dosja 8. populli i kësaj lagjeje (është fjala për meremetimin 12. Shkenca e vlerësimit juridik islam. e xhamisë së Dërgutit – shenim i A. Bashës) nuk ep 13. Shkenca e aplikimit te trashëgimisë, sipas fesë islame. asnjë ndihmë, u vendos që t’i shkruhet Drejtorisë së 11 Zani i Naltë
“Lypset që zotnija juaj të na paraqesë një orë e sa më parë një listë në të cilën të PËRDORIMI I GJUHËS gjenden sasitë e nëpunësve të vakfeve, SHQIPE RRETH SIMBOLEVE rrogat që i janë larë dhe i lahen prej TË FESË arkave të financave të shtetit shqiptar. “Si për çështjet e sheriatit e të tjera, me Duhet të na paraqitet edhe mënyra e qenë se korrespondenca do të bahet në gjuhën organizimit që zotnija Juaj doni t’i jepni kombëtare, Gjyqi i Naltë i Sheriatit e shef kësaj Dege, me qëllim që të mund të të nevojshme që edhe gjyqtarët e zyrave të hyjë në trajtimin e buxhetit të shtetit kadi-myftiut e të naibave të dinë me këndue shqiptar. Ministri...”16 e me shkrue mirë gjuhën shqipe. Prandaj u Për sa u përket aktiviteteve bajmë me ditë se që nga data e këtij urdhëri, atdhetare, ato realizoheshin me çdo nëpunës sheri ka me qenë i detyruem përkushtueshmëri, p.sh. kryetari për mësimin e gjuhës amtare si me shkrim, i Bashkisë njoftonte nga qyteti i ashtu dhe me këndim. Të gjithë nëpunsit do Elbasanit: “Sot më 17 shkurt 1919, t’i nënshtrohen provimit të gjuhës që do të në orën 9 në xhaminë e Ballies u bë kontrollohet nga inspektimi...”.19 ceremonia solemne fetare për paqen e “Jeni të porositun nga ana e këtij gjyqi shpirtit të të madhit shqiptar, Ismail se pas sodi të mos përdorni fare vulat turqisht Qemal bej Vlora. Gjithë populli i këtij ndër aktet zyrtare e të mbaroni sa më parë një qyteti... mori pjesë. Ndërkohë sheshi vulë me shqiponjë”.20 qëndronte i mbyllur në shenjë zie. Mbas Duke marrë parasysh përparimet mbarimit të ceremonisë, u mbajtën e mëdha që kishte bërë gjuha shqipe fjalime për jetën dhe veprën patriotike në vitet e fundit për sa i përket të të vdekurit tonë të madh.”17 terminologjisë dhe frazeologjisë, Përveç Drejtorisë së Përgjithshme përdorimi i gjuhës turke në gjyqet të Vakfeve, ishin ngritur në qendrat e sheriatit u kufizua edhe më tej kryesore të vendit drejtoritë dhe në mënyrën më të rreptë. Tani komisionet e vakfeve që në vitin 1918 protokollet e zhvillimit të gjyqeve, numëroheshin 20. Pasuritë e vakfeve në sipas udhëzimeve të Këshillit të Shqipëri përbëheshin prej godinave e Naltë të Sheriatit, mbahen në gjuhën objekteve të destinuara për kultin, prej shqipe. Gjithashtu edhe fjalimet dhe objekteve të tjera si: shtëpi, dyqane, kundërfjalimet, paditë, peticionet mullinj etj. dhe pjesërisht prej tokave: e palëve, si: lutjet, paditë, ankesat kullota, ara, ullishte, pyje. Një pjesë etj., duhet të përpilohen në gjuhën e kësaj formonte fondin qendror të shqipe. Proceseve organizative dhe vakfit dhe administrohej prej drejtorisë administrative të fesë islame në vendin së vakfit të vendit. Në fund të vitit 1917 tonë u kundërviheshin edhe qarqe të ky fond ishte 118 mijë korona pasuri e caktuara shoqërore brenda vendit, patundur; 15 mijë korona kapital dhe me koncepte e mentalitete konservatore pasuri e tundshme 133 mijë korona.18 të trashëguara nga e kaluara. Këto shfaqje e detyruan Myftiun Përgjithshme të Vakufeve për dëftesat e mytevelisë... (AQSh. Fondi 482, viti 1917, dosja 5). e Përgjithshëm, njëkohësisht edhe 16. AQSh. Fondi 178, viti 1920 ; dosja I -33. Shkresa nr. 664, dt. 29.III.1920. Dosja 28 - 69, fq. 55 . 17. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit. 1982, 19. AQSh. Fondi 482, viti 1921, dosja 9, fleta 1. fq. 398, dok. 371. 20. Po aty, dosja 14 fleta 2. 18. AIH. Materiale të Arkivit të Vjenës. Viti 1918. 12 Zani i Naltë kryetar i Këshillit të Sheriatit, H. Vehbi Në një urdhër tjetër, që u dërgohej Dibrën t’u dërgonte në qershor të 1917- gjyqeve të sheriatit të Tiranës, të ës një qarkore zyrave të sherive në qarqe, Korçës, të Shkodrës, të Gjirokastrës, ku tërhiqte vëmendjen dhe urdhëronte të Elbasanit, të Vlorës dhe të Beratit që t’u jepej fund këtyre praktikave: thuhej: “Si për çështjet e sheriatit e të “Tue qenë se sot Shqipëria është një tjera, me qenë se korrespondenca do shtet më vete dhe nuk ka ndonjë të të bahet në gjuhën kombëtare, Gjyqi përpjekur shtetëror me qeverinë turke i Naltë i Sheriatit e shef të nevojshme - nënvizonte ai, - të luturat të mos që edhe gjyqtarët e zyrave të kadi- bëhen në gjuhën turke, por në shqip myftiut e naibave të dinë me këndue dhe sulltani të mos përmendet si mbret e me shkrue mirë gjuhën shqipe. i vendit tonë”.21 Prandaj u bajmë me ditë se që nga Përdorimi i gjuhës shqipe në data e këtij urdhri, çdo nëpunës sheri institucionet e fesë islame qe një ka me qenë i detyruem për mësimin e detyrë që Këshilli i Naltë i Sheriatit gjuhës amtare si me shkrim, ashtu dhe i kishte vënë vetes për të futur me këndim. Të gjithë nëpunësit do t’i elementet kombëtare në administrimin nënshtrohen provimit të gjuhës që e fesë. Këshilli i Naltë i Sheriatit ngulte do të kontrollohet nga inspektimi që këmbë që të gjithë nëpunësit dhe do të organizohet nga Gjyqi i Naltë i kleri mysliman që ishin në shërbim të Sheriatit”.22 popullit, ta mësonin gjuhën shqipe me Insistimi i H. Vehbi Dibrës për shkrim dhe lexim dhe ta përdornin këtë çështje ishte i vazhdueshëm dhe atë në kontaktet, predikimet dhe këmbëngulës. Në dhjetor 1921, ai korrespondencën, që mund të kishin u shkruante gjyqeve të Sheriatit në në çështjet e përditshme. Kjo kërkesë prefektura: “Nga shumë lutje dhe pasqyrohet në shumë dokumente, si: akte që i paraqiten Gjyqit të Naltë të qarkore, urdhra e udhëzime, dërguar Sheriatit, ashtu dhe gjyqeve që varen zyrave të sheriatit në qarqe, prefektura prej tij, shihet se po shkruhen turqisht. e nënprefektura dhe shtypit të kohës. Si populli që u sillet këtyre gjyqeve, ashtu “Ndër të gjitha zyrat e sheriatit, do dhe nëpunësit e tyre, me qenë se janë të përdoret gjuha kombëtare, si në shtetas shqiptarë dhe flasin të gjithë korrespondencën zyrtare, ashtu dhe ndër një gjuhë (shqipen), me qenë se gjykatat akte e regjistra të tjera jashtë gjyqeve. e sheriatit mbështesin qeverisjen e Prandaj jeni të urdhëruar mos me shtetit, i cili përdor zyrtarisht gjuhën përdorë gjuhën turqishte ndër akte kombëtare, ju porositim rreptësisht zyrtare, - udhëzonte urdhri i datës 14 ndalimin e akteve dhe të lutjeve të dhjetor 1920. Nga ky shkak sekretarët sipërpërmendura në gjuhën turke dhe ashtu dhe shkruesit e gjyqeve sheri janë ju urdhërojmë mos me pranue fare si të detyruem me ditë gjuhën kombëtare ato që iu paraqiten këtij Gjyqi. Janë të mirë, si me shkrim, ashtu dhe me ndaluar nëpunësit sheri me përdorë këndim. Veç kësaj ilameve (vendimeve) gjuhën turke mbi çdo akt zyrtar”. sheri përherë do t’u ngjitet një shkurtim Gazeta “Mbrojtja Kombëtare” e datës në gjuhën shqipe”. 12 maj 1921, duke botuar këtë qarkore
21. Po aty, viti 1917, dosja 39, fleta 1. 22. Po aty, viti 1921, dosja 9, fleta 1. 13 Zani i Naltë
të plotë, nën firmën e H. Vehbi Dibrës, Në vitin 1921 ai i shkruante nënvizonte shënimin e vet: “ Zotit Myfti Gjyqit të Sherisë së Vlorës: “Jeni të të Përgjithshëm i drejtojmë duartrokitjet porositun nga ana e këtij gjyqi se pas tona”.23 sodi të mos përdorni fare vulat turqisht Vlen të theksohet se H. Vehbi ndër aktet zyrtare e të mbaroni sa më Dibra ndoqi dhe kontrolloi vetë parë një vulë me shqiponjë”.25 Në këtë zbatimin e këtij urdhri. Në një mënyrë H. Vehbi Dibra futi praktikisht korrespondencë me Gjyqin e Tiranës, edhe në institucionet fetare simbole ai shkruante: “Ngjitun u kthehet të marra nga flamuri kombëtar. Pas shkresa nr. 37, 21 shkurt 1922, dërguar këtij urdhri të gjitha zyrat e sherive Gjyqit të Naltë të Sheriatit, për shkak në prefektura përgatitën vula me se është shkrue në gjuhën turqisht. shqiponjën dykrenare. Por meraku i H. Meqenëse korrespondenca duhet ba në Vehbi Dibrës shkonte edhe më tutje; ai shqipen zyrtare, jeni të porositun për të ishte njeri skrupuloz për ruajtjen deri dytën herë që të mos i dërgoni këtij gjyqi në detaje të përmbajtjes e të formës së shkresa të shkrueme në gjuhën turqisht, këtyre simboleve. Kjo duket në faktin se nuk do të kryhet asnjë formalitet se kur në një shkresë që i dërgonin mbi ta”.24 atij sheritë konstatoi se shqiponja e Deri sot nuk është trajtuar vulës paraqitej e deformuar dhe nuk i çështja e simboleve të fesë islame, shëmbëllente plotësisht shqiponjës së sidomos historiografia e tyre. Në flamurit, ai e bëri këtë gjë problem dokumente rezulton se krahas punës dhe kërkoi që nëpërmjet Ministrisë për ndërtimin dhe organizimin e së Punëve të Jashtme dhe Legatës institucioneve dhe të dikastereve të fesë Shqiptare në Londër, të prodhoheshin islame pas Shpalljes së Pavarësisë, H. atje modele të shqiponjës për t’i marrë Vehbi Dibra i kushtoi vëmendje edhe si model në vulat e sherive. Lidhur punës me simbolet e fesë, me qëllim me këtë H. Vehbi Dibra i shkruante që edhe ato të kishin tipare krejtësisht Gjyqit të Naltë të Sheriatit në Shkodër kombëtare. Këtë e konstatojmë qysh në korrik të vitit 1922: “Tue qenë se në krijimin e Gjyqit të Naltë të Sheriatit forma e shkabës së flamurit kombëtar më 1916, për të cilën u përdor një vulë, dhe ajo e vulave nuk u ngjajnë njëra- e cila në fillim ishte e thjeshtë, por tjetrës, mbasi nëpër disa vende shkaba që ndryshonte dhe nuk shëmbëllente i ka krahët përpjetë e në disa të tjera aspak me vulat e përdorura në kohën përposhtë, për t’i dhënë fund kësaj e sundimit osman. Ndërsa në vitin çështjeje me rëndësi... ndër katër 1921 vula do të përsosej dhe do të shkabat e zografisura në Londër të fitonte tipare të reja kombëtare, si në pranohet ajo që përmban nr. 3, kopjen e përmbajtje ashtu dhe në formë, me së cilës po jua dërgojmë, me lutje që t’u vendosjen në të të shkabës dykrenare komunikohet për veprim gjithë degëve të flamurit tonë kombëtar. të sherive që mvaren prej asaj zyre.”26
23. “Mbrojtja Kombëtare”, 21 maj 1921. 25. Po aty, viti 1921, dosja 14 fleta 2. 24. AQSh. Fondi 482, viti 1922, dosje nr. 7 fleta 3. 26. Po aty, viti 1922, dosja 3, fl. 5.
14 90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar
Kongresi i I-rë Mysliman (24 shkurt – 12 mars 1923)*
Ideja për mbledhjen e bledhja e një Kongresi Kongresit I të Myslimanëve të myslimanëve të të Shqipërisë MShqipërisë ka qenë dëshirë konsensuale e shprehur “... fetë e përhapura në Shqipëri nuk vazhdimisht nëpër qarqet islame. Për mund të ushtronin ndonjë ndikim të madh në mënyrën e organizimit të këtij kongresi orientimet e opinionit publik dhe të kulturës ka pasur mendime të ndryshme dhe mbisunduese. Cilat do që të ishin obsionet është bërë edhe një lloj përgatitje nga personale të eksponentëve të tyre në zë, vetë prijësit myslimanë. Por çështja u bashkësitë fetare shqiptare në periudhën midis shty për shumë shkaqe – vendi ishte i dy luftërave i ndihmuan (ose iu nënshtruan) okupuar, nuk gjendej zgjidhje ekonomike në forma të ndryshme patriotizmit prepotent dhe hegjemon nga pikëpamja ideologjike. Nuk për zhvillimin e punimeve të Kongresit, kishte vend për të mbajtur qëndrim pro ose dhe për probleme të tjera si: zgjedhja e kundër – zgjedhja në njëfarë mënyre ishte e delegatëve, koha, vendi etj. detyruar, po të mos doje të cilësoheshe si heretik i Që në vitin 1917 Myftiu i Shkodrës, besimit nacionalist. Nacionalizmi i përshkonte Xhemal Naipi i dërgon Haxhi Hafiz Isuf bashkësitë fetare, duke ndeshur vetëm në efendi Kelmendit “Rregulloren mbi kundërshtimin e ndonjë pakice, madhësia e së zgjedhjen e delegatëve për Kongresin cilës nuk duhet mbivlerësuar”.1 e Xhema’ati Islamijes”. Votimi do të
1. Della Roka, Roberto Marozo, 1994:13.
15 90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar
bëhej me zgjedhës të dytë. Do të kishin dëshiruar, jeni të lutur që, nëpërmjet një të drejtë vote të gjithë myslimanët që do raporti e të një projekti të posaçëm, të na të ishin në moshën 21 vjeçare2. jepni mendimet dhe mënyrën e formimit Kryeministri i kohës, Ahmet Zogu, e Xhemijeti Islamijes”4. më 7 dhjetor 1922, nis dy shkresa në Gjyqi i Naltë i Sheriatit, më 16 Gjyqin e Naltë të Sheriatit. Nëpërmjet dhjetor 1922, njofton Kryeministrinë shkresës së parë kërkon mendimin e se “Zyra e Ilmijes ndjen gëzimin më Gjyqit të Naltë, si edhe për dikasteret e të madh dhe paraqit falënderimet e tjera të vendit që, “për t’u dhënë të gjitha Kyesisë për formimin e Xhema’ati zyrave të shtetit një formë moderne, Islamijes. Formimi e aplikimi i rregullës duke siguruar shpejtësinë e mirëvajtjen së xhema’atëve në atdheun tonë, është e veprimeve zyrtare në mënyrën e një punë me rëndësi, sepse forma dëshiruar, veprim që do të jetë i pari hap kombëtare e shtetit është një pengim i përparimit të Atdheut, të njoftohemi për qeverinë që merret me çështje fetare me anë të një raporti studimor se ç’masa në Shqipëri, ku ndodhen elementë të mendon ai gjyq mbi organizimin e ndryshëm. Prandaj, për të siguruar përgjithshëm e mbi përparimin e asaj mirëvajtjen dhe përparimin e parimeve ministrie e të degëve a të direksioneve të larta myslimane, është një gjë e të varuar prej saj, duke pasur në kujdes domosdoshme organizimi i xhema’atit, gjithnjë ekonominë”3, kurse nëpërmjet të shtyrë prej nevojës që po ndihet dhe shkresës tjetër, kërkon që “për të pasur në qarkun dijetar (Ilmijes). Për vërtetim mundësi që të merren pastaj masat ju paraqesim Statutin e Xhema’atit, e duhura për t’i dhënë asaj dege një duke u lutur që të keni mirësinë e të gjallëri e një përmirësim në mënyrën e na urdhëroni përfundimin e tij”5. Me 2. AQSh. Fondi 482; viti 1917; dosja 4. 4. Po aty, fleta 47. 3. Po aty, viti 1922, dosja 8, fleta 45. 5. Po aty, fleta 48. 16 90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar qarkoren e datës 16 dhjetor 1922, Gjyqi i Naltë i Sheriatit njofton rrethet për Dinamika e organizimit të këtë porosi. Bashkëngjitur me shkresën Kongresit I që shpreh gëzimin e Degës së Ilmijes për këtë iniciativë të qeverisë, pranon “Këshilli i Naltë i Sheriatit relacionet se në një vend ku aplikohen disa besime e veta me shtetin shqiptar mbi varësinë e tij fetare, organizimi i tyre është më i drejtë (merbutijet), i ka prerë dhe quhet një zyrë me xhema’ate6. indipendente, e lirshme në veprim për mbrojtjen e të drejtave fetare të elementit të vet si dhe 6. Statuti i Xhema’atit Musliman të Shqipërisë: 1) Në për përparimin e lulëzimin në çdo pikëpamje, kryeqytet ekziston një Kadi el Kyda (kryegjykatës) prandaj kjo kryesi ju njofton se dhe këshillat si përfaqësues (Mymes’sil) i xhema’atit mysliman e i gjyqeve sheri. 2) Nën kryesinë e Kadi el e xhema’atit janë të lidhura drejtpërsëdrejti Kydat-it do të jetë edhe një këshillë diktues për të me Këshillin e Naltë të Sheriatit dhe për çdo shqyrtuar gjykimet e duhura prej gjyqeve sheri. 3) çështje e marrëveshje që të kenë nevojë, janë Nën kryesinë e Kadi el Kydat-it do të jetë edhe një indipendente në qarkun e vet, duke mos pasë këshillë e shehelerëve. 4) Në qendrat e prefekturave dhe të nënprefekturave me rëndësi, me titull naib kërkush të drejtë kundërshtie e pengimi në 7 (prokuror), do të ndodhet një kryetar me kompetencë detyrat përkatëse të tyre” . gjykatësie (Ifta) pranë të cilit do të gjenden shkrues Gjyqi i Naltë i Sheriatit i drejtohet e sherbetorë, sa ta lypë nevoja. Në qendra të mëdha, Kryeministrisë dhe e njofton se, me që e ku mjaftojnë të ardhurat, ka për t’u emëruar nga një myfti për t’u marrë vetëm me çështje fetfaje. 5) shikon të nevojshme një këshill (kongres Në gjyqet sheri vërehen proceset mbi testamentet – A.B.) të muslimanizmës (Xhema’ati (vasijet), kurorëzimet, shkurorëzimet, rida, nefeka Islamije), për të cilin është folur e kërkuar (shpenzimet apo detyrimet materiale), mefkute (objektet e humbura), vakëf, miras (trashëgimi), herë pas here verbalist edhe nga ana e tahriri terhaqate të jetimëve. 6) Vendimet e gjyqeve popullit musliman, ka caktuar që të bëhet sheri, që marrin formë të prerë, përmbarohen një mbledhje për formimin e këshillit në nga zyra e përmbarimit të drejtësisë. 7) Në çdo fjalë më 20 shkurt 1923. “Me këtë rast prefekturë do të formohet një trup xhema’ati, i zgjedhur sipas rregullores së posaçme, i cili ka për e njoftojmë të lartën Kryeministri dhe detyrë të shikojë çështjet përkatëse në fe. Ky trup kërkojmë prej saj të na ndihmojë duke konsiderohet një degë person moralit, e mvaret në u dhënë urdhërat e duhura të gjithë qendrën e Xhema’atit Musliman që kryesohet prej Kadi el Kydat-it. 8) Në qendër do të jetë një drejtori e Përgjithshme e Vakfeve, e cila do të jetë e lidhur te universiteti, e pranimit të nxënësve të tij, caktohen Kadi el Kydat-i dhe në nënprefektura do të emërohen me një rregullore të posaçme. 13) Mësimet fillore nëpunësa të nevojshëm për të rregulluar të ardhurat të nxënësve muslimanë do të jenë në kompetencë të e vakfit. Vakfet e teqeve e të zavijeve rregullohen çdo xhema’ati musliman. 14) Rrogat e nëpunësve, të si përpara, por Drejtoria e Përgjithshme ka të drejtë sherbetorëve të gjyqeve sheri e të vakëfeve të qendrës drejtimi mbi këto vakfe. 9) Shejhët, atët (dedetë), të së përgjithshme e të rretheve paguhen siç janë treguar tarikateve të shenjta, për respektim të hierarkisë e në rregulloren e posaçme. 15) Një herë në dy vjet për dekretim secila degë varet te i pari i vet. Imamët, do të bëhet në kryeqytet një mbledhje e përgjithshme hatibët (kurrah) e katimet e tjera si këto, dekretohen prej xhema’ateve muslimanë të qarqeve, ku do të prej Kadi el Kydat-it. 10) Nuk do të mund të vishet bisedohet themelimi e forcimi vëllazëror i njësisë askush me rrobat e hoxhallarëve apo të shehelerëve kombëtare. Mënyra dhe kompetenca e kësaj pa marrë lejen e duhur. 11) Këshilli Qendror për mbledhjeje dëftohet me një rregullore të posaçme. hatibët e vaizët do të trajtojë në gjuhën zyrtare rytbe 16) Përderisa të bëhet mbledhja e përgjithshme e prediksione (predikime), sipas shekullit të sotëm vazhdon forma ditore (sheqli ilm) e tashme. 17) e sipas nevojave kombëtare. 12) Përveç masave që Pikat e këtij Statuti ndryshohen (tadil) në mbledhje do të merren për përmirësimin e medreseve të para të përgjithshme me ⅔ e votave të saj. Tiranë (medresei talije), që gjenden, do të themelohet edhe 13.XII.1922. Vërtetohet: Myfti i Përgjithshëm: një universitet (Medrese Alije), ku do të mësohen Vehbi d.v. (AQSh. Fondi 163, viti 1923, dosja 44). gjuhëra të ndryshme, duke i dhënë rëndësi literaturës Projektstatut, i përgatitur si bocet për në kongres. e historisë kombëtare. Mënyra e formimit të këtij 7. AQSh. Fondi 482, viti 1923, dosja 1, fleta 11. 17 90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar
prefekturave e nënprefekturave që të 1923, Myftiu i Përgjithshëm njofton zgjedhin rregullisht nëpërmjet bashkive prefekturat e nënprefekturat se “me që nga 1 persone ta dërgojnë në Tiranë” – koha e mbledhjes së përgjithshme për përfundon shkresa8. formimin e Xhema’atit Musliman u Kryesia e Këshillit të Ministrave afrua tepër, zgjedhjet e përfaqësuesve dërgon vendimin e vet të datës 29 janar që do të dërgohen këtu, të bëhen vetëm 1923 për dhënien e lejes Gjyqit të Naltë nga ana e bashkive me një shpejtësi të të Sheriatit për të bërë mbledhjen e madhe me konditat që ju kemi treguar”.12 përgjithshme më 20.II.19239. Ministri i Ministri i P. të Brendshme, A. Zogu P. Brendshme, A. Zogu, me një telegram më datë 11 shkurt 1923 u dërgon një sekret njofton Prefekturën Elbasan se i qarkore shifër zyrave vartëse me këtë jepet leje Gjyqit të Naltë të Sheriatit për përmbajtje: “Jeni të lutur të përpiqeni të bërë mbledhjen e përgjithshme më në mënyrë legale që delegatët që do të 20.II.1923 për formimin e Këshillit të zgjidhen për me marrë pjesë në mbledhjen Naltë Musliman, Xhemijeti Islamije, e e përgjithshme të muslimanizmës të jenë lypur shumëherë prej popullit musliman. patriotë dhe pak a shumë liberalë”13, Lajmëroni në këtë mënyrë të gjitha zyrat dhe një ditë më pas shton: “Nuk është kompetente për këtë veprim. Në është e domosdoshme që delegatët të jenë se shihet e nevojshme për shkoqitje, hoxhallarë, vetëm duhet të jenë patriotë merruni vesh me kryetarin e Gjyqit të dhe pak a shumë liberalë”14. “Me qenë se Naltë të Sheriatit10. shumica e delegatëve nuk mundën me u Edhe vetë Këshilli i Naltë i mbledh, mbledhja do të hapet me datë Sheriatit me qarkore njofton prefekturat 24.II.1923”15. e nënprefekturat se “më 20 shkurt 1923 Pastaj vazhdojnë urdhërat e do të bëhet në kryeqytet një mbledhje e njëpasnjëshëm telegrafikë në lidhje me përgjithshme prej delegatëve muslimanë emrat e personave që duhet të zgjidhen për formimin e Xhema’ati Islamijes. delegatë për në Kongresin Musliman. Me këtë mbledhje çdo prefekturë do të Prefektura e Dibrës urdhërohet: “Si dërgojë një përfaqësi, e cila do të zgjidhet delegatë për në mbledhjen muhamedane nga përfaqësuesit e krahinave të lagjeve që do të bëhet këtu, zgjidhni zotërijtë muslimane, të cilët do të jenë zgjedhë Vehbi, Myfti i Përgjithshëm dhe Salih me anë të pleqësive të tyre dhe mandej Vuçiternin”16. Po atë ditë Prefektura e do të votojnë nën kontrollin e bashkive. Kosovës porositet: “Si delegat për në Delegatët që do të dërgohen këtu do të mbledhjen e përgjithshme muhamedane jenë që të dinë me shkrue e me këndue që do të mbahet këtu, zgjidhni Qamil mirë gjuhën zyrtare e të kenë dijeni të Balën, Halim Gostivarin dhe Osman plota ashtu dhe besimtarë feje e me Nikolicin”17. Kjo është praktika e morale të mira. Zgjedhjet të bëhen me zgjedhjes së delegatëve për këtë Kongres, një shpejtësi të madhe që t’ia mbërrinë pra, me që supozohej se kryetari i mbledhjes në kohën e caktueme. Çështja bashkisë është zgjedhur nga populli, e shpenzimeve njoftohet më vonë.”11 edhe delegatët mund të zgjidheshin nga Me telegramin e datës 11 shkurt 12. AQSh. Fondi 125, viti 1923, dosja 125. 13. AQSh. Fondi 152, viti 1923, dosja 31. 8. Po aty, fleta 2. 14. Po aty, dosja 31. 9. Po aty, dosja 4, fleta 3. 15. AQSh. Fondi 482, viti 1923, dosja 4, fleta 10. 10. AQSh. Fondi 125, viti 1923, dosja 125, fleta 1. 16. AQSh. Fondi 152, viti 1923, dosja 31. 11. AQSh. Fondi 152, viti 1923, dosja 291. 17. Po aty. 18 90 vjet Komunitet Mysliman Shqiptar kryetari i Bashkisë. Në ato vende ku nuk do t’u paguhet gjë25. Ministria e P. të ekzistonte ky institucion, zgjidheshin Brendshme njofton telegrafisht zyrat nga mbledhja e kryepleqve. Më në e veta vartëse se “shpenzimet që do të fund, mbasi listat ishin grumbulluar në bëhen prej delegatëve që kanë me marrë Gjyqin e Naltë të Sheriatit, ky ia përcjell pjesë në mbledhjen e përgjithshme të Ministrisë P. Brendshme, duke i bërë muslimanizmës duhet të paguhen prej edhe konfirmimin zyrtar se cilët ishin bashkive të vendit, siç u paguan edhe zgjedhur: Xhemal Naipi – Pukë; Qerim delegatët e popullit ortodoks”26. Buzmadhi – Mallakastër; Sheh Xhemali Gjyqi i Naltë i Sheriatit njofton – Lumë; Rasim Sulejmani – Has; Salim Dervish Himën, kryetar i shoqatës Luniku – Gramsh; Hafiz Musa Haxhi “Djelmënia Dibrane” se vendi i Aliu – Librazhd; Ali Koka – Kurvelesh. mbledhjes do të jetë ndërtesa e klubit në Këta janë zgjedhur në ato vende ku fjalë, e cila ndodhej në rrugën e Dibrës, nuk ka bashki. Ndërsa delegatët e prandaj lutet që “të merren masat e zgjedhur në vende ku kishte bashki duhura për këtë rast – ndërtesa të stoliset kanë qenë: Veli Kallapodhi – Delvinë; e të rregullohet sikurse duhet, duke u Abdurrahman Tepelena – Tepelenë; shënuar posaçërisht vendi nga ku do Reshat Kokalari – Gjirokastër; Salih të flasin delegatët, vendet e dëgjuesve, Hamza – Përmet; Shaqir Hoxha – Korçë; të sekretarisë, të gazetarëve që mund të Ali Galipi – Libohovë; Qerim Fuga – jenë të pranishëm si dhe të përfaqësuesit Berat; Abdurrahman Fehmiu – Fier; të Qeverisë. Mbledhja do të kryesohet Sheh Ibrahim Karbuanara – Lushnjë; nga Dervish Hima dhe do të vazhdojë Muharrem Mullaj – Elbasan; Haxhi sa ta lypë nevoja”27. Jusuf – Kavajë; Hafiz Ali – Durrës; Myftiu i Përgjithshëm njofton Ahmet Rustemi – Shijak; Banush delegatët që me datë 21.II.1923 do të Hamdiu18 – Pogradec; Ibrahim Xhindi19 bëhet një mbledhje private në ndërtesën – Vlorë; Halit Rroji20 – Shkodër; Halim “Djelmënia shqiptare”, për Kongresin, Gostivari21 – Kolonjë; Ihsan Leskoviku firmosin marrjen e njoftimit 19 – Leskovik; Mehmet Pengili22 – Krujë; delegatë28. Qamil Bala23 – Kosovë; Vehbi Dibra Nga ana e Qeverisë, Ministri i – Dibër; Salih Vuçiterni24 – Zerqan; P. të Brendshme, A. Zogu, me datë Muhtesin Këlliçi – Tiranë; Dervish Aliu 24.II.1923 cakton të deleguar z. Qerim – Skrapar; Major Emini – Bilisht. Çelo, sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë I dërgohet Ministrisë së P. të së P. të Brendshme29. Brendshme lista e delegatëve të Kongresit për t’u paguar udhëtimi dhe kthimi, sipas dëftesave, si dhe dijetat nga 20 shkurti deri më 13 mars nga 10 fr. ari në ditë. Delegatëve që banojnë në Tiranë si dhe delegatëve që janë deputetë, nuk 25.AQSh. Fondi 482, viti 1923, dosja 4, fleta 15. 18. Deputet i Pogradecit. 26. Po aty, fleta 8.. 19. Deputet i Vlorës. 27. AQSh. Fondi 482, viti 1923, dosja 4, fleta 11. 20. Deputet i Shkodrës. 28. Po aty, dosja 4. 21. Deputet i Kolonjës. 29. Po aty, sosja 4, fleta 41. 22. Deputet i Krujës. * Material i shkëputur nga Basha, Ali, “Rrugëtimi i 23. Deputet i Kosovës. fesë Islame në Shqipëri” (1912-1267), Tiranë 2011: 24. Deputet i Zerqanit. 59-64. 19 Shkenca Islame
Kremtimi i festave në Islam dhe rasti i Mevludit MA. Dorian Demetja Komuniteti Mysliman i Shqipërisë ë treguarit interesim, qoftë qëllime të mira, kur në to ka shfaqje në mënyrë individuale ose që dalin nga caqet e legjislacionit Islam Tkolektive lidhur me ndonjë ose shkaktojnë rezultate negative. Në çështje, është diçka që ndodh nga natyra kushtet e zakonshme, mes kohëve e njeriut. Rasti që festohet mund të jetë të ndryshme nuk ka ndonjë dallim një ngjarje që ndodh në të tashmen ose dhe përparësi. Ndërkaq, disa data në që ka ndodhur në të shkuarën. Nga historinë Islame kanë fituar veçanti festimet për një ngjarje të tashme, bëjnë dhe vlerë, ngaqë janë bërë skenë e pjesë gëzimi kur ai bëhet synet, gëzimi disa ngjarjeve me rëndësi. Megjithëse i martesës që kur ajo lidhet e deri në këto kohë mbështeten në pretekste të ceremoninë përmbyllëse të saj, gëzimi ndryshme, janë raste shumë me vlerë që shfaqet për pritjen e një miku dhe për që kanë një funksion të përbashkët në ardhjen e dikujt, gëzimi për suksesin në sigurimin e fuqizimit të besimit e të jetës provime ose për fitoren në betejë, për besimore te myslimanët. begati në prodhime dhe të korra etj. Pra, Ditët dhe netët e mira, ashtu siç i këto ngjarje e të tjera të ngjashme me quan populli ynë, janë prej shenjave të këto, mund të kremtohen e festohen. Islamit dhe festohen prej shekujsh me Nga festimet e të shkuarës është të radhë. Koha e këtyre është e përcaktuar kujtosh ato ngjarje që kanë ndodhur në sipas kalendarit hënor, e cila përmban vende dhe në kohë të caktuara. Kujtesa i 355 ditë, pra, 10 ditë më pak sesa sjell ndërmend ato ngjarje me qëllim që kalendari ynë diellor. Për rrjedhojë, të përtërihet gëzimi e kënaqësia për to, ditët dhe netët e mira si dhe festat ose që të nxirren mësime e këshilla prej fetare në Islam nuk fiksohen në një datë atyre ngjarjeve. dhe muaj të caktuar, por lëvizin duke i Këto raste të cilat festohen, mund përshkruar të gjithë muajt me radhë, e të jenë thjesht raste që lidhen me këtë cila përbën një bukuri krejt të veçantë botë, mund të jenë fetare, ose te ato ka dhuruar nga Allahu Fuqiplotë. Ditët ndonjë damar feje si domosdoshmëri dhe netët e shënuara në fenë Islame janë e mos ndarjes së plotë midis çështjeve kohë shumë të begata, ku dhuntitë dhe të dynjasë dhe atyre të fesë. Islami në dhuratat hyjnore shfaqen në sasinë më të lidhje me ato festime që i përket dynjasë madhe nga ana ideore dhe shpirtërore. nuk të ndalon. Islami ndalon ato raste, Entuziazmi ideor dhe shpirtëror i kremtimi i të cilave nuk ka motive e ditëve dhe netëve të mrekullueshme 20 Shkenca Islame që shtrihen si rrugëlidhje, porta apo Vlerat dhe përparësitë e ditëve dhe katapulta, të cilat formojnë tek njeriu netëve të mira ndaj ditëve dhe netëve të një ndjesi krejt ndryshe, i bashkon e i tjera të zakonshme janë të shumta. Nuk bën një myslimanët. duhet menduar se ngjarja e ndodhur i Për çdo sëmundje apo dhembje përket vetëm ditës apo natës kur ka që mund të kemi në trupin tonë, ne ndodhur për herë të parë dhe kështu, më menjëherë interesohemi dhe shkojmë pas, ditës apo natës në fjalë nuk i mbetet për vizitë tek mjeku. A nuk është e ndonjë vlerë e veçantë. Edhe pse ngjarjet drejtë të përpiqemi me po aq forcë për përkatëse nuk përsëriten, dita apo nata e të shpëtuar nga gjynahet që na errësojnë mirë përsëritet çdo herë së bashku me botën, na ngushtojnë shpirtin dhe na të gjitha vlerat dhe përparësitë. Prandaj, hapin plagë në zemër? Nëse jemi të në çdo përsëritje duhen bërë përpjekje bindur për këtë, atëherë le të mendojmë për t’i përjetuar dhe gjallëruar ato. Ka pak ç’mund të bëjmë! Përpjekja për të shumë rëndësi që në këto ditë dhe net, shpëtuar nga gjynahet në literaturën besimtari të jetë i ndërgjegjshëm dhe t’i Islame e merr emrin teube dhe istigfar kalojë ato me adhurim e lutje. Adhurimi (pendim dhe falje). Ky veprim përveç dhe lutja e bërë në këto kohë, bëhet se bëhet me gjuhë dhe me zemër, ka shkak për më shumë mirësi, gjë që u jep edhe disa kohë të veçanta ku fokusimi atyre një vlerë të veçantë. Nga ana tjetër duhet të theksohet se një ndërgjegje të është akoma më i madh dhe më i tillë ndaj Allahut, Krijuesit të gjithësisë, përshtatshëm. Ne e dimë se falje mund besimtari duhet të përpiqet ta gjejë në të kërkohet në çdo kohë, por ekzistojnë çdo ditë apo natë të jetës së tij. disa intervale kohore në të cilat ne e Koha e një pjese ditësh dhe netësh kemi më të lehtë të fokusohemi me të mira është saktësisht e ditur, kurse gjithë shpirtin tonë. Këto kohë janë e një pjese tjetër, jo. Dita e Xhuma pikërisht ditët dhe netët e mira, në të është një ditë e mirë dhe e bekuar. cilat ne kemi mundësinë të drejtohemi Mirëpo “ora e pranueshme e lutjeve”, të vetëdijshëm në maksimum drejt faljes. nuk është e përcaktuar dhe është Ky është vërtet një rast mjaft i volitshëm e fshehur në atë ditë. Edhe nata e për të gjithë besimtarët myslimanë, që Kadrit është e fshehur në dhjetë ditët të largohen nga gjynahet dhe të hedhin e fundit të muajit të Ramazanit, sikurse hapa të rëndësishëm drejt mirësive. Ato Ismi Adham, i cili është i fshehur në kohë janë me të vërtetë momente mjaft Esmau’l Husna. Ndërkaq, edhe kohët të vyera për njeriun, sepse gjen rastin e shënuara të papërcaktuara, ashtu si për t’iu lutur Zotit më afër, e përmend kohët e përcaktuara, i nxisin myslimanët Atë dhe kërkon falje për gjynahet, që i për syçelësi, adhurim dhe shfrytëzim kanë shkatërruar qetësinë shpirtërore. të dobishëm të tyre. Veçanërisht kohët Kështu, ditët dhe netët e mira janë për e shënuara të papërcaktuara bëhen ne si doktorët më të mirë që mjekojnë pretekst për vlerësimin dhe shfrytëzimin me ilaçet e tyre shpirtërore, shpirtin e një kohe më të gjatë. tonë. Njeriu në jetën e tij herë pas here
21 Shkenca Islame
hyn në një proces ndryshimi. Dhe vlerësohej gëzimi për ardhjen e muajit është tepër e rëndësishme që drejtimi të bekuar të Ramazanit, vlerësohej urimi i këtij ndryshimi të kthehet kah e mira, i ndërsjellët i myslimanëve me njëri- e dobishmja dhe e drejta. Parë në këtë tjetrin. Në Kur’an shfaqet interesim për këndvështrim, ditët dhe netët e mira u të ardhmen duke punuar për botën e japin mundësi dhe u ndihmojnë njerëzve përtejme, për t’u përpjekur në adhurime në këtë drejtim, duke u bërë faktor për për hir të fitimit të xhenetit. Në të një ndryshim pozitiv në jetën e tyre. tregohet për të shkuarën me qëllim që Festimi i datave të shënuara në historinë të studiohet jetesa e profetëve dhe e Islame mund të jenë të përcaktuar me popujve të mëparshëm. Në tregimin ndonjë citat nga legjislacioni Islam ose e tyre ka mësime e këshilla për ata që mund të jenë të papërcaktuar nga ai. Ato mendojnë. Në Kur’an ka udhëzim e që janë të përcaktuara nga legjislacioni orientim për të ecur në tokë dhe për të Islam, duhet të kryhen në mënyrën që shikuar e studiuar gjurmët dhe veprat e janë përcaktuar dhe të mos dalin nga të parëve. Madje në të ka legjislacione që caqet e përgjithshme të fesë. Ndërsa lidhen me përkujtime që nuk harrohen. për ato raste që nuk janë përcaktuar nga Ato me gjuhën e kohës quhen festa, legjislacioni Islam, njerëzit në lidhje me të cilat shërbejnë për t’i përjetuar këto këtë aspekt kanë dy qëndrime: Njëri përkujtime. Këto festa përsëriten në ditë qëndrim i ndalon duke thënë se janë të ndryshme të cilave u jepet emërtimi .(festë) ِعيدٌ ’bidate (risi), kurse qëndrimi tjetër i lejon ‘Id festimet e atyre rasteve meqenëse nuk Tregohet në një hadith të saktë të ka ardhur ndonjë verset Kur’anor ose cilin e transmetojnë Nesaiu dhe Ibnu ndonjë hadith që t’i ndalojë ato. Habani me burim autentik se Enesi ka Le ta sqarojmë këtë që po themi: thënë: ِ Nuk ka dyshim se në Islam, si nga َع ْن َأ�نَ ْس َر ِض َى ُالله َع ْن ُه َق َال: َق َدم َّالن ِب ُّي َع َل ْيه َّالسلاَ ُم َالم ِد َين َة َو َل ُه ْم َي ْو َم ِان َي ْل َع ُب َون ِف ِيه َما َف َق َال: َق ْد َأ� ْب َد legjislacioni Islam ashtu dhe nga aspekti َل ُك ُم ُالله َت َع َالى بِ ِه َما ًخيرا ِم ْن ُه َما َي ْو َم ِالف ْط ِر َو َي ْو َم ال�َأ ْض َحى historik, ndodhen raste të shumta që duhet t’u jepet rëndësi kremtimeve të “Erdhi Profeti Muhamed (a.s.) në tyre, pavarësisht nga emërtimi i tyre - Medine. Ata (njerëzit e Medines) kishin festa. dy ditë në të cilat luanin, atëherë Profeti Islami ka ligjëruar gëzimin në rastin (a.s.) tha: Zoti (xh.sh.) ua ka zëvendësuar ato e lindjes së fëmijës, therjen e një kurbani me dy të tjera më të mira. Ata janë dita e çeljes ose dy kur lind fëmija dhe kur i vihet dhe dita e sakrificës (Dy Bajramet).” Këto dy emri, ai ka ligjëruar e lejuar të kënduarit ditë u quajtën ditë feste (Id). Gjithashtu në raste martesash dhe përgatitjen edhe dita e xhumasë u quajt ‘Id’, festë. e gostive; ka lejuar të kënduarit e Kjo ka ardhur me shumë transmetime, këngëve për pritjen e ndonjë miku të midis të cilave është edhe kjo: ِ ِ siç e pritën Profetin (a.s.) kur emigroi َر َوى ُم ْسل ٌم َأ� َّن َأ� َبا َب ْك ٍر َر ِض َى ُالله َع ْن ُه َد َخ َل َع َلى َعائ َش َة َر ِض َى ُالله َع ْن َها ِفى َأ� َّي ِام ِم َّنى َف َو َج َد ِع ْن َد َها َج ِار َي َت ْي ِن تُ َغ ِن ّي ِان. َف َل َّما اِ ْس َت ْن َك َر dhe َط َلع َالب ْد ُر َعل ْي َنا ِم ْن َث ِن َي ْت َالو َد ِاع në Medine َذ َلك َق َال َع َل ْي ِه َّالسلاَ ُم: َيا َأ� َبا َب ْك ٍر �إِ َّن لِ ُك ِّل َق ْو ٍم ِع ًيدا، َو َه َذا ِع ُيدنَا siç e pritën atë kur u kthye nga beteja ( َر َو ُاه ُم ْس ِل ُم) e Tebukut. Në legjislacionin Islam
22 Shkenca Islame
Tregon Muslimi se Ebu Bekri hyri Pastaj Profeti Muhamed (a.s.) e tek Aisheja (Zoti qoftë i kënaqur me të), agjëroi atë ditë dhe i urdhëroi myslimanët në ditën e Minasë. Ndërkohë tek ajo që ta agjëronin. Ky ishte një lloj këshille gjen dy vajza duke kënduar. Kur Ebu për të përvetësuar përkujtimin e ngjarjes Bekri e dënoi këtë veprim, Profeti (a.s.) i dhe ishte me një legjimitet të përhershëm tha atij: “O Ebu Bekër! Çdo popull ka festë, Islam. Gjithashtu Profeti Muhamed dhe kjo është festa jonë” (Muslim). (a.s.) e ndjente mirësinë e Zotit që bëri Në këto hadithe vërehen disa në lidhje me lindjen dhe dërgimin e tij çështje: Profeti (a.s.) nuk i përkufizoi me misionin Profetik, saqë Profeti (a.s.) festat islame vetëm me dy Bajramet e festonte në shenjë përkujtimi duke e (festa e çeljes dhe festa e sakrificës), agjëruar ditën kur Zoti (xh.sh.) e nderoi por përmendi vlerat e atyre të dyjave atë me lindjen, e cila ishte dita e hënë mbi vlerat e festave që festonte populli (Muslim). i Medines. Pra të dyja këto festa Në historinë Islame ka ngjarje e (Bajramet) u quajtën ‘Id’. Gjithashtu përkujtime që nuk duhet të harrohen është edhe argumenti se Profeti (a.s.) e kurrë. Ato duhet të vlerësohen e quajti ditën e Xhumasë me emrin ‘Id’ të ngrihen lart, pasi në festimin e festë. Kështu, festat islame nuk tyre marrim forcë të re. A nuk është ( ِعيد) ngushtohen vetëm tek dy Bajramet. plotësimi i fesë dhe përmbushja e Gëzimi dhe hareja janë prej dukurive mirësisë për myslimanët, një rast që e të festave. Atëherë, përkrah faljes së mbush zemrën e besimtarit me gëzim posaçme, përmendjes së Zotit, sadaka-i e kënaqësi? Përcillet me një transmetim fitrit dhe therjes së kurbaneve, gëzimi të saktë se një hebre i tha Omerit, shfaqet edhe me argëtime të lejueshme Zoti qoftë i kënaqur prej tij: O prijësi i nga të gjithë myslimanët. Meqenëse nuk besimtarëve! Është një verset në librin ka ardhur ndonjë citat nga Kur’ani apo tuaj që ju e lexoni. Në qoftë se ai ajet suneti që të ndalojë shprehjen e gëzimit do të kishte zbritur tek ne hebrenjtë, ne dhe të haresë në raste të tjera përveç do ta merrnim atë ditë si ditë feste. Hz. këtyre dy festave të Bajrameve, atëherë Omeri i tha: Për cilin verset e ke fjalën? shprehja e gëzimeve në raste të tjera Ai tha: َالي ْو َم َأ� ْك َم ْل ُت َل ُك ْم ِد َين ُك ْم َو َأ� ْت َم ْم ُت ,është një veprim i pakundërshtueshëm َع َل ْي ُك ْم نِ ْع َم ِتى َو َر ِض ُيت َل ُك ُم إِال� ْسلاَ َم ِد ًينا ,si do që të jetë shprehja e gëzimit ( َمائِدة individualisht apo kolektivisht, i (3 përkohshëm apo i vazhdueshëm. “Sot e përsosa fenë tuaj për ju, Profeti Muhamed (a.s.) kur i gjeti plotësova mirësinë Time mbi ju dhe hebrenjtë duke festuar ditën e Ashuras zgjodha për ju Islamin si fe” (Maide si shenjë respekti, meqë Zoti (xh.sh.) 3). atë ditë shpëtoi Musain (a.s.) dhe dënoi Atëherë Omeri (r.a.) tha: Unë faraonin, tha: sigurisht e di ditën në të cilën ai verset u shpall dhe vendin në të cilin i zbriti ”.نَ ْح ُن َأ� ْولى بِ ُم َوسى ِم ْن ُه ْم“ “Ne jemi më të afërt me Musain (a.s.) se Profetit (a.s.). Ishte dita e xhuma në sa ata” (Muslim). Arafat.
23 Shkenca Islame
A nuk është hixhreti nga Meka në ndjekin predikime e këshilla, bëjnë Medine një ngjarje e madhe historike vetëllogari dhe kalojnë nëpër sy të metat me të cilën Zoti (xh.sh.) bëri ndarjen e gabimet, bëjnë pendesë për mëkatet; midis të vërtetës dhe të shtrembrës, dhe mes myslimanëve bëhen urime, agjërimi e përjetoi atë Hz. Omeri duke e bërë si i ditëve përkatëse të këtyre kohëve është fillimin e kalendarit Islam? Pasi iu bënë sevap dhe e këshillueshme. Kurse ata që atij disa propozime për ngjarje të tjera, kanë mundësi, i japin iftar agjëruesve në a nuk e dalloi ai hixhretin si ngjarjen shtëpitë e tyre. më të përshtatshme e më të denjë për Adhurimet që bëhen në ditët dhe kalendarin islam? Hz. Omeri kur pa netët e mira mund t’i përmbledhim si grumbullimin e njerëzve duke falur më poshtë: namazin e teravisë me xhemat pas një 1) Pendesë, zikër dhe përpjekje për imami tha: të hequr dorë nga veset dhe shprehitë .Sa bidat i mirë është e këqija“ ”.نعم البدعة هذه“ ky!” Dhe askush nuk e kundërshtoi atë. 2) Këndim Kur’ani; meditim mbi Le të shpresohet se në kremtimin jetën, vdekjen dhe botën e amshueshme. e këtyre rasteve të nxirren mësime prej 3) Përpjekje për kryerjen e kazave tyre me qëllim që të lidhen zemrat e të farzeve të lëna në të kaluarën dhe myslimanëve me fenë, me historinë dhe shlyerja e detyrimeve. me lavditë e saj, si dhe të mos harrohen 4) Agjërim dhe salat e selam për ato në bollëkun e festave të tjera të Profetin. kësaj bote. Atëherë nuk vërejmë asgjë 5) Dhurata për fëmijët, ndihmë të keqe e të kundërshtueshme lidhur me për të varfrit, vizita në varreza, dhurata kremtimin dhe festimin e çfarëdo rasti për veprimtari të dobishme dhe për fetar apo jo fetar, me kusht që mënyra institucionet bamirëse. e festimit të mos dalë nga limitet e 6) Lutje për falje, për veten, për legjislacionit Islam dhe objektivi e prindërit dhe të gjithë myslimanët. motivi të jenë të shëndosha. Nata e mirë e Mevludit Adhurimet dhe lutjet që bëhen në ditët dhe netët e mira Të gjithë kombet e popujt e ndryshëm, sipas rastit e vendit, festojnë Dijetarët myslimanë janë të ditëlindjen e njerëzve të tyre me zë, të mendimit që ditët dhe netët e mira dalluar për vepra trimërie, bamirësie, të kalohen me adhurime dhe lutje të letrare, filozofike e shkencore, duke i llojeve të ndryshme. Në këto kohë shërbyer jo vetëm kombeve përkatëse, myslimanët falënderojnë Allahun që por edhe mbarë njerëzimit. Këta njerëz u ka dhënë mundësi t’i respektojnë të mëdhenj, jo vetëm i kanë sjellë dobi dhe përjetojnë ato me shëndet, falin e përfitim popujve të ndryshëm, por namaz, këndojnë ose dëgjojnë Kur’an, bëhen më vonë shembuj për brezat e e përmendin Allahun dhe meditojnë, ardhshëm që të shkelin në gjurmët e luten për mëshirë dhe paqe për Profetin, tyre. Po, nëse ka një ngjarje, e cila mund
24 Shkenca Islame të shkaktojë me të vërtetë gëzim dhe lindur shprehjet nata e mevludit, këndoj pjesëmarrje të përbotshme, ajo është mevlud, ju ftoj për mevlud, etj. Me pa dyshim, lindja e Profetit të bekuar, këtë rast organizohet ceremoni fetare Muhamed Mustafasë. Ai i solli mbarë festive popullore. Kjo festë jubilare botës mesazhin e paqes dhe harmonisë kremtohet në mbarë botën myslimane në atë kohë, kur ajo botë kishte nevojën në mënyrë të shkëlqyeshme. Në këtë më të madhe për të. ditë madhështore organizohen biseda Fjala “mevlud” do të thotë lindje, i dhe kumtesa rreth jetës së ndritshme lindur, ditëlindje, jetëshkrim. Është fjala të Muhamedit (a.s.), zhvillohen tubime për vulën e profetëve, Hz. Muhamedin e takime duke trajtuar probleme rreth (s.a.s.). Mëngjesi i asaj nate u bë i begatë personalitetit të të dërguarit të Zotit (xh. sepse kishte lindur një ditë krejt e sh.), këndohen ajete të Kur’anit Fisnik, re, ishte hapur një periudhë drite për lirika fetare të quajtura ilahi, si dhe njerëzimin. Natën kur lindi Profeti, në këndohen nga secili popull në gjuhën pallatin e Kisras, perandorit të Iranit, e vet poezitë liriko-epike të quajtura janë shembur katërmbëdhjetë kolona, “Mevlud”, duke përzgjedhur ata që liqeni i shenjtëruar dhe shumë i njohur e kanë zërin e bukur dhe melodioz. i quajtur Save u tha menjëherë, zjarri Edhe këtu në Shqipëri të mëdhenj e të i pashuar qysh prej njëmijë viteve i vegjël, të gjithë myslimanët mblidhen zoroastrianëve është shuar dhe disa bashkë për të kremtuar këtë festë ngjarje të tjera interesante kanë ndodhur ndërkombëtare të ditëlindjes së Profetit në botë. Të gjitha këto janë komentuar si me anë të aktiviteteve të ndryshme shenja se në të ardhmen zjarri i mohimit kulturore dhe ceremonive të mevludit, dhe hipokrizisë do të shuhej me duart e duke rënë në salavat dhe duke u lutur Profetit, se do të përhapeshin drejtësia për Profetin për paqe e mëshirë. dhe virtytshmëria. Ndërkaq duhet të përmendim se Kjo natë, domethënë kjo lindje festimi dhe përkujtimi i këtij përvjetori, është një favor i Allahut për të gjithë i kësaj ngjarjeje të shënuar për të gjithë njerëzimin. Zoti ynë i Lartë urdhëron myslimanët, nuk është domosdoshmëri kështu në Kur’an: fetare. Ky eveniment mbeti një vepër “...Duke iu dërguar njerëzve, e mirë dhe e dobishme për mbarë nga mesi i tyre, një profet që t’u besimtarët myslimanë, duke qenë se na këndojë ajetet e Allahut, t’i pastrojë, kujton të Dërguarin e Allahut dhe na e t’u mësojë librin dhe urtësinë, forcon lidhjen me të. Rreth kësaj në një Allahu u ka bërë një dhuratë të hadith që e transmeton Abdullah Ibn madhe besimtarëve!” (El-Imran, 164), Mes’ud thuhet: “Atë që myslimanët e shohin “...Ne të dërguam ty si mëshirë për se është vepër e mirë, që duhet të bëhet, do të botët!..” (El-Enbija, 107) konsiderohet e mirë edhe tek Allahu, edhe atë Fjala “mevlud” ka dhe kuptimin që myslimanët e shohin të keqe, që nuk duhet e festës fetare të myslimanëve në të bëhet, edhe tek Allahu konsiderohet e keqe” përvjetorin e lindjes së pejgamberit (Ahmed). Duke u nisur nga ky hadith Muhamed (s.a.s.). Dhe prej saj kanë dhe të tjerë të ngjashëm me këtë, themi
25 Shkenca Islame
se festimi i mevludit është një vepër e dedikuar vetëm kësaj lindjeje të bekuar. mirë, që sjell shumë dobi dhe efekte të Kjo nuk do të jetë e mjaftueshme mira për besimtarët myslimanë. Duke edhe sikur ta bëjmë për vite me radhë, marrë pjesë në evenimente të tilla, ku megjithatë, “një mbret sillet ashtu siç i pjesëmarrja e myslimanëve është tepër takon një mbreti dhe një shërbyes kryen e madhe, është arritur që njerëzit jo punën e tij prej shërbëtori.” Prandaj, vetëm kanë shtuar njohuritë rreth fesë ne duhet të bëjmë çfarë të mundemi në Islame, jetës dhe veprës së pejgamberit këtë drejtim, çfarëdo që është brenda të fundit, por me kohë kanë frekuentuar mundësive tona duke thënë: “më mirë edhe xhamitë për të kryer adhurimet kaq se asgjë.” obliguese. Këndimi i Mevludit duhet të ketë Rreth tekstit të Mevludit për qëllim kujtimin e Profetit dhe përjetimin e ndjenjave të dashurisë dhe Ceremonitë e para përkujtimore të respektit për të si rob dhe i dërguar i quajtura “Mevlud” ndeshen për herë të Allahut. Në kohën tonë ka marrë një parë në Egjipt, ndërsa në shtetin Osman formë shumë të përhapur këndimi i ceremonitë e Mevludit kanë filluar të Mevludit me pretekste të ndryshme. Në praktikohen pas periudhës së Muratit II. të vërtetë, kjo është një gjë e mirë. Nuk Sipas mendimit të njëzëshëm të ka dyshim se për ne është e mirë dhe autoriteteve myslimane, mevludi i parë e bukur çdo gjë që do të na e kujtonte është shkruar në gjuhën arabe në kohën e do ta bënte që ta donim Pejgamberin e Ebu Said Muzaferudin Kokboriut, i cili tonë. Mirëpo, në zhvillimet që ka pësuar vdiq më 1233 në Erbil. Ndërsa tekstin kuptimi mbi këtë ceremoni përkujtimore e mevludit, një poemë e gjatë prej 800 si dhe praktika e saj, vihen re koncepte vargjesh në gjuhën turke, e përpiloi e qëndrime të skajshme e të padrejta. poeti i shquar turk Sulejman Çelebiu me titull “Vesiletu’n-Nexhat” (Shkaku Në njërën anë, është gabim që Mevludi, i shpëtimit), të cilën e pati përfunduar duke e kapërcyer përmbajtjen dhe në vitin 1409 në Bursa. Mevludi bën kuptimin e tij si ceremoni përkujtimore, fjalë për jetën e pejgamberit tonë plot të shndërrohet në një formë adhurimi. ndjenja dashurie e respekti me një Në anën tjetër, është gabim edhe shprehje shumë të sinqertë e intime. Ai mohimi kategorik i Mevludit duke e përmban nëntema të tilla si nderi që i quajtur risi (bid’at). Nëse në një drejtim solli botës Pejgamberi (a.s.) me lindjen janë bërë gabime, ato duhen rregulluar e tij, ardhja e profetësisë, ngjarja e pa shkaktuar çorientim në drejtime të Miraxhit, shpërngulja në botën tjetër tjera. E rëndësishme është që të bëhen etj., si dhe pjesë me lavdërime për të, vlerësimet dhe rregullimet e duhura nga përgjërime dhe lutje. Në këtë kontekst, njerëzit dhe organet kompetente të fesë. Mevludi ka një vlerë që nuk mund të Për shekuj me radhë ne nuk e kemi krahasohet kurrë me asnjë poemë tjetër respektuar Profetin aq sa e meriton në botë. Greku Homer, Francezi La dhe nuk mund t’ia festojmë siç duhet Fonten, Anglezi Shekspir, Gjermani një ditëlindje, një javë apo një muaj të Gëte, Rusi Pushkin; asnjë nga veprat e
26 Shkenca Islame këtyre poetëve nuk është recituar më është e rëndësishme sepse pasqyron shumë se Mevludi Sherif. në mënyrë objektive ndjenjat fetare të Hartimi i mevludeve në gjuhën shoqërisë myslimane. Shpresojmë që shqipe ka një traditë të hershme mbi vepra të tilla të rrënjosura në kulturën 250 vjeçare, ku njihen mbi 15 autorë. e popullit tonë do të ndihmojnë ata që Mevludet e para në gjuhën shqipe nisin duan të dinë rreth Islamit, të kuptojnë me Mevludin e parë të Hasan Zyko botën e brendshme të myslimanëve, Kamberit, e vazhdojnë deri në ditët tona. dashurinë që ata ushqejnë për Profetin Më 1878 Hafiz Ali Riza Ulqinaku bëri dhe lidhjet shpirtërore midis tyre dhe një përkthim të përsosur të Mevludit të atij në mënyrë korrekte. Sulejman Çelebiut. Ky nuk ishte vetëm Disa vargje nga Mevludi i Hafiz Ali një përkthim nga Mevludi në fjalë, por Korçës: edhe një përshtatje famoze në poezinë epike shqiptare. Në emër të Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit! Mevludet e para në gjuhën shqipe Për nder të Muhamedit mos kurse rahmetin, kanë qenë të shkruara me alfabetin Na dhuro neve o Zot bukurinë e xhenetit. turko-arab e më vonë në alfabetin Sado faje të kemi shpresën nuk e presim, shqip. (Mevludi në Shqipëri këndohej Zot i madh prej Teje shumë mëshirë presim. në gjuhën turke dhe sipas zakonit Madhështia Jote na jep shumë shpresë, lutjet bëheshin në gjuhën arabe). mëshira që ke, nuk na lë pa pjesë. Këto mevlude kanë qenë përkthime, Nëse na i fal gabimet tregona bukurinë, përshtatje dhe origjinale, si dhe kanë nëse na përzë, prapë tek Ti ne vijmë. përfshirë të gjitha zonat e Shqipërisë, Me zemër të djegur Allah të thërresim, trojet shqiptare dhe diasporën. Në me Allah në gojë Zot, edhe kur të vdesim! gjuhën shqipe sot mund të numërojmë më shumë se njëzet Mevlude të botuara në kohë të ndryshme, të cilat janë trajtuar edhe në veprën “Mevludet në gjuhën shqipe” të autorëve Faik Luli dhe Islam Dizdari. Mevludet në gjuhën shqipe kanë pasur përhapjen e tyre në zona të ndryshme. Shumë prej tyre janë ribotuar disa herë në Shqipëri, në Kosovë, në Mal të Zi, në Maqedoni, në Turqi, në Amerikë, Belgjikë e kudo ku ka shqiptarë. Nga Mevludet më të njohura të autorëve shqiptarë mund të veçojmë Mevludet e Hafiz Ali Ulqinakut, Hafiz Ali Korçës, Fahrudin Osmanit, Hafiz Abdullah Zemblakut dhe Tahir Efendi Popovës. Mevludi, një vepër e cila i prezantoi botës poemën më të recituar në botë, 27 Shkenca Islame
Shkenca e Kiraeteve
MA. Elton Karaj Universiteti Bedër
Hyrje kufijve të një artikulli, duke nisur nga përkufizimi, historiku i shkurtër dhe Nisim me emrin e Allahut. Falenderimet praktikimi i shkencës së kirâeteve. janë vetëm për Të. Paqja dhe mëshira e Mëshirëplotit qofshin mbi Profetin Muhammed Përkufizimi i shkencës së kirâeteve sal’lallahu alejhi ue sel’lem. është shumës i fjalës ( ِق َر َاء ٌات) ur’ani dhe shkencat e Kirâêt 1 që në leksik do të thotë , ( ِق َر َاء ٌة) tij, janë fushat më të kirâe virtytshme dhe më të larta “lexim, shqiptim” dhe është sinonim K 2 që një njeri mund të studiojë. Allahu i fjalës Kur’an. Kirâe është masdari lexoj). Kurse - َق َر َأ� ) ”këtij libri i ka dhënë aq begati sa ato, me i foljes “ka-ra-e kalimin e kohës, vetëm e vetëm shtohen. në terminologji, me fjalën el-Kirâetu Nga ardhja e tij kanë kaluar 14 shekuj emërtohen dallimet mes fjalëve ose dhe sot e kësaj dite shohim që është shkronjave të Kur’anit dhe shqiptimit tepër e vështirë t’i përfshish të gjitha të tyre si med, kasr, idgam, imale, etj, të fushat e Kur’anit Fisnik. Megjithatë bazuar në transmetimet përkatëse. njeriu duhet të vazhdojë të studiojë pa Imam Ibn el-Xhezerî e përkufizon u lodhur në mënyrë që të kuptojë sa më kështu: Është shkenca që përshkruan mirë këtë libër të veçantë. tiparet e leximit të shkronjave të Kur’anit Një fushë tepër e vyer është dhe ndryshimet e leximit të tyre në bazë edhe ajo e kirâeteve. Nga një anë të transmetimeve.3 tepër e komplikuar, por nga ana tjetër magjepsëse. Këto veçori i posedon 1. Gjatë këtij shkrimi do të përballemi vazhdimisht me njëjësin dhe shumësin e fjalës kirâet. Shumësin e edhe për shkak se në përgjithësi kësaj fjale do ta formojmë gjithnjë në gjuhën shqipe njerëzit janë tepër të huaj ndaj saj. dhe jo arabe. Shenja “ ^ “ që do të shihni në disa zanore ka kuptimin e zgjatjes së zërit të shkronjës Me shpresën që edhe ne të mësojmë mbi të cilin ndodhet. Këtë e shkruajmë për shkak diçka e të përforcojmë njohuritë që se fjalët e tilla janë në gjuhën arabe dhe nëse nuk posedojmë, hymë në rrugën e analizimit tregohet atëherë mund të ndodhin keqkuptime. 2. Ibn Mandhûr,Ebu’l-Fadl Xhemâluddîn Muha- të kësaj teme. Kështu, do mundohemi mmed, Lisânu’l-Arab, Dâru’s-Sâdir, Bejrût-Lubnân 1990, artikulli . �قَرأَ َ të trajtojmë çështjen e kirâeteve brenda 3. Shih: ez-Zerkânî, Muhammed Abduladhîm, 28 Shkenca Islame
Ndërkohë që me fjalën kirâet, mësuar suren, të cilën sapo dëgjova prej emërtohet edhe leximi përkatës i çdo teje?” Ai m’u përgjigj: “Ma ka mësuar transmetuesi. P.sh: kirâetu Asimin (leximi i Dërguari i Allahut sal’lallahu alejhi ue i Imam Asimit). sel’lem”. “Gënjen”, i thashë – “sepse Pra, kjo shkencë trajton leximet e Profeti alejhisselâm ma ka mësuar edhe ndryshme të fjalëve të Kur’anit duke u bazuar mua këtë sure, por në një formë tjetër”. në transmetim. Më saktë, vetëm ato dallime, Kështu, shkova së bashku me të tek të cilat janë transmetuar të mbështetur në një Rasulullahu sal’lallahu alejhi ue sel’lem zinxhir, i cili zgjatet deri tek i Dërguari i dhe i tregova: “Dëgjova prej këtij personi Allahut sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Kështu të lexojë suren Furkan ndryshe nga që, mund të themi që shtylla e saj kurrizore ç’më ke mësuar mua”. Profeti sal’lallahu është pikërisht transmetimi. Por, për shkak se alejhi ue sel’lem kërkon prej Hishâmit të shkenca e kirâeteve është shumë e zhvilluar dhe lexojë dhe ai e lexoi suren Furkan ashtu sistematike, ato nuk do t’i gjejmë në formën si e lexoi më parë. Pas saj i Dërguari i klasike të transmetimeve që ndodhen në librat Allahut alejhisselâm thotë: “Kështu ka e haditheve. Personat më të dalluar në këtë zbritur kjo sure”. Më pas m’u drejtua mua fushë janë të kufizuar dhe gjithashtu shumë dhe duke thënë: “Lexo, o Omer!”, kërkoi të njohur. Për këtë arsye besueshmëria në prej meje të lexoj të njëjtën sure dhe pasi informacion rritet. përfundova leximin pohoi kështu: “Kjo sure ka zbritur edhe kështu. Ky Kur’an ka Hadithet në lidhje me temën zbritur në bazë të shtatë shkronjave. Lexoni sipas cilës ta keni më të lehtë”.4 Për të kuptuar temën e kirâeteve Në një transmetim tjetër, i Dërguari duhet patjetër të cekim çështjen e i Allahut (a.s.) e shpjegon shkakun e “shtatë shkronjave”. Ky është një term këtyre dallimeve në lexim. Muslimi i shprehur nga vetë Profeti sal’lallahu transmeton prej Ibn Abbâsit radijallahu alejhi ue sel’lem. Hz. Omer (radijallahu anh se Profeti sal’lallahu alejhi ue sel’lem anhu-Zoti qoftë i kënaqur me të) na ka thënë: “Xhibrili ma lexoi Kur’anin sipas transmeton një nga hadithet më të një shkronje, por unë kërkova t’ma lexonte atë rëndësishëm në lidhje me kirâetet. Ta sipas më tepër se një shkronje, derisa ai ma lexojmë këtë nga vetë fjalët e tij: lexoi në bazë të shtatë shkronjave”.5 Kur Profeti (a.s.) ishte ende në Transmetim i ngjashëm është edhe jetë, dëgjova Hishâm b. Hakîmin (r.a.), ai i Ubej b. Ka’bit radijallahu anhu, duke lexuar suren Furkan. Ndërkohë, i cili dëgjon disa persona të lexojnë vura re që ai lexonte ndryshe nga ajo që Kur’anin, por në forma të ndryshme kisha mësuar nga i Dërguari i Allahut dhe shkon tek Profeti sal’lallahu alejhi (a.s.). Për pak sa nuk e sulmova në ue sel’lem me të njëjtën pyetje. Profeti i namaz. Durova deri sa dha selamin, dhe 4. el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ismâîl, menjëherë shkova duke e shtrënguar në Sahîh, Dâr Tauki’n-Nexhât, I-IX, Bejrût-Lubnân jakën e rrobës duke e pyetur: “Kush ta ka 2001, Fedâilu’l-Kur’ân, VI, 5; Muslim, Ebu’l- Husejn Muslim b Haxhxhâxh, Sahîh, Dâr Tajbe, Rijâd 2006, Salâtu’l-Musâfirîn; 270; 5 dhe shumë të Menâhilu’l-Irfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kitâbi’l- tjerë. Arabî, Botimi I, Lubnân-Bejrût 1995, I, 412. 5. Muslim, Salâtu’l-Musâfirîn; 272. 29 Shkenca Islame
Nderuar alejhisselâm i shpjegon Ubejit, individë. që Kur’ani ka zbritur në bazë të shtatë Nga ana tjetër, duhet theksuar edhe se shkronjave dhe për këtë arsye ndodhen transmetimet lënë të kuptohet se kjo leje është lexime te ndryshme të tij.6 dhënë pas Hixhretit.8 Këtu po mjaftohemi me Pra Kur’ani është lejuar të lexohet transmetimet, sepse thuajse të gjithë në forma të ndryshme në bazë të hadithet në fjalë kanë të njëjtin thelb këtyre shtatë shkronjave. Vetëm se, në dhe të kalojmë në analizën e tyre. ditët e sotme dhe në informacionet që Siç thamë edhe më sipër, këto ndodhen në literaturën tonë klasike, shtatë shkronja janë rezultat i lutjes së megjithëse mendimet në lidhje me Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem, i cili kuptimin e shtatë shkronjave janë të kërkoi prej të Madhit Allah t’ia lehtësojë shumta (rreth 40), nuk kemi mundësinë leximin e Kur’anit ymetit të tij. Allahu të gjejmë një përkufizim të qartë për i Lartë e pranon lutjen e këtij profeti to. Edhe hadithet në lidhje me çështjen të dhembshur ndaj ymetit dhe lejon janë të kufizuar dhe nuk na paraqesin që Kur’ani të lexohet në disa forma të një pamje të qartë. Me shumë mundësi kjo ndryshme. Çdo person kishte leje ta ka ndodhur për shkak se në kohën e sahabeve, lexonte tekstin hyjnor në mënyrën që i të gjithë e dinin se çfarë do të thotë leximi i dukej më e lehtë, me kushtin që këtë Kur’anit në bazë të shkronjave të ndryshme. formë leximi, ta kishte mësuar prej Për këtë arsye ata as kanë pyetur se çfarë janë Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem. shtatë shkronjat, por as nuk kanë transmetuar Këtë kërkesë, Krenaria e njerëzimit, e ndonjë informacion të detajuar në lidhje me bën për shkak se ymeti i tij nuk ishte të. Kështu, dijetarëve i është dhënë liria të i përbërë vetëm prej djemsh të rinj e interpretojnë këtë term në mënyra të ndryshme. dinamikë, por midis tyre ndodheshin Megjithatë, kjo nuk është tema burra e gra, të vegjël e të moshuar, njerëz jonë kryesore në këtë shkrim. Shkaku që nuk dinë as lexim e as këndim, etj. Pra, që ne e trajtuam këtë çështje, qoftë edhe për një pjesë të madhe të popullit, leximi shkurtimisht, është se kirâetet kanë i Kur’anit sipas gjuhës së Kurejshëve, lidhje të ngushtë me shtatë shkronjat. gjuhës së fisit të Profetit alejhisselâm, Dijetarët janë të mendimit se kirâetet ishte shumë e vështirë7. Me sa kuptohet, janë pjesa e mbetur e këtyre shtatë me lejen e shtatë shkronjave, leximi shkronjave, e transmetuar deri në i Kur’anit është lehtësuar për shumë ditët e sotme me zinxhirin muteuatir9, e përshtatshme me mus’hafin e Hz. 6. Shih: Muslim, Salâtu’l-Musâfirîn; 273. Osmanit (r.a.) dhe pa divergjenca me 7. Ajetet Merjem 19/97, Duhan 44/58 dhe Ibrahim 14/4, argumentojnë që Kur’ani është zbritur sipas gjuhën letrare arabe. Nga transmetimet gjuhës së Profetit (s.a.s) dhe gjuha e tij ishte arabisht e tjera dallohet që shtatë shkronjat kanë sipas fisit Kurejsh. Ibn Haxher, në sherhun Buhariut, qenë më gjithëpërfshirëse, kurse kirâetet Fet’hu’l-Bârî, përmend letrën që Hz. Omer (r.a) i ka shkruar Abdullah b. Mesûdit (r.a) ku e këshillon janë më të kufizuara. t’ia mësojë njerëzve Kur’anin sipas gjuhës së Kurejshëve. Kurse Hz. Osman (r.a) i komunikon 8. Për argumentet shih: Abdurrahman Çetin, komisionit të shumimit të Kur’anit që ta shkruajnë Kıraatların Tefsire Etkisi, f. 59. atë në bazë të gjuhës së Kurejshëve, sepse ashtu ka 9. Shih përkufizimin në titullin “Kriteret dhe Llojet zbritur. e kirâeteve”. 30 Shkenca Islame
pjesërisht. Për këtë shkak, ata kanë pasur Historia e shkurtër e kirâeteve disa herë konflikte me njëri-tjetrin. Për zgjidhjen e kësaj çështjeje T’i hedhim një sy historisë për t’i Kalifi i tretë, Osmani radijallahu anhu kuptuar më mirë kirâetet. Kjo shkencë hedh një hap gjigand në historinë ka një rëndësi të veçantë, sepse ka nisur islame. Deri atëherë Kur’ani vetëm sa që në ditën e parë që i ka zbritur zbulesa ishte grumbulluar. Kurse kalifi i kohës, Profetit Muhammed alejhisselâm dhe heq lejen e shtatë shkronjave10, me nijetin vazhdon ende të transmetohet brez pas që të bashkojë ymetin në një lexim të brezi thuajse në të njëjtën mënyrë. vetëm dhe rezultati është perfekt. Si Profeti alejhisselam i lexonte ajetet përfundim, Kur’ani shkruhet në bazë të e zbritura dhe ia mësonte ato sahabeve gjuhës së Kurejshëve, sepse ishte gjuha me shumë kujdes. Ata më pas ia mësonin që fliste Muhammedi sal’lallahu alejhi ajetet të tjerëve dhe kështu ka arritur ue sel’lem dhe gjithashtu më letrarja. deri në ditët e sotme. Ndër sahabet më Kështu bëhen 4 ose 7 kopje të Kur’anit të dalluar në leximin dhe mësimin e - sipas dallimit të transmetimeve - të leximit të Kur’anit ishin Ubej b. K’ab, cilat shpërndahen në qendrat kryesore Abdullah b. Mes’ûd, Zejd b. Thâbit, të shtetit islam. Së bashku me secilën Sâlim, Hz. Aliu, Hz. Osmâni dhe Ebû kopje u dërgua edhe nga një mësues, Mûsâ el-Esh’ari (radijallahu anhum). i cili do t’i mësonte popullit leximin e Siç përmendëm edhe më sipër, mus’hafit përkatës.11 sahabet i jepnin shumë rëndësi leximit Atëherë, mund të themi që lindja e të Kur’anit. Kështu që Kur’ani u kirâeteve u realizua së bashku me lindjen transmetua sipas të shtata shkronjave, e shtatë shkronjave. Deri në periudhën vetëm se secili prej sahabeve kishte e shumimit të Kur’anit ato ishin mësuar vetëm njërën ose disa prej gjithë brenda shtatë shkronjave. Kur Kur’ani këtyre formave të ndryshme të leximit. u shumua, atëherë shtatë shkronjat u Në hapat e para të historisë islame kjo hoqën dhe mbetën vetëm kirâetet, të çështje nuk përbënte ndonjë problem të cilat mund të lexoheshin edhe në bazë madh, sepse pasuesit e Hz. Muhammedit të shkrimit të gjuhës së kurejshëve. Për alejhisselâm ishin në dijeni të lejes që kishte dhënë Zoti i Madhëruar. Veçse, 10. Në lidhje me heqjen e lejes së shtatë shkronjave ka mendime të ndryshme. Sipas njërës të cilën e me zgjerimin e trevave islame sahabet përmend ez-Zerkânî thuhet se shumica e dijetarëve u shpërndanë në vende të ndryshme mendojnë se këtë leje e ka hequr vetë Profeti (a.s) të botës dhe secili prej tyre ia mësonte (Shih: ez-Zerkânî, Sherhu’l-Muvatta, I, 363). Edhe Osmani (r.a) nisur nga kjo pati guximin që Kur’anin Kur’anin myslimanëve të rinj sipas ta shumojë në bazë të një shkronje. Një mendim i formës që ai vetë e kishte mësuar prej të dytë është se e ka hequr vetë Osmani (r.a). Sidoqoftë, Dërguarit të Allahut sal’lallahu alejhi ue kjo nuk përbëri asnjë problem e nuk hapi asnjë fitne pasi të gjithë sahabet treguan unitetin e tyre dhe asnjë sel’lem. Si rezultat, myslimanët e rinj që nuk kundërshtoi. (Suat Yıldırım, Ana Hatlarıyla sapo kishin mësuar Kur’anin sipas një Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân İlimleri Giriş, f. 73) 11. et-Taberî, Ebû Xha’fer Muhammed b. Xherîr, leximi të caktuar, binin ndesh me njëri- Xhâmiu’l-Bejân fî Te’uîli’l-Kur’ân, (t’hk: Ahmed tjetrin sepse leximet e tyre ndryshonin Muhammed Shâkir), Muessesetu’r-Risâle, I-XXIV, Bejrût-Lubnân 2000, I, 60. 31 Shkenca Islame
shkak se atëherë nuk kishte as shkronja të shumuar. Përndryshe Mervâni nuk kishte zgjatëse, as pika e as zanore, i njëjti përse të frikësohej aq sa të digjte të vetmen dhe shkrim mund të lexohej në forma të më të vjetrën kopje të Kur’anit. ndryshme. Ato të mësuara edhe prej Kësaj i bashkangjitet edhe urdhëri i Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem nuk u Osmanit radijallahu anhu, i cili kërkoi që harruan por u ruajtën dhe u transmetuan pas shumimit të Mus’hafit, të gjitha kopjet brez pas brezi. Ja pra, edhe shkenca e personale të sahabeve të digjeshin, në mënyrë kiraeteve studion pikërisht këtë pjesë të që të gjitha dyshimet rreth Librit të Shenjtë mbetur nga shtatë shkronjat e lejuara të zhdukeshin e të mos rihapej fitneja. në periudhën e Profetit alejhisselâm. Osmani radijallahu anhu shprehet kështu: Kirâetet kanë ardhur sistematikisht deri “Unë eliminova çfarë kisha për vete. Edhe ju në ditët e sotme. eliminoni tuajat”13. Megjithatë, duket sikur ky eliminim nuk është realizuar plotësisht. E Faktet që na shtyjnë të mendojmë rëndësishme është që, duke nisur nga shumimi se kirâetet mbetën prej shtatë shk- i Kur’anit, nuk është dëgjuar asnjë lajm negativ ronjave në lidhje me shtatë shkronjat. Të dyja këto fakte historike, Pas vdekjes së kalifit Omer vërtetojnë se midis Mus’hafit të parë radijallahu anhu, për shkak se kalifi i dhe Mus’hafit Imam14 kishte dallime. tretë ende nuk ishte zgjedhur, Mus’hafi i grumbulluar prej Zejdit radijallahu anhu, Zhvillimi i shkencës së kirâeteve i kalon Hafsas radijallahu anhâ, vajza e Hz. Omerit dhe bashkëshortja e Profetit Ashtu si të gjitha shkencat e tjera sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Në kohën e islame si tefsiri, hadithi, fikhu, etj, edhe shumimit të Kur’anit, Mus’hafi merret dija e leximit të Kur’anit Famëlartë u përkohësisht prej Hafsas. Pasi mbaron shndërrua në një shkencë më vete dhe shumimi i Librit Hyjnor, Osmani me kalimin e kohës fitoi sistematikën radijallahu anhu ia kthen asaj Mus’hafin. dhe metodikën e saj. Qoftë leximi e Ky Mus’haf mbetet tek Hafsa, derisa shqiptimi i Kur’anit, qoftë kirâetet u ajo vdes. Pas vdekjes së saj Mervân b. mësuan brez pas brezi. Hakem, i cili ishte valiu i Medines, e Sahabet ia mësuan Kur’anin merr Mus’hafin prej Abdullah b. Omerit njerëzve në bazë të leximeve që të radijallahu anhu dhe e djeg. Kur pyesin lejonte kopja e shumuar prej Osmanit shkakun e djegies, ai justifikohet duke thënë: radijallahu anhu dhe kjo shkencë dhe Iu frikësova faktit që me kalimin e kohës vjen dijetarët që jepnin mësim Kur’ani, u ndonjëri e pretendon se në Mus’hafin e Ebû zgjeruan edhe më tepër në vende të Bekrit ndodhej diçka që nuk është në ato të ndryshme islame. Kështu, kirâetet që ata shtuar nga Osmani radijallahu anhu12. Nga praktikonin filluan të emërtoheshin me emrat këtu kuptohet qartë, që kishte dallime (jo në koncept) midis mus’hafit të parë dhe atyre 13. Ibn Ebî Dâvûd, po aty, f. 204; et-Taberî, I, 62. 14. Vetëm “Mus’haf” është quajtur mus’hafi i parë i 12. Ibn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Sulejmân, grumbulluar nga Hz. Ebû Bekr (r.a), kurse “Mus’hafi Kitâbu’l-Mesâhif,Dâru’l-Beshâiri’l-Islâmijje, Botimi Imam” është njëra prej shtatë kopjeve të Kur’anit, e II, Bejrût-Lubnân 2002, f. 158; ez-Zerkânî, I, 402. cila ndodhej në Medine me Hz. Osman (r.a). 32 Shkenca Islame e tyre. Vetëm se midis të gjithë kirâeteve duke ia atribuuar ato lexuesve më të që përdornin njerëzit ndodheshin edhe shquar. Gjithashtu bënë dallimin midis lexime të dyshimtë e pa sened15 të fortë. të saktit e të dobëtit. Kështu punimet e Për këtë arsye Ebû Bekr b. Muxhâhid para nisën pikërisht në shekullin e dytë (324/935), me ndihmën e kalifit të asaj të hixhretit. Dijetari më i dëgjuar në këtë kohe, vendosi t’i analizojë këto kirâete fushë ishte Hârûn b. Mûsâ (v. 170/786), nga këndvështrimi i transmetimit dhe por punimet e tij ishin vetëm me gojë. veçoi leximet e sakta muteuâtir. Leximet Për të gjetur diçka të shkruar duhet të e tjerë u përjashtuan dhe u ndaluan me shkojmë në shek. III të hixhretit, ku urdhërin e kalifit. Ai përfshiu shtatë ndodheshin Ebû Ubejd el-Kâsim b. kirâete, ku në krahasim me shtatë Sel’lâm (v. 224/828), Ebû Hâtim es- kirâetet e shquar, në vend të Kisâit Sixhistânî (v. 255/868) dhe Ibn Xherîr ndodhej Ja’kûbi.16 et-Taberî (v. 310/922). Këtu dallojmë Në fakt, disa orientalistë, me qëllim që termi “shtatë kirâete” nuk kishte dalë që të sulmojnë Kur’anin, këtu mundohen të akoma në dritë, sepse p.sh., Ebû Ubejd përfitojnë nga rasti duke thënë, që me shumë el-Kâsim b. Sel’lâm (v. 224/828), përveç mundësi kirâetet ishin më tepër se shtatë, ashtu kirâeteve të njohur, përmend edhe 25 siç përmendnin edhe dijetarët e hershëm të kësaj kirâete të tjerë.19 fushe, por Ibn Muxhâhid, për shkak të shtatë Në shek. IV të hixhretit Ebû Bekr shkronjave përshtati edhe numrin e kirâeteve b. Muxhâhid (v. 324/935), përmbledh me numrin e tyre. Siç thotë edhe ez-Zerkânî, në një vepër kirâetet e imamëve, që ky numër nuk ishte i qëllimtë. Ibn Muxhâhid, përmendëm më sipër dhe e titullon atë mblodhi kirâetet, të cilave i përshtateshin “Kitâbu’s-Seb’a” (Libri i të Shtatëve). kriteret për t’u quajtur muteuâtir.17 Këtë fakt Punimet e mëtejshme u zhvilluan në e vërteton edhe Imam Ibn el-Xhezerî, i cili bazë të kësaj vepre dhe këto shtatë numrin e kirâeteve e nxjerr në dhjetë. kirâete fituan ixhmanë (konsensusin)20 Midis më të shquarve, të cilët e ymetit.21 Më pas, dijetari i madh i kishin fituar mirëbesimin e njerëzve kirâeteve Ibn el-Xhezerî (v. 833/1429), në këtë periudhë ishin në Medine, duke i bashkangjitur këtyre të parëve Nafi’ (v. 169/785), në Mekë, Abdullah edhe tri kirâete të tjera e nxori numrin e b. Kethîr (v. 120/737), në Basra, Ebû imamëve në dhjetë. Tashmë ato quhen Amr (154/770), në Shâm, Ibn Âmir (v. “dhjetë kirâetet”. Emrat e dijetarëve të 118/736), në Kufe, Âsim (v. 127/744) kirâeteve që shtoi Ibn el-Xhezerî janë: në Medine, dhe Hamza (v. 188/803) dhe el-Kisâî (v. Ebû Xhafer (v. 130/748), në Basra, Jakûb 189/804).18 (205/820) dhe në Kûfe, Halef (229/844). Në fund të shek. II hixhri, dijetarët me shumë mund i mblodhën të gjitha 19. Karaçam, Ismail, Kur’ân-ı Kerîm’in Faziletleri kirâetet dhe i regjistruan nëpër libra ve Okuma Kâideleri, İFAV, Botimi 11, Stanboll 2005, f. 63; Demirci, Muhsin, Kur’an Tarihi, Ensar Neşriyat, Botimi II, Stanboll 2005, f. 162-163 (Shih: 15. Sened quhet zinxhiri i transmetimit. er-Râfiî, I’xhâzu’l-Kur’an, f. 42-43). 16. ez-Zerkânî, I, 417. 20. Të gjithë dijetarët u bashkuan në të njëjtin 17. ez-Zerkânî, I, 417. mendim. 18. el-Kattân, Mennâ’, Mebâhith fî Ulûmi’l-Kur’ân, 21. Demirci, f. 163 (Nga Ismail Karaçam, Kur’an-ı Mektebetu’l-Meârif, Botimi III, Rijâd 2000, f. 173. Kerim’in Nüzûlu, f. 245-246) 33 Shkenca Islame
Kriteret dhe Llojet e kirâeteve
Gjendja e kirâeteve në ditët e sotme Përpara se të kalojmë tek llojet e kirâeteve, duhet të përmendim kriteret Kirâetet fituan një sistematikë mbi të cilat bazohet kjo shkencë. Si çdo të mirë transmetimi që me Ibn el- informacion tjetër i transmetuar, edhe Xhezerîun dhe u transmetuan kështu kirâetet kanë kushtet e kriteret e tyre për brez pas brezi. Por kjo nuk është të qenë lexime të pranuara. Ato janë si një shkencë, që mund të studiohet e më poshtë: përvetësohet nga çdokush. Personat, 1 – Zinxhir i saktë i transmetimit, të cilët marrin mësimet e kirâeteve janë sepse kirâetet janë synet i pasueshëm. të veçantë, sepse është një punë e gjatë Ato nuk mund të ndryshojnë sipas dhe kërkon sakrificë. Nga ana tjetër, logjikës së njeriut, por lexohen e për njerëzit e thjeshtë duhet mësuar transmetohen ashtu siç janë shkruar e vetëm njëri nga kirâetet, në mënyrë përcaktuar më parë. që të lexojnë Kur’an. Çdo njeri që mëson Në lidhje me këtë Zejd b. Thâbit leximin e Kur’anit, në fakt mëson njërin prej shprehet kështu: Kirâetet janë synet22. kirâeteve. Nga analiza e përgjithshme e këtyre El-Bejhâkî e zgjeron këtë shprehje duke leximeve, dijetarët në përgjithësi arrijnë në i shtuar edhe fjalën “i pasueshëm”23 përfundimin se kirâeti i Imam Asimit është dhe jep sqarimet e duhura në lidhje me më i thjeshti e më i përshtatshmi, si për arabët çështjen. ashtu edhe për joarabët. Ndoshta është leximi 2 – Përputhje me shkrimin e më i përafërt, që përdorte vazhdimisht Profeti njërit prej mus’hafeve të shumuara sal’lallahu alejhi ue sel’lem, si një kurejshit që nga Hz. Osman radijallahu anhu. Këtu ishte. Prandaj, edhe në ditët e sotme kirâeti duhet pasur parasysh që pikat, hareketë më i famshëm e më i përdorur është ai i Imam (zanoret) dhe shkronjat zgjatëse, të cilat Asimit të transmetuar nga Hafs. Madje, edhe ne shohim në Kur’anet e sotëm atëherë gjatë botimit të Kur’aneve, merret për bazë nuk shkruheshin. leximi i Hafsit. 3 – Përputhje, qoftë edhe në një Njëri nga kirâetet e tjerë, që përdoren këndvështrim me rregullat e gjuhës sot e kësaj dite është ai i Imam Nafi’ut të arabe. transmetuar nga Uersh. E gjithë Afrika Ibn el-Xhezerî thotë që çdo kirâet, Veriore, përveç Egjiptit, përdor leximin e që përputhet me gjuhën arabe, me një Imam Nafiut. nga mus’hafet e Osmanit radijallahu Leximi i tretë ende i përdorur në ditët e anhu dhe që ka një transmetim të sotme është ai i Imam Eb’u Amrit. Ky kirâet shëndoshë është kirâet i saktë dhe nuk përdoret vetëm nga sudanezët. lejohet refuzimi apo përgënjeshtrimi Edhe Shqipëria përfshihet në grupin e 22. Saîd b. Mansûr, Ebû Uthmân Saîd b. Mansûr b. vendeve ku lexohet kirâeti i Imam Asimit të Shu’be el-Hurasanî, Sunen, Dâru’l-Asîmî, I-V, Rijâd transmetuar nga Hafs. 1993, II, 260. 23. el-Bejhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. Husejn b. Alî, es-Sunenu’l-Kubrâ, Mexhlisu Dâirati’l-Meârifi’- Nidhâmijje, Botimi I, I-X, Hajdar Abad 1925, II, 385. 34 Shkenca Islame i tij. Ai është prej shtatë shkronjave e Kur’anit me qëllim shpjegimi e tefsiri. me të cilat zbriti Kur’ani dhe ymeti e P.sh., në mus’hafin e Ibn Abbâsit ka për detyrë ta pranojë atë qoftë ose radijallahu anhu, ajeti i 198 i sures jo prej shtatë ose dhjetë imamëve të Bekara është i shënuar kështu: َل ْي َس َع َل ْي ُك ْم ُج َن ٌاح َأ� ْن َت ْب َت ُغوا َف ْض ًلا ِم ْن pranuar. Nëse njëri prej këtyre kritereve َر ِّب ُك ْم “ ِفي َم َو ِاس ِم ْال َح ِّج” َف إِ� َذا َأ� َف ْض ُت ْم ِم ْن َع َر َف ٍات nuk plotësohet, atëherë kirâeti është i papranueshëm. Ai quhet daîf (i dobët), Në këtë ajet pjesa e nënvizuar shâdh (i pasaktë) ose bâtil (i pavlefshëm), normalisht nuk përfshihet në tekstin qoftë edhe prej shtatë imamëve të e Kur’anit, por Ibn Abbâs radijallahu pranuar apo të ndonjë imami më të anhu e ka shtuar në formë shpjegimi. madh.24 Katër llojet e fundit të kirâeteve Në bazë të këtyre kritereve është nuk përdoren në leximin e Kur’anit, bërë edhe klasifikimi i kirâeteve dhe qoftë në namaz apo jashtë tij.25 dijetarët i kanë klasifikuar kirâetet në gjashtë lloje: Terma të ndryshëm rreth shkencës Muteuâtir ِ Quhet së kirâeteve a) :( اَلْم�تُواتَرَ ) ُ kirâeti i transmetuar prej një grupi personash, të cilët e kanë të pamundur Imâm: quhen dijetarët transmetues të unifikohen në gënjeshtër. Shumica e të kirâeteve, të cilët janë shquar në këtë kirâeteve janë kështu. fushë në një periudhë të caktuar dhe Kirâeti kanë fituar besimin e të gjithë dijetarëve :( َا ْل َم ْش ُه ُور ) Mesh’hûr b) me transmetim të saktë, por që nuk të tjerë. Ata janë dhjetë imamë, të cilët arrin gradën e muteuâtirit, përputhet ne do t’i përmendim edhe më poshtë. me gjuhën arabe dhe me njërin prej Râuî: Râuî do të thotë transmetues mus’hafeve të Osmanit radijallahu anhu, dhe me këtë term emërtohen nxënësit është i njohur mes dijetarëve të kirâetit transmetues të kirâeteve të imamëve. dhe nuk ka asnjë tipar fals apo jokorrekt. Këta nuk janë nxënësit e tyre të vetëm, Kirâeti por më të spikaturit në leximin e Kur’anit :( َا ْل�آ َح ُاد ) Âhâd c) me transmetim të saktë, por që nuk sipas formës që mësuesit e tyre ia kanë përputhet me gjuhën arabe ose me transmetuar tekstin kur’anor. Për secilin njërin prej mus’hafeve të Osmanit imam ndodhen nga dy râuî. Edhe emrat radijallahu anhu, ose nuk është i njohur e tyre do t’i përmendim më poshtë. ashtu si kirâeti mesh’hûr. Tarîk (1): Ashtu si çdo imâm Kirâeti me kishte nxënësin e tij edhe transmetuesit :( َا َّلش ُّاذ ) Shâdh d) transmetim të pasaktë. kanë nxënësit e tyre. Ata emërtohen Kirâeti pa me fjalën tarîk, që në fjalor do të thotë :( َا ْل َم ْو ُض ُوع ) Meudû e) një origjinë. rrugë. Në këtë rast, numri i secilit râuî Quhen nuk është i kufizuar me dy, por mund të :( َا ْل ُم ْد َر ُج ) Mudraxh f) fjalët e shtuara prej sahabeve në tekstin kenë edhe më tepër.26
24. Ibn el-Xhezerî, Ebu’l-Hajr Muhammed b. 25. ez-Zerkanî, I, 430-431; el-Kattân, f. 179-180. Muhammed, en-Neshr fi’-Kirâêti’l-Ashr, Dâru’l- 26. Nëse midis dy transmetuesve të një imami të Kutubi’l-Ilmijje, Bejrût, I-II, Lubnân-Bejrût (Pa caktuar nuk ka asnjë dallim në leximin e një ajeti të datë) I, 9. caktuar, atëherë ky lexim i përbashkët emërtohet me 35 Shkenca Islame
Tarîk (2): Termi tarîk përdoret a. Tarîku’l-Ashera: Në Tarîkun gjithashtu për të përcaktuar metodën Ashera përfshihen të dhjetë imâmët. e mësimdhënies së kësaj shkence. Ato Transmetimet e shtatë të parëve janë mund t’i radhisim si më poshtë: muteuâtir, kurse ato të tri të fundit janë 1. Nga këndvështrimi i mesh’hûr. mënyrës së leximit ndodhen dy tarîkë Këtu mund të përmendim edhe ndarjen e (metoda) asheras në dy lloje: a. Tarîku’l-Infirâd: Në këtë i. el-Asheratu’s-Sugrâ, në të cilën metodë mësimdhënieje, për të studiohen vetëm dallimet në lexim përfunduar studimet e kirâeteve lexohet të dhjetë imâmëve dhe râuîve të tyre. nga një hatim Kur’ani për secilin kirâet. Ndryshe quhet edhe vetëm “Ashera”. P.sh.: Lexohet një herë Kur’ani nga ii. el-Asheratu’l-Kubrâ, në të cilën fillimi deri në fund sipas kirâetit të përveç dallimeve në lexim të dhjetë imamit të parë, imam Nâfiut. Më pas imamëve dhe râuîve të tyre, përfshihen kalohet tek kirâeti i imamit të dytë, edhe ato të tarîkëve. Ndryshe quhet imam Ibn Kethîrit dhe bëhet një hatim edhe “Ashera dhe Takrîb”. i dytë. Kështu me radhë lexohet 10 herë b. Tarîku’s-Seb’a: Në Tarîkun hatimi i të gjithë Kur’anit. Pra, në këtë Seb’a përfshihen shtatë imamët e parë, metodë në qendër ndodhet imami ose transmetimet e të cilëve janë muteuâtir. râuîu. Kjo është një metodë sa e gjatë, 3. Nga këndvështrimi i aq edhe e shëndoshë. atribuimeve të kirâteve në libra ose b. Tarîku’l-Indirâxh: Sipas kësaj persona ndodhen tri tarîkë: metode bëhet vetëm një hatim, por për a. Tarîku’t-Tejsîr: Tarîku secilin ajet lexohen të gjitha dallimet që Tejsîr përfshin studimin e kirâeteve ndodhen në kirâete. Kështu evitohet që ndodhen në veprën et-Tejsîr të ed- leximi i çdo ajeti nga 10 ose më tepër Dânîut. herë dhe lexohet vetëm aq herë sa b. Tarîku’sh-Shâtibijje: Tarîku kirâete të ndryshme ka. Sepse shumë Shâtibijje përfshin studimin e kirâeteve ajete lexohen njësoj në të gjitha kirâetet. që ndodhen në veprën Hirzu’l-Emânî të Pra, në këtë metodë në qendër ndodhet imam esh-Shâtibîut. kirâeti (forma e leximit të ajetit). Si c. Tarîku’t-Tajjibe: Tarîku pasojë, kjo është një metodë më e Tajjibe përfshin studimin e kirâeteve që shkurtër. ndodhen në veprën Tajjibetu’n-Neshr 2. Nga këndvështrimi i sasisë të imam Ibn el-Xhezerîut.27 së kirâeteve ndodhen dy tarîkë (lloje): Kurrâ: Është shumësi i fjalës kâriun, që do të thotë lexues. Kurse në emrin e imamit. P.sh.: kirâeti i imâm Asimit. Nëse shkencën e kirâeteve, emërtohet personi, në leximin e një ajeti të caktuar ka dallim/e midis i cili di shtatë ose dhjetë kirâetet.28 transmetuesve, por jo midis tarîkëve, atëherë secili lexim emërtohet me emrin e râuîut. P.sh.: kirâeti i Hafsit (i cili është një râuî i imam Asimit). Nëse në leximin e një ajeti të caktuar ka dallim/e midis tarîkëve, atëherë secili lexim emërtohet me emrin e 27. Për klasifikimin në fjalë shih: Nihat Temel, tarîkut. P.sh.: kirâeti i Ubejdillâh b. es-Sabbâh (i cili Kırâat ve Tecvîd Istılahları, f. 128. është tarîku i râuîut Hafs). 28. Karaçam, f. 68. 36 Shkenca Islame
Emri i tij i plotë është Ebu Bekr Dhjetë imamët Asim b. Behdele b. Ebin Nexhud dhe transmetuesit e tyre el’Kufi. Ndodhet në radhën e pestë ndër imamët e kiraeteve. Siç përmendëm edhe më sipër, Imam Asimi ka lindur në Kufe dhjetë dijetarë të kirâeteve janë bazat e në vitin 45 h. (665 m.). Të gjithë jetën kësaj shkence. Megjithëse në fillimet e e ka kaluar në Kufe dhe në vitin 127 zhvillimit të saj përmendeshin më tepër ose 128 h. (744 ose 745 m.) në moshën përfaqësues, me kalimin e kohës, duke 80 e ca vjeçare është ndarë nga kjo bërë studime edhe më të thella, të gjitha botë. Numërohet ndër dijetarët më të kirâetet u vlerësuan në bazë të kritereve mëdhenj të tabiinëve. të lartpërmendura dhe në fund, si kirâete Behdele është emri i nënës së tij. Sa të besueshëm u vlerësuan 10 imamët e për emrin e të atit ka një transmetim të mëposhtëm: dyshimtë sipas së cilit emri i babait është 1. Imâm Nâfi: Ebû Abdullah. Abdirrahmân Nâfi b. Ebî Nuajm el- Imam Asimi ka mësuar prej Ebu Lejthî (v. 169/785) nga Medineja. Prej Abdirrahman es-Sulemî kiraetin e tij kanë transmetuar dy râuîtë Kâlûn (v. Hazretit Ali b. Ebi Tâlib radijallahu 220/835) dhe Uersh (v. 197/812). anhu. Ebu Abdirrahman es-Sulemî e 2. Imâm Ibn Kethîr: Abdullah ka mësuar Kur’anin nga Ali, Abdullah b. Kethîr el-Mekkî (120/738) nga Meka. b. Mesudi, Ubej b. Ka’bi, Zejd b. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë el- Thabiti dhe Osmani radijallahu anhum. Bezzî (v. 250/864) dhe Kunbul (v. Kur’anin e ka lexuar 13 herë përpara 291/903). Zejdit, i cili ka qenë kryetar i komisionit 3. Imâm Ebû Amr: Imâm Ebû që bëri për herë të parë në histori Amr b. el-A’lâ el-Mâzinî (v. 154/770) mbledhjen e Kur’anit në periudhën e nga Basra. Prej tij kanë transmetuar dy Ebu Bekrit radijallahu anhu dhe në krye râuîtë ed-Dûrî (v. 240/854) dhe es-Sûsî të komisionit të dytë që bëri shumimin (v. 261/874). e Kur’anit në periudhën e Osmanit 4. Imâm Ibn Âmir: Abdullah b. radijallahu anhu. Âmir el-Jahsûbî (v. 118/736) nga Shâmi Imam Asimi ka qenë kryemësuesi (Damasku). Prej tij kanë transmetuar i Kur’anit në Kufe pas es-Sulemiut dy râuîtë Hishâm (v. 245/859) dhe Ibn dhe në mësimet e tij kanë marrë pjesë Dhekuân (v. 242/856). edhe dijetarë të mëdhenj si Ebu Hanife, 5. Imâm Âsim: Sufjan eth’Theuri, A’mesh dhe Halil b. Ebû Bekr Âsim b. Ebi’n-Nexhûd Ahmed. (v. 128/745) nga Kûfe. Prej tij kanë Dy nxënësit e tij më të mëdhenj transmetuar dy râuîtë Ebû Bekr Shu’be janë Hafs b. Sulejman dhe Ebu Bekr (v. 190/805) dhe Hafs (v. 180/796). Shu’be. Imam Asimi kiraetin e Aliut ia Duke qenë se është imami ynë në ka mësuar Hafsit, kurse kiraetin e Ibn lexim do të paraqesim disa informacione Mesudit ia ka mësuar Shu’bes. rreth tij dhe Hafsit. Imam Asimi kishte një zë të
37 Shkenca Islame
jashtëzakonshëm dhe një lexim unik. alejhi ue sel’lem. Gjuhën arabe e dinte më së miri dhe Midis kiraetit të Hafsit dhe atij të kishte një të folur shumë ndikuese. Shubes ka 520 dallime. Kur Hafsi e ka pyetur Përveç këtyre ai kishte një moral të mirë, mësuesin e tij për shkakun e këtyre dallimeve, ishte modest dhe me devotshmërinë e Imam Asimi i është përgjigjur kështu: “Ty të tij kishte fituar zemrën e të gjithëve. kam mësuar çfarë më ka transmetuar Ebu Shu’be na e transmeton kështu Abdirrahman es-Sulemiu, kurse Shu’bes atë bukurinë e zërit të mësuesit të tij: “Nuk që më ka transmetuar Zir b. Hubejshi”. kam parë asnjë njeri që lexon më bukur Hafsi ka udhëtuar në Bagdat dhe më se Imam Asimi. Kur ia dëgjoje zërin, të pas në Mekë ku ka bërë mësimdhënien e dukej sikur kishte zile në fytin e tij.” kiraetit të Imam Asimit. Ky personalitet i nderuar merrej Edhe Hafsi gjithashtu, porsi me tregtinë e grurit. Me këtë punë ai mësuesi i tij, ka transmetuar hadithe të siguronte te ardhurat e tij ekonomike. Në ndryshme që ndodhen në veprat sunen fund të jetës ka humbur edhe shikimin të Tirmidhiut dhe Ibn Maxhes. por mësimdhënia e tij ka vazhduar edhe Data e vdekjes së Hafsit është e pas kësaj fatkeqësie. dyshimtë midis vitit 180 dhe 190 h. Ibn Kiraeti i Imam Asimit ishte i el-Xhezeri ka përzgjedhur datën 180 h. thjeshtë sidomos për joarabët, për shkak (796 të e.s). se nuk përmban veçori të rënda si taklil, 6. Hamza: Ebû Ammâra imale, ihtilas apo tes’hil. Për këtë arsye Hamza b. Habîb ez-Zejjât (v. 156/773) transmetimi i Hafsit është parapëlqyer nga Kûfe. Prej tij kanë transmetuar dy nga shumica e vendeve islame. râuîtë Halef (v. 229/843) dhe Hal’lâd (v. Imam Asimi, i cili është argument 220/835). në kiraet, ka transmetuar gjithashtu edhe 7. Imâm el-Kisâî: Ebu’l-Hasen hadithe si një person i sigurtë (thika). Ali b. Hamza el-Kisâî (v. 189/805) nga Hafs b. Sulejmân Kûfe. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Imam Asimi e ka thjeshtër Hafs b. ed-Dûrî (v. 240/854) dhe Ebu’l-Hârith Sulejmanin. Emri i tij i plotë është Ebû (v. 240/854). Omer Hafs b. Sulejmân b. Mugîre el- 8. Ebû Xha’fer: Jezîd b. Ka’ka’ Esedî. Ai ka lindur në vitin 90 h. (709 el-Mahzûmî (v. 130/748) nga Medîne. sipas kalendarit diellor), në zonën e Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Isa Qerbelasë, afër Kufes. Është i njohur b. Uerdân (v. 160/776) dhe Sulejmân b. me nofkat “Hufejs”, “Ebû Dâvûd” dhe Xhemmâz (v. 170/786). “Bezzâz”. 9. Imâm Ja’kûb: Ja’kûb b. Siç thamë më sipër, Hafsi ka Is’hâk (v. 205/820) nga Basra. Prej mësuar kirâetin e Hz. Aliut radijallahu tij kanë transmetuar dy râuîtë Rauh b. anhu. Senedi (zinxhiri i transmetimit) Abdilmu’min (v. 234/848) dhe Ruvejs i tij është kështu: Hafs b. Sulejman → Muhammed b. el-Muteuekkil (v. Asim b. Behdele → Ebu Abdirrahman 238/852). es-Sulemi → Ali b. Ebi Talib radijallahu 10. Imâm Halef: Halef b. anhu → Hz. Muhammed sal’lallahu Hishâm (v. 229/843) nga Kûfe. Prej
38 Shkenca Islame tij kanë transmetuar dy râuîtë Is’hâk ruajnë më me kujdes tekstin e Kur’anit b. Ibrâhîm (v. 286/899) dhe Idrîs b. duke i mbajtuar ata në vigjilencë për Abdilkerîm (v. 292/904). çfarëdolloj deformimi të mundshëm. Kirâetet tregojnë që myslimanët janë Disa shembuj nga kirâetet treguar shumë strikt dhe të kujdesshëm në ruajtjen e tekstit origjinal, megjithëse Për të formuar një ide të nuk ka qenë punë e lehtë.29 përgjithshme rreth formave të ndryshme 2 – Kirâetet, duke iu përshtatur të leximit, mund të japim disa shembuj e dialekteve të zonave të ndryshme të tregojmë dallimet midis tyre: arabe, bëri të mundur që populli, i cili ِ ِ ,në ajetin në përgjithësi nuk dinte shkrim e lexim َمالك a – Surja Fatiha, fjala e 4-t lexohet në 2 forma të ndryshme: të mos vështirësohej tepër në leximin e Kur’anit. Në këtë mënyrë ata patën َمالِ ِك َي ْو ِم ِّالد ِين .i mundësinë ta lexojnë Kur’anin pa َم ِل ِك َي ْو ِم ِّالد ِين .ii 30 .në gabime َيْدَع ُون b – Surja Bekara, fjalaَ ajetin 9 lexohet në 2 forma të ndryshme: 3 – Kur’ani, si një mrekulli hyjnore, erdhi me sfidën se përsëritja ose shkrimi َو َما َي ْخ َد ُع َون �إِلاَّ َأ� ْن ُف َس ُه ْم َو َما َي ْش ُع ُر َون .i i një diçkaje të ngjashme me të ishte e َو َما ُي َخ ِاد ُع َون �إِلاَّ َأ� ْن ُف َس ُه ْم َو َما َي ْش ُع ُر َون .ii c – Sipas transmetimit të Asimit, pamundur. Këtë ai e tregoi më se qartë i cili është imami ynë në lexim, meddi dhe vazhdon ende ta tregojë. Me anë të munfasil dhe meddi muttasil zgjaten nga kirâeteve dhe shtatë shkronjave, Kur’ani 4 elif med. Por, sipas disa imamëve të nuk e kufizoi fushën, në të cilën ishte tjerë meddi munfasil zgjatet 1 deri në 5 autoritet vetëm me një dialekt, por ai elif med; kurse meddi muttasil zgjatet e zgjeroi atë duke i përfshirë të gjitha nga 2 deri në 4 elif med. Pra ndryshon dialektet e gjuhës arabe.31 nga imami në imam. 4 – Kur’ani me dy lexime në një lexohen fjalë të vetme arriti të japë dy dispozita َع َل ْي ِه ْم – �إِ َل ْي ِه ْم – َل َد ْي ِه ْم d – Fjalët në tri forma: të ndryshme, të cilat medh’hebet i kanë 32 .përdorur si argumente َع َل ْي ِه ْم – �إِ َل ْي ِه ْم – َل َد ْي ِه ْم .i َع َل ْي ُه ْم – �إِ َل ْي ُه ْم – َل َد ْي ُه ْم .ii Përfundim َع َل ْي ِه ُمو – �إِ َل ْي ِه ُمو – َل َد ْي ِه ُمو .iii e – Fjala lexohet në dy forma: يَحْسَب ُ ,Ashtu siç thotë edhe ez-Zerkeshî َي ْح َس ُب .i ,Kur’ani dhe kirâetet janë gjëra të ndryshme َي ْح ِس ُب .ii të cilat nuk duhen ngatërruar me njëra- Urtësia e ekzistencës së më tjetrën. Kur’ani është fjala e dërguar Profetit tepër se një kirâeti Muhammed sal’lallahu alejhi ue sel’lem si një shpallje e mrekulli hyjnore (muxhize), kurse Në lidhje me këtë çështje mund të 29. el-Kattân, f. 181. përmenden disa pika të rëndësishme. 30. Yıldırım, Suat, Ana Hatlarıyla Kur’ân-ı Kerîm ve 1 – Në radhë të parë ekzistenca Kur’ân İlimleri Giriş, Ensar Yay., Stamboll 2009, f. 74; Demirci, f. 169. e kirâeteve e ka shtyrë ymetin që ta 31. Suat Yıldırım, Po aty, f. 74. 32. Për më tepër shih: el-Kattân, f. 181. 39 Shkenca Islame
kirâetet janë mënyrat se si kjo fjalë lexohet parë. Prandaj është një temë që kërkon me med, kasr, imâle, idgâm, etj, të cilat vëmendje, maturi e kujdes. janë transmetuar në gradën muteuâtir prej Gjatë gjithë shkrimit u munduam të sahabeve.33 paraqesim një panoramë të përgjithshme Kjo fushë është edhe më e në mënyrë që të japim një ide në lidhje sulmuara nga orientalistët, të cilët në me çështjen e kirâeteve. Por jemi të çdo mënyrë mundohen të sulmojnë sigurtë, që një artikull nuk mund të autenticitetin e Kur’anit Famëlartë. Kjo jetë i mjaftueshëm për këtë temë. Për është edhe një nga arsyet që kirâetet këtë arsye këshillojmë që lexuesit të duhen studiuar mirë dhe me kujdes, shfletojnë edhe libra të tjerë dhe urojmë sepse në çdo moment njeriu mund të që kërkimet në këtë temë të vazhdojnë bjerë në grackën e këtyre sulmeve, gjë edhe më tej. që për fat të keq ka ndodhur edhe më 33. Yıldırım, f. 74.
Bibliografia
Demirci, Muhsin, Kur’an Tarihi, Ensar Neşriyat, Botimi II, Stanboll 2005. el-Bejhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. Husejn b. Alî, es-Sunenu’l-Kubrâ, Mexhlisu Dâirati’l- Meârifi’-Nidhâmijje, Botimi I, I-X, Hajdar Abad 1925, el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ismâîl, Sahîh, Dâr Tauki’n-Nexhât, I-IX, Bejrût- Lubnân 2001, el-Kattân, Mennâ’, Mebâhith fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetu’l-Meârif, Botimi III, Rijâd 2000. et-Taberî, Ebû Xha’fer Muhammed b. Xherîr, Xhâmiu’l-Bejân fî Te’uîli’l-Kur’ân, (t’hk: Ahmed Muhammed Shâkir), Muessesetu’r-Risâle, , I-XXIV, Bejrût-Lubnân 2000. ez-Zerkânî, Muhammed Abduladhim, Menâhilu’l-Irfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kitâbi’l- Arabî, Botimi I, Lubnân-Bejrût 1995 Ibn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Sulejmân, Kitâbu’l-Mesâhif, Botimi II, Dâru’l- Beshâiri’l-Islâmijje, Bejrût-Lubnân 2002. Ibn el-Xhezerî, Ebu’l-Hajr Muhammed b. Muhammed, en-Neshr fi’-Kirâêti’l-Ashr, Dâru’l- Kutubi’l-Ilmijje, Bejrût, I-II, Lubnân-Bejrût (Pa datw), Ibn Mandhûr, Ebu’l-Fadl Xhemâluddîn Muhammed, Lisânu’l-Arab, Dâru’s-Sâdir, Bejrût-Lubnân 1990. Karaçam, Ismail, Kur’ân-ı Kerîm’in Faziletleri ve Okuma Kâideleri, İFAV, Botimi 11, Stanboll 2005. Muslim, Ebu’l-Husejn Muslim b Haxhxhâxh, Sahîh, Dâr Tajbe, Rijâd 2006Yıldırım, Suat, Ana Hatlarıyla Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân İlimleri Giriş, Ensar Yay., Stamboll 2009. Saîd b. Mansûr, Ebû Uthmân Saîd b. Mansûr b. Shu’be el-Horasanî, Sunen, Dâru’l- Asîmî, I-V, Rijâd 1993. Temel, Nihat, Kırâat ve Tecvîd Istılahları, İFAV, Botimi II, Stanboll 2009.
40 Shkenca Islame
Ihvanus-Safa dhe muzikoterapia në civilizimin Islam
Dr. Abaz Jahja Bashkësia Islame - Shkup
hvanus-Safa ndjek rrugën e Pitagorës dhe Nikomahosit. Në Pitagorianëve. Pitagora jo shkrimet e tyre gjegjësisht Risalet e tyre Ivetëm që konsiderohej si ata pohojnë se Pitagora është njeri i urtë. themelues dhe baba i njohurisë mbi Si paraardhës i Pitagorës e konsiderojnë analizën e veprimit të numrave në Hermes Totin. natyrë (numerologjia), por ishte dhe Ihvanus-Safa është një rrymë mbetej mistiku, okulisti, matematikani filozofike që formohet në Basra, që dhe filozofi më i madh i të gjitha në përkthim do të thotë: ”Vëllezërit kohërave. Kur në Evropë të sëmurit e pastër”. Qëllimi i formimit të tyre psikik janë djegur, civilizimi islam ka është krijimi i një grupi mendimtarësh treguar interes të veçantë për këtë të pavarur “Libres pensuers”, që sot i kategori njerëzish dhe rehabilitimin e kultivojnë vlerat morale dhe shpirtërore. tyre. Duke pasur parasysh se muzika dhe mekamet ose meloditë e ndryshme Risalet kanë ndikim të madh te njeriu, mund të themi lirisht se spitalet ose me fjalë Veprat më të rëndësishme të të tjera klinikat e para për shërimin e tyre janë përmbledhjet enciklopedike sëmundjeve psikosomatike i hasim në të ashtuquajtura “Risale”. Në fillim vitet e hershme të sundimit të civilizimit paraqiten si një grup i fshehur filozofiko- islam fetar. Ihvanus-Safa njihen si përfaqësues Risalet e Ihvanus-Safas përbëhen dhe ndjekës të filozofit të madh antik, prej 51 pjesëve. Në disa burime përmenden edhe 52 pjesë. Nuk kemi burime të sakta se kush i ka shkruar këta Risale, por sipas Ebu Hajjam et- Teuhidijut shkruesit e Risaleve janë: Ebu Sulejman bin Mesh’ar el- Besti, Ebul- Hasan Alij bin Harun ez- Zenxhani, Ebu Ahmed el- Mihrixhani, Zejd bin Er-Rrifai dhe Eufi el-Basri. Sipas një mendimi tjetër botëkuptimi i Ihvanus-Safas është hedhja e themeleve Spitali i parë Osman në Bursa 41 Shkenca Islame
të metafizikës eklektike, ndërsa një Shkalla pentatonike mendim tjetër pohon se te ata hasim në një gnosticizëm eklektik. Që në kohëra mjaft të lashta në Risalet ndahen në katër pjesë disa popuj një pjesë e muzikës bazohet (lëmi): Matematika, Fizika, Psikologjia në shkallën me pesë nota, shkalla e dhe Teologjia. ashtuquajtur Pentatonike, e marrë nga 14 Risale flasin për Matematikën, 17 fjala e greqishtes së vjetër “Penta”, që Risale për Filozofinë dhe Psikologjinë, në gjuhën shqipe do të thotë: “Pesë”, 10 Risale për Metafizikën dhe 10 Risale pra që do të thotë shkalla pesëtonike, e për Astrologjinë dhe temat Mistike. cila ndërmjet pesë tingujve nuk ka as një Në Risalen e pestë, Ihvanus-Safa, gjysmëton. flet gjerësisht dhe në mënyrë shumë Kjo shkallë përbëhet nga notat: serioze i qaset çështjes së muzikës. Pas DO, RE, FA, SOL, LA. Është një el- Kindiut, Farabiut dhe ibni Sinasë, shkallë e gjymtë. Ihvanus-safa i kushton rëndësi shumë Ajo është përdorur gjerësisht në të madhe muzikës, si në aspektin teorik, kohërat e lashta, jo vetëm për faktin po ashtu edhe në atë praktik. Në lëminë se njohuritë e njeriut ishin të kufizuara e muzikës janë ndjekës të shkollës ende, por edhe nga njëfarë dobësie Pitagoriane. mistike, supersticioze, që njerëzit kishin Në Risalet e Ihvanus-Safas flitet ndaj numrit pesë. për ndikimin që ka dhe që mund të Edhe ndjekësit e Filozofisë së zgjojë zëri. Pitagorës, të një filozofie idealiste e Zëri i bukur dhe i këndshëm metafizike, kishin ndaj numrit pesë një ndikon pozitivisht në shumë aspekte, si ndjenjë druajtjeje, të turbullt. qetësimi, guximi, gëzimi, dëshpërimi etj. Nëse kthehemi përsëri në shkrimet Sipas Ihvanus-Safas, aq sa duhet e Konfuçionizmit këtë lidhshmëri dhe t’i kushtohet rëndësi diturisë dhe harmoni ata e sqarojnë kështu: pajisjes nga ana intelektuale, gjithashtu paralelisht me diturinë, duhet t’i 1. Nota (intonacioni) -Kung- simbolizon sunduesin; kushtohet kujdes të madh edhe artit në 2. Nota (intonacioni) -Sheng- simbolizon parinë; përgjithësi, e në veçanti artit muzikor. 3. Nota (intonacioni) - Shueh- simbolizon popullatën; Ihvanus-Safa theksojnë se çdo 4. Nota (intonacioni) -Shih- simbolizon punët dhe popull, siç e ka shijen e vet të posaçme 5. Nota (intonacioni) -Ju- simbolizon sendet ose gjërat. për ngrënie, pije dhe veshmbathje, po ashtu e ka edhe shijen e vet për të Sipas tyre nëse në mesin e këtyre dëgjuar muzikë. pesë tingujve nuk ka ndonjë shkëputje Ihvanus-Safa pohojnë se edhe atëherë sistemi do të funksionojë në në gjithësi dhe çdo kund ekziston një rregull, përkundrazi nëse në mesin e harmoni dhe lidhshmëri në mes trupave këtyre tingujve ka shkëputje atëherë qiellorë. Këta mendime i hasim edhe sistemi nuk do të kishte funksionuar te popujt e mëhershëm si p.sh. në në rregull, do të thotë sipas tyre muzika Konfuçionizëm. Konfuçionizmi këtë paraqet një lidhshmëri dhe harmoni në sistem e quan “sistemi Pentatonik”. mes tokës dhe qiellit. Ihvanus-Safa në sistemin e tyre 42 Shkenca Islame i japin një vend të posaçëm dhe të Abasite, Selxhuke, Memluke, Ilhane, rëndësishëm edhe numrit tetë. Çdo qenie ajo e Timurëve, e deri tek Osmanllinjtë, ka lidhshmëri të ngushtë me tetë anë respektivisht hasim në një gjë të tillë ku dhe këtë mundohen që ta argumentojnë myslimanët në mënyrë të organizuar me argumente të ndryshme. Edhe dhe institucionale kanë vepruar në sistemi i sotëm muzikor përmban tetë shërimin e sëmundjeve psikike me anë nota edhe atë duke e përsëritur notën e të muzikës. parë fillestare: DO, RE, MI, FA, SOL, Sipas disa të dhënave klinika e LA, SI, DO. parë e cila ka shërbyer në këtë drejtim Më lartë thamë se Ihvanus-Safa është spitali që është ndërtuar nga ana ndjek rrugën e Pitagorianëve. Pitagora jo e Kalifit emevit, El-Velit Abdulmelik në vetëm që konsiderohej si themelues dhe vitin 707 në Sham (Damask). baba i njohurisë mbi analizën e veprimit Po ashtu sipas historianit Makriziut të numrave në natyrë (numerologjia), në vitin 872 nga ana e Ahmed Bin Tullun por ishte dhe mbetej mistiku, okulisti, në Kajro është ndërtuar një xhami, dy matematikani dhe filozofi më i madh i hamame dhe një spital. të gjitha kohërave. Në të njëjtin shekull e hasim Në fund mund të konstatojmë se edhe një spital në afërsi të Bagdatit, shumë mësime të Pitagorës, edhe sot ku shënohet se të çmendurit i kanë e kësaj dite konsiderohen si fshehtësi e shëruar me anë të muzikës. Po ashtu në madhe dhe se të gjitha shkathtësitë dhe disa dokumente hasim se në Bagdad ka praktikat okuliste të perëndimit burojnë pasur edhe më tepër spitale të këtij lloji nga mistika Pitagoriane. Ai përveç si spitali Tutushija dhe spitali Adudi. tjerash shëtiti edhe vende të ndryshme si Egjiptin, Persinë, Indinë dhe vende të Spitali i Nuredinit tjera të lindjes. në Sham (Damask)
Muzikoterapia Kur kalon Shami në duar të Nuredin në civilizimin islam Zengiut, aty kishte vetëm një spital i cili ishte ndërtuar nga ana e Dukakut, por Myslimanët gjatë historisë i kanë Ibni Butllani kur e viziton Shamin në kushtuar rëndësi të madhe shërimit vitin 1048, tregon se ky spital ishte në të sëmundjeve të ndryshme psikike te gjendje të mjerueshme, por me ardhjen njerëzit. e Nuredin Zengiut, ky spital rindërtohet Duke patur parasysh se muzika dhe merr emrin e tij. dhe mekamet ose meloditë e ndryshme Ibni Xhubejri tregon se pas kanë ndikim të madh te njeriu, mund rindërtimit spitali shndërrohet në një të themi lirisht se spitalet ose me fjalë spital ekstravagant dhe në të njëjtën të tjera klinikat e para për shërimin e kohë ka qenë e shtuar edhe pjesa për sëmundjeve psikosomatike i hasim në gjininë femërore. vitet e hershme të sundimit të civilizimit Përveç këtij spitali Nuredini islam. ndërton edhe një spital tjetër për qëllime Që nga viti 707 deri në vitin 1616, të njëjta. pra duke filluar nga dinastia Emevite, Mjeku dhe historiani i famshëm 43 Shkenca Islame
Ebu Usejbe në veprën e tij të mirënjohur janë shëruar me barna të ndryshme, “Tabakatul etibba”, tregon se përveç por në veçanti me anë të muzikës, muzikës për disa pacientë kanë përdorur instrumenteve muzikore dhe edhe barna apostafat që i kanë shëruar mekanizmave të ndryshme. njerëzit nga sëmundjet e ndryshme Ky spital edhe nga ana e arkitekturës psikike. Ky spital i quajtur si spitali i nuk i përngjan stilit të Selçukëve, e as Nuredinit numërohet nga fakultetet më stilit osman, por është një spital me një të vjetra të mjekësisë në botë. stil të veçantë në periudhën osmane. Me theks të veçantë duhet të cekim Darush-shifaja e Sulltan Fatihut se në një periudhë kur në Evropë të Ka qenë një ndër spitalet më të sëmurit psikik janë djegur, civilizimi njohura në kohën e shtetit osman. Spital islam ka treguar interes të veçantë për i cili është ndërtuar nga vetë Sulltan këtë kategori njerëzish dhe rehabilitimin Fatihu i II-të pas çlirimit të Stambollit e tyre. dhe shtrihet në anën juglindore të Ushqimet më të mira i kanë Xhamisë Fatih. përgatitur për ta dhe me seanca të Ky spital është hapur në vitin 1470, ndryshme të muzikës kanë treguar por për fat të keq me kalimin e shekujve sukses të madh në shërimin e tyre. ky spital sot nuk ekziston. Evlija Çelebia në veprën e tij të Spitali i Jëlldërëm Bajazidit mirënjohur “Sejjahatname” tregon se Historiani gjerman Johana spitali ka pasur 70 dhoma të vogla për të Schitberger në kujtimet e tij thekson sëmurët mendorë dhe 80 kupola. se në atë kohë në Bursa, kryeqytet i Po ashtu në spital gjendeshin shtetit Osman, kanë qenë aktive tetë edhe mjekë dhe të punësuar të tjerë që spitale dhe në të gjitha këto spitale kanë shërbenin në shërimin e pacientëve. bërë shërbim pa mos bërë dallim fetar, Evlija Çelebi cek edhe atë se për kombëtarë dhe racor. të sëmurit janë përgatitur gjellë të Përveç këtyre qyteteve spitale ndryshme nga më të mirat dhe atë dy muzikore ka pasur edhe nëpër vende të herë në ditë si dhe mish pëllumbi. ndryshme si në Kajseri në vitin 1204, në Amasja në vitin 1309, në Tokat si dhe në Darush-shifaja në Edirne shumë qytete të tjera. Ky spital është ndërtuar në kohën Në fund lirisht mund të konstatojmë e Bajazitit të II-të në vitin 1484. Sulltan se civilizimi islam i ka kushtuar rëndësi të Bajaziti kur përgatitet me ushtrinë e tij madhe artit dhe kulturës në përgjithësi. dhe merr rrugën për marrjen e Kilit Ne këtu në këtë shkrim cekëm dhe Akkermanit në afërsi të Tunxhës vetëm një pjesë të gjeografisë islame. pushon me ushtrinë e tij. Në këtë kohë ai Nuk përmendëm myslimanët e Spanjës, i hedh themelet e një spitali, medreseje, e cila paraqet një temë shumë të gjerë, imareti, hamami, mulliri dhe një ure. prandaj në lidhje më këtë duhet të Në shumë dokumente përmendet shkruhet një artikull i posaçëm. se në këtë spital të sëmurit psikik
44 Histori
Mexheleja - Kodi Civil Osman dhe trashëgimia juridike osmane në Shqipërinë e viteve 1912-1929
Dok. Hasan Bello Instituti i Historisë – Tiranë
1. Si dhe kur u hartua Kodi Civil ligji osman filloi të ndryshojë dukshëm Osman (Mexheleja) nga ai i periudhës së kaluar. Përpara reformave të Tanzimatit, istemi ligjor osman deri nga në sistemin ligjor të Perandorisë fillimi i shek. XIX gëzonte Osmane mbizotëronte ligji islam (Sher’î Sunitet të plotë. Përgjatë pesë Hukuk). Problemet dhe mangësitë që shekujve me radhë në strukturën ligjore shfaqeshin gjatë administrimit të këtij të Perandorisë Osmane nuk kishte ligji plotësoheshin nga parimet e ligjit pasur ndryshime thelbësore, përveç disa tradicional (Örfi Hukuk), duke krijuar ligjeve që evoluuan natyrshëm në raport kështu një kompaktitet në sistemin ligjor osman. Në periudhën e Tanzimatit, bota perëndimore dhe sistemi i saj ligjor, i cili më parë nuk ishte marrë në konsideratë, filloi të shfaqej gjithnjë e më shumë në sfond. Me reformat e Tanzimatit në fushën ligjore dhe në fusha të tjera nisi një periudhë e re, me orientim perëndimor. Struktura legjislative osmane mori çdo ditë e më shumë natyrë evropiane.1 Arsyeja më e rëndësishme për këtë ishte fakti se qeveritarët osmanë u ndikuan shumë nga lëvizjet dhe doktrinat juridike që po zhvilloheshin në perëndim.2 Shteti osman, i cili vazhdimisht dobësohej deri në shek. XIX, iu me zgjerimin e administratës. Por, duke 1. Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, Istanbul: İşaret Yayınları, 1992:225. nisur nga viti 1839, kur u shpall Dekreti 2. Yavuz, Hulusi, “Mecelle’nin Tedvini ve Cevdet Perandorak i Reformave, i cili në histori Paşa’nın Hizmetleri”, Ahmet Cevdet Paşa Semineri, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, njihet me emrin reformat e Tanzimatit, İstanbul, 1986:45-46. 45 Histori
nënshtrua një sërë reformash që presioni i vazhdueshëm i shteteve synonin përmirësimin e sistemit ligjor. evropiane.4 Kjo, për shkak të nevojave Pushtetarët osmanë e konsideruan që kishin këto shtete pas Revolucionit rrugën drejt perëndimit në të gjitha Industrial të vitit 1840 për të gjetur fushat si një shndërrim dhe një qëllim tregje të reja dhe për të siguruar të arritshëm për të shpëtuar shtetin. infrastrukturën e duhur ligjore në këto Mendimtari dhe drejtuesi osman i shtete. Por nuk duhet neglizhuar edhe shek. XIX përpiqej t`i projektonte dhe politika që ato ndiqnin për të siguruar zbatonte reformat e nevojshme brenda “pakicat” e tyre kombëtare dhe religjioze një dileme gjysmë islamiste dhe gjysmë brenda Perandorisë Osmane.5 perëndimore.3 E vetmja mangësi e Ligji më i rëndësishëm që u hartua këtij procesi ishte fakti se, elita politike në periudhën e Tanzimatit ishte Kodi osmane pa u menduar mirë nëse do Civil Osman (Mecelle-i Ahkam-i Adliye) t`i përshtateshin ose jo strukturës ose i quajtur ndryshe “Libri i Rregullave shoqërore dhe nëse do t`u përgjigjeshin dhe i Drejtësisë”. Fillimisht elita e kërkesave ligjore, e pa të nevojshme juristëve osmanë u nda në dy grupe ndërmarrjen e reformave në strukturën kryesore: ligjore osmane, si dhe në fushën e a) në grupimin e kryesuar kodifikimit, duke ndjekur shembullin nga Ali Pasha dhe Mit`hat Pasha të evropian. Sipas shumë studiuesve ligjet cilët, nën presionin e Francës ishin për perëndimore u përvetësuan verbërisht, përkthimin dhe aplikimin e Kodit Civil pa u parë mirë nëse funksiononin në Francez (Code Napoleon). harmoni me ligjet osmane. Kështu, b) në grupimin e kryesuar ato dëmtuan rëndë unitetin e sistemit nga Xhevdet Ahmed Pasha, të cilët ligjor osman, duke krijuar vartësi ndaj mendonin se duhej hartuar një Kod ligjit perëndimor dhe duke krijuar Civil në përputhje me specifikat social- terren për pranimin e tërësishëm të tij politike dhe religjioze të shoqërisë dhe në të ardhmen. Siç edhe ndodhi për shtetit osman.6 shembull në periudhën e Republikës Për këtë u ngrit një komision për Turke pas vitit 1923. Këto konstatime të kontrolluar dispozitat e Kodit Civil bëhen duke pasur parasysh specifikat Francez dhe për të vlerësuar se cilat politike, historike dhe strukturën sociale prej tyre ishin në harmoni të plotë me të shoqërisë osmane, pasi dihet se ligjet ecurinë e bërë në këtë fushë. Ndërkohë perëndimore tepër moderne për kohën ideja e përgatitjes së Kodit Civil ishin hartuar duke pasur parasysh këto nëpërmjet shqyrtimit të parimeve islame specifika, të cilat ishin të ndryshme nga u përforcua sidomos me përpjekjet e ato të Perandorisë Osmane. Ahmed Xhevdet Pashës. Për këtë u Një rrethanë tjetër që i detyroi themelua një komision nën kryesimin shtetarët osmanë për të ndërmarrë e tij dhe filloi të punojë për përgatitjen reforma në strukturën ligjore ishte 4. Paşa, Cevdet, Tezâkir 1-12, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991:63. 5. Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde…, f. 235. 3. Ortaylı, Ilber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 6. Aydın, Mehmet Akif, İslâm ve Osmanlı Hukuku Istanbul: Timaş, 2008:210. Araştırmaları, İz Yayıncılık, İstanbul, 1996:48-49. 46 Histori e Kodit Civil, të bazuar në parimet e Komisioni i Mexhelesë dhe nga Kodi shkollës juridike hanefite. Ky Komision Francez i Procedurës Civile.10 i vazhdoi punimet nga viti 1868 deri në vitin 1889. Kodi Civil Osman (Mecelle-ja) 2. Reformimi i sistemit ligjor u publikua dhe hyri në fuqi në formën shqiptar dhe abrogimi i Kodit Civil e një serie prej gjashtëmbëdhjetë Osman vëllimesh me gjithsej 1851 artikuj. Hyrja dhe vëllimi i parë u publikuan në vitin Shqipëria, e cila u krijua si shtet i 1869. Ndërsa vëllimi i gjashtëmbëdhjetë pavarur më 28 nëntor 1912, deri sa të u përgatit dhe hyri në fuqi në vitin 1876. hartonte një legjislacion kombëtar, Ahmed Xhevdet Pasha luajti rol ndjeu nevojën që të pranonte kryesor në hartimin e dispozitave të përkohësisht ligjet, kodet dhe rregulloret Kodit Civil Osman. Sipas tij, Kodi Civil e ish-Perandorisë Osmane.11 Sistemi Francez ishte themeli i “kombit” në gjyqësor ruajti pak a shumë po të njëjtin shoqëritë evropiane, ndërsa bashkësitë organizim. Kryetari i Gjykatës Penale islame duhet të qëndronin mbi themelet dhe Politike të Vlorës, Kristo Floqi, e fikhut.7 lidhur me këtë çështje në gazetën zyrtare Ky Kod ishte shembulli i parë i të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës kodifikimit të ligjit islam në Perandorinë “Përlindja e Shqipënisë” shkruante Osmane. Ai, hapi rrugën dhe shërbeu si se gjykatat shqiptare kur kishin filluar shembull për përpjekje të mëtejshme në aktivitetin e tyre ishin përballur me kodifikimin e ligjeve në shtetin osman si nevojën e përdorimit të një sistemi dhe në shtetet e tjera myslimane që do gjyqësor. Për këtë, ministri i Drejtësisë, të krijoheshin më vonë përgjatë shek. në bazë të një vendimi të qeverisë kishte XX. Për këtë arsye, specialistët që janë dhënë urdhër që të përdorej legjislacioni marrë me këtë çështje, kanë theksuar osman, deri sa Parlamenti Shqiptar Mexhele-ja nuk zë vend të veçantë zyrtarisht të vendoste sistemin më të vetëm në historinë osmane, por në të mirë gjyqësor për nevojat e Shqipërisë gjithë historinë e jurisprudencës islame.8 e të shqiptarëve, në raport kjo edhe me Nën shembullin e Mexhelesë në natyrën e karakterin e shqiptarit.12 Sipas këtë periudhë u hartuan edhe dy kode tij, këtë ajo e kishte pranuar për dy arsye të tjera: Kodi i Procedurës Penale në kryesore: e para, se s’mund të përgatiste vitin 1879, i cili u përgatit duke marrë menjëherë një sistem ligjesh të veçanta, për bazë Kodin Francez të Procedurës të cilat donin njerëz dhe kohën e tyre për Penale9 dhe Kodi i Procedurës Civile t`u bërë dhe, e dyta, se me këto ligje ishin në vitin 1880, i cili u përgatit nga të stërvitur të gjithë ata që ishin thirrur kombinimi i draftit të paraqitur nga si nëpunës të sistemit gjyqësor. “Tani-
7. Berkes, Niyazi, Türkiye`de Çağdaşlaşma, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1973:198-199. 10. Ebu’l ula Mardin, Medenî Hukuk Cephesinden 8. Aydın, Mehmet Âkif, “Mecelle’nin Hazırlanışı”, Ahmet Cevdet Paşa, Ankara: T.D.V.Y, 1996:126. Osmanlı Araştırmaları-IX, İstanbul, 1989:31-50. 11. Jurisprudenca shqiptare, “Raporti justifikues i 9. Velidedeolu, Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Kodit Tregtar”, nr. 10-11-12, 1930:58. Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, Stamboll 12. Floqi, Kristo, “Gjygjësia në Shqipëri-I”, 1940:198. Përlindja e Shqipënisë, nr.1, 3 gusht 1913, f. 3. 47 Histori
vijonte më tej Kristo Floqi- në janë a po Turqisë që kishin qenë miratuar përpara jo të nevojshme nomet e Turqisë edhe themelimit të shtetit shqiptar (nenin për Shqipërinë, në i përkasin apo jo këto 32).17 Edhe korpskomanda austro- natyrës dhe karakterit shqiptar, ose cili hungareze me qendër në Shkodër, e sistem ligjor ngjan më i mirë dhe më i cila në vitet e Luftës së Parë Botërore kishte pushtuar një pjesë të madhe të dobishëm për Shqipërinë, këto janë pika territoreve të Shqipërisë Veriore dhe të cilat do nisim t`i sqarojmë e t`i shohim të Mesme, në organizimin provizor të me radhë edhe ngadalë që në numrin gjykatave civile, ruajti ligjet dhe sistemin që vjen pas.13 Por, situata politike, që gjyqësor osman.18 u krijua brenda vendit “turbullimet Në rregulloren provizore të e shpeshta, lufta e përgjithshme dhe organizimit të çështjeve të sheriatit në okupacionet e huaja nuk premtuen me Shqipëri, si në kohën e Perandorisë formue një legjislaturë kombëtare”.14 Osmane, parashikohej ruajtja dhe Edhe austro-hungarezët në një raport funksionimi i gjykatave të sheriatit, të të detajuar mbi organizimin e shtetit cilat, do ta ushtronin veprimtarinë e tyre mbi bazën e jurisprudencës islame. shqiptar të hartuar më 16 tetor 1913 Këto gjykata, do të ishin nën varësi ishin të mendimit se sistemi ligjor duhej të Këshillit të Naltë, që ishte edhe transformuar në mënyrë graduale. instanca më e lartë për çështjet e fesë Sipas këtij raporti, e drejta islame mbi islame në Shqipëri. E drejta e zgjedhjes familjen dhe trashëgiminë, e drejta së gjyqtarëve të sheriatit i përkiste këtij private, institucionet esenciale, në të organi.19 Në bazë të nenit 9 të kësaj cilat e drejta ekzistuese në Shqipëri rregulloreje, gjykatat e sheriatit, që devijonte prej asaj evropiane, duhej që ishin nën drejtimin e një myfti-kadiu, të ruheshin medoemos.15 Kjo, vlente quheshin gjykata të shkallës së I, ndërsa edhe për organizimin e pushtetit lokal, ato që ishin nën drejtimin e një naibi gjykata të shkallës së II.20 Juridiksioni mbasi sipas këtij raporti, në shtetet mbi pjesëtarët e besimeve të tjera ballkanike procedura burokratike në çështjet civile (martesës, familjes, evropiane të çonte vetëm në një vonesë trashëgimisë) ishte ekskluzivitet të veprimeve.16 pjesërisht i autoriteteve konfensionale Një qëndrim i njëjtë në këtë kompetente dhe pjesërisht i gjykatave aspekt u mbajt edhe në periudhën e civile. Por, edhe pjesëtarët e fesë principatës shqiptare. Në dekretin që islame ishin të lirë, në qoftë se kishin princ Widi nxori më 4 qershor 1914 dëshirë, t’u drejtoheshin gjykatave civile për organizimin e gjykatave shqiptare kompetente në çështjet e trashëgimisë. shkruhej se, deri sa të hartohej Kjo dispozitë, kishte për qëllim për të legjislacioni i ri, do të ruheshin ligjet e mësuar gradualisht edhe popullsinë
13. Floqi, Kristo, “Gjygjësia në Shqipëri-II”, 17. Shteti Shqiptar-Ligjet e reja, Korçë: Korça, 1920, Përlindja e Shqipënisë, nr.3, 7 gusht 1913, f. 3. f. 13-14. 14. Po aty. 18. HHSt.A.PA.A. në AIH, Vj, 26-16-1660, 15. Haus und Hof Staats Archiv, Wien, Politisches Organizimi provizor i gjyqeve civile në Shqipëri, Archiv, Albanien (më tej: HHSt.A.PA.A.), në Arkivin Shkodër, 8.10.1916. e Institutit të Historisë (më tej: AIH), Vj, 23-20-2012. 19. HHSt.A.PA.A., Vj, 27-63, Rregullore provizore Raport i detajuar mbi organizimin e shtetit shqiptar, e organizimit të çështjeve të sheriatit në Shqipëri, Vjenë, 16.10.1913. Shkodër, 25 qershor 1917. 16. Po aty, f. 27. 20. Po aty. 48 Histori myslimane, që lidhur me problemet e thirrje për t`u shkëputur një herë mësipërme, në ardhmen t`i drejtohej e përgjithmonë nga ligjet osmane. gjykatave civile.21 Në marrëveshje me Kështu, në një shkrim i cili u botua në Këshillin e Naltë të Sheriatit, komanda gazetën “Zani i ri” me pseudonimin ushtarake austro-hungareze, për t`i “Komini” shkruhej se: “E kemi thënë kontrolluar më lehtë të gjitha çështjet kurdoherë se ligjet e përkthyeme të e kultit islam, bashkoi postin e kadiut shteteve të huaj nuk bëjnë për ne. Ligjet me atë të myftiut dhe ngriti gjykata në e Turqisë na kanë çue deri sot në buzë të të gjitha kryeqendrat e qarqeve. Për t`ia varrit e në qoftë se nuk bëhemi praktikë bërë popullit sa më të pranueshme, për t`i shohim punët e nevojat tona për së t`i bërë të ditur se esenca e institucioneve afërmi, jemi të humbur. Ligjet e Turqisë islame mbetej e paprekur dhe se vetëm që na shkatërruan deri sot do të bëhen forma ndryshohej, gjykatësve të shkak që të na shuajnë krejt prej faqes sheriatit të qyteteve të mëdha iu dha së dheut”.25 Pavarësisht ndaj këtyre titulli “Kadi-myfti”, ndërsa atyre të mendimeve, elita politike shqiptare, qyteteve më të vogla, sipas shembullit e kushtëzuar edhe nga rrethanat turk, titulli “Naib”.22 Gjykata sheriati historike vazhdoi të ndiqte një politikë me një “Kadi-myfti” në krye u ngritën të zëvendësimit gradual të legjislacionit në Shkodër, Tiranë, Elbasan dhe Berat. osman. Kjo, vihet re edhe në nenin Ndërsa gjykata sheriati të kryesuara 13 të ligjit për organizimin e gjykatave nga “Naib-ët” u ngritën në Lezhë, shqiptare, miratuar më 28 janar 1923, Pukë, Krujë, Mat, Durrës, Shijak, në të cilin vazhdonin të njiheshin Kavajë, Peqin, Lushnjë, Gramsh, kompetencat e gjykatave fetare mbi këto Fier, Ballsh, Skrapar, Peshkopi, Lumë, çështje specifike: Gorë, Has, Krasniq.23 Sipas raporteve a) Kurorëzim të korpskomandës austro-hungareze, b) Shkurorëzim shumë shpejt në pjesën më të madhe c) Detyrimet që rridhnin prej të vendit gjyqet e sheriatit u bënë një kurorëzimit institucion i njohur që çmoheshin dhe d) Kthimi i pajës dhe çështjet që respektoheshin prej popullsisë. Por nuk rrjedhin prej moszbatimit të kontratës mungonin edhe raste, siç ishte malësia së pajës. e Gjakovës dhe zona e Gorës, ku këto e) Ushqimi dhe edukimi i foshnjës gjyqe hasnin vështirësi nga popullsia, e pas shkurorëzimit. cila zbatonte zakonet e vjetra në çështjet Vendimet e Gjykatave fetare mbi e divorcit, të drejtës së trashëgimisë, etj.24 çështjet e mësipërme do të zbatoheshin Pas Kongresit të Lushnjës kur fillon prej Zyrës së Përmbarimit.26 Ndërsa realisht edhe procesi i konsolidimit të po në nenin 16 të këtij ligji shkruhej shtetit shqiptar, në shtypin e përditshëm se, ligjet e organizimit të gjykatave të nuk munguan artikuj të cilët bënin miratuara që nga shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, si dhe dispozitat e ligjeve 21. Po aty, Vj, 27-61, Çështjet e kultusit muhamedan otomane që binin në kundërshtim me 27 në Shqipëri, Shkodër, 25 qershor 1917. këtë ligj, abrogoheshin. 22. Po aty, Vj, 27-60, Raport mbi çështjet e kultusit Trashëgimia juridike osmane u të Shqipërisë, Shkodër, 25 qershor 1917. 23. Po aty. 25. Zani i ri, 23.3.1920, f. 1. 24. Po aty, Vj, 28-67, Raport administrativ i 26. Ligje e organizimit të gjykatavet, Tiranë: korpskomandës mbi çështjet e sheriatit, Shkodër, 23 Mbrothësija, 1923, f. 5-6. mars 1918. 27. Po aty, f. 6. 49 Histori
ruajt edhe në fushën penale. Kodi Penal Mbi shoqnit anonime dhe siguruese të Osman, i cili siç e kemi theksuar edhe huaja më datë 12 mars 1906 (1322)” më sipër ishte përgatitur, duke marrë e cila kishte gjithsej 36 nene dhe për bazë Kodin Francez të Procedurës që do të përdorej për rregullimin e Penale, i cili u përkthye dhe u botua më 17 marrëdhënieve juridike midis shtetit shkurt 1924 me autorizim të Ministrisë shqiptar dhe shoqërive anonime.30 së Drejtësisë nga turqishtja, nga avokat Mbi politikën e ndjekur deri Dhimitër Kacimbira dhe avokat Koço atëherë në procesin e transformimit dhe Tasi. Në kapakun e brendshëm të modernizimit gradual të legjislacionit këtij botimi gjendet edhe parathënia shqiptar, nga ai osman në atë perëndimor e ministrit të Drejtësisë së asaj kohe, një nga juristët e njohur të viteve 20- avokat Stavro Vinjau: “Djemtë e rinj që të, avokat Elmas Kokona, shkruante kanë mësuar në Evropë nuk kuptojnë se: “Kjo ishte një vepër thellë-kqyrëse më gjuhën turqishte dhe kështu nuk e udhëheqësit të madh të kombit, birit mundin të përdorin tekstet e ligjeve të naltë të Atdheut, Ismail Qemali. Fati tona të shkruara në këtë gjuhë. Për të i Shqipërisë, prej disa shekujsh, me që shëruar një nevojë të tillë Ministria e ishte i bashkuem me të asaj perandorie Drejtësisë fillon të përkthejë në gjuhën dhe kështu gjith lidhjet dhe relacionet e tonë këto tekste. Por, meqenëse kjo popullit shqiptar me që ishin rregullue gjuhë çfaq disa mungesa në termat me ato ligje pra, një sundim i vërtetë, teknike, tekste autentikë do të jenë ato sidomos, ai, plaku filozof nuk ishte në gjuhën turqishte; përkthimet do e mundur të vepronte ndryshe duke të kenë vetëm një vlerë ndihmëse për aprovue ligje të tjera të huaja me të profanët në gjuhën turke”.28 Ndërsa cilat, një rregullim i përgjithshëm dhe i përkthyesit në raportin e tyre për vazhdueshëm prej kaq kohësh, të bëhej ministrinë e Drejtësisë, shkruajnë se: pel-mel, menjëherë, si lesht e Arapit”.31 “Në bazë të kontratës së lidhun midis Ai, nuk e mohonte aspak superioritetin asaj Ministrie dhe të nënshkruëmvet, e jurisprudencës perëndimore. Por, përkthyem në gjuhën shqip Ligjën ishte i mendimit se Shqipëria duhej që të Penale Otomane, nga teksti origjinal metat e saj në këtë aspekt t`i plotësonte turqisht, në fuqi në Perandorinë shkallë-shkallë dhe të përparonte në Osmane gjer në nëntor 1912 dhe të rrugën e saj drejt një qytetërimi më të adoptuar prej shtetit tonë”. Në fund të zhvilluar në formë evolutive. Ai ishte në tekstit, përkthyesit duke pasur parasysh kundërshtim me të imituarit verbërisht, mungesën e terminologjisë teknike në pa caktuar dhe pa fiksuar me logjikë fushën e jurisprudencës shqiptare në një burim në përputhje me nevojat e atë periudhë, kanë vendosur dhe një shoqërisë shqiptare. Për ta argumentuar fjalorth shqip-turqisht.29 Aspekte të këtë, ai shkruante se: “Historia dhe legjislacionit osman u përdorën edhe Filozofia e së Drejtës na tregon dhe në fusha të tjera. Kështu, në faqet e nuk na lë të dyshojmë aspak se, ligjet revistës “Jurisprudenca shqiptare” janë rezultatet e zakoneve e traditave të sekretari i përgjithshëm i ministrisë së Drejtësisë avokat Qerim Çelo, përktheu 30. Jurisprudenca shqiptare, “Dekretligj-Mbi shoqnit anonime dhe siguruese të huaja më datë 12 nga origjinali turqisht “Dekretligj- mars 1906 (1322)”, nr. 2, 1924, f. 141-145. 31. Kokona, Elmas, Pris`i i gjykatësve përmbi 28. Ligja Penale,Tiranë: Mbrothësia, 1924. rregullat e gjykimit të padinavet civile, Tiranë: 29. Po aty, f. 72-74. Mbrothësia, 1925, f. 1. 50 Histori kombeve. Pra, nuk mund të ndërrohen qemaliste dhe i kishte të përkthyera në këto menjëherë. Por, përmirësohen dhe turqisht komentet përkatëse të atij kodi.34 kështu ndërrimi ose më mirë të themi Këtë mendim, sipas tij, “ata e justifikonin plotësimi i tyne bëhet dal-ka-dal, me duke thënë se, përveç turqishtes, nuk një mënyrë të pandjeshme, duke mos dinin ndonjë gjuhë tjetër për të studiuar i tronditur veprimet e përherëshme të kodin e ri dhe komentet e tyre, kurse popullit, duke i lënë ato në rrjedhën e komisioni përpiqej si e si të krijonte një tyne, duke ndjekur natyrën dhe rregullat Kod Civil, që të ishte më i perfeksionuari e evolucionit. Se veprimi në të kundërtën në shek. XX dhe më i përshtatshëm për nuk bie veçse dëm, veç se shkatërrim”.32 nevojat shqiptare”.35 Pohimi i mësipërm Në kuadër të modernizimit të i Mehdi Frashërit se përveç turqishtes legjislacionit vendas, në përputhje ata nuk dinin ndonjë gjuhë tjetër, për me modelin perëndimor të ndërtimit mendimin tonë nuk qëndron, sepse siç të shtetit shqiptar, në vitin 1926 në shihet dhe nga tabelat e mëposhtme një Ministrinë e Drejtësisë u formua një pjesë e madhe e nëpunësve shqiptarë komision për të hartuar një Kod të ri kishin mbaruar për jurisprudencë ose Penal. Atëherë ministër i Drejtësisë ishte për shkenca politike dhe administrative, Petër Poga dhe këshilltar i Ministrisë Faik fakultete në të cilat gjuha frënge ishte Shatku. Mehdi Frashëri, në kujtimet e tij kusht i domosdoshëm dhe modë për shkruan se: “Një ditë, kur fjalosesha me burokracinë osmane të asaj kohe. Faik Shatkun, i thashë se është e mira Për hartimin e neneve të Kodit të që të hartoheshin jo vetëm kodi penal, ri Civil u morën parasysh kodet civile por të pesë kodet, d.m.th edhe Kodi gjermane, zvicerane dhe kodi civil i Civil, Kodi Tregtar, Procedura Civile gjykatave mikse të Egjiptit. Nga Kodi dhe Procedura Penale”.33 Më i zorshëm Rural Osman, i cili përmbante dispozita dhe vështirësi më e madhe, sipas tij, shumë praktike për punimin e tokave ishte hartimi i Kodit Civil. Për këtë, djerrë, që nuk i përkisnin ndonjë njeriu në vitin 1927 u formua një komision tjetër, u morën disa nene të cilat i jepnin ligj-përgatitës me dekret presidencial, të drejtë pronësie punuesit të parë që i përbërë prej katër personash: Thoma merrte leje prej qeverisë dhe punimin e Orollagai, Agjah Libohova, Faik Shatku vinte në praktikë brenda tre vjetësh.36 dhe Mehdi Frashëri. Kur u përhap fjala Hartimi i Kodit të ri Civil ngjalli se do të lihej mënjanë “Mexhelle-ja” dhe reagime, shumë njerëz iu drejtuan do të adoptohej Kodi Civil, nga të gjitha personalisht Ahmet Zogut, që atëherë anët, – shkruan Mehdi Frashëri – kishte ishte kryetar i Republikës Shqiptare, për dalë një zë kundërshtimi, “sidomos të mos vënë në veprim Kodin Civil.37 nga kleri katolik, i cili, në asnjë mënyrë Por, Zogu, – shkruan Mehdi Frashëri – nuk donte të pranonte martesën civile kishte sjellë bindje dhe gjithë insinuatat dhe shkurorëzimin. Pjesa ortodokse i kishte larguar. shqiptare kundërshtonte fort pak. Në diskutimet që u zhvilluan Juristët që kishin qenë nënpunës në parlamentin shqiptar lidhur me ose avokatë në Turqi, dëshironin që miratimin e Kodit Civil, krahasuar me të adoptohej Kodi Civil Zvicerian, deputetët e besimeve të tjera, deputetët për shkak se e kishte pranuar Turqia 34. Po aty, f. 220. 32. Po aty, f. 2. 35. Po aty, f. 221. 33. Mehdi Frashëri, Kujtime vitet 1913-1933, Tiranë: 36. Po aty, f. 222. OMSCA-1, 2005, f.218. 37. Po aty. 51 Histori myslimanë të cilët edhe prekeshin më për sigurimin e pavarësisë kombëtare, shumë, mbajtën një qëndrim parimor. tani po bënin sakrifica edhe për votimin Ata vunë në dukje përparësitë që sillte e këtij Kodi. Këtë qëndrim pozitiv Kodi Civil në jetën shoqërore dhe në të deputetëve, klerit dhe popullsisë përmirësimin e të drejtave të gruas në myslimane e vlerësoi edhe shtypi i familje dhe iu kundërvunë diskutimit të kohës. deputetëve të ndonjë besimi tjetër, të cilët Sipas nenit 57 të ligjit mbi aplikimin e quajtën të papranueshëm kapitullin që e Kodit Civil, kompetenca e gjykatave sanksiononte të drejtën e shkurorëzimit fetare për martesë, veçim, shkurorëzim, e sidomos kundër së drejtës që i jepej ushqim, edukim, prikë dhe pajë, gruas për të prishur martesën. Në fjalën abrogohej. Sekretarët e gjykatave fetare e tij deputeti Sali Vuçiterni, i cili ishte detyroheshin t`i dorëzonin të gjithë një nga figurat e njohura të Komunitetit regjistrat, dosjet dhe aktet e këtyre Mysliman Shqiptar dhe njeri i afërt me çështjeve prokurorit, i cili duhet t`ia Ahmet Zogun, deklaroi se Kodi Civil dorëzonte ato gjykatave kompetente. nuk urdhëronte divorc, por vetëm Në vendet ku nuk kishte prokuror, aktet e pranonte atë. Sipas tij, Shqiptari i i dërgoheshin gjyqtarit paqtues, i cili ato çfarëdolloj feje që të ishte, në bazë të çështje që nuk ishin kompetencë e tij këtij Kodi mund t`i drejtohej zyrës së duhet t`ia dërgonte gjykatave përkatëse. shtetit e të kërkonte divorcin dhe ajo Çështjet, të cilat, ditën që hynte në fuqi zyrë ishte e detyruar t`a pranonte.38 Kodi Civil ndodheshin nën shqyrtim Ndërsa një personalitet tjetër po aq të gjykatave fetare, kalonin po në të i njohur siç ishte Ferit Vokopola, lidhur njëjtën shkallë të gjykatave civile (neni me miratimin e Kodit Civil deklaroi 58).41 Sipas nenit 61, “Mexheleja, kodi se: “Me këtë Kod shoqëria shqiptare i tokave, dispozitat e Vesaja, të Feraizit ka hedhur çapin më të qëndrueshëm si dhe të gjith dispozitat e tjera të Sheris në rrugën e qytetërimit”.39 Komuniteti dhe ato eklasiastike që i përkasin të Mysliman Shqiptar qëndrimin e vet drejtës familjare dhe të drejtave civile ndaj Kodit Civil e shprehu edhe me një të tjera e përgjithësisht, të gjithë ligjet artikull që u botua në revistën “Zani i që janë në kundërshtim me Kodin e ri Naltë”. Në këtë artikull shkruhej se Civil, abrogohen”.42 anëtarët e tij nuk ishin kundërshtarë të Shtypi i kohës shkruante se Kodi Kodit Civil, pasi e kuptonin se në një i ri Civil kishte rëndësi të madhe edhe vend me disa religjione, çështja e të bërit në pikëpamjen e dispozitave të martesës të ligjeve dhe të aplikimit të tyre nuk i civile, e cila, kishte për të lehtësuar përkiste fesë, por kombit. Ky Kod Civil bashkimin e elementëve të ndryshëm nuk sillte asnjë pengim në ndërgjegjen fetar.43 Pasi u organizua shteti dhe e frymëzuar nga feja islame dhe mund regjimi, të gjitha degët e administratës të aplikohej me ndërgjegje nga çdo dhe të makinës shtetërore u organizuan mysliman.40 Në fjalën e mbajtur në mbi baza moderne.44 Këto zhvillime parlament, Sali Vuçiterni, evidentoi rolin pozitiv që luajtën myslimanët, duke mos 41. Ligja për aplikimin e Kodit të ri Civil, Tiranë: bërë asnjë ankim. Ai i përgëzoi ata për Mbrothësia, 1928, f. 14. faktin se ashtu siç kishin bërë sakrifica 42. Po aty, f. 16. 43. “Kodi Civil i ri”, Gazeta e Korçës, nr. 596, 30 38. Fletorja Zyrtare, nr. 41, 19 prill 1928, f. 6. mars 1929, f. 2. 39. Fletorja Zyrtare, nr. 2, 3 janar 1928, f. 6. 44. “Kodi Civil që sot hyn në fuqi”, Gazeta e Korçës, 40. Zani i Naltë, nr. 2-3, 1928, f. 469. nr. 597, 1 prill 1929, f. 1. 52 Histori u realizuan në përputhje me hapat e 3 Bahri Omari Gjirokastër kohës, pasi edhe vetë Republika Turke 4 Faik Dishnica Përmet që më 17 shkurt 1926 e kishte abroguar 5 Hajri Çani Gjirokastër
Kodin Civil Osman (Mexhelenë), 6 Hysni Çabej Gjirokastër duke e zëvendësuar atë me Kodin 7 Ibrahim Et`hem Leskoviku Leskovik 45 Civil Zviceran. Por ndryshe nga elita 8 Ihsan Murati Ohër politike turke, e cila e futi shoqërinë e 9 Ismail Vehbi Leskoviku Leskovik saj në ndryshime radikale, elita politike 10 Izet Prizreni Prizren shqiptare preferoi në përputhje me 11 Mahmud Nedim Përlepja Prilep rrethanat historike, një transformim 12 Mehmet Mit`hat Janina Janinë evolutiv. 13 Mustafa Asim Merlika Krujë
Me hyrjen në fuqi të Kodit të ri 14 Myin Myezini Vlorë
Civil, më 1 prill 1939, merr fund edhe 15 Sulejman Ruhi Përmeti Përmet trashëgimia juridike osmane në Shqipëri. 16 Shaban Shefqet Vuçiterni Prishtinë Një faktor që ndikoi në jetëgjatësinë 17 Shefqet Leskoviku Leskoviku e kësaj trashëgimie ishte fakti se një 18 Xhaferr Vila Korçë numër i madh personalitetesh shqiptare 19 Zyhdi Karagjozi Gjirokastër kishin studiuar në katedrat e Stambollit. Këtu bëjnë pjesë, bie fjala, edhe dy Tabela. II ish-ministra Drejtësie të krishterë Studentët shqiptarë që studionin në siç ishte Petro Poga, i diplomuar në Fakultetin e Juridik të Stambollit shkollën e drejtësisë Mektebi Sulltani në vitet 1909-191047 (Mekteb-i Sultânî-Shkolla Mbretërore) Nr. Emri Vendlindja më 1883 dhe Pertef Pogoni, i cili 1 Xhevdet Musta Gjirokastër kishte përfunduar shkollën e Shkencave 2 Ragip Ibrahimi Borsh Politike dhe Administrative në Stamboll 3 Hysej Sulua Libohovë (Mülkiye). Ky aspekt pasqyrohet akoma 4 Sulo Bogdo Libohovë më mirë dhe nga tabelat e mëposhtme. 5 Ahmed Xhevdet Çani Gjirokastër 6 Fehim Qorri Libohovë
7 Taip Çomua Libohovë Tabela. I 8 Ferdi Kumbaro Libohovë
Studentët shqiptarë që studionin në 9 Namik Libohova Libohovë
Fakultetin e Shkencave Politike 10 Ulvi Kade Libohovë dhe Administrative të Stambollit në 11 Fazli Gjirokastra Gjirokastër 46 vitet 1909-1910 12 Xhelal Angoni Gjirokastër Nr. Emri Vendlindja 13 Sezai Libohova Libohovë
1 Abedin Nepravishta Gjirokastër 14 Hamid Remzi Myftiu Berat
2 Bahri Karagjozi Gjirokastër 15 Behxhet Frashëri Frashëri
16 Kahreman Frashëri Frashëri
45. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, 22. 17 Nikollaq Viska Korçë cilt. 17 Şubat 1926, s. 256-257. 18 Muço Qulli Leskovik 46. Këto tabela janë ndërtuar mbi bazën e të dhënave që na jep Mustafa Kruja për këto personalitete. Një 19 Sadedin Avni Struga Strugë pjesë e mbiemrave të tyre vjen nga vendi i origjinës, 20 Sabri Qyteza Korçë pasi në atë periudhë në përputhje me traditën 21 Ismet Çano Libohovë islame nuk kishte mbiemra. Shih: Mustafa Kruja në historinë shqiptare, Tiranë: OMSCA-1, 2012:78-79. 47. Po aty. 53 Histori
22 Muhidin Manastiri Manastir Tabela. IV 23 Behxhet Reka Rekë Studentët shqiptarë që studionin në 24 Fuat Fico Gjirokastër shkollën e kadive në Stamboll 25 Beqir Sami Kosova Kosovë në vitet 1909-191049 26 Halid Kërçova Kërçovë
27 Sejfedin Manastiri Manastir Nr. Emri Vendlindja 28 Rasim Babameto Gjirokastër 1 Shefqet Kokona Gjirokastër 29 Shemsi Manastiri Manastir 2 Hudaverdi Jahua Gjirokastër 30 Faik Prizreni Prizren 3 Refik Gega Gjirokastër 31 Muslis Reka Rekë 4 Hafiz Kavaja Kavajë 32 Selami Libohova Libohovë 5 Alaedin Kosturi Kostur 33 Ferid Manastiri Manastir 6 Ismet Hivzi Gjirokastra Gjirokastër 34 Emrullah Hilmi Ohri Ohër 35 Andrea Apostoli Berat Mexheleja, e cila u zbatua për 57 36 Ataullah Preveza Prevezë vite me radhë në Perandorinë Osmane 37 Agjah Libohova Libohovë dhe në Republikën Turke, në disa vende, ashtu si në Shqipëri, vazhdoi të Tabela. III aplikohej edhe më vonë. Kështu, në Studentët shqiptarë që studionin në Liban ajo qëndroi në fuqi deri në vitin medresetë e Stambollit 1932, në Siri deri në vitin 1949, në Irak në vitet 1909-191048 deri në vitin 1953, ndërsa në Jugosllavi Nr. Emri Vendlindja
1 Mehmet Ali Kosova Kosovë disa nene të saj patën jetëgjatësi edhe
2 Murat Kosova Kosovë për shumë kohë për pakicat myslimane.
3 Hysejn Remzi Dibra Dibër Sipas disa studiuesve edhe sot e kësaj 4 Nexhmedin Behxhet Reka Rekë dite bazat e Kodit Civil në Jordani, 5 Hysni Kosova Kosovë Qipro dhe Izrael akoma mbështeten në 6 Demir Kosova Kosovë Kodin Civil Osman ose, Mexhelenë.50 7 Ali Peja Pejë
8 Xhevat Peja Pejë
9 Osman Pertev Shkodra Shkodër
10 Aqif Namik Shkodra Shkodër
11 Hysni Durrësi Durrës
12 Jusuf Durrësi Durrës
13 Abdyrrahim Dibra Dibër
14 Kerim Durrësi Durrës
15 Kasem Tirana Tiranë
16 Nuredin Mezini Gjirokastër
17 Salih Elbasani Elbasani
18 Hasan Tahsin Çani Margarit
19 Haxhi Jusuf Janina Janina 49. Po aty. 50. Yavuz, Hulusi, “Mecelle’nin Tedvini ve Cevdet Paşa…”, f. 96; Abdullah Demir, Mecelle ve Külli 48. Po aty, f.81. Kaideler, Istanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011:228.
54 Histori
Njohuri me karakter historik
Nasuf T. Dizdari
ipas librit historiko-statistikor Duke u nisur nga rregullsia “Shqipëria më 1927” e T. matematike rezulton se përqindja Selenicës, kemi të dhëna gjithmonë është në lëvizje me kalimin e S viteve dhe se favorizohet gjithmonë ai shumë interesante që do të plotësonin një tabllo të historikut të Islamit në që ka shumicën e popullatës. Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar Shqipëri dhe do të ndriçonin akoma më u mbajt në Tiranë nga data 24 shkurt tepër punimet dhe aktet e Kongresit të 1923 deri më 12 mars 1923. vitit 1923. Në këtë kongres morën pjesë Ja mes të tjerave se çfarë shkruhet delegatë nga e gjithë Shqipëria, duke në të: shpallur kështu mëvetësinë e Xhamisë - Populli shqiptar nga Myslimane Shqiptare. pikëpamja fetare ndahet në tre besime: Për rregullimin në të ardhmen të mysliman, orthodoks dhe katolik. aktivitetit të Komunitetit Mysliman, u Shumica e popullit tonë është mysliman, vendos që të formoheshin dy këshilla: dhe pjesa tjetër, e ndarë në orthodoks Këshilli i Naltë i Sheriatit si dhe Këshilli i Xhemaatit. U formua kështu Këshilli e katolikë dhe që janë të krishterë. i Naltë i Sheriatit prej 4 vetash me Por ndarja e bijve të një kombi dhe të qendër në kryeqytet të zgjedhur po nga një gjaku në tre besime nuk ka cenuar Kongresi. aspak dashurinë vëllazërore të tyre dhe Kryetari i Këshillit të Naltë të bashkimin kombëtar ashtu sikundër Sheriatit përfaqësonte Komunitetin dhe shteti nuk ka fe zyrtare. Të gjitha Mysliman në Shqipëri me titull Myfti i besimet në vendin tonë janë të nderuara Përgjithshëm. dhe liria e ushtrimit dhe e praktikimit të Njëri nga 4 anëtarët e zgjedhur jashtëm të tyre është e siguruar. të Këshillit të Naltë dekretohej nga Feja në shtetin tonë, nuk mund të Kryetari i Republikës për kryemyfti ndërsa dy të tjerët ishin anëtarë. formojë pengesa juridike dhe besimet Dy anëtarët dhe ndihmës/anëtari nuk mund të përdoren për qëllime dekretoheshin nga Kryetari i Këshillit të politike. Sipas regjistrimit të bërë në vitin Naltë të Sheriatit. 1922 figuron se popullsia në Shqipëri e Detyra e Këshillit të Naltë të ndarë sipas besimeve është: Sheriatit - Të sigurojë njësinë dhe barazinë Myslimanë 562,010 68.8% ndërmjet myslimanëve, si dhe të nxjerri Orthodoksë 16,903 20.7% në pah shpirtin dhe qëllimin e Sheriatit, Katolikë 85,603 10.5% duke zhdukur të gjitha besëtytnitë dhe Popullsia 816,707 veta zakonet e këqija të cilat nuk kanë të bëjnë fare me Islamin. Të ngrejë institucionet 55 Histori
fetare për nxjerrjen e Vaizëve, Myftive, Sheriatit, gjithashtu ishte anëtar i këtij Myderrizëve, Teologëve, Imamëve dhe këshilli. Ai zgjidhej një herë në katër vjet Hatibëve. prej kongresit. - Të përmirësojë punën në Këshilli i Lartë zgjidhej nga Medrese, sipas principeve dhe metodave Kongresi Mysliman, që zhvillonte moderne. punimet në çdo katër vjet. Zgjedhjet - Të ngrejë streha vorfënore. për në kongres bëheshin konform - Të studiojë dhe të shqyrtojë rregullores së posaçme. Në 15.000 raportet e paraqitura nga Drejtoria e frymë zgjidhej një delegat. Nuk mund përgjithshme e Vakfit, të kontrollojë të zgjidhej si delegat ai që s’ka mbushur buxhetin e përgjithshëm përgatitur nga 25 vjeç, që është i dënuar për çështje drejtoria e financës, të emërojë dhe të ordinere dhe ai pa arsim përkatës. shkarkojë sipas rregullave të aprovuara Detyrat e Kongresit ishin: të gjithë nëpunësit e Sherisë dhe të Shqyrtimi i buxhetit, aprovimi vakfeve, të shqyrtojë dhe të zgjidhi i rregulloreve, kontrolli i veprimeve të gjitha akt-vendimet dhe fetvatë, të të Këshillit të Lartë të Sheriatit dhe përgatisë rregulloren e administrimit të Drejtorisë së përgjithshme të të përgjithshëm, të sigurojë botimin e Vakfit. Këshilli i Lartë i Sheriatit një reviste të paktën njëherë në muaj, thërret Kongresin në mbledhje të të botojë dhe të përkthejë librat e jashtëzakonshme, në rast se këshilli nevojshëm për shtimin e kulturës islame, kontrollues e sheh të nevojshme. të përkujdeset për të ngritur më lart mësimin e besimit, si dhe të përgatiten Lista e delegatëve që morën pjesë në gjuhën shqipe hytbet dhe predikimet në Kongresin e 24 shkurtit 1923: që mbahen para xhematit. Këshilli i Lartë i Sheriatit 1. Prefektura e Tiranës z. Mytesim Këlliçi nëpër prefektura dhe nënprefektura 2. Prefektura e Shijakut z. Ahmet Rustemi përfaqësohej prej Myftinjve ose Naibëve 3. Prefektura e Krujës z. Mehmet Pengili (zëvendësve) nën kryesinë e të cilëve 4. Prefektura e Durrësit z. Hafiz Ali Korça 5. Prefektura e Kavajës z. Haxhi Jusuf Kazazi vepron Këshilli qendror i Xhematit me 6. Prefektura e Shkodrës z. Halit Rroji anëtarë sipas popullatës. 7. Prefektura e Pukës z. Xhemal Najpi Myftinjtë dhe Naibët për problemet 8. Prefektura e Lezhës z. Mehmet R. Maçi e sheriatit bëjnë dhe janë në marrëveshje 9. Prefektura e Shkodrës z. Hafiz Sabri Bushati me Myftinitë e përgjithshme. 10. Prefektura e Elbasanit z. Muharrem Mullahu Anëtarët e këshillave të Xhemateve 11. Prefektura e Peqinit z. Shyqyri Myftiu zgjidheshin çdo katër vjet. Këshillat e 12. Prefektura e Gramshit z. Salim Luniku xhematëve të katundeve formoheshin 13. Prefektura e Librazhdit z. Musa Haxhi Aliu prej 5 anëtarësh dhe merreshin e 14. Prefektura e Beratit z. Qerim Fuga lidheshin me këshillat e nënprefekturave, 15. Prefektura e Lushnjës z. Sheh Ibrahim Karbunara prefekturave dhe këto me Këshillin e 16. Prefektura e Skraparit z. Dervish Aliu 17. Prefektura e Mallakastrës z. Qerim Buzmadhi – Tato Lartë të Sheriatit. 18. Prefektura e Fierit z. Abdurrahman Fehmiu Si çdo komunitet tjetër dhe ai 19. Prefektura e Vlorës z. Ibrahim Xhindi mysliman ka pasuritë e tij që janë vakfet, 20. Prefektura e Kurveleshit z. Ali Koka të cilat administroheshin nga Drejtori i 21. Prefektura e Gjirokastrës z. Reshat Kokalari Përgjithshëm, që zgjidhej nga kongresi 22. Prefektura e Tepelenës z. Abdurrahim Tepelena dhe dekretohej prej Këshillit të Lartë të 23. Prefektura e Përmetit z. Salih Hamzaj 24. Prefektura e Libohovës z. Ali Galibi 56 Histori
25. Prefektura e Delvinës z. Vehbi Kallapolli 26. Prefektura e Korçës z. Shaqir Hoxha Nga tarikatet 27. Prefektura e Bilishtit z. Emin Menkulasi 4- Haxhi Adem Baba 28 vota 5- Sheh Ibrahim Karbunara 26 vota 28. Prefektura e Kolonjës z. Halim Gostivari
29. Prefektura e Pogradecit z. Banush Hamdiu Nga civilat 30. Prefektura e Dibrës z. Vehbi Dibra 6- Qamil Bala 28 vota 31. Prefektura e Zerqanit z. Salih Vuçiterni 7- Reshat Kokalari 20 vota 32. Prefektura e Matit z. Jakup Sabri 33. Prefektura e Kosovës z. Qamil Bala Drejtori i Përgjithshëm i Vakfeve 34. Prefektura e Hasit z. Rasim Sulejmani 35. Prefektura e Lumës z. Sheh Xhemaliu u zgjodh z. Salih Vuçiterni 32 vota. 36. Prefektura e Lushoviqit z. Ihsan Lushoviqi Gjithashtu ky kongres aprovoi dhe: - Rregulloren mbi zgjedhjet në Përfaqësuesi i Qeverisë z. Qerim Çelo . forumet e Komunitetit Mysliman Shqiptar. Kongresi Mysliman Shqiptar - Projekt Statutin e Komunitetit përfundoi më datën 12 mars 1923 dhe Mysliman Shqiptar. zgjodhi Këshillin e Lartë të Sheriatit si - Rregulloren mbi organizimin më poshtë: e vakfeve Myslimane në Shqipëri.1 1- Vehbi Dibra 30 vota (kryetar) 2- Hafiz Ali Korça 29 vota 1. Gazeta “Drita Islame”, nr. 4 (135), shkurt-mars 3- Vejsel Nailiu 27 vota 1998, fq. 1-3.
H. Ali Korca, H.Vehbi Dibra, Hil Mosi, H. Mahmud Dashi dhe personalitete te tjera
57 Histori
Vendi dhe rëndësia e fondit arkivor të Komunitetit Mysliman të Shqipërisë dhe në veçanti të Arkivit Qendror të Shtetit për Kongresin e mëvetësisë
Vehbi Agolli* Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave
hoqëria njerëzore, çdo komb, shekulli të veprimtarisë së tij, ka kryer çdo shtet dhe individë të një detyrë fisnike e me përkushtim Sveçantë, personalitete të për grumbullimin dhe ruajtjen e këtij fushave të ndryshme, e ushtrojnë dokumentacioni, për përpunimin e tij veprimtarinë duke lënë gjurmë në për ta vënë në përdorim të nevojave të kulturë, duke krijuar një memorie ku ndryshme të shoqërisë. vend të rëndësishëm zënë arkivat. Pjesë e kësaj pasurie janë edhe Nga kjo ligjshmëri nuk ka bërë fondet arkivore të institucioneve përjashtim as kombi shqiptar, i cili fetare, të cilat i shpëtuan rrebeshit të historinë e tij të shquar, luftën e diktaturës komuniste të vitit 1967, përpjekjet e vazhdueshme për liri e falë edhe meritës së stafit drejtues të pavarësi e ka shoqëruar me krijimin e një Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, kulture e memorie të pasur, që me gjithë që arriti të bindë qeveritarët, që ky mungesën e shtetit e të segmenteve të dokumentacion të mos pësonte fatin caktuara për trajtimin e kësaj trashëgimie e keq të institucioneve fetare dhe të kulturore, ka ditur ta vlerësojë, ta ruajë e njerëzve të kultit dhe të përqendrohej t’ua transmetojë brezave të sotëm. në Arkivin Qendror. Pikërisht kjo memorie e kombit Midis këtyre fondeve arkivore shqiptar, në formën e dokumenteve spikat ai i Komuniteti Mysliman, që origjinale e autentike, e krijuar nga paraqitet në përgjithësi i plotë e me një shekulli i VI-të e deri në ditët tona, dokumentacion të pasur e cilësor dhe ka mundur t’i shpëtojë në një masë të me shtrirje kohore 50 vjeçare. rëndësishme veprimeve antishqiptare të Ky fond përbëhet nga mbi 4 mijë pushtimeve të huaja dhe të qeverisjeve dosje me rreth 500 mijë fletë dokumente, anormale që ka kaluar ky vend dhe që duke zënë një vëllim prej 48 ml. Vëllimi sot ndodhet në Arkivin Qendror të i dokumentacionit është më i madh në Shtetit. periudhën 1926 - 1943, mesatarisht 110 Arkivi Qendror i Shtetit që meriton - 120 dosje çdo vit, dhe më i pakët në të quhet kombëtar, në këtë gjysmë vitet e para 1917 - 1922 dhe në vitet e
58 Histori fundit 1961 - 1967, mesatarisht 40 - 60 së përgjithshme (kongresit) të dosje në vit. delegatëve myslimanë shqiptarë për Dokumentacioni i këtij fondi formimin e xhema’atit Islamije. është përpunuar në vitin 1978 nga një - Rregullorja për zgjidhjen e grup punonjësish të kualifikuar, duke delegatëve, si dhe telegrame u klasifikuar sipas viteve dhe fushave njoftime të tjera nga prefekturat për të veprimtarisë me sistemim të plotë caktimin e tyre. të dokumenteve deri në dosje, për çdo - Lista emërore e delegatëve të çështje. Inventarët e dosjeve sigurojnë kongresit. ekzistencën fizike të dokumenteve dhe - Raporti për projektin e statutit në të njëjtën kohë shërbejnë si mjet dhe procesverbali i mbledhjes së kërkimi për informacionin e dëshiruar. kongresit. Krahas sistemimit është kryer edhe - Statuti i Trupit Xhema’atit Mysliman skedimi i dokumentacionit të këtij fondi, Shqiptar, i dalë nga kongresi. i përfshirë në skedarin sistematik, duke - Njoftimi i kongresit drejtuar rritur cilësinë dhe efikasitetin e marrjes Qeverisë për përfundimin me së informacionit nga çdo studiues apo sukses të punimeve të tij, i cili person tjetër i interesuar. zgjodhi si kryetar H. Vehbi Dibrën. Në gjithë sasinë e madhe të Përveç tyre nuk mund të lemë pa dokumentacionit dallohet ai i vitit 1923, përmendur edhe disa telegrame nga ku me një masë të konsiderueshme prefekturat si Shkodra etj. ku shprehen dokumentesh cilësore pasqyrohet ankesa për ndonjë parregullsi në ngjarja që përkujtohet sot, Kongresi i zgjedhjen e delegatëve jo direkt nga Mëvehtësisë së Komunitetit Mysliman populli, por të caktuar nga organet Shqiptar. shtetërore si Bashkitë etj., propozimet Kjo ngjarje e shënuar paraqitet në ndonjë rast për delegatë edhe nëpërmjet dokumenteve pothuajse në deputetë të parlamentit etj. të gjitha aspektet e saj, që nga përpjekjet Kongresi i parë i 24 shkurtit 1923 në fillimin e vitit 1923 për mbledhjen e mbetet ngjarje e shënuar në historinë e kongresit, masat përgatitore që u morën, kombit e të shtetit shqiptar e në veçanti hartimin e rregulloreve e udhëzimeve të klerit mysliman, pasi shpalli de jure përkatëse, zgjedhjen e delegatëve, mëvetësinë e Komunitetit Mysliman caktimin e vendit e datës së kongresit, Shqiptar. Me këtë akt filloi të kryhej përgatitjen e raportit të statutit, ftesat për institucionalizimi i tij, ashtu si krijimi qeveritarët, shpenzimet që nevojiteshin i shumicës së institucioneve të shtetit etj. shqiptar pas Kongresit të Lushnjës. Prej tyre meritojnë të përmenden Themi de jure se në fakt një këto dokumente: veprim i tillë pothuajse është kryer - Telegrami që Gjyqi i Naltë i apo filloi të kryhet që nga shpallja e Sheriatit i dërgon prefekturave e pavarësisë së Shqipërisë në nëntor 1912 nënprefekturave më datën 10 shkurt në vazhdimësi. Kjo vërtetohet nga ku njoftohet thirrja e mbledhjes dokumentet që ndodhen në Arkivin
59 Histori
Qendror e që i takojnë vitit 1917 e deri në dokumentet e këtij fondi arkivor. në vitin 1922, të krijuar nga Gjyqi i Ky dokumentacion i shumtë Naltë i Sheriatit, fondi arkivor i të cilit pasqyron edhe drejtimet e ndryshme të është njësuar me atë të Komunitetit veprimtarisë së këtij institucioni që krahas Mysliman. asaj fetare, zë vend të rëndësishëm edhe Në këto dokumente pasqyrohet ajo ekonomiko-financiare, ku spikatin veprimtaria organizative e Gjyqit të buxhetet e të ardhurave e shpenzimeve Naltë të Sheriatit, kompetencat e tij, dhe dokumentacioni i zbatimit të tij, organet vartëse si gjyqet e sherive, regjistrat e të ardhurave e shpenzimeve. drejtoritë e vakëfeve, etj., marrëdhëniet Vend të rëndësishëm në dokumente me shtetin (në periudhën e luftës së Parë zë dhe veprimtaria arsimore, kryesisht Botërore edhe me komandat e ushtrive e “medresesë” dhe shkollave të tjera pushtuese si ajo austro-hungareze etj.) fetare; ajo kulturore si përcaktimi i Sipas këtyre dokumenteve, këto institucioneve të kultit me vlerë artistike, institucione fetare (myslimane), duhet ngritja e bibliotekave me libra fetare etj. të kishin nëpunës shqiptarë, të përdorej Po ashtu në mjaft raste trajtohen gjuha shqipe e folur dhe e shkruar në edhe marrëdhëniet me shtetin, me korrespondencën zyrtare, ndaloheshin qeveritë dhe institucionet e tjera lutjet (fetare) për sulltanin dhe në emër shtetërore. Në dokumente dalin në pah të sulltanit, si ish mbret i shqiptarëve, edhe presionet që bëhen në momente ndalohej përdorimi i gjuhëve turqisht e të caktuara nga shteti për të vënë persisht, i vulave turqisht në dokumente Komunitetin Mysliman, ashtu si dhe etj., tekstet e librat fetare të miratoheshin institucionet e tjera fetare, nën tutelën në Ministrinë e Arsimit etj. e tij, por edhe elozhet që bëhen herë Një pjesë e këtyre dokumenteve si pas here nga drejtuesit e institucioneve qarkore, vendime, rregullore etj., janë fetare për qeveritarët, më të theksuara hartuar nga Gjyqi i Naltë i Sheriatit për këto në periudhën e sundimit të organet e tij vartëse, nënshkruar nga H. diktaturës komuniste. Vehbi Dibra. Presioni i kësaj të fundit mbi Këto masa erdhën duke u shtuar institucionet fetare, i pasqyruar në nga viti në vit dhe morën karakter mjaft dokumente, erdhi duke u shtuar më kategorik pas vitit 1920 dhe u deri sa arriti në luftën e hapur kundër sanksionuan në vitin 1923 në Kongresin tyre, i shkatërruan apo ia dorëzuan të që po përkujtohet. ashtuquajturave komitete revolucionare Komuniteti Mysliman pas të rinisë, veprime që dalin në pah shumë kongresit ka tashmë statut themelor qartë në dokumentacionin e fillimit të dhe legjislacion tjetër plotësues, ka vitit 1967. forumet e tij si kongresi, i cili mblidhej Fondi arkivor i Komunitetit çdo vit, Këshillin e Përgjithshëm, Mysliman, që ndodhet në Arkivin aparatin e tij administrativ dhe rrjetin e Qendror ruhet e administrohet në institucioneve vartëse në gjithë vendin, mënyrë shkencore, njëlloj si gjithë të cilat pasqyrohen në mënyrë të plotë fondet e tjera dhe është i hapur për t’u
60 Histori
shfrytëzuar nga studiuesit, por dhe nga qytetarë të ndryshëm sipas interesave që kanë. Me këtë rast i bëjmë thirrje drejtuesve të Komunitetit Mysliman t’i kushtojnë kujdes dokumentacionit, që krijohet aktualisht në veprimtarinë e tij të përditshme, pasi ky siguron vazhdimësinë e atij institucioni që nga krijimi i tij, pavarësisht se tani ai vepron në kushtet e demokracisë pluraliste. Gjithashtu u drejtohemi të gjithë personave për dorëzimin e dokumentacionit që mund të kenë pranë familjeve e që ka vlera historike si dorëshkrime, shtypshkrime e sidomos fotografi me të cilat edhe Arkivi Qendror ka mangësi. Ju sigurojmë se dorëzimi i tyre vullnetarisht apo në forma të tjera pranë këtij arkivi do të garantonte ruajtjen dhe jetëgjatësinë e këtyre dokumenteve, duke siguruar dhe pronësinë e dorëzuesve, gjë që garantohet edhe nga legjislacioni arkivor i sotëm i cili është bashkëkohor dhe sipas modeleve evropiane. Procesverbali mbi zgjedhjen e kry- *Artikull i shkëputur nga gazeta “Drita Islame”, nr. 4 etarit të parë Komunitetit Mysliman (135), shkurt-mars 1998, fq. 3. Shqiptar H. Vehbi Dibra më 1923
61 Shkenca Ekzakte
Kodi Matematik i Kur’anit
Prof. Dr. Sadije Bushati Universiteti “Luigj Gurakuqi” - Shkodër
dër 10 vjeçarët e fundit i shpalli Muhammedit (a.s.) Kur’anin me shumë dijetarë myslimanë dijen e Tij dhe i premtoi njerëzimit se Njanë ballafaquar me gjatë zhvillimit të tij, do të vërtetohet se shkencëtarë perëndimorë të fushave të Kur’ani është libër i Zotit. ndryshme për t’u treguar se për zbulimet Ja si thuhet në Kur’an: e tyre të arritura edhe me mjete shumë “E ju gjithsesi, më vonë do ta të sofistikuara të kohës, Kur’ani ka folur kuptoni vërtetësinë e Kur’anit” (Sad, hapur apo në mënyrë indirekte, para 88). më shumë se 1400 vjetësh. Kemi parë Dhe “Ne do t’ua bëjmë atyre të në videokasetën e transmetuar edhe në mundshme që të shohin shenjat Tona TV-et tona, kur dijetari Dr. Ez-Zendani në horizonte dhe në veten e tyre zhvillon debate me disa shkencëtarë derisa t’u bëhet e qartë se Kur’ani të njohur të universiteteve prestigjioze është i vërtetë. A nuk mjafton që amerikane, gjermane, japoneze etj. Zoti yt është dëshmitar për çdo gjë” dhe më në fund këta, përballë fakteve, (Fussilet, 53). pranojnë se Kur’ani s’mund të jetë vepër Edhe në librin “Kur’ani mrekullia më e njeriut; Ai, Kur’ani është shpallje nga e përsosur”, autori Ahmet Didat, publikon Zoti. e komenton disa rezultate shkencore të S’ka rrugëdalje tjetër për njerëzimin Dr. Reshid Halifes. Në përfundim të librit, veçse të pranojë atë që pranuan ata autori i lutet lexuesit që “të popullarizojë shkencëtarë. Vërtet Allahu i Madhëruar këtë mrekulli të Kur’anit”.
62 Shkenca Ekzakte
Kjo thirrje e autorit do të ketë Le të shohim disa fakte me të frymëzuar me siguri autorin Ahmet vërtetë interesante: Kolgjini, i cili ka paraqitur disa rezultate - Sureja e parë e shpallur “Al-Alak” në librin “Kodi matematik i Kur’anit” përbëhet prej 19 ajetesh dhe është dhe unë, mbasi kam shkruar një artikull e vendosur në Kur’an në vendin e të ngjashëm në revistën “Familja”, 19-të nga fundi: organ i shoqatës kulturore “Gruaja”, - Xhebraili herën e parë që u paraqit, po përpiqem të paraqes edhe këtu, disa shpalli vetëm pesë ajetet e para që fakte më interesante, që me gjuhën e përbëhen prej 19 fjalësh dhe këto matematikës, provohet se Kur’ani është fjalë kanë 76 shkronja: 76 = 19 x 4. një mrekulli hyjnore. - Në herën e dytë Xhebraili shpalli Çelësi i mrekullisë gjendet në ajetin ajetet e para të sures “Al-Kalem” që e parë të Kur’anit. përmbajnë 38 fjalë: 38 = 19 x 2. Bismilahirr-Rrahmanirr-Rrahim - Herën e tretë Xhebraili shpalli 10 Harfet (germat) që e formojnë atë, ajetet e para të sures “Al-Muz-zem- janë gjithsej 19 (në arabisht). mil” që përmbajnë 57 fjalë: 57 = 19 S’do të ishte asgjë interesante deri x 3. këtu, që janë 19 germa në këtë ajet. Por, - Në herën e katërt Xhebraili shpalli në ajetin e 30-të të sures “Al Mud-dath- 30 ajetet e para të sures “Al-Mud- thir”, thuhet: dath-thir” dhe ajeti i 30-të është “Mbi të vigjilon nëntëmbë- “Mbi të vigjilon 19-ta”. dhjetëshi”. - Herën e pestë Xhebraili shpalli Profeti Muhammed (a.s.) nuk ka suren e parë të plotë “El-Fatiha”, e sqaruar se kujt i referohet ky numër, cila fillon me deklarimin e parë të -Bismilahirr“ بسم اهلل الرمحن الرحيم prandaj shumë komentues të njohur Kur’anit të Kur’anit, me kohë, kanë supozuar Rrahmanirr-Rrahim”, me 19 shkronja se numri 19 i referohet 19 engjëjve që arabe. Kjo vulë gjendet në 113 sure të do të mbikëqyrin njerëzit në xhehenem Kur’anit (Sureja Et-teube nuk fillon me (ferr); disa të tjerë thonin se numri 19 ka të) përveç suresë En-neml në të cilën të bëjë me aftësinë e njeriut; disa të tjerë është cilësuar dy herë, në fillim dhe në thonin se numri 19 tregon shtyllat dhe ajetin e 30-të. Pra kjo vulë përmendet urdhëresat e Fesë Islame. Megjithatë, 114 herë në Kur’an: 114 = 19 x 6. çdo komentues supozimin e vet e - Vetë ky verset përbëhet vazhdonte me fjalët: “por Allahu e di më gramatikisht nga katër emra: Ism, Allah, së miri”. Rrahman, Rrahim. Duke përdorur Pikërisht këtë e zbuloi Dr. Reshit kompjuterin, është llogaritur se secila prej Halifa: Në Kur’an është përdorur sistemi këtyre fjalëve është përdorur një numër matematikor me bazë numrin 19. herësh që është i plotpjesëtueshëm me Numri 19 është numër pa pjesëtues numrin 19; kështu: (pjesëtohet vetëm me 1 dhe me 19), - Fjala “Ism” është përdorur në ndryshe nga numri 18 që ka pjesëtues Kur’an 19 herë. 2,3,6,9 apo 20 me pjesëtues 2,4,5,10. - Fjala “Allah” përmendet 2698 herë
63 Shkenca Ekzakte
dhe 2698 = 19 x 142. - Iniciali NUN. Gjendet në krye të - Fjala “Rrahman” përmendet 57 sures 68 dhe shfaqet aty 133 herë herë dhe 57 = 19 x 3. dhe 133 = 19 x 7. - Fjala “Rrahim” përmendet 114 herë - Iniciali SAD. Me të fillojnë suret dhe 114 = 19 x 6. 7, 19 dhe 38 dhe shfaqet në to 152 Deri këtu do të ishte e mjaftueshme herë dhe 152 = 19 x 8. për shumë persona, madhështia e - Iniciali i dyfishtë TA HA. Me arritjes së përdorimit të një numri pa to fillon sureja 20. Shkronja Ha pjesëtues dhe të shumëfishave të tij, përdoret 314 herë, ndërsa shkronja gjatë shtjellimit të ideve në një libër jo Ta përdoret 28 herë. Vërehet se matematik. Por, le të shohim më poshtë, këto dy shkronja përdoren pra, 314 ky ishte vetëm fillimi. + 28 = 342 herë dhe 342 = 19 x 18. Kur’ani është i vetmi libër në - Iniciali i dyfishtë JA SIN. Me botë që ka në krye të disa sureve disa to fillon sureja 36. Shkronja Ja “iniciale” ose “shkronja të shifruara”, të përdoret 237 herë, ndërsa shkronja cilat në gjuhën arabe quhen Mukatta-at Sin përdoret 48 herë, pra të dyja (shkurtesa). Këto duket sikur nuk kanë shfaqen 237 + 48 = 285 herë dhe kuptim. Nga 28 shkronjat e alfabetit 285 = 19 x 15. arab, gjysma e tyre, plot 14, gjenden në - Iniciali i dyfishtë HA MIM. Me to këto iniciale. Me to janë formuar vetëm fillojnë suret 40, 41, 42, 43, 44, 45, disa nga kombinimet e mundshme dhe 46. Shkronja Ha përdoret 304 herë, pikërisht 14 të tillë: 3 njëshe (Kaf, Nun, kurse shkronja Mim 1862 herë. Sad), 4 dyshe (Ta Ha, Ja Sin, Ta Sin, Ha Shuma 304 + 1862 = 2116 dhe Mim), 4 treshe (Elif Lam Mim, Elif 2116 = 19 x 114. Lam Ra, Ta Sin Mim, Ajn Sin Kaf), 2 - Iniciali i dyfishtëTA SIN. Në suret katërshe (Elif Lam Mim Ra, Elif Lam që i përmban cilëndo nga këto Mim Sad) dhe 1 pesëshe (Kaf Ha Ja Ajn shkronja si iniciale (suret 20, 26, 27, Sad). 28, 36, 42) këto shkronja shfaqen Inicialet e treguara janë përdorur 494 herë dhe 494 = 19 x 26. në krye të 29 sureve, atëherë duke - Iniciali i trefishtë TA SIN MIM. mbledhur 14 germat + 14 inicialet + 29 Në suret ku përdoren këto shkronja suret= 57 dhe 57=19 x 3. si iniciale, ato shfaqen 1444 herë Duke përdorur kompjuterin, dhe 1444 = 19 x 76. është konstatuar se çdonjëri inicial - Iniciali i trefishtëELIF LAM MIM. përmbahet një numër herësh që është i Këto shkronja, në suret 2, 3, 7, 13, plotpjesëtueshëm me 19. Le t’i shohim 29, 30, 31, 32, përdoren 26676 herë me radhë: dhe 26676 = 19 x 1404. - Iniciali KAF. Gjendet në krye të - Iniciali i trefishtë ELIF LAM RA. sureve 42 dhe 50. Në suren 42 ajo Këto shkronja 10, 11, 13, 14, 15 gjendet 57 herë dhe 57 = 19 x 3. përdoren si iniciale dhe shfaqen Edhe në suren 50 ajo shfaqet 57 ndër to 9709 herë dhe 9709 = 19 herë dhe 57 = 19 x 3. x 511.
64 Shkenca Ekzakte
- Iniciali i trefishtë AJN SIN KAF. Dhe me këto të dhëna të marra me Këto shkronja në suret e përdorura kompjuter, mund të vazhdohet akoma si iniciale (26, 27, 28, 36, 42, 50) më gjatë. shfaqen 722 herë dhe 722 = 19 x Kush vallë mund të krijojë një 38. mrekulli të tillë? - Iniciali i katërfishtë ELIF LAM Me anën e kompjuterit u morr edhe MIM SAD. Këto shkronja në përgjigja e pyetjes: Çfarë mundësish ka suret e përdorura si iniciale shfaqen të shkruhet një libër i tillë, që përmban 38114 dhe 38114 = 19 x 2006. sistemin matematikor me bazë 19, me - Iniciali i katërfishtë ELIF LAM lidhjet dhe kombinimet konkrete dhe që MIM RA. Me të fillon sureja e 13 kjo të jetë rastësisht? Përgjigja ishte: dhe aty shkronjat përbërëse shfaqen Mundësia që kjo të ndodhë 1501 herë dhe 1501 = 19 x 79. rastësisht është 1 me 626 septilion dhe 1 - Iniciali i pesëfishtë KAF HA JA septilion = 10000... 0 ka 42 zero. Madje, AJN SAD. Me të fillon sureja e 19 kjo mundësi që konsiderohet nga çdo dhe aty shkronjat përbërëse shfaqen shkencë e pamundur, vjen gjithnjë duke 798 herë dhe 798 = 19 x 42. u zvogëluar sepse gjithnjë e më shumë • Me anën e kompjuterit është zbulohen argumente të reja me po këtë treguar se shumëfish të numrit bazë. 19 janë edhe tregues të tjerë E kush tjetër përveç Allahut mund brenda këtyre inicialeve të të jetë autor i këtyre mrekullive? marra më sipër. Më pas është “Thuaj: “Edhe sikur të llogaritur se: bashkoheshin njerëzit me xhinët për - Shkronja Elif përdoret 17499 herë të sjellë një Kur’an të tillë, ata nuk do dhe 17499 = 19 x 921, të mund të bënin një si ky, sado që do - Shkronja Lam përdoret 11780 herë ta ndihmonin njëri tjetrin” (Kur’an dhe 11780 = 19 x 620, 17: 88). - Shkronja Mim përdoret 8683 herë Pastaj, a mendojmë se po të kishte dhe 8683 = 19 x 457; etj. humbur gjatë 14 shekujve një sure Gjithashtu, me anën e kompjuterit do të kishim 113 të tilla, shifër kjo është konstatuar se numrat (p.sh. kemi që nuk plotpjesëtohet me 19. Jo një krijuar 7 qiej, etj.) përmenden 285 herë sure, po edhe sikur një inicial të hiqej, dhe 285 = 19 x 15. Madje, në qoftë se të shtohej apo të ndryshohej, do të i mbledhim të 285 numrat sipas vlerës prishej pjesëtueshmëria me 19. Pra, do së tyre numerike merret shuma 174951 të shkatërrohej sistemi matematikor i = 19 x 9189. Ka raste që i njëjti numër përdorur. Por edhe kjo ka përgjigjen e përsëritet disa herë. Në qoftë se këta vet: numra i marrim vetëm nga një herë, “Ne me Madhërinë tonë e merret shuma 162146 dhe 162146 = 19 shpallëm Kur’anin dhe Ne gjithsesi x 8534. jemi mbrojtës të Tij” (Kur’an 15: 9).
65 Sociologji
Një vështrim sociologjik mbi problemet familjare tek të rinjtë e shkollave të Tiranës
Prof. Dr. Zyhdi Dervishi-Universiteti i Tiranës Dok. Genti Kruja-KMSH
Abstrakt
Ndikimi i dhunës dhe dialogjeve vulgare të fi lmave televizivë në modelet e sjelljeve të dhunshme në familjet shqiptare
Gjatë 20 viteve të fundit kemi vënë re një shtim të akteve të dhunës fi zike dhe veçanërisht të dhunës verbale mes anëtarëve të familjes shqiptare. Në mënyrë të veçantë, adoleshentët e shkollave të mesme janë bërë më agresivë dhe më të dhunshëm. Modelet e komunikimit dhe sjelljet e dhunshme mes adoleshentëve, në familje, infl uencohen nga dy faktorë kryesorë: rrethi i ngushtë i shkollës ose fqinjësia mashkull dhe femër, dhe fi lmat televizivë me akte të dhunshme ose programet televizive me fjalor vulgar. Në këtë kërkim, do të merremi me infl uencën e fi lmave televizivë me akte të dhunshme dhe programet televizive me përmbajte të fjalorit vulgar në komunikimin dhe sjelljen e dhunshme të rinisë adoleshente në qytetin e Tiranës dhe rrethinat e saj. Në të vërtetë, në këtë rajon jetojnë rreth 1 milion njerëz (rreth 1/3 e gjithë popullsisë së vendit) të cilët kanë ardhur nga pothuaj të gjitha qytetet e komunat e Shqipërisë. Për këtë arsye, popullsia e këtij rajoni përfaqëson, në një masë domethënëse, popullsinë e të gjithë Republikës së Shqipërisë nga pikëpamja e formimit psiko-kulturor. Ky punim do të bazohet në të dhënat e një studim-anketimi të detajuar të realizuar nga 1244 nxënës adoleshentë të shkollave 9-vjeçare dhe të mesme. Sfera e infl uencës së fi lmave televizivë me akte të dhunshme dhe programet televizive me fjalor dhe shprehje vulgare në sjelljen e dhunshme dhe modelin e komunikimit në familje të nxënësve adoleshentë do të analizohet duke u bazuar në variabile si: 1- përkatësia gjinore; 2- përkatësia fetare dhe niveli i besimit fetar; 3- banimi (fshat ose qytet); 4- niveli i avancimit të edukimit shkollor; 5- niveli i edukativ i prindërve; 6- niveli ekonomik i familjes, etj. Këto probleme do të shqyrtohen në dritën e problemeve sociologjike për familjen, mbi marrëdhëniet familjare mes prindit dhe fëmijës, mbi edukimin e të rinjve në familje, etj.
1- Në vend të hyrjes: Traditë e saj, veçanërisht ndërmjet prindërve dhe vyer e familjes shqiptare fëmijëve. Në mjaft krahina të Shqipërisë janë të përhapura proverbat: “Nëna vdes amilja shqiptare tradicionalisht çdo ditë nga meraku për fëmijët”, “Babai është karakterizuar nga lidhje u numëron gjurmët fëmijëve gjatë gjithë Ftë shumëllojshme ekonomike, jetës” (Panajoti, J. dhe Xhogolli, A., 1983: shpirtërore, emocionale, përgjegjësie të 792-793), d.m.th. ndjek me shqetësim ndërsjellë ndërmjet gjithë anëtarëve të e përgjegjësi të lartë prindërore ecurinë
66 Sociologji e fëmijëve në shkollë, në punë dhe në më të sigurt, veçanërisht dëshira për të gjithçka, gjatë gjithë jetës. arsimuar fëmijët e tyre në universitetet Në shoqërinë tradicionale shqiptare më prestigjioze të Perëndimit. familja konsiderohej si një minishtet i mirëorganizuar, në të cilën çdo anëtar 2-Aspekte të metodës së studimit kishte të përcaktuar qartë statusin e vet dhe përpiqej t’i kryente me përpikmëri Veçanërisht gjatë dhjetëvjeçarit të rolet e përcaktuara nga vlerat dhe normat fundit konstatohet një farë dobësimi i kulturore mbizotëruese të shoqërisë marrëdhënieve midis anëtarëve të familjes (Frashëri, P., 1944: 9-12). Familja shqiptare. Është rritur numri i akteve të shqiptare si një strukturë shoqërore dhunës brenda familjes shqiptare, janë solide ka funksionuar deri në fund të rritur dhe janë ashpërsuar konfliktet shekullit XX. Për gjatë viteve 1991-2000 e shumëllojshme ndërmjet prindërve mjaft sociologëve të huaj, veçanërisht dhe fëmijëve, ndërmjet vëllezërve dhe italianë, amerikanoveriorë e të tjerë u motrave dhe ndërmjet vëllezërve të grup- kanë bërë përshtypje të veçantë lidhjet moshave të ndryshme etj. Një faktor e ngushta, përkushtimi i veçantë, deri që ka nxitur dukuri të tilla ka qenë dhe në vetësakrifikim i anëtarëve të familjes vazhdon të jetë edhe dhuna që emetohet shqiptare për njëri-tjetrin, veçanërisht i nga ekranet e televizionit, veçanërisht prindërve për fëmijët. Mjaft emigrantë dhuna e filmave artistikë. Për të zbuluar shqiptarë, që punojnë e jetojnë se si ndikojnë filmat televizivë me dhunë prej vitesh në vendet e Perëndimit, në marrëdhëniet ndërmjet anëtarëve të kanë ndihmuar dhe vazhdojnë të familjes shqiptare të ditëve tona kemi ndihmojnë ekonomikisht me shuma të realizuar një studim-anketim me të konsiderueshme financiare, jo vetëm rinj adoleshentë të qytetit të Tiranës në prindërit, vëllezërit dhe motrat e tyre, që muajin maj 2012. jetojnë në hapësirën shqiptare, por herë- Janë anketuar 1244 nxënës. Pyetësori herë edhe kushërinj të tyre të afërt. Mjaft përmbante 20 pyetje: 3 të lira dhe 17 të prindër shqiptarë të rinj, të moshës së strukturuara, të cilat ofronin rreth 110 mesme ose dhe në prag të pensionimit alternativa përgjigjesh më të mundshme. braktisin karrierën e tyre profesionale, Anketat u plotësuan nga nxënës të politike dhe shoqërore, atë të mjekut mjaft shkollave të zonës qendrore të Tiranës, të kualifikuar, të pedagogut në universitet si: Shkolla e Mesme “Petro Nini Luarasi” dhe ajo “Qemal Stafa” dhe nga nxënës ose të punonjësit kërkimor-shkencor, të adoleshentë të shkollave nëntëvjeçare avokatit apo të noterit të suksesshëm, “Fan Noli” dhe “Dora D’ Istria”. Anketa të politikanit të niveleve të ndryshme, të u plotësua dhe nga nxënës adoleshentë drejtuesit të organizatave jofitimprurëse të shkollave në periferi të Tiranës, si: dhe emigrojnë në vende të tjerë, kryesisht shkolla e mesme “Myslym Keta” dhe në vendet më të industrializuara të shkolla nëntëvjeçare “Shyqyri Peza” në Perëndimit, ku kryejnë punë fizike të lagjen “Kombinat”, ku janë përqendruar rëndomta rraskapitëse. Përvoja tregon më shumë nxënës të ardhur me familjet se në shumicën e rasteve motivi kryesor, e tyre nga qytetet dhe krahinat jugore të që e nxit këtë kategori prindërish të Shqipërisë, ndërsa në shkollën e mesme bëjnë një sakrificë të tillë është dëshira “Eqrem Çabej” mësojnë më shumë e zjarrtë për t’u siguruar fëmijëve të nxënës të ardhur me familjet e tyre tyre një të ardhme sa më të mirë dhe sa për gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit,
67 Sociologji
kryesisht nga qytetet dhe krahinat veriore 3- Nxënësit adoleshentë përballë të Republikës së Shqipërisë. ekranit të internetit dhe televizionit Kolegji Turk “Mehmet Akif ” dhe “Medreseja” e Tiranës u përzgjodhën, jo Veçanërisht në vitet 1960-1990 vetëm se kanë nxënës të klasave të teta e programet televizive në vendet më të të nënta nga gjithë hapësira shqiptare, por industrializuara u shtuan, u pasuruan dhe edhe ngaqë kanë kohën e pasmësimit të u përsosën me ritme të shpejta. Ndërkohë programuar sipas standardeve të disiplinës u perfeksionuan shumë dhe teknikat e së kolegjit. Ndërsa Shkolla e Mesme transmetimit televiziv. Por strukturat Artistike “Jordan Misja” u përzgjodh si përkatëse të regjimit socialist totalitar i shkollë artistike me traditë të konsoliduar, izoluan në mënyrë të skajshme shqiptarët ku mësojnë nxënës të talentuar nga gjithë nga këto përparime të vrullshme të Republika e Shqipërisë. Nxënësit e kësaj kulturës televizive. Në rrethana të tilla shkolle jo vetëm janë më të lidhur me në shoqërinë shqiptare shpërbërja e forma të ndryshme të artit, por edhe janë sistemit socialist totalitar u përjetua dhe karakterizuar më parë e karakterizohen si liri për të ndjekur programe televizive aktualisht nga një frymë disi më liberale, nga e gjithë bota. Nga pajisjet e para, që nga prirja për t’u përditësuar më shpejt me blinin familjet shqiptare në fillim të viteve dukuritë autentike e kulturore të shoqërive ‘90 të shekullit XX, ishin televizorët më të urbanizuara të Perëndimit. me ngjyra dhe antenat parabolike. Kjo I përzgjedhur sipas kritereve të tilla dëshirë e shqiptarëve për të komunikuar ky kampion përfaqëson në një shkallë me kulturat e botës përmes ekranit të të konsiderueshme nxënësit e klasave të internetit ose të televizionit është ende teta e të nënta të shkollave nëntëvjeçare e fortë edhe ndër nxënësit adoleshentë. dhe të shkollave të mesme të Republikës Këtë e provojnë edhe të dhënat kryesore së Shqipërisë. Në këtë artikull do të të anketimit dhe të detajuara sipas paraqesim disa nga rezultatet kryesore të përkatësisë gjinore dhe tre niveleve këtij studim-anketimi të plotësuara dhe kryesore të përparimit në mësime, të cilat me opinione të grumbulluara përmes paraqiten në grafikun vijues. intervistave dhe bisedave të lira me
nxënës, prindër dhe mësues.
Koha mesatare që kalojnë përgjatë një ditë/nateTABELA NR.1 50,0 45,1 45,7 Koha mesatare që kalojnë përgjatë një ditë/nate Koha mes 45,0 41,3 41,2 41,4 39,3 40,0
35,0 Rreth 1 orë 30,0 28,0 25,0 26,0 Rreth 2-3 orë 25,0 22,4 22,8 19,8 Rreth 4-5 orë 20,0 15,6 16,0 15,6 15,4 15,5 Asnjëherë Rreth 1 orë Rreth Rreth 1 orë Rreth 13,8 Pa përgjigje 13,2 2-3 orë Rreth 12,7 4-5 orë Rreth Më shume se 5 orë 15,0 11,0 12,1
9,8 se shume 5 Më orë 8,5 8,6 8,3 10,0 7,4 7,3 6,7 Asnjëherë 3,7 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Pa përgjigje Nx0,0ënesit e anketuar Gjithsej Gjithsej Vajzat Djemtë Nxënës25,0 me 41,3Nxënës me15,4 Nxënës0,0 me 9,8 8,5 25,0 Vajzat përparim26,0 të 39,3përparim të15,5 mirë përparim0,0 shumë 7,4 11,0 24,1 Djemtë dobët22,4 në mësime45,1 në mësime15,6 të mirë0,0 në 13,2 3,7 25,7 Nxënës me përparim të dobët në mësime 19,8 45,7 12,1 mësime0,0 13,8 8,6 25,0 Nxënës me përparim të mirë në mësime 22,8 41,2 16,0 0,0 12,7 7,3 20,2 68 Nxënës me përparim shumë të mirë në mësime 28,0 41,4 15,6 0,0 6,7 8,3 29,3 Koha mesatare që shikojnë programe televizive përgjatë një ditë/nate 60,0
Rreth 1 orë 47,8 50,0 45,9 47,1 45,7 44,4 43,9 Rreth 2-3 orë 40,0 Rreth 4-5 orë 29,3 30,0 25,0 24,1 25,7 25,0 20,7 20,2 20,9 Më shume se 5 orë 18,4 19,0 20,0 18,0 16,6 Nuk shohim 10,0 6,5 8,1 8,0 programe televizive 5,4 6,0 4,94,7 3,8 4,1 3,3 2,6 3,1 Pa përgjigje 0,4 0,3 0,5 0,0 0,0 0,6 0,0 Gjithsej Vajzat Djemtë Nxënës me Nxënës me Nxënës me përparim të përparim të mirë përparim shumë dobët në mësime në mësime të mirë në mësime Koha mesatare që kalojnë përgjatë një ditë/nateTABELA NR.1 50,0 45,1 45,7 Koha mesatare që kalojnë përgjatë një ditë/nate Koha mes 45,0 41,3 41,2 41,4 39,3 40,0
35,0 Rreth 1 orë 30,0 28,0 25,0 26,0 Rreth 2-3 orë 25,0 22,4 22,8 19,8 Rreth 4-5 orë 20,0 15,6 16,0 15,6 15,4 15,5 Asnjëherë Rreth 1 orë Rreth Rreth 1 orë Rreth 13,8 Pa përgjigje 13,2 2-3 orë Rreth 12,7 4-5 orë Rreth Më shume se 5 orë 15,0 11,0 12,1
9,8 se shume 5 Më orë 8,5 8,6 8,3 10,0 7,4 7,3 6,7 Asnjëherë 3,7 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Pa përgjigje Nx0,0ënesit e anketuar Gjithsej Gjithsej Vajzat Djemtë Nxënës25,0 me 41,3Nxënës me15,4 Nxënës0,0 me 9,8 8,5 25,0 Vajzat përparim26,0 të 39,3përparim të15,5 mirë përparim0,0 shumë 7,4 11,0 24,1 Djemtë dobët22,4 në mësime45,1 në mësime15,6 të mirë0,0 në 13,2 3,7 25,7 Nxënës me përparim të dobët në mësime Sociologji19,8 45,7 12,1 mësime0,0 13,8 8,6 25,0 Nxënës me përparim të mirë në mësime 22,8 41,2 16,0 0,0 12,7 7,3 20,2 Nxënës me përparim shumë të mirë në mësime 28,0 41,4 15,6 0,0 6,7 8,3 29,3 Koha mesatare që shikojnë programe televizive përgjatë një ditë/nate 60,0
Rreth 1 orë 47,8 50,0 45,9 47,1 45,7 44,4 43,9 Rreth 2-3 orë 40,0 Rreth 4-5 orë 29,3 30,0 25,0 24,1 25,7 25,0 20,7 20,2 20,9 Më shume se 5 orë 18,4 19,0 20,0 18,0 16,6 Nuk shohim 10,0 6,5 8,1 8,0 programe televizive 5,4 6,0 4,94,7 3,8 4,1 3,3 2,6 3,1 Pa përgjigje 0,4 0,3 0,5 0,0 0,0 0,6 0,0 Gjithsej Vajzat Djemtë Nxënës me Nxënës me Nxënës me përparim të përparim të mirë përparim shumë dobët në mësime në mësime të mirë në mësime
Siç shihet nga të dhënat e grafikut Por në tregues të tillë dallohen ndjeshëm është e lartë (56.7 për qind) pesha specifike ndër nxënësit me përparim shumë të e nxënësve adoleshentë, që navigojnë në mirë në mësime nga ata me përparim të internet nga 2-5 orë për gjatë një ditë-nate. mirë dhe të dobët. Është dukshëm më Në krahasim me atë të djemve (60.7 për e lartë pesha specifike (29.3 për qind) e qind) është pak më e ulët rreth (5.9 për nxënësve me përparim të shkëlqyer në qind) pesha specifike e vajzave (54.8 për mësime, që kalojnë përballë ekranit të qind), të cilat komunikojnë me programe televizionit rreth një orë përgjatë një ditë- të ndryshme të internetit rreth 2-5 orë nate. Kjo mund të konsiderohet kohë për gjatë një ditë-nate. Nga bisedat me e domosdoshme për informacione të nxënësit kemi arritur në përfundimin se domosdoshme. Gjatë një bisede të lirë një vajzat e përdorin më shumë internetin për nxënëse e klasës XI në shkollën e mesme informacione të dobishme për formimin “Petro Nini Luarasi”, e cila i kishte të e tyre, për zgjidhjen e detyrave në lëndë gjitha notat maksimale, ndër të tjera, tha: të ndryshme që mësojnë në shkollë “Televizori është edhe shoku më i mirë, të dhe për të zhvilluar modele komunikimi hap sytë për shumë gjëra në pak sekonda, më të mirë me të tjerët. Ndërsa djemtë por është dhe hajduti më i keq, sepse të e përdorin më shumë internetin për vjedh kohën e mësimeve, të vjedh kohën informacione, që shuajnë kureshtjen, por e librit. Ime motër shpesh bën shaka me nuk shoqërizojnë me vlera kulturore më mënyrën sesi unë shoh televizorin me të pëlqyera prej shumicës së anëtarëve të minuta duke kaluar pultin në tre stacione shoqërisë. Gjithashtu djemtë përdorin brenda një minute. Kur unë kap pultin programe të ndryshme interneti për e televizorit ime motër më pyet: -Nuk lojëra ose për të bërë shaka me njëri- po zgjidh dot detyrat apo u lodhe duke tjetrin. lexuar librat? E dua televizorin, por më Nga shqyrtimi i të dhënave të tabelës shumë librin”. Nxënësit, që mësojnë rezulton se vajzat dhe djemtë adoleshentë pak, përgjithësisht “vrasin” shumë kohë kanë tregues të përafërt kryesorë të përballë ekranit të televizorit. “komunikimit” me ekranin e televizorit.
69 Sociologji
4- Sa kohë “vrasin” nxënësit 2-3 herë në javë nën trysninë ndikuese të adoleshentë përballë akteve të dhunës filmave televizivë me akte dhune. televizive Në shoqërinë shqiptare të ditëve tona djemtë janë më të dhunshëm. Siç shihet nxënësit adoleshentë, Studiuesit kanë vënë në dukje se në këtë që banojnë në qytetin e Tiranës shohin dukuri psikokulturore mjaft komplekse shumë orë programe televizive. lidhja shkakësore vepron aktivisht në dy Natyrshëm shtrohet pyetja: Sa shpesh kahe, ose, siç karakterizohet ndryshe, në shohin filma televizivë me akte dhune? mënyrë rrethqarkulluese: nga njëra anë, Të dhënat kryesore të anketimit dhe të shikimi i filmave me dhunë televizive i detajuara sipas përkatësisë gjinore dhe tre nxit një pjesë të të rinjve të jenë më të niveleve kryesore të përparimit në mësime dhunshëm në modelet e sjelljes së tyre jepen në grafikun e poshtëshënuar. dhe, nga ana tjetër, të qenit me prirje për
Sa shpesh shikojnë nxënësit filma televizivëTABELA me NR.2 akte në përqindje dhune Nxënësit e anketuar Sa shpesh shikojnë nxënësit filma televizivë me akte dhune 40,0 37,4
35,0 33,5 31,9 28,9 28,5 30,0 27,5 26,9 Ҁdo ditë 25,0
do ditë 21,6 22,0 Rreth 2-3 herë në javë
20,7 20,7 Ҁ 19,1 20,0 20,0 18,8 18,8 17,5 17,2 16,7 Rreth një herë në javë 16,0 15,8 15,5 15,915,6 15,0 12,3 Më rrallë se një herë 11,2 10,5 10,7 Rrethherë në 2-3 javë Rreth një herë në javë një rrallë Më se herë në javë Asnjëherë Pa përgjigje në javë Gjithsej 10,5 19,1 17,5 28,9 18,8 5,2 10,0 7,6 Asnjëherë Vajzat 5,9 3,4 10,76,0 16,0 37,4 26,9 5,6 5,2 5,6 5,0 4,7 5,4 Djemtë5,0 3,4 20,7 31,9 20,7 15,8 5,9 Pa5,0 përgjigje Nxënës me përparim të dobët në mësime 15,5 28,5 21,6 17,2 11,2 6,0 Nxënës0,0 me përparim të mirë në mësime 12,3 20,0 18,8 27,5 16,7 4,7 Nxënës me përparimGjithsej shumë të Vajzatmirë në mësimeDjemtë 7,6Nxënës 15,9me Nxënës15,6 me 33,5Nxënës me22,0 5,4 përparim të dobët përparim të mirë përparim shumë në mësime në mësime të mirë në mësime
Nga të dhënat e grafikut shihet sjellje agresive i nxit ata të shohin më se është e lartë (10.5 për qind) pesha shumë programe televizive me veprime specifike e nxënësve adoleshentë, që dhe mendësi të dhunshme (Wimmer, R. shohin filma televizivë me akte dhune Dominick, J., 1987:537). çdo ditë. Është 6.1 herë më e lartë pesha Parapëlqimi i nxënësve adoleshentë specifike e djemve (20.7 për qind) se ajo për filma televizivë me akte dhune është e vajzave (3.4 për qind), që, si të thuash në përpjesëtim të zhdrejtë me ecurinë induktohen çdo ditë nga dhuna e filmave e përparimit të tyre në mësim. Është televizivë. Ndërkohë është 3 herë më ndjeshëm më e ulët pesha specifike e e lartë pesha specifike e djemve se ajo nxënësve me përparim të shkëlqyer në e vajzave, që shohin shpesh, 2-3 herë mësime (23.5 për qind) që, si të thuash, në javë filma televizivë me akte dhune. vetbombardohen nga aktet e dhunës Kësisoj më shumë se gjysma e djemve televizive çdo ditë ose dy-tri herë në adoleshentë të anketuar (52.6 për qind) javë në krahasim me atë të nxënësve me ndodhen dendur çdo ditë ose të paktën përparim të mirë (32.3 për qind) dhe
70 Sociologji me përparim të dobët në mësim (44.0 shkaktuara nga mediat. Ajo rëndon si për qind). Të dhënat e publikuara nga një këmishë hekuri në marrëdhëniet mes strukturat e zyrave përkatëse të shtetit mediave dhe të rinjve, që prej fillimit të shqiptar, sidomos gjatë dhjetëvjeçarit shekullit XX” (Maigret, E. 2010:64). të fundit, provojnë se ndër të rinjtë Veçse sipas këtij sociologu dhe mjaft adoleshentë, që kryejnë vepra penale ata sociologëve të tjerë bashkëkohës nuk ka me përparim të dobët në mësime ose ata korrelacione krejtësisht të sakta ndërmjet që kanë braktisur shkollën, janë më të shikimit të programeve televizive me shumtë. akte dhune dhe provokimit prej tyre të modeleve të sjelljeve agresive të të rinjve 5- Vetëperceptime: më të adoleshentë. Por, gjithsesi një ndikim i tillë dhunshëm apo më humanë nën rilevohet në një masë të konsiderueshme ndikimin e filmave me dhunë? dhe në një kuadër të përgjithshëm. Natyrshëm shtrohen pyetjet: Si e Siç shihet nga të dhënat e grafikut të vetëperceptojnë nxënësit adoleshentë mësipërm është e lartë, afro 14 për qind, ndikimin e filmave me akte dhune në pesha specifike e nxënësve të anketuar, të modelet e komunikimit dhe sjelljes cilët nuk i kanë dhënë përgjigje pyetjes se si së tyre, veçanërisht në marrëdhëniet ndikon dhuna televizive në marrëdhëniet me prindërit? Po në marrëdhënie me e tyre me prindërit. Dhe është 5.2 herë vëllezërit dhe motrat? më e lartë pesha specifike (72.5 për qind) Të dhënat kryesore të anketimit e nxënësve adoleshentë të anketuar, që për këtë problematikë dhe të detajuara kanë pohuar se marrëdhëniet e tyre me sipas përkatësisë gjinore dhe tre niveleve prindërit nuk ndikohen fare nga shikimi i kryesore të përparimit në mësime jepen filmave televizivë me akte dhune. në grafikun që vijon. Vetëm 11.6 për qind e nxënësve
Si ndikojnë filmat televizivë me akte dhune dhe marrëdhënietTABELA e NR.3 në përqindje
Nxënësit e anketuar nxënësve me prinderitSi ndikojnëe tyre filmat televizivë me akte dhune dhe marrëdhëniet e nxënësve me prindërit e tyre I bëjnë më të 80,0 74,2 75,8 72,5 70,1 72,2 njerëzishëm 70,0 65,5 60,0 I bëjnë më të vrazhdë 50,0 40,0
30,0 I bëjnë të dhunshëm
I bëjnë më të njerëzishëm 19,9 I bëjnë më të vrazhdë I bëjnë të dhunshëm Nuk ndikojnë në marrëdhëniet e nxënësve me prindërit e tyre Pa përgjigje 20,0 13,8 13,7 14,0 14,6 Gjithsej 10,3 7,5 2,7 3,5 11,5 72,5 13,8 7,5 8,5 7,8 Vajzat10,0 6,8 4,7 6,8 2,7 5,9 2,6 74,2 13,7 2,7 3,5 2,7 2,6 2,7 1,7 2,6 2,8 2,6 2,9 3,9 Djemtë 8,5 2,7 4,7 Nuk70,1 ndikojnë në 14,0 0,0 marrëdhëniet e Nxënës me përparimGjithsej të majftueshëmVajzat në mësimeDjemtë Nxënës10,3 me Nxënës1,7 me Nxënës2,6 me 65,5 19,9 nxënësve me prindërit Nxënës me përparim të mirë në mësime përparim7,8 të përparim2,8 të mirë përparim2,6 shumë të 72,2 14,6 e tyre Nxënës me përparim shumë të mirë në mësime majftueshëm5,9 në në mësime2,9 mirë në3,9 mësime 75,8 11,5 mësime
Duke shqyrtuar rrjedhojat e ndikimit adoleshentë të anketuar kanë pohuar se të dhunës televizive në kompleksitetin e janë të ndikueshëm nga dhuna televizive vet, studiuesi Erić Maigret, ndër të tjera, në kahen e së mirës ose të së keqes. Rreth shkruan: “Çështja e marrëdhënies midis 5.2 për qind e nxënësve adoleshentë dhunës reale dhe dhunës mediatike është të anketuar kanë pohuar se shikimi i mjaft emblematike për shqetësimet e filmave televizivë me tmerre që shkakton
71 Sociologji
dhuna i bën të jenë më të njerëzishëm në të dhunshme edhe në marrëdhënie me marrëdhëniet me prindërit e tyre. Gjatë prindërit. Gjatë bisedës së lirë një mësues një bisede të lirë një nxënës në klasën XI në shkollën e mesme “Eqrem Çabej”, të shkollës “Myslim Keta”, ndër të tjera, ndër të tjera, vijoi: “Djemtë çapkënë, tha: “Kam parë shpesh filma me dhunë në oborrin dhe korridorin e shkollës, në e me vrasje. Nga veprime të tilla, ata, rrugicat e lagjeve e kudo, filmat televizivë që qajnë më shumë janë nënat. Ato, që me akte dhune i kanë si leksione ilustruese dhunohen ose vriten mund të jenë fajtor për të perfeksionuar veprimet e tyre të ose të pafajshëm. Por nënat, që qajnë dhunshme”. për to janë gjithmonë të pafajshme. Sa Filmat televizivë me akte dhune më shumë shoh filma me dhunë aq më reflektohen edhe në marrëdhëniet e mirë sillem me nënën time. Ndërsa me nxënësve adoleshentë me motrat ose babanë komunikoj më rrallë, sepse ai vëllezërit e tyre. Të dhënat kryesore është emigrant në Milano të Italisë”. për këtë çështje dhe të detajuara sipas Është e vogël pesha specifike e përkatësisë gjinore dhe tre niveleve nxënësve adoleshentë, të cilët kanë kryesore të përparimit në mësime jepen pohuar se dhuna televizive i nxit të në grafikun e poshtëshënuar.
Si ndikojnë filmat televizivë me akte dhune në marrëdhëniet e TABELA NR.4 ne përqindje
Nxënësit e anketuarnxënësve me vëllain/vëllezerit ose motrën/motratSi ndikojnë filmat televizivë me akte dhune në marrëdhëniet e nxënësve me vëllain/vëllezerit ose motrën/motrat 80,0 72,4 72,8 72,1 72,4 73,4 72,0 70,0 I bëjnë më të 60,0 njerëzishëm 50,0 I bëjnë më të vrazhdë 40,0 I bëjnë të dhunshëm 30,0
I bëjnë më të njerëzishëm të më I bëjnë 19,0 I bëjnë më të vrazhdë të më I bëjnë dhunshëm të I bëjnë në ndikojnë Nuk vëllezërit me marrëdhëniet ose motrat 20,0 16,0 16,4 15,1 15,5 15,0 Pa pergjigje Gjithsej 5,2 3,3 3,1 72,4 Nuk ndikojnë në 16,0 5,2 6,2 5,7 5,2 marrëdhëniet me Vajzat10,0 3,3 3,1 4,6 3,1 3,1 3,5 3,1 3,5 4,34,6 3,12,6 2,8 3,1 3,672,8 4,2 16,4 0,8 vëllezërit ose motrat Djemtë0,0 6,2 3,5 3,1 72,1 15,1 Nxënës me përparimGjithsej të dobët Vajzatnë mësime Djemtë Nxënës3,5 me 4,3Nxënës me0,8 Nxënës72,4 me 19,0 Nxënës me përparim të mirë në mësime përparim5,7 të dobët përparim2,6 të mirë2,8 përparim73,4 shumë 15,5 Nxënës me përparim shumë të mirë në mësime në mësime5,2 3,6në mësime4,2 të 72,0mirë në 15,0 mësime
manifestojnë sjellje të vrazhda ose të Nga shqyrtimi analitik i të dhënave dhunshme. Siç shihet nga të dhënat e të kësaj tabele rezulton se në treguesit tabelës ka një diferencë të lehtë ndërmjet kryesorë, shikimi i filmave televizivë djemve dhe vajzave, ndërmjet nxënësve me dhunë ndikon përafërsisht njëlloj në me përparim shumë të mirë në mësime marrëdhëniet e nxënësve adoleshentë, si dhe atyre me përparim të dobët. me prindërit ashtu dhe me vëllezërit dhe Pse këto diferenca? motrat. Por bie në sy se është 5 herë më Vajzat adoleshente shqiptare kanë e lartë pesha specifike e nxënësve me qenë dhe janë më pak të dhunshme përparim të shkëlqyer në mësime (4.2 për se djemtë bashkëmoshatarë, jo vetëm qind) në krahasim me atë të nxënësve me jashtë mureve të shtëpisë, por edhe në përparim të dobët në mësime (0,8 për marrëdhënie me prindërit. Ndërsa djemtë qind), të cilët kanë pohuar se nën ndikimin janë më të prirur drejt modeleve të sjelljeve e filmave televizivë me dhunë, bëhen
72 Sociologji më të dhunueshëm në marrëdhënie me vëllezërit dhe motrat. Pse një diferencë e 6. Edhe rritje e intensitetit tillë ndërmjet nxënësve me përparim të të konflikteve në familje, një dobët dhe atyre me përparim shumë të rrugëzgjidhje... mirë në mësime? Vëzhgimet e kryera në terren Para 15 vitesh, në vitin 1997 provojnë se nxënësit me përparim të është realizuar një studim anketim mbi dobët në mësime janë më të dhunshëm konfliktimin e nxënësve adoleshentë të në konflikte reale me shokët e shoqet qytetit të Tiranës me prindërit, me njëri- e shkollës, me persona të tjerë jashtë tjetrin, me nxënësit dhe me njerëz të mjedisit familjar se sa me vëllezërit dhe tjerë jashtë mjedisit shkollor dhe familjar. motrat. Ndërsa nxënësit me përparim të Rezultatet kryesore të këtij studim- shkëlqyer në mësime shfaqin një pamje anketimi janë pasqyruar në punimin të kundërt. Këtë përfundim e provojnë monografik të Zyhdi Dervishit me titull: edhe të dhënat e anketimit. Është afro 2 “Adoleshentët, bashkëjetesë me demonët herë me e lartë pesha specifike e nxënësve e konflikteve”, të botuar për herë të me përparim të dobët në mësime (29.3 parë në vitin 2001 dhe të ribotuar më për qind) në krahasim me atë të nxënësve pas disa herë. Sipas këtij studimi rreth me përparim të shkëlqyer në mësime, 17.3 për qind e nxënësve adoleshentë të cilët konfliktohen dendur me shokët përfshiheshin në konflikte me prindërit e dhe shoqet e shkollës çdo ditë ose dy- tyre të paktën një herë në muaj (Dervishi, tre herë në javë. Në diskutimin rreth Z., 2009: 54). këtij problemi, një mësuese e lëndëve Që nga viti 1997 deri në ditët tona, shoqërore, ndër të tjera, tha: “Nga përvoja pesha specifike e nxënësve adoleshentë, ime prej tridhjetë vitesh si mësuese e që përfshihen në konflikte me prindërit lëndëve shoqërore, jam bindur se është është rritur shkallë-shkallë. Këtë e më vështirë të menaxhosh konfliktet, provojnë edhe të dhënat e anketimit, që kur përfshihen nxënësit e shkëlqyer, po paraqesim në këtë kumtesë. Rreth sesa nxënësit e dobët. Këta janë më 53.8 për qind e nxënësve adoleshentë harrakatë, por e nxjerrin të keqen duke të anketuar përfshihen, të paktën një u konfliktuar hapur me nxënësit e tjerë. herë në javë në konflikt me njërin nga Ndërsa nxënësit e shkëlqyer, vështirë prindërit, me nënën ose babanë. Të të hapen, ata e mbajnë të keqen brenda dhënat kryesore të anketimit dhe të vetes, por kjo e keqe mund t’u shpërthejë detajuara sipas përkatësisë gjinore jepen në mjedise sociale më të ngushta, siç janë në grafikat e fundit. mjediset familjare e të tjera.” Mendimtari Siç shihet është mjaft e lartë pesha dhe dijetari Gylen thotë: “Nxehja e specifike e nxënësve adoleshentë të njeriut që nuk nxehet kurrë, është e anketuar, që konfliktohen dendur me veçantë...” (Gylen (a), 2003: 133) Kjo prindërit çdo ditë ose dy-tre herë në ide provohet edhe nga mjaft vëzhgime javë. Madje më të stresuara nga konflikte e biseda me nxënës, mësues, me prindër të tilla janë nënat, të cilat në shoqërinë dhe psikologë të shkollave nëntëvjeçare shqiptare të ditëve tona ndihmojnë më dhe të mesme. shumë se baballarët për mirërritjen dhe
73 Sociologji
Denduria e konfliktimit të nxënësve të anketuarTABELA NR.5me në Babain përqindje 60,0 Denduria e konfliktimit të nxënësve të anketuar me ………. 52,3 50,5 49,0 Nxënësit50,0 e anketuar …. Babain ….. Nënën
Gjithsej 40,0
30,0 Vajzat 24,7 do do ditë do do ditë 22,8 Ҁ Ҁ 20,9 Asnjëherë Asnjëherë Pa përgjigje 20,0 Djemtë Pa përgjigje Rreth një herë në javënë një herë Rreth Rreth një herë në javënë një herë Rreth Rreth dy-tri herë në javënë dy-tri herë Rreth Rreth dy-tri herë në javënë dy-tri herë Rreth 9,7 10,3 Mv rrallë se një herë në javënë një se herë Mv rrallë 8,8 javënë njese herë rrallë Më 10,0 6,8 6,9 7,7 5,3 5,8 5,4 5,8 Gjithsej 4,3 3,0 4,3 5,8 9,7 22,8 50,5 6,9 7,2 12,9 13,9 26,2 35,4 4,4 Vajzat 3,0 5,4 8,8 24,7 52,3 5,8 7,5 15,7 17,5 28,2 27,2 3,9 Djemtë0,0 5,3 6,8 10,3 20,9 49,0 7,7 5,3 8,5 7,8 24,4 49,0 5,0 Ҁdo ditë Rreth dy-tri herë në Rreth një herë në javë Mv rrallë se një herë Asnjëherë Pa përgjigje javë në javë
Denduria e konfliktimit të nxënësve të anketuar me Nënën 60,0
49,0 50,0
Gjithsej 40,0 35,4
28,2 Vajzat 30,0 26,2 27,2 24,4
20,0 17,5 Djemtë 15,7 12,9 13,9
10,0 7,2 7,5 8,5 7,8 5,3 4,4 3,9 5,0
0,0 Ҁdo ditë Rreth dy-tri herë në Rreth një herë në javë Më rrallë se nje herë Asnjëherë Pa përgjigje javë në javë
mirëshoqërizimin e fëmijëve të tyre. e dobësimit të rolit shoqërizues të Vetëm 27.2 për qind e vajzave të anketuara familjes. Një situatë e tillë reflekton edhe kanë pohuar se nuk konfliktohen me dobësimin e rolit shoqërizues të shkollës nënën, ndërkohë që me babanë nuk në Republikën e Shqipërisë. Këtë e konfliktohen 52.3 për qind e tyre. Rreth provojnë edhe të dhënat e anketimit. 49.0 për qind e djemve adoleshentë kanë Në mënyrë të veçantë në ditët tona, pohuar se nuk konfliktohen as me nënën meqë prindërit janë zhytur me gjithçka dhe as me babanë. Natyrshëm shtrohet në punët e përditshmërisë, ata në pyetja: Pse është më e lartë pesha një farë mënyre e kanë lënë pas dore specifike e vajzave, që konfliktohen më komunikimin me fëmijët, sidomos me dendur me nënat? adoleshentët. Rritja e shkallës së konfliktimit të Për rolin e pazëvendësueshëm nxënësve adoleshentë me nënat e tyre të familjes në procesin kompleks të është, jo vetëm shprehje e dobësimit të shoqërimit të fëmijëve dhe për respektin marrëdhënieve emocionale ndërmjet e fëmijëve për prindërit e vet, dijetari anëtarëve të familjes, por edhe rrjedhojë erudit e vizionar Fethullah Gylen, ndër të
74 Sociologji tjera ka shkruar: “Familja është elementi jo thjeshtë e vetëm me moral fetar. themelor i shoqërisë. Ajo është shtylla Së dyti, mjediset e kolegjeve turke më e rëndësishme e saj. Sa të respektuar dhe të medreseve i mbrojnë më mirë të të jenë pjesëtarët e familjes ndaj të rejat e të rinjtë adoleshentë nga batica drejtave dhe detyrave të njëri-tjetrit, aq e e llumit të veseve, të sjelljeve deviante, shëndoshë është shoqëria. Fëmija duhet që kanë pllakosur shoqërinë shqiptare, sidomos në vitet e tronditjeve sociale të jetë jashtëzakonisht i respektueshëm pas vitit 1991. Gjatë dy dhjetëvjeçarëve e i bindur ndaj prindërve; edhe të fundit ndër mjaft prindër shqiptarë, prindërit, duke i dhënë jetës shpirtërore me banim në qytete dhe sidomos në të fëmijës po aq rëndësi sa edhe trupit fshatra, janë përhapur mendësitë: “nuk dhe shëndetit të tij, duhet t’ia dorëzojnë ka mjedise më të sigurta për vajzat dhe atë sa më parë edukimit të të urtëve më djemtë adoleshentë se kolegjet turke të aftë.” (Gylen (a), 2003: 159) dhe medresetë”, “disiplina dhe fryma e Duke qenë idealist i mendimeve kolegjeve turke dhe medreseve i mbron më të larta, Fethullah Gylen ka të rejat dhe të rinjtë nga veset e rrugës”, argumentuar domosdoshmërinë e “kolegjet turke dhe medresetë iu mësojnë krijimit të mjediseve sociale sa më të adoleshentëve disiplinën e studimit e të punës” etj. mira, mundësisht të përsosura, të cilat Së treti, në kolegjet turke dhe të ndikojnë në edukimin e përsosur të medresetë, të rejat dhe të rinjtë fëmijëve, të të rinjve. Ndër të tjera, ai adoleshentë përvetësojnë, si të thuash, ka shkruar: “Që fëmijët tanë të mund mekanizma komunikimi më të qeta me të të rriten në mënyrë të përsosur, është tjerët, sidomos me prindërit. kusht që edhe mjedisi ku rriten dhe Këto përfundime i pranojnë edhe të edukohen të jetë i përsosur. Sigurisht, dhënat e anketimit. çdo fëmijë formësohet sipas mjedisit Kështu në Medresenë e Tiranës dhe në një kuptim konsiderohet fëmija është ndjeshëm më e ulët (rreth 12.0 për i atij mjedisi. Në krye të elementëve të qind), në krahasim me atë të gjimnazeve, mjedisit në fjalë vjen familja. Pastaj, pesha specifike e nxënësve adoleshentë, që konfliktohen me nënën. Morali i shkolla. I treti, shokët dhe miqtë. I shëndoshë edhe me përmbajtje fetare, katërti, rrethi shoqëror i mësimeve dhe që propagandohet e praktikohet nga i studimit.” (Gylen (b), 2003:77) Është mësuesit dhe nxënësit medresistë shërben pikërisht kjo filozofi që udhëheq jo si faktor i rëndësishëm për shoqërizimin vetëm arsimimin, por edhe edukimin e nxënësve adoleshentë me modelet e e nxënësve në kolegjet turke dhe në sjelljes humane më të fisme, jo vetëm në medresetë e vendit tonë. marrëdhënie me nënën e pjesëtarët e tjerë Kolegjet turke dhe medresetë që të familjes, por edhe me gjithë të tjerët. nga fillimi i viteve ’90 të shekullit XX e Mendojmë se disa elementë të në vijim kanë qenë dhe mbeten mjaft mekanizmave shoqërizues, që realizohen të parapëlqyera prej mjaft prindërve nëpërmjet moralit fetar dhe disiplinës shqiptarë, së paku për tri arsye kryesore: së kolegjeve, mund të praktikohet edhe Së pari, në shkolla të tilla, nxënësit në shkollat e mesme të përgjithshme të adoleshentë shoqërohen me moral të Republikës së Shqipërisë, me qëllim që shëndoshë, me virtytet më të pastra dhe të neutralizohen ndikimet çoroditëse të
75 Sociologji modeleve të sjelljeve deviante në jetën regresi i kombeve që i nënvleftësojnë e përditshme, filmave televizivë me akte ata, është i pashmangshëm!..” (Gylen dhune, të programeve të tejngarkuara me (a), 2003: 153) vulgaritete. Populli shqiptar është i prirur “Lartësimi ose rënia poshtë e një për të përballuar çdo sfidë në rrugën e kombi, – ka shkruar Fethullah Gylen përparimit edhe duke investuar më shumë – varen nga shpirti dhe vetëdija me të për formimin profesional dhe edukimin e cilat do të pajisen brezat e tij, nga arsimi shumanshëm me vlerat më humane të të dhe edukata që do të marrin. ...Kombet gjithë shqiptarëve, veçanërisht të brezit të me brezat e rinj të përgatitur mirë, janë ri. të paracaktuar të përparojnë paprerë,
Literatura kryesore
Abertrombie, Nicholas; Longhurst, Brian: Audiences. A. Sociological Theory of Performance and Imagination, Sage, London 1998. -Backer, Martin;Petley, Julian: Effects. The Media -Violence, Debate, Routledge, London 1997 -Dervishi Zyhdi: Adoleshentët, bashkëjetesë me demonët e konflikteve, Shtëpia Botuese “Emal”, Tiranë 2009 -Frashëri, Pandi M, Familja shqiptare, Botues Ismail Mal Osmani, Tiranë 1944. -Gauntlett, David: Media, Gender and Identity, Routledge, London 2002. -Gylen, Fethullah (a): Kriteret ose Dritat e Rrugës – ese, gjykime, aforizma, Shtëpia Botuese “Prizmi”, Tiranë, 2003. -Gylen, Fethulah (b): Nga fara te lisi, Shtëpia Botuese “Prizmi”, Tiranë, 2008. -Panajoti, Jorgo,; Xhagolli, Agron (mblodhën dhe përgatitën për botim), Fjalë të urta të popullit shqiptar, Botuar nga Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiranë 1983 -Maigret, Eric: Sociologjia e komunikimit dhe e mediave, Botimet “Papirus”, Tiranë 2010 -Silvestone, Roger: Television and Everyday Life, Routledge, London 1994. -Wimmes, Roger D., Dominick Joseph R.: Mass Media Research, Wodsmorth Publishing Company, Belmont 1987
76 Filozofi
Liria e fesë në kontekstin e modelit europian të marrëdhënieve ndërmjet shtetit dhe fesë
Prof. Dr. Gjergj Sinani Universiteti i Tiranës - Fakulteti i Shkencave Sociale
gjarjet e fundit që u dhe progresi? Në ç’raport janë liria e provokuan nga filmi dhe ndërgjegjes dhe toleranca? Nkarikaturat mbi profetin Këto pyetje themelore janë shfaqur Muhamed shtruan edhe një herë një dhe shfaqen përpara shoqërive gjatë problem shumë të madh dhe delikat historisë dhe, gjithashtu, përgjigjet kanë që lidhet me lirinë e ndërgjegjes. Në qenë të ndryshme. Megjithatë, ekziston të njëjtën kohë u ballafaquan edhe dy një vështirësi në pajtimin e lirisë së mënyra të menduari dhe të vepruari që ndërgjegjes dhe pluralizmit, bindjes me treguan ndryshimin e madh kulturor që tolerancën. ekziston ndërmjet këtyre dy mënyrave Duke parë reagimin e turmave të të menduarit. Për njeriun perëndimor dhe heshtjen e autoriteteve temporale liria e ndërgjegjes është një nga liritë të këtyre vendeve çështja që del është themelore të njeriut dhe ajo duhet kjo; e drejta a mund të tërhiqet përpara mbrojtur në mënyrë absolute dhe asnjë integrizmit? E drejta a mund të tërhiqet autoritet temporal nuk mund ta cenojë. para “raison d’etat”? Në filozofinë dhe të Këtu ne ndeshemi me tri terma shumë menduarit demokratik, liria e shprehjes të rëndësishëm; liria e ndërgjegjes, është liri e brendshme, ontologjike e pluralizmi dhe toleranca. Pyetja që lind njeriut dhe ajo nuk mund të kufizohet, është kjo; a kanë të njëjtin objekt? Në ashtu siç është e drejta e atyre që fyhen, qoftë se dikush mendon se zotëron të që t’i drejtohen gjykatës për fyerjen. vërtetën dhe është i lirë që ta përhapë Limiti i vetëm vjen nga ndërgjegjja e atë, a mund të priret ai drejt intolerancës, autorit, i cili duhet të karakterizohet në qoftë se dikush tjetër nuk ka të nga përgjegjësia e akteve të tij, qofshin njëjtën pikëpamje me të mund edhe këto edhe akte të mendimit. Kështu, ta konsiderojë si armik? Për më tepër, në rastin konkret, mungesa e sensit të liria e ndërgjegjes, a nuk parakupton, në përgjegjësisë të autorit të filmit (i cili vetvete pluralizmin? Pluralizmi, nga ana edhe artistikisht ishte shumë i dobët e vet, nënkupton një larmi mënyrash dhe u dënua edhe nga Klinton dhe mendimi dhe besimesh, por edhe kjo Obama) nuk mund të përligjë reagimet kërkon një nivel të caktuar të zhvillimit e dhunshme të njerëzve. social. Atëherë ne ç’marrëdhënie janë Eshtë e vërtetë se dialogu kulturor mbijetesa individuale, kohezioni social dhe respektimi i simboleve të shenjta të
77 Filozofi
tjetrit i shërben më shumë tolerancës vetëm një të krishterë dhe ai vdiq se sa reagimet e dhunshme. Toleranca në kryq”. Le të kujtojmë këtu edhe është ajo që na ndihmon që të kuptojmë filmin e Martin Scorcezes, “Tundimi fetë dhe besimet e ndryshme, qofshin i fundit i Jesu Krishtit”, apo shkrime tradicionale ose të reja, tepër të njohura të tjera, por kjo nuk ka shpënë në një ose më pak familjare, ndryshe dallimet frenezi kolektive të besimtarëve, si po e dhe urrejtja do të vazhdojnë që të shohim me historinë e filmit “Pafajësia ekzistojnë. Dija do të ndikojë në një e myslimanëve”. Është interesant kuptim më të mirë të njeri-tjetrit. fakti se regjimet despotike nuk i kanë Nuk duhet të harrojmë se kritika qejf satirikët. Monteskjë na tregon se ndaj fesë nuk nënkupton përbuzjen e Sula i vriste satirikët. Madje periudha besimtarit. Le të ndalemi më nga afër diktatoriale e Romës jepte dënime në këtë ide, nga e cila Evropa nuk pa kapitale për autorët satirikë dhe poetët. ndonjë gjë të keqe. Poeti gjerrnan Hajne Por kjo, për Monteskjenë, nuk ka të bëjë do të shkruante këto fjalë për Kantin, me “gjeninë e republikës, ku populli do duke e quajtur “Roberspieri i filozofisë. që t’i shikojë të mëdhenjtë të poshtëruar. Thuhet se shpirtrat e natës tmerrohen kur Por, njerëzit që duan ta përmbysin lirinë shikojnë sëpatën e xhelatit. Por nga «çfarë kanë frikë nga shkrimet që mund t’u tmerri do të tronditeshin ata kur t’u paraqitej kujtojnë shpirtin e lirisë”1. Me këtë dua Kritika e arsyes së kulluar të Kantit!.. Me të them se ata që përfitojnë nga besimi thënë të drejtën, ju të tjerët, dhe francezët, keni i sinqertë i njerëzve dhe manipulimi i qenë më të butë dhe të moderuar në krahasim tyre janë ata që jetojnë në luks dhe janë me ne gjermanët; ju keni mundur të vrisni hipokritë në raport me Zotin. një mbret dhe, për më tepër, në këtë rast, ju I përmenda këto fakte jo për të e bëtë duke u rënë tambureve, duke bërtitur fyer ndjenjat e besimtarëve, por për dhe përplasur këmbët dhe duke tronditur tërë të treguar se nga liria e shprehjes dhe globin. Maksimilian Roberspierit i bëhet shumë e ndërgjegjes nuk vjen asgjë e keqe, nder duke e krahasuar me Emanuel Kantin. përkundrazi, pavarësisht ekseseve të Maksimilian Roberspieri, sehirxhiu i madh mundshme, kjo liri, në rast se cenohet, i rrugës Saint - Honore, kishte, pa dyshim, mund të shndërrohet në vegël të ndikimin e tij shkatërrues kur ishte fjala për propagandës së demagogëve dhe mbretërinë dhe ai rropatej në një mënyrë mjaft sharlatanëve që i favorizojnë “kohët e të zjarrtë në epilepsinë e tij mbretvrasëse; por barazisë”, siç shprehej Tokëvili. Në këtë kur bëhej fjalë për Qenien Supreme, ai fshinte kontekst, media ka një rëndësi të madhe shkumën që zbardhte gojën e tij, lante duart në trajtimin e problematikës së fesë. e tij të përgjakura, nxirrte nga sirtari veshjen Këtu vlen të theksojmë disa momente e tij blu të të dielave me butona të pasqyrta, themelore: dhe vendoste një tufë lulesh para jelekut të tij 1. Media duhet të shpalosë dije të gjerë”. dhe një koncepcion modern të kuptimit Të mos harrojmë se këto fjalë dhe të zbatimit të lirisë së fesë. Për këtë të Hajnes datojnë në vitin 1858. Përfundimi i tij është i qartë; “ka patur 1. Montesquieu, De l’esprit de lois, Flammarion, Paris, 1979, f. 217. 78 Filozofi duhet mbajtur parasysh si përvoja jonë duhen priftërinj e biskupe si dhe hoxhallarë e e tolerancës fetare, por edhe përvoja e myftinj të vërtetë. Jo vegla politike të huaja, por vendeve të ndryshme të demokracive të meshtarë prej çdo feje që t’i kenë me të vërtetë përparuara në rregullimin e kësaj lirie. frikë Perëndisë dhe të përhapin me drejtësi dhe 2. Krahas kritikës së fenomeneve me zell urdhërimet e Tij dhe vetëm urdhërimet të shëmtuara, që bien ndesh me moralin e Tij... dhe zakonet e mira, media duhet të Jam, pra, i mendjes që priftërinj e ndalet në përmbajtjet morale të feve. hoxhallarë të mirë do t’i ndreqin punët e Të mos harrojmë se aktualisht po Shqipërisë, po të jetë që të gjejmë meshtarë, përjetojmë një krizë të thellë morale, të cilët të përhapin ndriçimin e çdo feje veçan e cila përforcohet edhe nga shpirti i dhe kuptimin e thellë që Perëndia, kur dërgoi përfitimit që karakterizon shoqërinë profetët e Birit, s’i dërgoi që të na venë që të tonë trazicionale. Shpesh ne harrojmë vritemi me njëri-tjetrin, po që të kemi dashuri se demokracia ka nevojë për moralizim. në mes tonë dhe të rrojmë fatbardhë me qetësi Kjo përforcohet edhe nga fakti se jeta e me liri”2. jonë po bëhet shumë e trishtuar, meskine 3. Nisur nga pluraliteti fetar, dhe kjo situatë e shtyp mendjen dhe ia shoqëria duhet të komunikojë dije pret krahët shpresës. Kështu përhapja pozitive mbi fetë dhe evolucionin e ideve që do të shërbenin për zgjimin e tyre historik, qoftë ky paqësor dhe qytetërimin e njerëzve, përpunimi i apo i përgjakshëm. Kjo për faktin ideve që të shërbejnë si parime drejtuese se përdorimi dhe instrumentalizimi të veprimit të përbashkët politik janë një politik i tyre ka shpënë në intolerancë imperativ i kohës. Kuptohet se ngritja dhe konflikte të përgjakshme ndërmjet morale vjen përmes filozofisë, letërsisë popujve, por edhe në obskurantizëm. dhe ideve politike, por një ndikim të Vlen të theksohet ky moment, sepse, madh kanë edhe idetë fetare. Në kushtet nisur nga ndalimi i fesë prej komunizmit, tona kur idetë filozofike, politike dhe po shfaqet paragjykimi që të mbulohen letrare dolën të kompromentuara me aspektet e pakëndshme të historive të regjimin, ndërsa feja u ndalua me ligj, feve, kur edhe vetë Vojtila e kritikoi ngritja morale kërkon që këto ide për inkuizicionin, duke thënë se gjatë kësaj një jetë më të mirë morale të venë sa periudhe kemi largim të fesë nga misioni më shpejt në mendjet e njerëzve. Duke i saj për t’u martuar me fronin, pra me u mbështetur në problemet e fundit të politikën. Interpretimet glorifikuese ngritura nga media në lidhje me fenë dhe dhe mistifikuese të fesë nuk i shërbejnë klerikët mendoj të evokoj një mendim të lartësimit shpirtëror, por thellimit Nolit: “Fetë nuk janë të liga siç janë, por siç të krizës shpirtërore. Nuk duhet të ua mësojnë shqiptarëve të farmakosura dhe të harrojmë të vërtetën e thjeshtë se shtrembëruara janë të rrezikshme për vdekje. askush nuk mund ta kuptojë njerëzimin U mor vesh më së fundi se mjerimi ynë s’ish pa kuptuar besimin e tij, qoftë në aq te ndryshimi fetar, sa ndër krerët fetarë të formë naive, qoftë në formë të lartë, huaj dhe për meshtarët shqiptarë që vepronin qoftë të ashpër, qoftë përmes urrejtjes si vegla të tyre të verbra. Na duheshin e na 2. Plagët tona, Dija, 2000, f. 138. 79 Filozofi
dhe dashurisë gjatë tërë historisë. kombeve. Të mos harrojmë se Respektimi i të drejtave të njeriut i ka emocionalisht feja ndikon shumë në rrënjët në besimin e dinjitetit njerëzor. ndërgjegjen e njerëzve dhe pasionet Kështu, të drejtat e njeriut bazohen mbi shkatërrimtare mund të dominojnë vlerat morale. arsyen. Në fakt, përdorimi i simboleve 4. Kur flitet për lirinë e fesë duhet dhe gjuhës fetare mund të jenë një të mbajmë parasysh dy parime të nga “armët” strategjike më efikase rëndësishme: në një konflikt. Ne jemi dëshmitarë se a) Çdo njeri ka të drejtën të gëzojë si feja ka kontribuar në konfliktet ose lirinë e fesë ose të besimit. Kjo liri përshkallëzimin e konflikteve. Që të përfshin besimet teiste, ateiste, jo teiste, shmanget një situatë e tillë, toleranca dhe qofshin tradicionale ose te reja. Duhet respekti për besimin dhe fenë e tjetrit shmangur çdo trajtim i ngushtë, ose është fryma, që duhet të karakterizojë diskriminues. shoqërinë. b) Liria e fesë dhe besimit ndërvaret 6. Kuptimi i laicitetit në dhe ndërlidhet edhe me të drejtat e marrëdhëniet e shtetit me fenë. Është tjera të njeriut. Të drejtat e njeriut e rëndësishme që shoqëria të ndalet në nuk nënkuptojnë favorizimin e disa të sqarimin e këtij nocioni dhe të praktikave drejtave dhe kufizimin e disa të tjerave. perëndimore të realizimit të tij, pasi Më shumë se konkurruese, të drejtat laiciteti francez, për shembull, ndryshon e ndryshme përforcohen në mënyrë nga përvoja të tjera perëndimore. reciproke. Nocioni i laicitetit përmban një 5. Shoqëria mund dhe duhet të ideal universialist të organizimit të qytetit dënojë konfliktet fetare dhe intolerancën, dhe rregullimin juridik, që bazohet sepse ende ekzistojnë paragjykimet dhe mbi të dhe e realizon. Fjala që cilëson intoleranca fetare. Feja, në vetvete, nuk parimin “laicitet”, i referohet unitetit të është shkaku i konflikteve, por mund popullit, të konceptuar si një realitet të të përdoret si një faktor dhe simbol i pandashëm, domethënë, që nuk pranon konflikteve. privilegje. Një unitet i tillë bazohet mbi Bota e sotme karakterizohet nga tri kërkesa të pandashme; liria e ndërgjegjes një ndërvarësi dhe kooperim ndërmjet që del nga emancipimi personal, barazinë e të popujve, grupeve, institucioneve gjithë qytetarëve pa dallim origjine, race, dhe kombeve. Në të njëjtën kohë, seksi ose bindjesh shpirtërore dhe synimi konfliktet etno-fetare dhe ndërfetare, i interesit të përgjithshëm, si e vetmja arsye e si dhe instrumentalizimi dhe përdorimi të qenit të shtetit. politik i feve kanë shkaktuar dhe Laiciteti konsiston në ruajtjen shkaktojnë shumë konflikte. Për shkak e tërësisë së sferës publike nga çdo të marrëdhënieve ndërmjet fesë dhe gjurmë që ushtrohet në emër të një kombësisë, etnicitetit, statusit social, feje, ose të një ideologjie të veçantë. Ai madje dhe me aspiratat politike, çështjet e ruan sferën publike nga çdo kredo fetare kanë ndikuar në konfliktet e e detyruar si dhe nga çdo parcelizim armatosura dhe në konfliktet brenda komunitarist ose multikonfesional. Ky
80 Filozofi neutralitet konfesional bazohet mbi Së treti, njohja e mendimit vlera të shpallura dhe të siguruara nga filozofik, që ka denoncuar persekutimet shteti laik. Ky neutralitet nuk duhet që janë mbështetur në justifikime nga të ngatërrohet me një indiferencë të më të ndryshmet, ndikon në zhvillimin përgjithshme, ose një relativizëm që e arsyes për të kundërshtuar dhunën do të mbante një balancë të barabartë ndaj ndërgjegjes dhe trupit. Por, duhet ndërmjet të drejtës dhe të padrejtës, të ruhemi nga leximi i instrumentalizuar të vërtetës dhe të gabuarës. Abstenimi për qëllime dominimi, nga i cili kemi që bëhet fjalë, ka të bëjë me zgjedhjet vuajtur më parë. Aspirata laike nuk shpirtërore të qytetarëve, duke i lënë profilohet si, kritikë e besimeve si të tilla, në lirinë e tyre, dhe të çliruar nga çdo por si ç’mistifikim të obskurantizmit hierarkizim. Prandaj, hapësira laike, e që bazohet në aleancën teologjiko - konceptuar në këtë mënyrë, nuk është politike. plurikonfesionale, por jo konfesionale. Së katërti, njohja e burimeve Këtu vlen të theksojmë disa momente të filozofike të emancipimit laik bën të rëndësishme të kuptimit teorik të kësaj mundur paraqitjen e vlerave dhe të çështje, pavarësisht nga fakti se publiku parimeve të përpunuara si nga filozofët ynë nuk i pëlqen trajtesat teorike. Duhet e ndërgjegjes së lirë dhe të atyre që të kuptojmë se këto trajtesa, sado të kanë kërkuar një shoqëri të bazuar lodhshme për mendjet apatike, janë të mbi drejtësinë. Të mos harrojmë edhe domosdoshme për leximin e një realiteti formulën e Shën Agustinit që thoshte se dhe projektimin e zgjidhjeve që synojnë drejtësia është guri themeltar i shoqërisë paqen sociale. civile. Larmia e autorëve si dhe bindjet Së pari, kjo do të thotë se shteti i e tyre shpirtërore nxjerrin në pah së drejtës synon më shumë që ta çlirojë universalitetin e emancipimit laik. sferën shpirtërore nga çdo diskriminim, Së pesti, njohja e mendimit shërben si dhe nga çdo tutelë. Besimtarë, në njohjen e elementeve konceptualë të ateistë të ndryshëm dhe agnostikë, bazimit laik të shtetit. Aty do të gjenden efektivisht janë të lirë dhe gëzojnë të referencat mbi limitet e shtetit, respektin drejta të barabarta, ndërsa sfera publike e sferës private, domosdoshmërinë e shqetësohet vetëm për promovimin e ndarjes së autoritetit politik nga ai fetar. interesit të përbashkët për të gjithë. Ky Në këtë drejtim, njohja e disa ligjeve, si është thelbi i së drejtës laike. për shembull e ligjit francez të vitit 1905, Së dyti, kur kjo e drejtë nuk është mund të shërbejë si moment reflektimi. vendosur ende, ose është në proces e Së fundi, njohja e kësaj përvoje ka sipër, evokimi i historisë së mendimit dhe rëndësi për t’u përballur me problemet e historisë politike, është i domosdoshëm kuptimit të laicitetit shkollor që shoqëria për të mos i ripërsëritur gabimet e jonë nuk mund ti anashkalojë dhe, aq të tjerëve. Dhuna dhe padrejtësitë e më keq, t’i lërë jashtë vëmendjes. Duhet shumta nën emrin e fesë kanë treguar kuptuar roli i shkollës laike në formimin dhe po tregojnë për lidhje të rrezikshme e qytetarit, kuptimi i neutralitetit fetar të ndërmjet fesë dhe politikës. shkollës, si dhe problemi i deontologjisë
81 Filozofi
laike të mësimdhënësve. Në këtë rast, a) Sistemet e bazuara në pikënisja duhet të jetë ideja se shkolla, marrëveshje ose konkordate ndërmjet institucion që vjen në jetë dhe mbahet shtetit dhe besimeve fetare. Si shembull për arsye të vullnetit politik, shërben për mund të sillet Portugalia, Italia, Spanja të promovuar arsimimin për të gjithë. Të dhe Gjermania. gjithë fëmijët e qytetit, në qoftë se do të b) Sisteme që karakterizohen nga përdorim emërtimin e mendimit antik ekzistenca e një Kishe shtetërore, ose të grek, të popullit, në gjuhën moderne, një kishe kombëtare, si rasti i Finlandës, pranohen nga shkolla e republikës, për Danimarkës dhe me disa specifika, të cilën nuk ka as të huaj, as persona Anglia, etj. inferiorë nga fakti i origjinës ose të c) Sistemet ku ekziston ndarja bindjeve shpirtërore. Ajo që është për ndërmjet shtetit dhe besimeve fetare, të gjithë nuk mund të parcelizohet sikur si Franca, Vendet e Ulëta, Belgjika, është e disave. Irlanda, etj. Në përfundim të kësaj paraqitjeje Kjo ndarje e vendeve evropiane në skematike, do të doja të paraqisja disa shtete me konkordate, separatiste dhe drejtime ku mund të përqendrohet që kanë një kishë shtetërore është, si aktiviteti i medias dhe botimeve të nga pikëpamja kulturore dhe juridike, ndryshme në lidhje me problematikën e vjetruar dhe për pasojë, nuk mund fetare. Shkurtimisht këto drejtime mund të përbëjë një model interpretativ të t’i paraqesim si më poshtë: adaptueshëm. 1. Trajtimi i problemeve të Nga pikëpamja kulturore kjo situatë kuptimit të jetës shpirtërore dhe varet nga një koncepcion i Evropës pushtetit temporal. Perëndimore të ndarë në tri pjesë; 2. Njohja e historisë së zezë të vendet protestante (që kanë një kishë shtypjes teologjiko-politike. shtetërore), katolike (konkordatare) dhe 3. Laicizimi i ndërgjegjeve përmes laike (të përfaqësuar nga Franca). Si kritikës së shtypjes, që abuzon me rezultat i shekullarizimit, të përshtatjes referencat nga doktrinat e shenjta. katolike, sidomos pas Koncilit të II-të 4. Njohja e vlerave të idealit të Vatikanit dhe rishikimit të konceptit laik, sidomos të kuptimit të lirisë së të laicitetit (debat që shihet jo vetëm ndërgjegjes. në Francë, por dhe në vende të tjera), 5. Njohja e parimeve të shtetit të këto ndarje e kanë humbur kuptimin e së drejtës dhe sidomos të ndarjes laike. dikurshëm. 4. Kuptimi i laicitetit shkollor. Nën një kënd më të ngushtë juridik, kjo ndarje i kushton vëmendje të madhe Marrëdhëniet ndërmjet shtetit burimit të së drejtës - konkordatar ose dhe fesë – përvoja evropiane unilateral - që rregullon marrëdhëniet ndërmjet shtetit dhe kishës, si dhe Analiza tradicionale e cilësimeve të tyre formale të tillë si marrëdhënieve ndërmjet shtetit dhe prezenca ose mungesa e një kishe besimeve fetare na tregon tri modele: shtetërore. Nga ana tjetër, i kushton pak
82 Filozofi vëmendje përmbajtjes reale të këtyre publik, shëndeti dhe morali publik, të marrëdhënieve. drejtat e tjetrit dhe liritë themelore. Përtej këtyre limiteve Në qoftë se shikojmë normat epistemologjike, përdorimi i kësaj kushtetuese të vendeve të Evropës ndarje shtron edhe një problem tjetër. Perëndimore, por edhe ato të Evropës Ajo nuk mundëson që të formulohet Lindore, do të shikojmë se ato çështja kryesore nëse ka një model përmbajnë një dispozitë që garanton evropian perëndimor të marrëdhënieve lirinë e fesë sipas disa modalitetesh dhe ndërmjet shtetit dhe besimeve fetare. limitesh. Përgjigjja pohuese e kësaj çështje Në këtë nivel mund të thuhet se bazohet në konstatimin se ka tre parime në Evropë ka marrë formë një nocion të përbashkëta që shfaqen në sistemet i unifikuar i lirisë së fesë. Ky nocion juridike të çdo vendi. i lirisë së fesë nënkupton idenë e përparësisë së ndërgjegjes individuale. A) Mbrojtja e lirive individuale dhe Kjo do të thotë se në fushën e fesë, çdo liria e fesë. person ka të drejtën që të marrë, në liri Një pjesë e madhe e vendeve të plotë, vendimet që i konsideron të të Evropës Perëndimore, por dhe e përshtatshme me ndërgjegjen e tij, pa vendeve të Evropës Lindore, kanë nënkuptuar se një zgjedhje e tillë, do të pranuar nenin 18 të “Paktit mbi të ketë pasoja negative në planin juridik. drejtat civile dhe politike”, ose neni 9 i Nga ky koncepcion dalin dy pasoja “Konventës evropiane për të drejtat e që kanë rëndësi për t’u shpjeguar pasi njeriut”. Nga ana tjetër, vendet anëtare ndikojnë në çështjen e statusit juridik të të Bashkimit Evropian kanë nënshkruar Islamit dhe të grupeve të tjera fetare në “Kartën e të drejtave themelore”, ku në Evropë. Nga njëra anë, si në Evropën nenin 10, ka një përmbajtje të ngjashme. Perëndimore dhe atë Lindore, po aq Sigurisht formulimet e këtyre neneve ndërmjet katolikëve dhe protestantëve nuk janë identike. Kështu, nuk është dhe ortodoksëve, apostati, ateisti dhe pa kuptim që një shtet ka nënshkruar besimtari i një feje minoritare nuk njërin ose tjetrin dokument. Por, duke u janë subjekt i asnjë lloj zvogëlimi të të vendosur në nivelin e modeleve teorike, drejtave civile dhe politike - a priori të dallimet ndërmjet këtyre normave nuk garantuara për çdo qytetar - për shkak të janë përcaktuese. Ato përmbajnë një zgjedhjes fetare dhe të ndërgjegjes. Kjo bërthamë qendrore, që synon garantimin nënkupton se çdo individ ka jo vetëm të e respektimit të lirisë së mendimit, të drejtën për të marrë, por edhe atë për të ndërgjegjes dhe të fesë, si dhe pranimin lënë ose ndryshuar fenë. e të drejtës për të shfaqur, individualisht Nga ana tjetër, liria e fesë duhet të ose me të tjerë, në publik ose privatisht, manifestohet në respekt të disa vlerave fenë ose besimin e vet, duke pasur si themelore që neni 9 i Konventës limite vetëm ato të parashikuara me evropiane të të drejtave të njeriut i ligj që janë të domosdoshme për të identifikon se i takojnë rendit publik, garantuar disa vlera themelore si rendi shëndetit dhe moralit publik, të drejtave
83 Filozofi
dhe lirive të tjetrit. Besimtari i një kishës ose nacional, duket se pushtetet bashkësie fetare, që do të shkelte këto publike janë më pak të prirur për limite me veprimet e tij, shkrimet ose ndërhyrje në organizimin e brendshëm fjalët, do të ndëshkohet si çdo individ të konfesioneve fetare edhe kur e kanë tjetër dhe nuk mund t’i bëjë thirrje mundësinë juridike. Në përgjithësi, ndonjë thënieje të fesë së tij për të mos autonomia doktrinale dhe organizative u ndëshkuar. Këto kufizime të lirisë kanë prirjen të shfaqen më gjerë. kanë të bëjnë me manifestimet e një feje Nga ky parim rrjedhin disa pasoja dhe jo me përkatësinë në një fe; askush të rëndësishme. Më e rëndësishmja nuk mund të dënohet për të vetmin fakt lidhet me marshin e autonomisë se bën pjesë në një grup fetar. organizative dhe doktrinale. Kjo do të thotë se grupet fetare nuk mund të B) Inkompetenca e shtetit në çështjet fetare dhe dalin jashtë ligjit për faktin e thjeshtë autonomia e konfesioneve fetare. se doktrina e tyre do të përmbante Kjo e gjen konfirmimin më të thënie që do të binin ndesh me normat qartë, në planin juridik, në pohimin shtetërore. Për shembull, një mysliman e pavarësisë dhe të autonomisë së nuk mund të ketë pasoja penale për konfesioneve fetare. Shpesh ky pohim shkak të një martese poligame. Në një është futur në kushtetuta si në Gjermani shoqëri demokratike, duhet të bëhet (neni 140), në Itali (neni 8), në Irlandë, e mundshme mbështetja e idealeve (neni 44), shpesh ndodhet në vendimet e të ndryshme nga ato të shumicës së gjykatave kushtetuese, si në Hungari. Ky popullsisë. parim ndodhet në të gjitha konkordatet Kjo pikë delikate duhet saktësuar, dhe marrëveshjet ndërmjet shteteve dhe për të shmangur ekuivoke të rrezikshme. konfesioneve fetare si në Spanjë, por Kështu, të predikosh dhunën për të edhe në Poloni dhe Kroaci. arritur një objektiv, edhe të natyrës Dallimi më i rëndësishëm që mund fetare, e kapërcen autonominë e pranuar të shihet ndërmjet shteteve evropiane ndaj konfesioneve fetare, pasi bëhet në lidhje me autonominë e konfesioneve fjalë për një kapërcim të të njëjtave fetare dhe të inkompetencës së shteteve rregulla të lojës demokratike, për të në këtë fushë, ka të bëjë me shtrirjen cilat bien dakord që të gjithë. Po kështu, e kësaj autonomie. Në shumë vende, në rastin kur vihet në diskutim një e ajo ka të bëjë me aspektin doktrinal, drejtë themelore e personit e garantuar domethënë këto bashkësi kanë të drejtën në terma absolute, apo kur predikohet për të përcaktuar lirisht sistemin e vet inferioriteti i një race në raport me një të besimit, si dhe aspektin organizativ, tjetër. pra të kenë strukturën e vet juridike dhe të vetëqeverisen. Në vende të tjera kjo C) Bashkëpunimi “selektiv” ndërmjet autonomi ka të bëjë vetëm me aspektin shtetit dhe besimeve fetare e parë. Por edhe në vendet e grupit të Në Bashkimin Evropian, por dhe dytë, që janë ato të Evropës Veriore, ku më gjerë në bashkësinë evropiane, ekziston akoma një sistem shtetëror i kooperimi ndërmjet shteteve dhe
84 Filozofi besimeve fetare përbën një rregull dhe formën e përjashtimeve ose lehtësirave jo një përjashtim, Ky bashkëpunim fiskale, përfaqësuesit e kultit të tyre mund të zërë hapësira të ndryshme, mund të kryejnë ceremoni fetare që të përfshijë aktorë të ndryshëm dhe kanë pasoja civile - të celebrojnë të realizohet në forma juridike të martesa -, parashikohen subvencione ndryshme. Ndërkaq, pas përvojës për ndërtimin e vendeve të tyre të kultit komuniste, në të gjithë Evropën ka një etj. Në përgjithësi, këto konfesione sistem kooperimi ndërmjet pushteteve drejtohen nga norma speciale, të publike dhe grupeve fetare. ndryshme nga e drejta e përgjithshme e Shpesh ky bashkëpunim është shoqatave dhe kalimi nga grupi i parë selektiv; është i gjerë ku ka një sintoni në të dytin përcaktojnë dhe format ndërmjet vlerave që drejtojnë një e regjistrimit, që nënkupton dhe shoqëri fetare dhe atyre që drejtojnë kontrollin e shtetit. shoqërinë civile; është më pak e gjerë Në nivelin e tretë ekzistojnë kur kjo sintoni nuk ekziston. konfesione fetare, që gëzojnë një Megjithatë, pavarësisht larmisë bashkëpunim maksimal nga ana e së përvojave, mund të dallohen linjat shtetit. Këtu bëhet fjalë për kishat kryesore të një modeli piramidal që nacionale ose shtetërore, për kishën përsëritet, sigurisht në variante të katolike në vendet konkordatare, ose për caktuara, në shumë vende të Bashkimit kishën ortodokse në Greqi. Në të gjitha Evropian. Në bazë të piramidës këto raste, ekzistojnë norma specifike ndodhen një grup besimesh fetare, me të që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet cilat bashkëpunimi i shtetit është shumë shtetit dhe një besimi të veçantë. i kufizuar. Në përgjithësi, ato mund të Ky selektivitet dhe shkallëzim fitojnë një personalitet juridik sipas i autonomisë, në Evropë, nuk është formave të parashikuara për shoqatat, vendosur pa një kritikë, sepse ato domethënë janë të afta për të ushtruar favorizojnë, në praktikë, besimet fetare veprime që janë të domosdoshme për më të rëndësishme nga pikëpamja ekzistencën e tyre si për shembull, si të e numrit të besimtarëve, të traditës marrin dhe të shesin të mira, të marrin historike dhe të kuptimit social. Kjo donacione dhe të ndërmarrin kontrata. kërkon një vëmendje të veçantë, sepse Përgjithësisht ato përfitojnë mbështetje në përgjithësi, këtu bëhet fjalë për një financiare nga ana e shtetit, nuk kanë besim fetar, që ekziston për një kohë akses në mjetet e komunikimit masiv dhe të gjatë në një vend, që ka një numër nuk mund ta mësojnë doktrinën e tyre të madh besimtarësh dhe është shumë në shkolla. Zakonisht, këto grupe fetare i ndodhur në strukturat sociale dhe ka i nënshtrohen ligjit të përgjithshëm, kontribuar në formësimin e identitetit domethënë të drejtës së zakonshme që kulturor dhe social të një populli. Në rregullon të gjitha shoqatat. këtë rast kemi një sintoni me vlerat që i Një grup i dytë besimesh fetare referohet një popull. Duhet theksuar se këtu futemi në një diskutim të pafundmë zë një pozicion më të privilegjuar. Ato mbi kuptimin e identiteteve të veçanta marrin mbështetje nga ana e shtetit në dhe integrimin e tyre.
85 Filozofi
Në këtë perspektivë, modeli fetare të Evropës bashkëkohore. I evropian i marrëdhënieve ndërmjet rëndësishëm është respektimi i parimit shtetit dhe fesë mund të konsiderohet si të mosdiskriminimit. një instrument i dobishëm i integrimit. Do të doja ta mbyllja këtë studim Kushti i parë është garancia e një me një citim të gjatë nga libri “Fjalë të hapësire të gjerë të lirisë për të gjitha një besimtari” të abatit francez Felicité besimet fetare, përfshirë edhe ato që de Lammenais. janë më të reja dhe shumë larg vlerave Nga besimi ai nxjerr një mësim sociale të pranuara tradicionalisht. Atyre humanist: “Kur do t’ju thonë për ata që u duhet garantuar një mundësi për zotërojnë mbi tokë një fuqi të madhe: mbijetesë, por edhe që të zhvillohen “Ja zotërinjtë tuaj”, mos i besoni aspak. përmes instrumentesh juridike që janë Në qoftë se ata janë të drejtë, ata janë të domosdoshëm për garantimin e lirisë shërbëtorët tuaj; në qoftë se nuk janë, individuale dhe kolektive të fesë, si dhe ata janë tiranët tuaj... respektimin e autonomisë së brendshme Në balancën e të drejtës së të grupit fetar. Sigurisht, kjo ndoshta përjetshme, vullneti juaj peshon më brenda limitesh të karakterit ligjor të shumë se sa vullneti i mbretërve; sepse sjelljeve individuale dhe kolektive. janë popujt që bëjnë mbretërit, dhe E rëndësishme është që të mbahet mbretërit bëhen për popujt dhe popujt një përpjesëtim i caktuar ndërmjet nuk bëhen për mbretërit. bashkëpunimit dhe mbështetjes që Ati qiellor nuk i ka formuar shtetet u ofrojnë besimeve të ndryshme gjymtyrët e fëmijëve me qëllim që ato të fetare. Në qoftë se hendeku është shumë thyhen nga hekurat, as shpirtin e tyre që i gjerë ndërmjet shtresave të ndryshme të vdesë për skllavërinë. të piramidës, jo vetëm barazia ndërmjet Mos e lini veten që të mashtroheni besimeve, por edhe liria individuale e nga fjalët e kota. Shumë do të kërkojnë fesë do të kenë pasoja. që t’ju bindin që ju jeni qenie me të Përvoja evropiane tregon edhe për vërtetë të lira, sepse ata kanë shkruar rëndësinë që ka garantimi i mobilitetit mbi një fije letër fjalën liri, dhe do ta të besimeve fetare në të gjitha nivelet afishojnë atë në të gjitha kryqëzimet e e piramidës. Modeli evropian i rrugëve. marrëdhënieve ndërmjet shtetit dhe fesë Liria nuk është një pllakatë që dëshmon për karakterin e hapur ndaj lexohet në një qoshe rruge. Ajo është një ndryshimeve historike. Në këtë kuptim fuqi e gjallë që ndjehet në vetvete dhe është thelbësore një përputhje ndërmjet sidomos nga vetvetja, qenia mbrojtëse e realitetit social dhe realitetit juridik për vatrës shtëpiake, garancia e të drejtave të shmangur çdo çarje traumatike, që sociale dhe e para nga këto të drejta. mund të shfaqet në qoftë se sistemi i Shtypësi që mbrohet nën emrin marrëdhënieve ndërmjet shtetit dhe e saj, është më i keqi i shtypësve. Ai besimeve fetare nuk pasqyron, në bashkon gënjeshtrën me tiraninë dhe mënyrë të ekuilibruar, ndryshimet me padrejtësinë profanacionin; sepse që kanë ndodhur në panoramën emri i lirisë është i shenjtë.
86 Filozofi
Pra, ruajuni nga ata që ju thonë: Zogjtë e qiellit dhe, madje Liri, Liri, dhe që e shkatërrojnë përmes edhe insektet, mblidhen për të bërë veprave të tyre. A jeni ju ata që zgjidhni bashkërisht atë që asnjë prej tyre nuk do ata që ju qeverisin, që ju urdhërojnë që të mund që ta bënte vetëm. A mund të të bëni atë dhe të mos bëni atë tjetrën, që mblidheni ju për t’i trajtuar së bashku ju imponojnë të mirat tuaja, industrinë interesat tuaja, për të mbrojtur të drejtat tuaj, punën tuaj? Dhe në qoftë se nuk tuaja, për të fituar diçka lehtësuese për jeni ju, si jeni ju të lirë? të këqijat tuaja? Dhe në qoftë se ju nuk A mund ta ushtroni kultin tuaj pa mundeni për këtë, atëherë si jeni ju të shtrëngim, të adhuroni Zotin dhe t’i lirë?”3 shërbeni publikisht pa shtrëngim? Dhe Në këshillin e ministrave Gizoi në qoftë se ju nuk mund ta bëni këtë, këto fjalë i quajti një “kësulë të kuqe atëherë si mund të jeni të lirë? mbi kryq”. A ka fjalë më të denja për të A mund të vendosni ju për fëmijët mbrojtur ndarjen e pushtetit temporal tuaj si e mendoni, t’i besoni atij, që ju nga ai spiritual? pëlqen kujdesin për t’i mësuar dhe për të formuar zakonet e tyre? Dhe në qoftë se ju nuk mund ta bëni këtë, atëherë si 3. Felicité de Lamennais, Paroles d’un croyant, mund të jeni të lirë? Pocket, 1998, kreu XX.
87 Jurisprudencë
Aspekte krahasuese ndërmjet të Drejtës Ndërkombëtare Islame me të Drejtën Ndërkombëtare Publike
Dok. Saimir Shatku Pedagog në Fakultetin e Drejtësisë Universiteti i Tiranës
A b s t r a k t E Drejta Ndërkombëtare Islame është pjesë e Jurisprudencës Krahasuese, e cila lindi kryesisht në periudhën e mesjetës, nga studiues dhe juristë të së drejtës së Sheriatit, të cilët vendosën për herë të parë mekanizmat krahasues, për të parë anët progresive dhe më pozitive që shfaq kjo disiplinë shkencore me karakter juridik dhe procedural. Kjo teori u përdor dhe gjatë kohës së zgjerimit të territoreve dhe pushtetit politik, ku u konsiderua si domosdoshmëri që krahas zbatimit të ligjit vendas, juristët të merreshin dhe me studimin e fenomeneve social-juridike, të zakoneve ligjore autoktone, të vendeve që ata zotëronin. Pas luftës së dytë botërore, ku dhe doktrina e së Drejtës Ndërkombëtare Publike mori një hov më të gjerë (u krijua Organizata e Kombeve të Bashkuara, e cila u mor drejtpërsëdrejti me garantimin dhe mbrojtjen e lirive dhe të të drejtave universale të njeriut, u vendosën norma me karakter ndërkombëtar mbi të drejtën ndërkombëtare humanitare, ndalimin e skllavërisë, piraterisë, etj.) e drejta ndërkombëtare islame, morri një shtrirje më të larmishme duke krijuar dhe ajo mekanizmat e saj funksionalë si: (Organizata e Konferencës Islamike, e cila nxjerr rezoluta dhe rekomandime me karakter ndërkombëtar mbi promovimin e demokracisë, lirisë, respektimin e të drejtave universale të njeriut, bashkëpunim në të mirë të ambientit global etj). Në kuadrin e sistemeve juridike krahasuese, kjo doktrinë shfaq një interes tepër të madh. Nga njëra anë kontribuon me burimet e saj juridike në pasurimin e legjislacioneve perëndimore, me norma juridike sa më zbatuese dhe sa më afër interesit të qytetarëve, duke i garantuar atyre një mbrojtje ligjore sa më efikase, por nga ana tjetër duke qenë se jetojmë në periudhën e globalizmit, mundëson që ato rregulla, që mund të zbatohen në një shtet të caktuar të gjejnë aplikueshmëri dhe zbatueshmëri në një shtet tjetër, duke i siguruar njerëzimit më tepër siguri dhe lehtësira procedurale. Për këtë qëllim është detyrë e studiuesve, hulumtuesve dhe juristëve, që të shfaqin rolin e tyre, duke përqasur dhe harmonizuar familjet e ndryshme ligjore, sa më afër metodave krahasuese me degë të tjera të së drejtës. sociale me karakter ndërkombëtar, Hyrje të cilat kanë si qëllim rregullimin e drejta ndërkombëtare marrëdhënieve ndërmjet shteteve Islame, është pjesë Islame që respektojnë legjislacionin E përbërëse e korpusit të Islam (pra, të drejtën Islame) ndërmjet ligjeve dhe burimeve juridiko-fetare, si shteteve të tjera që respektojnë të dhe e normave, zakoneve dhe sjelljeve drejtën pozitive. (Legjislacionet e
88 Jurisprudencë familjes ligjore civil-law dhe të sistemit ndjekur po nga një nxënës i tij, juristi comman-law). Teoria klasike e së drejtës Al-Avza’i (v. më 774 e.s).1 Dijetarit dhe ndërkombëtare Islame (siyar) u përdor juristit Al-Avza’i i dedikohet mendimi gjerësisht në periudhën e “shkëlqimit të i parë juridiko-ndërkombëtar mbi shteteve Islame”, periudhë e cila përkon Islamin, sepse trajtoi për herë të parë me shek. II-të hixhri, ose me shek. VIII- në veprën e tij, këndvështrimin juridiko- të te erës sonë. shkencor të Islamit. Por nga ana tjetër, Në fakt është pikërisht kjo periudhë një tjetër jurist i shkollës Hanefi, Al- kur vendet Islame arritën kulmin Saybani (v. më 805 e.s), ishte i pari jurist e ekspansionit territorial, si dhe të Islam që shkroi traktatin e parë të së zhvillimit të mëtejshëm të institucioneve drejtës ndërkombëtare. të shtetit dhe të jetës politike, sociale Nga ky dijetar kemi dhe dhe ekonomike. Ky zhvillim i shteteve përkufizimin e parë të së drejtës Islame është i lidhur ngushtësisht ndërkombëtare Islame (sijer). Sipas tij me parimin e përhapjes së këtyre e drejta ndërkombëtare Islame ka karakter normave juridiko-fetare me karakter që të përshkruaj “kujdesin dhe të drejtat që ndërkombëtar në të gjithë territorin e besimtarët mysliman, vendosin në marrëdhënie shtetit Islam. Si pasojë e këtij zgjerimi me popullsitë e huaja jomyslimane, që popullsia myslimane hynte në kontakt jetojnë në territoret e tyre, dhe kur popullsia me popullsitë e tjera jomyslimane, si jomyslimane ndodhet në territoret e shteteve përmes tregtisë, por dhe marrëdhënieve Islame në mënyrë të përkohëshme (musta-min), të tjera njerëzore, dhe pikërisht për dhe ato që ndodhen me banim të përhershëm të sistemuar këto marrëdhënie social- (dhimmi), në territoret e shteteve Islame. Ky ekonomike, ndërhyn e drejta Islame, që citim tregon qartë se statusi i të drejtave, rregullonte këto dukuri me element të për popullsitë e huaja jomyslimane ishin huaj. të garantuara juridikisht në territoret Studiuesit dhe juristët e parë të cilët Islame, që në fillim të shek. VII-të të erës u morën gjerësisht me interpretimin sonë. Një rrjedhojë kjo e cila buronte e normave juridike të së drejtës nga Kur’ani dhe tradita profetike. ndërkombëtare Islame, u bazuan në konsekuencat dhe rezultatet e arritura, a) Objekti dhe parimet themelore si pasojë e përhapjes së Islamit në të së Drejtës Ndërkombëtare territoret e tjera jomyslimane. Në këtë Islame mënyrë për të vendosur këto raporte Në dritën e të drejtës ndërkombëtare nevojitej një kuadër-normativ me moderne e cila daton vetëm pas vitit dispozita permanente juridiko-fetare, 1648, vetë e drejta ndërkombëtare për të qenë të njësuara, si për popullsinë Islame, nuk ndërton një korpus juridik të myslimane, që jeton në gadishullin ndarë dhe të papajtueshëm nga e drejta Iberik, ashtu dhe për atë popullsi që Islame (sheriati). Por ai është bazuar jeton në gadishullin Arabik, si dhe në në parimet e reciprocitetit dhe të një pjesë të tjera të botës. konsensusi të gjerë ndërmjet shteteve I pari jurist dhe dijetar Islam, dhe që konfirmohet, si një përmbledhje që u mor seriozisht dhe në mënyrë e normave juridike të cilat përmbajnë sistematike me normat e së drejtës ndërkombëtare Islame, ishte juristi Ebu 1. Shih Diritto Islamico, Il Diritto Internazionale Hanife (v. më 767 e.s), dhe më pas i Islamico, Shtëpia Botuese Juridike SIMONE, Napoli, kapitulli 7, 2005: 108. 89 Jurisprudencë
rregulla, që stabilizojnë marrëdhëniet territore kur vepron legjislacioni Islam ndërmjet myslimanëve dhe shtetasve (dar al- Islam). të huaj jomyslimanë, brenda dhe jashtë Një pjesë e madhe e studiuesve territorit të shtetit Islam, ku detyra për dhe juristëve mysliman, pretendojnë t’i zbatuar dhe vëzhguar këto norma i se teoria klasike e ndarjes së territorit është rezervuar në mënyrë thelbësore ndërmjet, territore të shtetit Islam dhe ekskluzive autoriteteve shtetërore (dar al-Islam) dhe territore të tjera Islame. Kjo përbën dhe objektin në gjendje lufte (dar al- harb), është kryesor të veprimtarisë të së drejtës pjesë e teorisë së të drejtës Islame, ndërkombëtare Islame. që rregullon marrëdhënie me shtetet Themelore, është mbi të gjitha të e huaja. Kujtojmë rastet kur Profeti kuptuarit të parimit dhe nocionit territor Muhamed (alejhi selam), i drejtonte Islam, në të drejtën ndërkombëtare konsujve, mbretërve dhe perandorëve Islame. Ashtu si dhe njerëzimi i cili të mbarë botës, paktet e miqësisë dhe të është i ndarë ndërmjet popullsisë bashkëpunimit reciprok të shoqëruara myslimane dhe popullsi të tjera fetare, me ftesë të posaçme për pranimin e fesë kështu dhe territori po sipas juristëve Islame nga ana e tyre. Sipas parimeve klasikë është i ndarë në, territorin Islam islame duhet konsideruar si territore të (dar-ul-Islam), dhe që do të thotë se gjendjes së luftës, ato territore në të cilat është territori i cili është i banuar nga nuk kryhet gjakderdhje ndaj popullsisë myslimanët dhe ku janë në fuqi ligjet së pa mbrojtur civile, si: të moshuarit, e sheriatit dhe në territore të huaja, të miturit, gratë, dhe personat e ku ndër të tjera nuk përjashtohet dhe pambrojtur. Gjithashtu, nuk duhet territoret në gjendje lufte (dar ul-harb), ushtruar dhunë fizike mbi objektet e qoftë dhe në territoret e kontrolluara kultit, si dhe nuk duhet treguar vulgaritet nga jomyslimanët. Sipas disa juristëve, ndaj personit armik i cili nuk qëllon i territoret në gjendje lufte, mund të pari ndaj luftëtarëve. konfigurohen si (dar-ul-sulh), që do të Norma të posaçme disiplinojnë thotë territore ku parimi i reciprocitetit marrëdhëniet dhe mbrojnë të drejtat e ndërmjet shteteve është pezulluar, ose popullsive të tjera fetare, si të katolikëve, ndërprerë për aq kohë sa shtetet janë në hebrenjve, protestantëve, të quajtur një gjendje të tillë. (dhimma), si dhe ndaj popullsisë të Si dhe në (dar al-a’hd) këto quajtur (musta-min), ku bën pjesë konsiderohen territore të paktit apo ajo popullsi jomyslimane që jeton në marrëveshjes, kur shtete Islame me territoret e shtetit Islam, dhe që hyjnë shtetet e tjera jomyslimane nënshkruajnë në tregjet, markatat, apo studentët që marrëveshje apo traktate dypalëshe studiojnë në brendësi të territoreve të ose shumëpalëshe, për mbarimin shtetit Islam (dar al-Islam), por që nuk apo pezullimin e luftës ndërmjet janë konsideruar si shtetas të këtyre tyre. Po sipas shkencës së të drejtës vendeve. Status civitatis, në kuptimin ndërkombëtare Islame, qëllimi kryesor i juridik të fjalës sepse ato nuk kanë shteteve islame, është ai që duke zbatuar kushtin e të qenit mysliman kusht ky normat e të drejtës ndërkombëtare optima jura. Pra siç treguam më sipër Islame, të realizojnë transformim të e fiton cilësinë e të qenit shtetas i një territoreve eventualisht në të huaja shteti të caktuar në vendet Islame një apo në gjendje lufte (dar al-harb), në person, jo sipas konceptit që derivon
90 Jurisprudencë nga e drejta ndërkombëtare publike, dhe të zgjerimit të territoreve gjatë periudhës që janë dy mënyrat e fitimit të shtetësisë: së Kalifatit Islam. 1. Sipas gjakut të prindërve (Ius Është e konfirmuar nga vet doktrina sanguini), që ka personi i lindur, apo dhe praktika e shteteve Islame, që mbajtja në çastin e zënies së lindjes së tij. e lidhjeve me subjektet e tjera shtetërore 2. Sipas territorit apo vendit ku të komuniteteve ndërkombëtare dhe të lind personi (Ius loci), në një shtet organizmave ndërkombëtarë, në respekt të caktuar. të së drejtës ndërkombëtare, është pjesë Zakonisht sipas parimit të gjakut, përbërëse e vetë normave juridike të së drejtës apo origjinës së prindërve e ndjekin ndërkombëtare Islame.2 vendet e Evropës, si Franca, Gjermania, vendet Skandinave etj. Ndërsa parimin b) Territori i shtetit Islam, sipas e dytë sipas vendit, e ndjekin vendet së drejtës ndërkombëtare Islame anglo-saksone, si Mbretëria e Bashkuar, Në vazhdimësi të karakterit Irlanda, duke përfshirë dhe Amerikën, normativ, por dhe personal të së drejtës dhe vendet e Amerikës Latine. Kështu Islame, territori i shtetit Islam, nuk në fushën e së drejtës ndërkombëtare bën pjesë në “elementin” e shtetit. Pra Islame, shtetësia përthithet, në sipas doktrinës së të drejtës Islame, momentin kur personi është i lindur territori nuk përbën kusht esencial nga prindër mysliman, ose nga prindër për ekzistencën apo mosekzistencën të konvertuar në mysliman. e një shteti, në ndryshim nga e drejta Në këtë mënyrë në shtetet Islame, ndërkombëtare publike (pozitive), që fitimi i shtetësisë së një personi është i territorin e një vendi e konsideron kusht lidhur ngushtë jo me territorin ku lind primar për lindjen e një shteti.3 Kjo personi, dhe as se çfarë origjine gjaku praktikë rrjedh nga një thënie profetike kanë prindërit e një fëmije të porsalindur, se: “Toka, i takon në mënyrë ekskluzive por është e lidhur ngushtësisht me Zotit, dhe i është besuar të dërguarit besimin islam, që kanë shfaqur te tij, derisa ai e drejton atë (tokën) në prindërit e një fëmije të porsalindur, interesat e popullit”. apo i një personi i cili merr shtetësinë Në bazën e kësaj thënie profetike, pas konvertimit. Në këtë mënyrë në dhe në vazhdimësinë e shembujve ndryshim nga shtetet e tjera që aplikojnë që rrjedhin nga, tradita dhe zakonet procedura të tejzgjatura kohore për e vendeve arabe, toka e pushtuar fitimin e shtetësisë/qytetarisë, në shtetet (ghani’ma), duhet të shpërndahet në disa Islame një veprimtari e tillë nuk zgjat njësi, ndërmjet të gjithë ushtarakëve, gjatë. dhe një njësi (khums) të ruhet në Një numër i konsiderueshëm financat publike për më nevojtarët. studiuesish modern, pretendojnë se Ideja qëndron se toka nuk është e teoria klasike e ndarjes së territorit shtetit, por toka dhe prodhimet e saj i ndërmjet dar al-Islam’ dhe dar al-harb (pra, e territoreve të vendeve Islame, 2. Diritto Islamico, Il Diritto Internazionale Islamico, dhe territoreve në gjendje lufte), është capitulli 7, fq.112. Shtepia Botuese Juridike SIMONE, Napoli, 2005 pjesë e teorisë së propagandës së ligjit 3. Prof. Arben Puto, E Drejta Ndërkombëtare Islam. Këtu studiuesit konstatojnë Publike. Territori. Nocioni i territorit shtetëror ndikimin e një epoke të veçantë historie dhe rëndësia e saj. fq. 290. Shtëpia Botuese Albin, e lidhur ngushtë me periudhën historike Tiranë. Botimi i 8-të.
91 Jurisprudencë
takojnë individit që e formojnë shtetin. tipi të veçantë luftimi. Kryesisht ai Protagonistët kryesor të luftës (të cilët përdorej si një autorizim, për ti lejuar janë luftëtarët), marrin prej saj një pjesë myslimanët, për të luftuar ato që i dhe prodhimet e tokës. Në ndryshim sulmonin (pra si një formë e mbrojtjes nga e drejta ndërkombëtare publike, kolektive dhe të një lufte të drejtë, që të cilën e konsideron territorin si të doktrina e së drejtës ndërkombëtare domosdoshëm për lindjen dhe zhvillimin publike e ka njohur me termin latin, ius e një shteti, e drejta ndërkombëtare in bellum, d.m.th. e drejta për të bërë luftë, kur Islame nuk e konsideron si të tillë, por një trup e huaj agresor të sulmon ). njeh si domosdoshmëri për lindjen e një Xhihadi në kuptimin natyror të shteti popullsinë e atij vendi. fjalës, është konsideruar, nga juristët mysliman si një nga detyrat e imponuara c) Doktrina Juridike e Xhihadit nga ligjet e shenjta Islame. Parimet themelore të sanksionuara Këto ligje njohin katër mënyra që në të drejtën ndërkombëtare Islame subjektet ti përmbushin, këto obligime: në termat e të drejtës ndërkombëtare 1. me zemër, (me ndërgjegje publike, siç u theksua më sipër, vërtiten dhe koshiencë të plotë) rreth termit xhihad, që në kuptimit 2. me gjuhë, (të pranosh të terminologjik dhe origjinal të fjalës do mirën, duke u larguar nga e keqja) të thotë, “sforcim, përpjekje” dhe e ka 3. me duar, (përmes forcës prejardhjen nga fjala xhid (të përpiqesh detyruese të organeve shtetërore) për të aplikuar me zell). Shihet se puna 4. me luftë, (kundër dhunuesve, spiritualiste dhe sociale, është bërë dhe të mbrohesh nga agresioni i duke interpretuar shkrimet e shenjta njerëzve) të myslimanëve, si një përpjekje për Janë këto katër elemente, që në të respektuar jo vetëm besimin fetar konceptin e xhihadit u dhanë nga Islam, por nga ana tjetër dhe të drejtat profeti. Ai theksoi se “Lufta më e vërtetë Islame që rrjedhin nga vetë legjislacioni është lufta me egon dhe pasionin, e i shtetit. Realisht, termi juridik apo fjala ndjekur dhe nga lufta kundër pasurisë më e përdorur për të treguar gjendjen së pa ndershme“. Xhihadi i brendshëm e luftës, është harb dhe jo fjala xhihad, shërben për të afirmuar idealet e së dhe pjesët më të mëdha të verseteve vërtetës dhe të drejtësisë, në një botë kur’anore që përmbajnë këtë term, nuk gjithmonë dhe më të korruptuar. Në kanë kuptimin e veçantë të gjendjes së fund, lufta e vërtetë është kusht sine luftës. qua non (i patjetërsueshëm), me qëllim Sipas studiuesve dhe juristëve që të parandalohet në kohë për tu mos Islamë, thuhet se zbritja e ajeteve kthyer në një agresion serioz, për mbarë kur’anore përpara emigrimit të profetit kombin dhe botën. Muhamed (a.s.), në Mekë, referojnë një Tre elementet e para që sqaruam përdorim më të gjerë të termit xhihad, më sipër i takojnë xhihadit në kuptimin e kuptuar si një përpjekje për të besuar moralo-religjioz, dhe janë detyra dhe kuptuar një veprim apo sjellje të karakterit personal (individual), determinante në jetën e njeriut. Ndërsa kurse elementi i katërt (lufta), është gjatë krijimit të bashkësive Islame në këndvështrim juridiko-ushtarak, Medine, si një grupim emigrantësh dhe përbën përgjithësisht një detyrë mysliman, termi merr kuptimin e një kolektive. I takon Kryetarëve të shteteve
92 Jurisprudencë
(Monarkut në Mbretëri, apo Presidentit të vendoste rregulla për bërjen e luftës, të Republikës, në vendet Republikë) që dhe ku çdo shtet firmosës duhet t’i pas propozimit që i japin parlamentet zbatonte me seriozitet. përkatëse të shpallin gjendjen e luftës. Ky traktat, që më vonë u amendua Legjitimiteti i luftës, vjen i njohur nga nga shtetet dhe u quajt konventë, njihet juristët Islam të shek. VIII e të IX p.l.k. sot me emrin e drejta ndërkombëtare Ishin këto juristë që definuan konceptin humanitare (e drejta ndërkombëtare e në dar al’Islam (territori i shtetit Islam), luftës), dhe ligji ndërkombëtar, njihet dhe të dar al harb, (territor në gjendje si, Konventa mbi të Drejtën Ndërkombëtare lufte). Humanitare. Në periudhën e Perandorisë Fitorja në të drejtën ndërkombëtare Romake, dhe asaj Bizantine, përdoreshin Islame konsiderohet: dy terma juridik për të identifikuar 1. Kur armiku humb betejën, gjendjen e luftës. Termi Ius ad Bellum, 2. Kur pala kundërshtare, që nënkuptonte të drejtën që i lind një humbëse, impenjohet që të respektojë shteti për të bërë luftë, legjitimimi i një ligjin e shtetit fitues, shteti për ti shpallur një shteti apo disa 3. Kur pala kundërshtare heq shteteve njëkohësisht luftë, si dhe Ius in dorë nga politeizmi ( idhujtaria), Bellum, e drejta që i lind një shteti apo 4. Kur pala kundërshtare shkel disa shteteve, për tu mbrojtur nga lufta. një traktat apo kontratë të paqes, dhe ku Konventa shprehet se një shteti ka si kusht pagimin e një tribute (takse), i lind e drejta për të shpallur gjendjen në favor të shtetit fitues, e luftës vetëm përpara një rreziku real 5. Kur shpallet paqja, pas një dhe eminent, por me kusht që kjo luftë beteje. nuk duhet të cenojë dhe të dhunojë liritë dhe të drejtat themelore të njeriut. d) Parime që kanë të bëjnë Në lidhje me të drejtën e luftës, gjatë me të drejtën ndërkombëtare periudhës së Profetit Muhamed (a.s.), humanitare. u vendosën pikat se çfarë karakteri E drejta ndërkombëtare publike, siç do të kishte lufta, dhe cilat do të ishin dihet i ka fillesat e saj, pas përfundimit kushtet e saj. Sot, konventa e të drejtës të luftës 30-vjeçare (1618-1648 luftë ndërkombëtare të luftës është derivat i kjo me karakter fetar), e njohur me marrëveshjeve profetike mes popullsisë emrin Paqja e Vestfalisë.4 Kjo luftë e myslimane, katolike, dhe hebrenjve. pajisur dhe me motive fetare, ndërmjet Kjo marrëveshje e cila daton që para vendeve katolike dhe atyre protestante, 14-shekujsh njihet si paqa e Hudeibit. pati pasoja të mëdha për shtetet Ndërsa xhihadi duhet kuptuar si një pjesëmarrëse dhe ndërluftuese. Me respekt i disa parimeve të karakterit fillimin e shek. XX-të, krerët e shteteve universal dhe humanitar, të cilat janë: më të fuqishme të botës u mblodhën në Hagë të Mbretërisë së Hollandës, 1. Të mos i shkaktosh një dëm në një konferencë ku argumentuan më të madh armikut, por aq sa e shfaq domosdoshmërinë e një traktati që do nevoja që armiku të dorëzohet. 4. Sistemi Giuridici Comparati. Prof. Francesco 2. Të evituarit në mënyrë të thellë Castro, Il Modello Islamico. Il Dirtto Penale të dëmeve të kota dhe të pa nevojshme e il Processo. Fq. 81. Shtëpia Botuese, G. ndaj, të mirave materiale, njerëzve, dhe GIAPPICHELLI EDITORE-TORINO. 2007. të mirave natyrore. Seconda Edizione. 93 Jurisprudencë
3. Të kursesh dhunën ndaj grave, në sferën e të drejtës ndërkombëtare të moshuarve, fëmijëve, të sëmurëve, publike, si dhe në të drejtën dhe personave fetarë, të cilët nuk marrin ndërkombëtare humanitare me termin pjesë në luftë. juridiko-latin, ius in bellum. E drejta Një sërë parimesh ndërtojnë ndërkombëtare Islame, dhe e drejta obligime me karakter fetar, të cilat Islame shtetërore, njeh dhe preferon në burojnë nga normat juridike të së drejtës mënyrë primare, zgjidhjen e konflikteve ndërkombëtare Islame. Norma si ai i të me ndërmjetësim dhe në mënyrë respektuarit të dinjitetit njerëzor, parimet paqësore, si dhe kur nevojitet rasti e barazisë, të drejtësisë sociale, si dhe ai ndërthurjen dhe të një personi të tretë i evitimit të vuajtjeve të panevojshme. (apo i një subjekti, ose pale shtetesh), që Përkufizimi i këtyre rregullave dhe ka si qëllim të ndërmjetësojë, të përdor normave të sjelljes, që reflektojnë mbi të këshillën miqësore, dhe arbitrimin si drejtën ndërkombëtare Islame të luftës, një mënyrë më e mirë e mundshme për pra i këtyre normave në periudhën e zgjidhjen e konfliktit ndërmjet shteteve. mesjetës, pasqyron një të ardhme mjaft Duhet theksuar se ndërmjetësimi me vlerë. Disa studiues të së drejtës është mjeti më i pëlqyer dhe më i ndërkombëtare mendojnë se kanë qenë mundshëm i rekomanduar nga Kur’ani pikërisht myslimanët ato të cilët sollën dhe tradita e profetit Muhamed, për në Evropë, në vazhdimësinë e luftërave zgjidhjen e ndasive dhe të konflikteve në kohën e kryqëzatave, parimet ndërmjet shteteve dhe komuniteteve të themelore mbi respektimin e raporteve ndryshme fetare në vend, të kontrasteve të luftës, që në periudhën moderne janë ndërmjet mjaft fraksioneve dhe grupeve përkufizuar si edrejtë humanitare e luftës. të ndryshme shoqërore. Përveç të tjerash, është e mundshme që të arrihen e) Ndërmjetësimi dhe Marrë- me armiqtë traktatet e përkohshme dhe dhëniet Paqësore të përhershme të paqes, të pezullimit Është me rëndësi që të evidentohet të luftërave për një kohë të caktuar, fakti se për religjionin Islam shprehja vendosjen e aleancave ushtarake dhe xhihad, nuk është e vetmja mënyrë politike. për të realizuar objektivin suprem, por Zakonisht, një marrëveshje paqeje xhihadi përfaqëson një veprimtari që mund të vendoset vetëm në qoftë se realizohet vetëm pasi kanë shteruar është e dobishme në kuadrin e shtetit rrugët e komunikimit diplomatik Islam, dhe që i përgjigjet nevojave të dhe ndërmjetësues për zgjidhjen e karakterit politik dhe tregtar. Kurse mosmarrëveshjeve dhe konflikteve pezullimi i gjendjes së luftës, i imponon ndërmjet shteteve. Në gjuhën juridiko- sovranit apo kryetarit të shtetit Islam, latine do ta quanim si një veprim extra që përkundrejt jo-myslimanëve ti jepet ratio (veprim ekstrem). Kjo mund të një lloj autonomie në “ qeverisjeje ndodhi vetëm kur shteti agresor, sulmon me pagesë”, që nënkupton pagimin popullsinë myslimane dhe shfaq në të e një lloj tributi apo takse të caktuar, veprime armiqësore. në favor të shtetit Islam, ku palës së Vetëm në këtë rast shteti difensor popullsisë armike i jepet siguria totale (mbrojtës), ushtron mbrojtjen e popullit në shtetformimin dhe autonominë dhe të kombit të tij përmes luftës. Një e një pjese të territorit të vendit, por veprim i tillë gjen mbështetjen dhe që sigurinë kombëtare dhe politikën
94 Jurisprudencë e jashtme e drejton gjithmonë shteti e popullsisë myslimane, që jetojnë në fitues. Traktati i aleancës, në kuadër të vendet myslimane. Zakonisht në disa së drejtës Islame, është i përqendruar shtete arabe, shtetësia e këtij lloji duke kryesisht në arritjen e një zgjidhje për mos pasur pozitë të barabartë me atë palët, apo të një marrëveshjeje. të popullsisë myslimane, nuk i lind e E drejta ndërkombëtare Islame drejta që të punësohet menjëherë në në doktrinën e saj njeh tre lloj zyrat e administratës publike, nuk mund marrëveshjesh. të ushtrojnë funksionet e gjyqtarit (të 1. Marrëveshjen e arritur ndërmjet kadiut), ose të ndërmjetësit, atë të dy shteteve ndërluftuese apo në konflikt, arbitrit ndërmjet myslimanëve, apo e njohur me termin marrëveshje bilaterale. si taksidar, apo nëpunës i lidhjes së 2. Marrëveshjen e arritur martesave. ndërmjet disa shteteve në konflikt me Kurse subjektet tregtare dhe të njëra-tjetrën, apo në gjendje lufte, e bizneseve të mëdha, që gëzojnë pasuri njohur me termin marrëveshje multilaterale. në prona si dhe ata që kanë aktivitete 3. Në doktrinën e së drejtës ekonomike me rendiment të lartë ndërkombëtare Islame, por dhe në i mbahet një taksë qoftë ky shtetas sferën e së drejtës ndërkombëtare mysliman apo rezident në shtetet arabe. publike, njihen dhe marrëveshjet Ky tatim quhet në terminologjinë ndërmjet një shteti në konflikt me arabe me termin kharaj. Në shtetet disa shtete të tjera, e njohur me termin perëndimore ky detyrim fiskal quhet marrëveshje uni-multilaterale. si tatim mbi të ardhurat nga aktiviteti Parimi i neutralitetit nuk është tregtar, dhe qytetarët që posedojnë marrë në konsideratë (studiuar) nga aktivitete të tilla ekonomike, janë të shkenca e së drejtës ndërkombëtare obliguar që ta derdhin këtë detyrim në Islame, edhe pse ka raste të veçanta në arkën e shtetit. të cilën një shtet agresor nuk është pjesë Në marrëdhënie tregtare me e një konflikti ushtarak. Si e tillë mbetet myslimanët, dhimma’ duhet të jenë të në fuqi parimi i heshtur se shteti neutral kujdesshëm që të respektojnë praktikat dhe asnjanës në konflikt, është shtet dhe zakonet tregtare. Si p.sh. atyre i në favor të paqes dhe të zgjidhjes së lind e drejta që të marrin mallrat sipas mosmarrëveshjeve, dhe zakonisht janë një kontakte të caktuar, si kontratë shit- pikërisht shtetet që mbajnë pozicione blerje, qiraje, spedizioni, transporti, etj. asnjanëse ato që veprojnë si palë e tretë Por duhet të jenë tepër të kujdesshëm për subjektet shtetërore ne konfliktet. në respektimin e afateve kohore të kontratës dhe të likuidimit në kohë të f) Statusi i shtetësisë dhe mallrave, si ndaj tregtarëve mysliman raportet me shtetin Islam. ashtu dhe me autoritetet shtetërore, Në raport me shtetin dhe me si me doganat, tatimet dhe policinë anëtarët e tjerë të popullsisë myslimane, ekonomike. popullsitë e tjera monoteiste nuk Gjithashtu atyre i lind e drejta gëzojnë statusin e shtetësisë në që të bëjnë tregti me ato mallra dhe shtetin Islam. Por ato kanë gjendjen shërbime të konsideruara si të lejuara e “rezidentit të mbrojtur”, si dhe kanë të nga Kur’ani dhe zakoni profetik. Në drejtë të gëzojnë një zotësi juridike të rastet e kundravajtjeve administrative kufizuar, në dallim nga zotësia juridike dhe të kundravajtjeve penale, që kryejnë
95 Jurisprudencë
këto grupe shoqërore por dhe shtetasit dhe motiv të ndryshëm nga rezidenca mysliman, dhënia e gjykimit i takon e mustaminit, pra i kategorisë së gjyqtarit (apo një trupi gjykuesish personave që kërkojnë lejeqëndrim në mysliman) dhe ligji i aplikueshëm në këtë vendet Islame. Kategorisë së personave rast është ai i territorit ku është kryer musta’minit i sigurohet jo vetëm vepra penale, apo qoftë kundravajtja qëndrimi, por dhe mbrojtja dhe siguria penale apo administrative. juridike e personalitetit dhe dinjitetit Kjo praktikë e të gjykuarit njihet dhe të personit, deri në momentin që një në sferën e të Drejtës Ndërkombëtare gjykatë e shtetit që e kërkon ekstradimin Publike, me termin latin ius loci. Dhe është e tij, të ketë dhënë një vendim të formës ligji i zbatuar në territorin ku ndodhet së caktuar për personin. personi në momentin e realizimit të një Personi i kategorisë musta-min, krimi apo kundravajtjeje (penale apo nuk duhet të sulmojë apo të kryej ndonjë administrative). Për sa i përket jetës vepër penale ndaj popullsisë vendase. private dhe të drejtës martesore, një Si dhe nuk duhet të shfaqin sjellje mashkulli mysliman i lind e drejta që të që ofendojnë ndjeshmërinë fetare të martohet me një femër nga popullsia popullsisë të shtetit strehues mysliman. dhimma’, kurse e anasjellta nuk mund Në dallim nga statusi dhimma’, e cila të ndodhi. Ky veprim është i pa lejuar është një gjendje juridike permanente, dhe nuk njihet nga doktrina e së Drejtës në kohë dhe hapësirë, musta-mini Islame, dhe jurisprudenca e saj. mund të jetë i legjitimuar nga organet kompetente të shtetit për një periudhë g) Dallimi ndërmjet Dhimma’-s kohore të kufizuar. dhe Mustamin-it Periudha kohore e cila nuk mund Po ti rikthehemi lejeqarkullimit të zgjasë më shumë se 12 muaj (1 vit) (musta-min) ai i jep çdo personi të kalendarik. Si personi i kategorisë drejtën për të lëvizur lirshëm dhe dhimma’ ashtu dhe musta-mini janë që me siguri në brendësi të territorit të të dy subjekte që obligohen në pagimin vendit kur ai ka kërkuar lejekalimin e taksës së xhizes, për shtetasit e huaj me apo qarkullim të lirë. Gjithashtu atij i qëndrim të përkohshëm në këto vende.5 garantohet dhe baza materiale dhe të mirat jetësore, deri në momentin që h) Pozita e myslimanëve në ky person nuk kërkohet publikisht dhe territoret e dar al-harb ti vërtetohet akuza nga një gjykatë e Popullsia e vendeve myslimane caktuar, dhe deri kur ai nuk kryen një që jetojnë dhe punojnë në territoret e krim në territorin e vendit që ka kërkuar shteteve të besimeve të tjera fetare, janë strehim dhe mbrojtje juridike. subjekte të afateve të caktuara kohore në Në dallim nga dhimma’ që lejet e qëndrimit, si dhe të përshkrimit të theksuam se janë të drejtat që i të drejtave dhe detyrimeve që rrjedhin sigurohen një kategorie të caktuar nga legjislacioni i brendshëm i këtyre njerëzish rezident në vendet Islame. shteteve. Në rastet kur një shtetas Kësaj kategorie nuk i njihet e drejta e mysliman është me precedent penal, ai mbrojtjes ndaj një procedimi penal në rast kërkimi nga shteti i vendit të 5. Il Modello Islamico. Francesco Castro. Il Diritto personit që ka kryer krimin. Për faktin Penale e il Processo. Kapitulli VI-të. Fq.84. Shtëpia se rezidenca e dhimma’s ka natyrë Botuese Juridike, G. Giappichelli Editore-Torino. 2007. 96 Jurisprudencë
është i detyruar që të respektojë ligjin por dhe thënieve profetike “aplikimi dhe procedurat e shtetit ku ai është në mënyrë subjektive dhe personale rezident, që rrjedhin nga qëndrimi i i normale Islame, mund të bazohet personit në një territor të huaj.6 edhe mbi të ashtu quajturën e drejta Gjithashtu popullsia myslimane që subjektive myslimane,7 ku në të përfshihen jetojnë në territoret e shteteve të huaja, raportet e myslimanëve me shoqërinë duhet të respektojnë autoritetet publike e tyre, marrëdhëniet e myslimanëve me të vendit që ato janë rezident, pa bërë familjen dhe njëri-tjetrin, respektimi i konfrontime qoftë fizike apo përdorim parimeve morale dhe fetare në mënyrë dhune ndaj tyre. Ndërsa komuniteti i personale, ku ndër të tjera përfshihen si: qytetarëve mysliman që jeton në një Lutjet e besimtarit mysliman, mosmarrja vend të huaj nuk duhet të kenë polemika e parave me interes në përqindje, mos dhe ofendime morale ndaj komunitetit përdorimi i alkoolit dhe i ushqimeve fetar dominues të rajonit apo qytetit ku të ndaluara, pavarësisht faktit nëse ato ndodhen. ato jetojnë në territor të shteteve të Në bazë të së drejtës islame huaja. Respektimi i jetës dhe i pronës, themelimi i një familje, e mirërritja e 6. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut në fëmijëve.8 Islam. (Miratuar dhe ratifikuar në 19 shtator të vitin 1981, në Unesko-Paris). Eshtë pjesë përbërëse e Deklaratës Universale e të Drejtave të Njeriut, e 7. Universitaria. Francesco Castro. Diritto miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, Musulmano. Capacita’ delle persone. Fq.35. Shtëpia si dhe nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së më 1948. Botuese Juridike UTET. Torino ( TO ) 2006. Shih, art. 1. E Drejta e Jetës, fq.13: art.2, E Drejta e 8. Il Modello Islamico. Francesco Castro. Il Diritto Lirisë, si dhe art.3 E Drejta e një Gjykimi të Drejtë, Penale e il Processo. Kapitulli VI-të. Fq.84. Shtëpia fq. 15 e Deklaratës Universale e të Drejtave të Njeriut Botuese Juridike, G. Giappichelli Editore-Torino. në Islam. (UDNJI). 2007.
Literatura: Castro, Prof. Francesco, Diritto Musulmano, Capacita’ delle persone, shtëpia Botuese Juridike UTET. Torino (TO) 2006. Castro, Prof. Francesco, Il Modello Islamico. Il Dirtto Penale e il Processo, shtëpia Botuese, G. GIAPPICHELLI EDITORE-TORINO, Seconda Edizione, 2007. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut në Islam (Miratuar dhe ratifikuar në 19 shtator 1981, në Unesko-Paris). Është pjesë përbërëse e Deklaratës Universale e të Drejtave të Njeriut, e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, si dhe nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së më 1948. Diritto Islamico, Il Diritto Internazionale Islamico, Shtëpia Botuese Juridike SIMONE, Napoli, 2005. Puto, Prof. Arben, “E Drejta Ndërkombëtare Publike; Territori; Nocioni i territorit shtetëror dhe rëndësia e saj”, shtëpia Botuese Albin, Tiranë, botimi i 8-të.
97 Personalitete
Mustafa Efendi Varoshi (1898-1948)
studimet e larta në Arabinë Saudite. I pajisur me kulturë të gjerë fetare dhe laike, ai kthehet në vendlindje. Në vitin 1924, në moshën 27 vjeçare, emërohet imam në xhaminë Varosh të Durrësit, duke u bërë shpejt i njohur si një predikues bindës e hirplotë. Me pamjen e një burri të pashëm e të shëndetshëm, me zgjuarsinë natyrore, me përgatitjen intelektuale dhe teologjike, ai të imponohej me një logjikë te mprehtë e me sentencat e mësimit fetar, që i shkrinte aq bukur e i ndërthurte me këshillat e moralit e të atdhedashurisë. I tillë është skalitur në mendjet e qytetareve durrsakë ku figura e tij nga viti në vit merrte përmasa gjithnjë e më të mëdha. Në predikimet e tij spikaste kurdoherë vlera morale që duhet të ketë njeriu, baza për të qenë një fetar i mirë, një familjar i mirë, një qytetar e një atdhetar i mirë, përkatësisht për çdo besim fetar. Në një nga kujtimet për figurën e nderuar të Mustafa Varoshit lexojmë: “Ka qenë një klerik i nderuar për të gjithë qytetarët rijësi mysliman Mustafa Jusuf e Durrësit. I dashur, i respektuar nga të Varoshi lindi më 1898 në gjithë pavarësisht nga përkatësitë fetare, Durrës. Edukatën morale, P i shoqërueshëm me të gjithë, myslimanë, fetare e atdhetare e mori nga i ati, i cili ishte ortodoksë e katolikë. Nuk bënte dallime njëri i nderuar dhe myderiz në qytetin e midis të kamurve e të varfërve për hallet Durrësit. Duke pasur një vështrim të qartë e dertet e njerëzve. Kishte një paraqitje të vlerave intelektuale edhe në shërbim të pëlqyeshme. Përshtypje të bënte ora e të çështjes fetare, u mor me kujdes me predikimit të tij në xhami, ku me një zë të arsimimin e djalit të tij të vetëm, duke e plotë e të ëmbël bënte vaze (ligjërata) e regjistruar Mustafain në Medresenë e jepte këshilla të karakterit moral dhe me Tiranës me synim që t’i japë më vonë arsim një elokuencë për t’u pasur zili, kalonte të plotë fetar. Djaloshi shumë shpejt filloi në këshilla për atdhedashurinë. Spikaste të dallohet për përgatitjen e gjithanshme tek ai besimi se një njeri i moralshëm e i në mësime fetare dhe falë dhuntisë virtytshëm, pavarësisht se cilës fe i takon, natyrore për përvetësimin e gjuhëve të duhet të mendoje e të përpiqet për vendin huaja,vuri baza për të qenë intelektual me e tij.”1 dije të gjera, siç do te bëhej i njohur në rrethet intelektuale brenda dhe jashtë vendit. Pasi 1. Dorëshkrim nga Myftinia Durrës, pa autor, pa vit mbaroi medresenë e Tiranës, i vazhdoi botimi, fq. 41-44.
98 Personalitete
Më 1942, ai së bashku me për të përgatitur një brez te moralshëm e Muhamed Xhumin; shkon në Bolonjë të denjë për familjen, shoqërinë e atdheun. ku zhvilloi edhe një takim me konsullin Ishte pikërisht kjo nismë e rinisë durrsake, kishtar të qytetit, i cili u befasua nga që bëri të mundur organizimin e Mevludit kultura e madhe laiko-fetare e këtij Sherif në Tiranë në prill të vitit 1944. Në kleriku, për tetë gjuhët që zotëronte fjalën e tij të përshëndetjes, myftiu dhe për tendencat demokratike që e i ri u shpreh: «Lus Zotin që për hatër karakterizonin. Ndoshta kjo qe edhe të Muhamedit (a.s.) t’i falë kombit arsyeja e ftesës që iu bë nga Vatikani, ku shqiptar paqe, bashkim, vëllazërim, në takimin me hierarkinë e lartë fetare solidaritet, jetë të lumtur morale e la mbresa të mëdha. Për këtë dëshmon materiale, pa dallime feje». edhe fakti se në shkurt të vitit 1991, Mustafa Varoshi nuk mbyllej vetëm Radio Vatikani e përmendi Mustafa brenda mureve të xhamisë e të merrej vetëm Efendi Varoshin jo vetëm si demokrat- me punët e ritit fetar, përkundrazi ai bënte viktimë të diktaturës komuniste, po një jetë të gjallë qytetare, duke u përpjekur edhe si klerik me kapacitet të madh. të lehtësoje hallet e njerëzve. Ishte një Në vitin 1943 u thirr në Tiranë nga element pajtues, aty ku kishte grindje e Shijaku dhe emërohet myfti i qytetit të sherre, ishte shume i gjindshëm për t’u Durrësit. Ai ishte një prijës e qytetar aktiv. ardhur në ndihmë materialisht nevojtarëve. Fjala e tij buronte nga thellësia e zemrës Edukata morale-fetare padyshim që e nga kthjelltësia e mendjes, duke qenë e çonte drejt një humanizmi të plotë, aq balsam për shërimin e plagëve të njerëzve sa mbështeti nismën e avokatit Myshketa të vuajtur, me pikësynim për të arritur një për krijimin e një Komiteti bamirës, që me paqe sociale, mirëkuptim vëllazëror e fetar. ndihmat e tregtarëve durrsakë t’u jepej Fjalën nuk e ndante nga vepra, duke qenë përkrahje familjeve të varfra, të organizohej vetë shëmbëlltyrë e tolerancës fetare, si një mensë popullore falas e të ndërtoheshin element i domosdoshëm i afrimit midis banesa për strehimin e familjeve nevojtare komuniteteve fetare, që aq harmonishëm Myftiu Mustafa Varoshi duke qenë ekzistonin në qytetin tonë. i drejtë ishte dhe trim. Ai do të ishte ndër Të moshuarit ruajnë të gjalla në kujtesë hartuesit e peticionit drejtuar qeverisë ato shëtitje që bënin në rrugët e qytetit apo komuniste të Enver Hoxhës, për familjen në vizitat që shkëmbenin të tre klerikët e Ali Saraçit e të dy shokëve të tij; mblidhte e nderuar te qytetit: Myftiut Mustafa ef. firmat e qytetarëve durrsakë të shtresave Varoshit, të Papa Erazem Jorgos e të Atë të ndryshme dhe kur peticioni nuk u mor Jul Bonatit. parasysh e të tre të rinjtë u pushkatuan, Mustafa ef. Varoshi ishte jo vetëm Myftiu foli në xhami, duke dënuar “aktin bashkëkohës me avokat Hysen Myshketën, e shëmtuar të marrjes së vendimit nga një personalitet i njohur, intelektual, nacionalist ana e gjykatës ushtarake dhe dënimin e të e demokrat, por dhe shok pikëpamjesh të pafajshmëve”. përbashkëta. Regjimi diktatorial nuk e la në harresë E ndërsa Myshketa shkruante se, peticionin, u kundërpërgjigj me arrestimin Varoshi predikonte hapur e me zjarr të njëjtat e burgimin e hartuesve të tij ndër të cilët: mendime, bënte përpjekje të depërtonte Hamdi Kazazi, Ali Cara, Ismail Rama, sidomos në shpirtin e të rinjve dhe jepte Ymer Menaholli etj. Por ndaj Myftiut u një shembull të përkryer jo vetëm në tregua “i kujdesshëm” dhe nisi të përgatiste shoqërimin me klerikët ortodoksë e katolikë, goditjen me artikullin e gazetës “Bashkimi” por edhe me përpjekjen e drejtpërdrejte për me titull “Nën maskën e mëshirës” ku organizimin e rinisë myslimane durrsake, bënte këtë kërcënim: “Ky vendim është një
99 Personalitete
paralajmërim për tërë ata që janë munduar të bisedave të tyre veçse dashurinë për ose do të mundohen të mbrojnë krimet e atdheun. Më vinte për të qarë kur e pashë armiqve të popullit”.2 për herë të parë midis nesh, në oborrin e Duke njohur autoritetin që gëzonte burgut, Myftiun e nderuar që e sollën nga në popull, jo vetëm në Durrës, por në qelia e torturave. Nuk ishte në gjendje të një zonë të gjerë të Shqipërisë se mesme, qëndronte në këmbë. Mund të them se ai Enver Hoxha e thirri në Tiranë Mustafa nga gjithë ato tortura qëndroi stoik dhe Varoshin dhe u përpoq me dinakëri ta nuk e tradhtoi idealin e tij të pastër fetar e vinte në shërbim të qëllimeve të ulëta të qytetar. Torturat e rënda, jeta në birucë dhe diktaturës. Një propozim i tillë binte ndesh sëmundja e diabetit, që iu rëndua edhe më plotësisht me edukatën, konceptet dhe shumë, e qonin drejt vdekjes”. shpirtin human e të gjithë qenien e atij Mençurinë, drejtësinë, humanizmin, burri, që i ishte kushtuar qëllimeve të tjera stoicizmin për të përballuar vuajtjet e të larta, prandaj Mustafa efendi Varoshi e fatkeqësitë, i kish të gjitha brenda qenies së hodhi poshtë me përbuzje, i vetëdijshëm tij mbi baza të shëndosha morale, qytetare, për pasojat që e pritnin. fetare e intelektuale, në ndeshje me ata qe Dhe nuk vonoi. Në shtator 1947 i morën jetën, të cilët ishin personifikimi i e arrestuan dhe e mbyllën në birucën së keqes, i injorancës, i territ, i diktaturës e bodrumit të Degës së Punëve të së përgjakur, i meskinitetit, i ligësisë në Brendshme të qytetit. veprim. U sajuan lloj-lloj akuzash, deri Diktatura, sado e egër që të jetë nuk agjent i gjermanëve. E pse? Kur familja është e zonja të nënshtroje shpirtrat e e tij ishte shpërngulur ne Shijak, si shumë njerëzve, mendimin e lirë, madje edhe aty familje të tjera, e ku e nderonin shumë, ku ajo e quan veten të plotfuqishme, në Mustafa Varoshi kishte guxuar të shkonte qelinë e burgjeve të saj. Kështu ndodhi në komandën gjermane dhe duke njohur edhe me figurën e Mustafa Varoshit. Ai gjuhën, falë urtësisë dhe arsyetimit të tij, vdiq por mbeti gjallë. ishte lutur të mos hidhej në erë ura e Ai që kishte predikuar gjithë jetën për Shijakut. Klerikut të ndershëm nuk do t’i tolerancën fetare për vëllazërimin fetar, për shkonte kurrë nëpër mend, se për shkak të respektin fetar si bashkëkombës, u ngrys gjuhës së huaj që zotëronte e për një lutje mes torturave me klerikun e nderuar të ndershme në mbrojtje të interesave të një katolik, të dy përçues të njohjes së Zotit qyteti, do të akuzohej “armik i popullit”. për dashurinë njerëzore, u sakrifikuan të dy Mbas torturash të egra që e si shëmbëlltyra të pastra. Mustafa Varoshi shpërfytyruan pamjen e tij hirplotë, gjyqi vdiq ne burg në moshën 51 vjeçare, më 7 i diktaturës enveriste e dënoi me 20 vjet mars 1948. burgim. Ja çfarë shkruan Mustafa Xhumri, Vdekja e tij qe një humbje e ish i burgosur së bashku me Myftiun: madhe jo vetëm për fenë islame, po “Figura e këtij kleriku na pezmatonte të edhe për mbarë qytetin e Durrësit, i cili gjithë neve, që vuanim egërsisht në birucat e shprehu qëndrimin e tij me sfidën që e këtij burgu dhe na dukej çnjerëzore i bëri autoriteteve komuniste të vendit; qenia e tij e më vonë edhe e klerikut tjetër pa leje, duke lënë në një anë frikën në te qytetit tonë të fesë katolike, atë Vinçenc kulmin e diktaturës, populli i qytetit e Prendushi, të cilët me sa më kujtohet kishin la punën dhe doli për të marrë pjesë miqësi të lidhur prej kohësh midis tyre dhe në ceremoninë e varrimit, e cila u bë një respekt për t’u admiruar. madhështore.3 Që të dy nuk kishin motiv tjetër
2. Gazeta “Bashkimi”, dt. 24 Qershor, 1945. 3. Ballhysa, Sezai, gazeta “Drita Islame”, nr. 4, 1992:3. 100 Personalitete
Hoxhallarët tanë, Zotërinjtë tanë…
Imam Muhamed Sytari Myfti i Zonës Shkodër
tudimin tim do ta nis me tyre na bën të besojmë dhe të themi me lutjen e dijetarit të shquar gojën plot se kontributi i hoxhallarëve Sshkodran, Hafiz Ali Kraja tanë të ditur, qëndron në themelet e (1900-1973), botuar në librin e tij: formimit të një shoqërie shqiptare “A duhet feja, a e pengon bashkimin të qytetëruar, të ditur dhe thellësisht kombëtar”, në të cilin shkruan: “I lutem besimtare. të Madhit Perëndi që ta ruajë popullin Më lejoni që këtë studim ta shqiptar prej afetarizmit, që është një zhvilloj nëpërmjet shembujve konkretë humnerë e rrezikshme për komb e nga jeta dhe vepra e zotërinjve tanë, atdhe! Amin.”1 Hoxhallarëve të nderuar të Shkodrës. Duke lexuar me vëmendje në Në vitin 1869, dijetari i shquar ecejaket e historisë sonë kombëtare, shkodran Daut Boriçizade (1825- mendoj se kjo është një ndër lutjet më të 1896), në librin e tij: “Abetare shqip”, rëndësishme, me të cilat duhet të ishin shkruante se: “Shqiptari me mënyrën e pajisur shqiptarët në të shkuarën e tyre, shkronjave që kam kallzue në alfabetin shqip, e sidomos në të sotmen, për të shpëtuar mbrenda pak kohe mundet me shkrue gjuhën nga “humnerat e rrezikshme”, në të e vet”!2 cilat shpesh kanë rënë duke dëshmuar Në vitin 1875 ai shkroi një tjetër: momente aspak të këndshme, shpesh “Abetare e gjuhës shqipe me shkronja edhe tragjike, sidomos në 100 vitet e arabe”3. Studiuesit e abetareve shqipe, fundit të kësaj historie. na bëjnë me dije se: “Daut Boriçi hyri Gjatë shekujve, kontributi i në rolin e korifeut si didakt, si tekstolog imamëve dhe hoxhallarëve të shquar dhe si organizator i arsimit popullor. të Shkodrës dhe të mbarë Shqipërisë Ai zuri në Veri këndin e trinomit që në drejtim të edukimit të brezave me kishin plotësuar më parë Naumi në besimin në Një Zot të Vetëm, me dije të Jug dhe Kristoforidhi në kërthizë të gjithanshme, me përkushtim në jetë, me Shqipërisë”.4 harmoni dhe tolerancë ndërfetare dhe Alfabeti shqip me shkronja arabe, vullnetin për të shërbyer për të mirën e natyrshëm përkthen orientimin e atdheut të përbashkët, ka qenë jetik dhe me shumë vlerë. 2. Osmani, Prof. Dr. Shefik; Kazazi, Prof. Dr. Njazi, Shfletimi i dokumenteve të botuara “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko- pedagogjike”, Tiranë, 2000: 85. dhe të pabotuara, i dorëshkrimeve të 3. Daka, Palok Lulash; Osmani, Prof. Dr. Tomor; vjetra dhe gjurmëve arkivore të lëna prej Gjinaj, Maks, “Bibliografi për historinë e alfabetit të gjuhës shqipe 1844-2008”, Tiranë, 2008: 9. 1. Kraja, Hafiz Ali, “A duhet feja, a e pengon 4. Osmani, Prof. Dr. Shefik; Kazazi, Njazi, “Abetaret bashkimin kombëtar”, botimet KMSH, Tiranë, 2010: shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike”, 9. Tiranë, 2000: 85. 101 Personalitete
Gjatë hulumtimeve, kam gjetur të shkruar me dorën e këtij njeriu të ditur edhe urtësi të shumta, që vlejnë në jetën e shqiptarëve, si: “Shkrimi ngelet në libër, ndërsa autori shkrihet në dhé”, “Mëso o bir, se injoranca është turp. Atë s’e pranon veçse gomari”, “Thotë Resulull-llahi (s.a.v.s): Ai që vdes në rrugën e kërkimit të dijes, vdes shehid”8 etj. Ky njeri i ditur, shembullin e tij të modestisë e dëshmon edhe në shënimet personale në librat e bibliotekës së tij, në të cilët kam gjetur edhe këtë shënim: “U rreshtua në rrjetin e posedimeve të mia, ndërsa unë jam i varfëri për të Vetmin, shkodrani, Boriçizade Daudi, i biri i Haxhi Mustafasë. I Abetarja e Daut ef. Boriçit faltë të dy! Viti 260 h.” Vula. natyrshëm fetar islam të këtij dijetari të Akoma sot, nuk dimë se ndonjë shquar, që në të vërtetë ishte orientimi shkollë a institucion arsimor në Shkodër, i pjesës më të madhe të popullatës a përtej saj, të ketë emrin e nderuar të shqiptare dhe trendi i kohës. “Nëse këtij dijetari dhe edukatori të nderuar, mbështetësit e alfabetit latin vinin në gjurmët e të cilit na bëjnë të ndjehemi dukje një identitet evropian, një identitet edhe ne krenarë. shqiptar dhe një dallim kundrejt turqve, Rrugën e Daut Boriçit, në shkrimin cili ishte pozicioni i partizanëve të e shqipes me shkronja arabe, në kohën alfabetit arab? Ajo që konstatohet kur ato ishin shkronjat me të cilat menjëherë është se identiteti i parë që shkruhej gjuha e perandorisë më të ata vinin në dukje ishte identiteti fetar fuqishme të botës, e kanë ndjekur mysliman. Në fakt, alfabeti arab ishte edhe hoxhallarë të tjerë të nderuar të pazgjidhshmërisht i lidhur me frymën e Shkodrës dhe përtej saj. Kur’anit…”.5 Në mesin e tyre dua të përmend Në abetaren e tij të vitit 1869, (për Hafiz Jusuf Këlmendin (1876-1943), të cilën kam kontribuar personalisht në që la pas një libërth me “Ilahina shqip”, transkriptimin e disa fjalive, në shërbim në brendësinë e të cilave shpjegohet të punës së dy studiuesve të saj, Shefik se janë: “Rreshtue prej Haxhi Hafiz Jusuf Osmani dhe Njazi Kazazi), Daut Boriçi Këlmendit, Imami xhamis Perashit poshtëm, jep disa këshilla me vlerë, në formën n’ Shkodër”. e mesazheve, si: “Mos rri pa punë, Shko 32 faqe, pa vit e vend botimi. n’shkollë, Mos prito, Ndigjo këshillat e mira, Ajo përbëhet nga pesë ilahi në gjuhën Kur t’flasësh, mendo; Mos rrej etj”6, sikurse shqipe me shkrim arab dhe përmban porosit: “në mënyrë urdhërore: Xen me 343 vargje, të ndara në 171 strofa dhe shkrue shqip”!7 një varg. Në disa prej ilahive të tij, ai porosit 5. Clayer, Nathalie, “Në fillimet e nacionalizmit për pastërti nga gabimet duke nxitur shqiptar”, Tiranë, 2009: 579. moralin e pastër islam: “Tâ- Tahir banu 6. Po aty, fq. 92. 7. Po aty, fq. 92. 8. Nuk e kam verifikuar. 102 Personalitete ej rob - pej gjynahesh po shpëton / Ke lëna pas dore dhe nga një ndërtesë e veçantë për me dék me hí në grôp - zban aty dobi bibliotekën”.14 pendim”.9 Ai lutet për shpëtimin tonë Studiuesit shkruajnë: “Dihet se ktu nga krejt armiqtë, duke thënë: “Ja rabbi në Shkodër ka ma se 25.000 (njëzetepesëmijë mi ne ban rahmet - për hurmet alejhi volume vetëm në gjuhët klasike orientale)”.15 selamit / Me na dhanun selamete - bytyn Kujtojmë Jusuf Tabakun (1797- ne ehli islamit / Un i mjeri nji garíb10 - 1904), biblioteka e të cilit thuhet se emni im Haxhi Jusuf / Anmiq’ tôn bani “kishte rreth 2000 libra të inventarizuar e rezíl11 - gjithmôn leni n’teesuf ”.12 të vulosur me etiketë përkatëse”16. Në lidhje Kontributi i hoxhallarëve tanë me madhështinë e kësaj biblioteke në ndërtim të një shoqërie plot virtyte dëshmojnë studime dhe botime, ku besimi, dije dhe thellimi në shkencat vlerësohet pasurimi i saj me libra e ndryshme janë të shumtë. Mjafton të ndryshëm nga shkenca e lëmi të që kur përmenden hoxhallarët e ndryshme, në gjuhë të ndryshme. Shkodrës, mendja të shkon menjëherë “Bibliothekat t’ona para disa kohëve nuk te bibliotekat e shumta me libra të qenë ato të sodmet. Ato se kan pasë rregullin e panumërt, në shkenca të ndryshme e këtyne të sodmeve, dhe s’kan muejt me vieft sa dije pafund. vlejn këto të sodit … Na po rreshtojmë këtu Kur flitet për Medresenë e Pazarit posht bibliothekat Muhamedane që gjenden në Shkodër, thuhet se ajo ishte: “një në Shkodër… si mbas randsis që kanë: 1. qendër e vjetër ku mësohej feja, kultura Bibliotheka “Kllyçi”… 2. Bibliotheka e islame dhe atdhedashuria... Kjo medrese “Vakftit”… 3. Bibliotheka “Myftija”… 4. ka pasur një bibliotekë të pasur me Tjera bibliotheka private…”… Bibliotheka vepra fetare, letrare dhe shkencore...”.13 private qe sot për sot tërhjek admirimin ma të Theodor Ippen (1861-1935), madh prej të vjetërve, prej klerikve, studjozave e konsull i përgjithshëm i monarkisë shum turistave që merren me çmime objektesh austro-hungareze në Shkodër në vitet orjentale asht ajo që u ndërtu këtu e 200 vjet 1897-1904, në studimet e tij kujton se: ma parë, instalue për të parën herë pran kalas, “Në Pazar ndodhet një shkollë teologjike, e sot pran xhamis Plumbit në Qafë: e thirrun medrese, e cila përbëhet nga një ndërtesë bibliotheka Kllyçi si mbas mbiemnit të atij që kryesore, nga disa kioska të hijshme por të e themeloj (Hasan eff. Kllyçi)… Hasan eff. Kllyçi qe kadi në Shkodër dhe nji ndër të parë 9. Ilahija I, vargjet nr. 31-32. hafiza t’onë… Sot bibliotheka Kllyçi kalon 10. GARÍB-I m. mb. vjet. Shkodër, Elbasan: i vorfën, shumën 2000 (dy mi) volumesh të mdhaj në dorëhollë, që jeton me vështirësi e nuk shtrinë dorën. nji gjendje të mirë…”17 i huej që jeton në“ غريب Në tur. garip gjetur disa shënime me shkrimin e gjetur këtë shënim anësor, në gjuhën dorës së tij, ku shënohet: “Posedues me arabe: I tha Es-Sejjid Esh-Sherif El- anë të shkrimit, Jusufi Siddik, Myderrizi dhe Xherxhani, Imam Teftazanit, në Myftiu i qytetit Shkodër. E faltë (Zoti)”. Ky vargje: shënim shoqërohet edhe me vulën e tij “Mos e ndalo librin që hua të kërkohet, personale. Kopracia për njeriun turp është! Në njërin prej këtyre librave, të A s’e ke dëgjuar hadithin që transmetohet, kopjuar me shkrimin e dorës së Hirësisë Shpërblimi i kopracisë tek All-llahu, së Tij, shkruhet: “E shkroi Jusufi Siddik, zjarr është!?” Myderrizi dhe Myftiu i Shkodrës. All-llahu Edhe Imam Teftazani ia ktheu e faltë atë dhe prindët e tij. 26 Shevval 1286, në vargje: nata e shtunë, pas akshamit”. “O ti kërkues i librave, lermë, Fatkeqësisht, gjaku mesjetar në Se huazimi i të dashurit, turp është! venat e njerëzve-hije, bëri që në fundvitin I dashuri im në këtë botë, libri është, 1998, shtëpia ku këta libra pushonin, A ke parë që i dashuri hua jepet!?” pas lëngatës së gjatë nën hirtësitë e Kujtojmë Hafiz Ibrahim sistemit komunist, të digjet e tëra, duke Repishtin (1882-1943), për bibliotekën u djegur kështu një ndër thesaret më e të cilit shkruhet se: “ka numëruar rreth të çmuar të kulturës dhe të diturive të 2000 vëllime ku ka pasur kopje unikale lashta në Shkodër, biblioteka e Jusuf librash...”.19 ef. Tabakut... Sepse është në natyrën “Le të kujtojmë se ai i takonte e njerëzve-hije të vjedhin, të djegin, të breznisë së luftës për mbrojtjen e shkatërrojnë librin e bibliotekën, ata Shkodrës (1912-13) dhe se ishte pjesë nuk mund të bashkëjetojnë asnjëherë e kompaktësisë shkodrane të atyne më njëri-tjetrin! viteve. (Ai ka kalue shtatë muej në llogoret Këtu më vjen ndër mend rrëfimi e frontit të Shtojit, dhe familja Repishti ka i hidhur i Hoxhës plak Hafiz Musa furnizue me ushqim e armatim 17 vullnetarë Hoxha (1926 - jeton), që teksa të kompanisë që ai komandonte gjatë të tregon për momentin e dhimbshëm gjithë luftës). Ma vonë, me 1916, kur të konfiskimit të librave që kishte në Austro-Hungaria filloi keqtrajtimin e posedim, thotë: “Katër kintal qitabe m’i qytetarëve shkodranë, ai ka marrë pjesë kanë marrë, megjithëse jam mundu me i fshehë në demonstratat anti-austriake, dhe disa... Kur m’i dogjën librat e bibliotekës, njitu ashtë burgosë me nji grup qytetarësh. para fshatit, arrita të shpëtoj këto copa... U Ka luejtë nji rol aktiv në mobilizimin thoja njerëzve: Më ndihmoni t’i shpëtoj librat dhe organizimin e Luftës se Koplikut e mi..!”18 (1920), për gjashtë muej. Në ato vite, Nuk ka dyshim se kush ka lexuar ka ndihmue aktivisht Komitetin për sadopak për hoxhallarët e Shkodrës, Mbrojtjen e Kosovës (Hoxha Kadriu ka vërtetuar lidhjen e tyre pas librit dhe shokët kanë ba disa nga mbledhjet e dhe dijes, saqë në shënimet e Hasan Komitetit në shtëpinë e babës), ka marrë ef. Podgoricës, prej të cilit ka marrë pjesë aktive në politikën e forcimit të ixhazet Hafiz Halid Bushati, që ishte vendit, dhe në dhetor 1923 asht zgjedhë muxhizi i Hafiz Jusuf Këlmendit, kam deputet i Shkodrës (grupi i Opozitës 18. Sytari, Muhamed, “Hafiz Musa Hoxha- Vaizi besnik i qitabeve të vjetra”, në të prvitshmin 19. Bushati, Hamdi, “Shkodra dhe motet”, vëllimi II, “Takvim”, nr. 38, Prishtinë, 2007: 266-267. 1998: 234-236. 104 Personalitete kundër Ahmet Zogut).”20 shtetërore shqiptare, sot në vitin 2013, Ai ishte nxënës i devotshëm i kur shumë vende të Evropës e kanë dijetarit të shquar HafizH alid Bushati aplikuar lëndën e edukatës fetare (vd. 27 dhjetor 1916), prej nxënësve në shkollat e tyre, paradoksalisht në të cilit u diplomuan edhe dijetarë që Shqipëri ky fakt vazhdon të shihet me më pas dhanë një kontribut të vyer në utopi… organizimin e shqiptarëve në mërgatë, Në raportet e inspektorit të arsimit si Hafiz Sulejman Gavoçi (20.1.1883- Shkodër drejtuar Ministrisë së Arsimit, 1958), që emigroi në Damask të Sirisë. më 6.2.1925, në lidhje me personalitetin Kur flasim për mërgatën, nuk e H. Abaz Golemi shkruhet se: “në kohën mund të lëmë pa përmendur rolin e e 12 vjetëve mund të vërtetojmë se ai përherë qe madh të Kryemyftiut të shqiptarëve në drejtori i shkollës së Parrucës dhe përherë gëzoi botën e lirë, Salih ef. Myftija (1891- dhe gëzon gjithnjë një famë të mirë në popull, sa 1978), gjurmët e të cilit janë të arkivuara që fëmijët prej të tana lagjeve e marrin mbrapa edhe në gazetën e famshme amerikane dhe mund të themi se shkolla e Parrucës asht “The New York Times”, që “në numrin sot nji fryt i tij.”25 e 13 nëntorit 1972, të ditës së hënë, njofton Megjithatë, Hafiz Abaz Golemi se në rrugën Albermarle 1325, në zonën ishte njeri modest, i frikësohej Zotit Flatbush të Brooklyn-it u ngrit xhamia e të botëve dhe këtë e dëshmonte re e komunitetit Mysliman të Shqiptarëve të në shënimet personale mbi faqet e Amerikës me inisiativën e Kryemyftisë Salih brendshme të librave të tij, ku kam Efendi Myftija, mbi 80 vjeç”21 gjetur edhe këto shënime: “Prej librave të Kujtojmë poliglotin e shquar Hafiz të varfërit, të përulurit, Haxhi Hafiz Abaz, Abaz Golemi (1870-1925), i cili “që në i biri i Haxhi Aliut. I faltë të dy, Falësi, vitin 1895 emërohet mësues i persishtes dhe Krijues. Amin!”. Shumë interesante është i besimit në shkollën qytetëse”22. Studiuesit edhe përmbajtja e vulës së Hirësisë së e jetës së tij dëshmojnë se ai: “Përveç Tij, ku shkruhet: “Më i dobëti i njerëzve, persishtes zotëronte edhe arabishten, turqishten, robi, Hafiz Abaz. 1307”. frëngjishten, italishten e serbokroatishten”.23 Kujtojmë hoxhallarët e shumtë Nuk duhet të harrojmë se: “Në vitin 1913 që ranë a u plagosën në betejat e tyre Komisioni Arsimor i Bashkisë, i kryesuar nga në luftë për mbrojtjen e Shkodrës dhe Xhemal Naipi, kadi i Shkodrës në atë kohë, trojeve shqiptare nga serbo-malazezët, hapi tri shkolla shtetërore: Shkolla Popullore si rasti i dy hoxhallarëve të nderuar, me drejtor Gaspër Mikeli, e Rusit me drejtor H. Halil Gavoçi dhe H. Sulejman Molla Medo Sukniqi dhe e Parrucës me drejtor Gavoçi, babë e bir, të cilët “në vitin Haxhi Hafiz Abaz Golemi”.24 1913, kur Shkodra u rrethua nga forcat serbe Nëse në vitin 1913, lënda e besimit e malazeze… rrokën armët e dolën vullnetarë fetar ishte pjesë programit në shkollat për mbrojtjen e qytetit nën komandën e Hasan Riza Pashës”26 20. Repishti, Sami, “Nga kujtimet e prof. Sami Po ashtu Sheh Ali Kruja (1884- Repishti për të atin Hafiz Ibrahim Repishti”, në 1976), që doli dy herë në frontet për gazetën “Udha Islame”, viti X, nr. 1 (107), janar mbrojtjen e Shkodrës nga serbo- 2012: 12-13. 21. Luli, Faik; Dizdari, Islam; Bushati, Nexhmi, “Në malazezët. Në betejën e tij të dytë, në kujtim të brezave”, Shkodër, 1997: 391-392. vitin 1920, në frontin e Koplikut, “nga 22. Po aty, fq. 206. 23. Po aty, fq. 206. 25. Po aty, fq. 213-214. 24. Po aty, fq. 208. 26. Po aty, fq. 650. 105 Personalitete plaga e rëndë humbi syrin e majtë”.27 që shëmtueshëm, thërriste se: “Për Kujtojmë shumë dijetarë, vazhdimin e luftës kundër ideologjisë hoxhallarë të nderuar, që me veprën e fetare, shumë i vlefshëm do të ishte tyre i bëjnë nder këtij kombi dhe na bëjnë krijimi i një muzeu ateisto-shkencor në të ndjehemi krenar për ta dhe gjurmët e qytetin tonë. Hapja e një muzeu të tillë, tyre të ndritshme e fisnike. Kush nuk i për të cilin janë krijuar mundësitë, do t’i njeh në botën arabe dhe islame dijetarët vlente jo vetëm qytetit dhe rrethit tonë, shkodranë Muhammed Nasiruddin por edhe rretheve të tjera”.30 El-Albani, Shejkh Shuajb El- Nuk duhet harruar dhuna dhe Arnaut dhe Shejkh Vehbi Sulejman persekutimi ndaj hoxhallarëve tanë Gavoçi, librat e të cilëve kanë mbushur të nderuar, të cilët qëndruan me bibliotekat islame bashkëkohore. burrëri dhe plot besim para tundimeve Fatkeqësisht, dekadat e kaluara nën femohuese. Janë të shumtë në numër, regjimin ateist të imponuar nga Partia e në shembuj konkretë e vuajtje. Punës së Shqipërisë, bënë që shqiptarët Nuk duhet harruar se: “Me akuzën të ndahen nga ky shpirt dhe kjo frymë, “dijeni për Lëvizjen e Postribës”, ishte madje edhe të dëshmoheshin publikisht arrestue edhe i forti Hafiz Musa plot krenari dhe mburrje kundër saj. Dërguti, për të cilin do t’u fliste, se kur Edhe këtu, nuk mund të harrojmë kishte qenë në nji dhomë paraburgimi thirrjen e ez’heristit të ditur Hafiz Ali me Gjon Serreqin dhe i lidhun dorë Kraja, që në vitin 1934 shkruante: “... për dorë me te, ishin pasë çue e ulë lus vllaznit musliman të mos gënjehen me fjalët së bashku si të kishin qenë nji trup i e bukra t’asaj pjesë pseudo-intelektualsh, pse vetëm, sa herë që gjatë ditës e natës t’i qellimi i këtyne âsht me dobsue konvikcjonin vinte vakti hafizit për me iu falë Zotit, dogmatik në shpirtin e fetarve, e nuk janë fjalë si musliman e si hoxhë që ishte”31, ose: të bazueme... mbi shkencë e filosofí”28 duke [Po ashtu i mbështjellë nofullash me sinjalizuar errësirën komuniste dhe një shami për mungesë mjekre edhe plaku frymë faraoneske që po vërshonte drejt tjetër Hafiz Musa Dërguti, që do kohë Shqipërisë për ta rrënuar e poshtëruar ma parë ia kishte la në gjak fytyrën nji para mbarë botës… polici, kur ai i kishte pasë derdhë ujtë e Nuk duhet të harrojmë shkrimet “abdesit” aty te truma, e që kur kishte e panumërta në gazetën “Jeta e re”, e kenë në sigurim, i kishte pasë thanë nji simotrat e saj, ku shkruhej se: “Në shoku të dhomës: “Më kërkojnë me folë vendin tonë rinia dhe mbarë populli, të për priftën, dojnë me na përça, e nesër edukuar nga partia me qartësi politike me thanë se u pushkatuen priftënt me dhe ideologjike, u çuan në këmbë, dëshmitë e hoxhallarëve. U kam thanë po fshijnë nga jeta dhe ndërgjegjja bani çka të doni, se atë punë s’e baj mbeturinat e botës së vjetër dhe rreziku kurr”].32 i fesë dhe paragjykimeve të saj është “Në vitet 1943-1944, kur idetë pakësuar...”29 komuniste u propaganduan në mënyrë më Nuk duhet harruar zëri i kobshëm, të organizuar, në qytetin e Shkodrës Hafiz 27. Po aty, fq. 462. 30. Frania, Luigj, “Përdorimi i emrave me origjinë 28. Kraja, Hafis Ali, “A duhet feja- A e pengon fetare është i dëmshëm”, në gazetën “Jeta e re”, viti bashkimin kombtár?”, Shkodër, 1934, fq. VI. II, nr. 59 (134), e mërkure, 24 korrik 1968: 3. 29. Çoba, Dr. Zyhdi, “Për t’i zhgulur me rrënjë, 31. Bushati, Ahmet, “Në gjurmët e nji ditari”, duhen njohur me rrënjë”, në gazetën “Jeta e re”, viti Shkodër, 2007: 172. I, nr. 75, e shtunë, 30 dhjetor 1967: 3. 32. Po aty, fq. 428. 106 Personalitete Musai ishte ndër kundërshtarët më të vendosur. nxënësit nga dy orë mësonin gjuhën Ai në tubime të ndryshme, spontane apo dhe në shqipe, kurse një orë ndiqnin mësimin xhami fliste për rrezikun e madh që do të sillte fetar. Këto paralele ekzistojnë edhe sot. triumfi i komunizmit në Shqipëri”.33 Të gjithë fëmijët e lindur këtu mësuan të Kujtoj nga fëmijëria, se kur gjyshi shkruajnë e lexojnë shqip”.36 im, Haki Hoxha (Sytari), fliste për Imami i nderuar ishte modeli i mjerimin që kishte sjellë komunizmi për prijësit që bashkonte shqiptarët dhe vendin dhe shqiptarët, kujtonte “mikun nxiste frymën e harmonisë. Shkruan: e shpís”, Hafiz Musa Dërgutin, që në “Nuk ka rast të organizohet ndonjë një prej ndenjave u kishte thënë se: drekë apo darkë e të mos ketë në mesin “Enver Hoxha asht qafiri biddín!34”. e besimtarëve myslimanë dhe besimtarë Nuk duhet harruar dhimbja e të fesë katolike dhe anasjelltas. Kjo hoxhallarëve të mëdhenj shqiptarë bëhet për shkak se të gjithë klerikët janë në mërgatë si Hoxha i jonë Vehbi S. të një niveli të lartë fetar e kombëtar. Të Gavoçi, i cili dëshmon se: “Ndër artikujt gjithë predikojnë dashuri e vëllazërim”.37 e parë që kam shkruar është edhe “Asal- Në këto ditë, kur sapo kemi xhenneh” - (Shkopi i xhennetit), ku kam përkujtuar 100 vjetorin e shtetit shkruar për Shqipërinë, vuajtjet që keni shqiptar, është e pamundur të mos pësuar ju, vëllezërit e mi, pas vitit 1944. qëndrojmë me respekt para kujtimit të I pari artikull i imi ka qenë për elitës së dijetarëve myslimanë shqiptarë ju, për vendin tim. Pastaj, shumë kam që u sprovuan në burgjet komuniste a shkruar për Shqipërinë nëpër revista, në lirinë e tyre intelektuale, si: gazeta apo libra dhe jam munduar që të • Hafiz Ali Korça (burgosur në vitin mos e harroj vendin tim, që më ka bërë 1945), nder të madh. Këtë e kam bërë që t’ia • Hafiz Ibrahim Dalliu (burgosur në kthej atë nder të madh vendit tim me vitin 1946), plot respekt.”35 • Hafiz Ismet Dibra, ish- drejtor Kujtojmë me nderim të thellë i Medresesë së Përgjithshme, prijësin e myslimanëve në Shtetet e Tiranë (burgosur në vitin 1946), Bashkuara të Amerikës, Imam Vehbi • Hafiz Sabri Koçi (burgosur në vitin Ismaili (1919-2008). Kontributi i tij atje 1966), është i gjithanshëm. Ai, jo vetëm që dha • Dede Reshat Bardhi (internuar 15 një kontribut të madh në organizimin vjet), fetar të myslimanëve shqiptarë, por ishte • Haki Sharofi, ish-kryeredaktor i edhe një prijës shqiptar që thërriste për revistës “Zani i Naltë” (burgosur në harmoni e mirëkuptim në shërbim të vitin 1946), interesave kombëtare. Shkruan: “Kur • Jonuz Bulaj (burgosur në vitin erdha në Amerikë, kjo shoqëri nuk 1946), kishte lokal. Morëm me qira një sallë në • Vexhi Buharaja (burgosur në vitin Institutin Internacional dhe menjëherë 1946), hapëm klasë, ku për çdo të diele • Ismail Muçej (burgosur në periudhën 6 shtator 1952 - 24 prill 33. Luli, Faik; Dizdari, Islam; Bushati, Nexhmi, “Në kujtim të brezave”, Shkodër, 1997: 158. 1963), 34. D.m.th. femohues. • Hasan Tahsini (burgosur në vitin 35. Sytari, Muhamed, “Vehbi Sulejman Gavoçi- dijetar prej dijetarëve të ymmetit”, Prishtinë, 2005: 36. Ismaili, Imam Vehbi, Vepra, 1, Shkup, 2009: 119. 22. 37. Po aty, fq. 125. 107 Personalitete 1947), shpërblimin e dhakirinëve”. • Baba Bedriu i Brerimës (ekzekutuar • Hafiz Sabri Bushati (i vetëizoluar në në vitin 1947), shtëpi në vitin 1967, në moshën 77 • Baba Hajro Progonati (ekzekutuar vjeçare deri në vdekje), në vitin 1947), • Molla Alush Zaganjori (i vetëizoluar • Hafiz Mustafa Varoshi, ish-myfti i në shtëpi deri në vdekje), Durrësit (burgosur në vitin 1945), • Shejkh Hafiz Vehbi Sulejman • Hafiz Sherif Lëngu, ish-kryetar i Gavoçi (u ndalua disa herë nga Këshillit të Naltë të Sheriatit (burgosur regjimi komunist për të vizituar në vitin 1945), vendlindjen e tij, Shkodër), etj.38 • Hafiz Esat Myftia, ish- Në përfundim, unë jam i bindur kryetar i Komunitetit Mysliman se ajo çfarë kam paraqitur para jush Shqiptar (burgosur në vitin 1946), është më e pakta e mundshme, për të • Hafiz Musa Dërguti (burgosur në vërtetuar e dëshmuar madhështinë e vitin 1946), hoxhallarëve tanë të nderuar, që ia falën • Hafiz Ali Kraja (burgosur në vitin jetën misionit të shenjtë të edukimit 1945), të njerëzve me besimin e patundur në • Imam Liman Shabani (vdekur në Zotin Një, si dhe u bënë shembulli më i burg më 1945), mirë i praktikimit të këtij besimi në jetë, • Imam Met Troci (vdekur në burg me dije, durim, përkushtim, harmoni e më 1947), tolerancë. • Sheh Ibrahim Karabunara (vrarë në Në kujtim dhe vlerësim të veprës burg më 1947), dhe shembullit të tyre, Kryesia e • Sheh Myslim Luma (vdekur në burg Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, ka më 1953), botuar para pak kohësh vëllimin e parë • Baba Myrteza Kruja (vdekur në të enciklopedisë: “100 personalitete burg më 1945), shqiptare të kulturës islame”. Jam • Imam Ahmet Hyseni (vdekur në i bindur se sa më shumë që lexojmë burg më 1945), dhe hulumtojmë rreth gjurmëve të • Dervish Mehmet Verleni (vdekur hoxhallarëve tanë të nderuar, aq më në burg më 1947), tepër bindemi për madhështinë e • Xhemal Naipi (me vendim nr. 218, misionit të tyre dhe amanetin e shenjtë dt. 23.6.1947 të Gjykatës Ushtarake që lanë pas. Ai amanet nuk mund të Shkodër është dënuar ... me privim mbetet vetmitar në krahët e kohës… lirie për jetë, me punë të detyruar, Është amanet i pastër që e trashëgojnë humbjen e të drejtave civile e sërish zemra të pastra e të përkushtuara politike...- vdiq në burgun famëkeq për t’i shërbyer misionit më të lashtë e të Burrelit në vitin 1955 në moshën më të shenjtë të njerëzimit… 77 vjeçare, pa pasur familjarët dijeni Rahmete mbi shpirtrat e as për varrin e tij), hoxhallarëve të Shkodrës, të mbarë • Hafiz Sheuqet Boriçi (i vetëizoluar kombit shqiptar! në shtëpi deri në vdekje). Me shkrimin e dorës së tij, në gjuhën 38. Lista me emrat e hoxhallarëve dhe shehlerëve të arabe, kam gjetur këtë shënim: “Ka persekutuar nga sistemi komunist është marrë nga thënë Imam Shatibiu (rahmet pastë): Atij autorët Nasuf Dizdari e Faik Kasollja, në gazetën që Kur’ani i zë gjuhën, do të arrijë të plotë “Drita Islame”, viti I i botimit, e premte, 6.3.1992, nr. 5. 108 Personalitete Referenca • Basha, Ali M., “Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri”, Tiranë, 2011. • Bushati, Ahmet, “Në gjurmët e nji ditari”, Shkodër, 2007. • Bushati, Hamdi, “Shkodra dhe motet”, vëllimi II, 1998. • Clayer, Nathalie, “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar”, Tiranë, 2009: 579. • Daka, Palok Lulash, Osmani, Prof. Dr. Tomor, Gjinaj, Maks, “Bibliografi për historinë e alfabetit të gjuhës shqipe 1844-2008”, Tiranë, 2008: 9. • Gazeta “Drita Islame”, viti I i botimit, e premte, nr. 5, 6.3.1992. • Gazeta “Jeta e re”, viti I, nr. 75, e shtunë, 30 dhjetor 1967. • Gazeta “Jeta e re”, viti II, nr. 59 (134), e mërkure, 24 korrik 1968. • Gazeta “Udha Islame”, viti X, nr. 1 (107), janar 2012. • Ippen, Theodor, “Shqipëria e vjetër”, Tiranë, 2002. • Ismaili, Imam Vehbi, Vepra, 1, Shkup, 2009. • Kraja, Hafis Ali,“A duhet feja- A e pengon bashkimin kombtár?”, Shkodër, 1934. • Kraja, Hafiz Ali,“A duhet feja, a e pengon bashkimin kombëtar”, botimet KMSH, Tiranë, 2010. • Luli, Faik; Dizdari, Islam; Bushati, Nexhmi; “Në kujtim të brezave”, Shkodër, 1997. • Osmani, Prof. Dr. Shefik, Kazazi, Prof. Dr. Njazi, “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike”, Tiranë, 2000. • Revista “Kultura islame”, viti III, nr. 2, tetor 1941.. • Revista “Takvim”, nr. 38, Prishtinë, 2007. • Sytari, Muhamed, “Vehbi Sulejman Gavoçi- dijetar prej dijetarëve të ymmetit”, Prishtinë, 2005. • Tahir N. Dizdari, “Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe”, Tiranë 2005. 109 Retrospektivë Përse studjuesit e dituris e formojnë shumicen e atyne qi dyshojnë dhe hezitojnë në çashtje fetare? (1936)* H. Ismet Dibra dea e frazës së mâsipërme në punë cilësit mendore dhe filloi me shkakton nji turbullim në hetue botën, me veshtrue qiellnat e Ibesimin e kullue të disa tokën e me persjatë mbi çdo fenomen njerëzve të zgjue të klasës së popullit. të natyrës. Nga këjo përpjekje njeriu Verevërté, në pjesën mâ të formoi konceptet e tija të përshtatuna madhe të atyne qi janë tue studjue dituri me gjendjen e tij të thjeshte e fillestare, gjejmë asish qi në çashtje fetare dyshojnë e me3 ketë mënyrë, tue mos pasë asnjë e hezitojnë e asish qi fyejnë feën e nji ide mbi ligjet e natyrës qi ka vendosë pjesë qi deklaron afetarizmin e vet e qi Pushteti i Amshuëm të gjitha fenomenet tallet me fetarët. Kesi farë njerzish mâ qi j’a panë sytë i mbështeti në shkaqe fort i gjejmë ndër studentët e shkollave shpirtnore. e sidomos mâ fort ndër ata qi studiojnë Mirëpo njeriu âsht nji krijesë qi në Europë. Atakimi i kësaj kategorije nuk mundet me numrue në vend, aqë largë ka shkue sa qi sulmojnë edhe nuk mjaftohet me gjendjen e tashme, objektet mâ të shenjta të prindenvet të por hidhet për tej; turret mbas të tyre tue shpërda dyshime. Efekti i kësaj panjoftunash dhe kërkon me zbulue të gjendjeje tue përjashtue elitën qi din me vërtetën. Në fund të këtyne kërkimeve çmue vlerën e shkencës e të dituris – ka njef disa shkaqe natyrale edhe çdo shkaktue nji besim në opinionin publik shkak e lidh me gjaën e shkaktueme se gjoja shkenca dhe diturija prishin e me këtë mënyrë të gjitha shkaqet feën, propagandon afetarizmin dhe i shpirtnore i ngriti edhe mbajti vetëm bân njerzit atheista. shkakun e parë. Né për të çdukë ketë illusion edhe Mendja e njeriut nuk e ka natyrën e për të fitue njohuni mbi shkakun e parë saj me ndejtë e ngrime përpara gjanave të prirjes fetare po e marrim nëpër dorë të pa njoftuna qi i takon. Ajo kërkon ketë themë edhe thomi: shkakun e parë edhe kurrë s’perkulet e Njeriu si mbas natyrës morale qi s’beson se mendja njerzore s’ka fuqi me ka nuk mundet me ndjetë indiferent e kuptua shkakun e parë. përpara çdo të panjohurës. Edhe ato Me gjith ketë njeriu në kuptimin mâ injorantët bile janë nën influencën e e së vërtetës nuk bâni asnji hap; sepse dëshirës për me kërkue e me nxanë me po shifet çiltazi se me gjith madhështín mjetet qi disponojnë çdo ngjarje e çdo e pushtetit intelektual qi zoton njeriu, fenomen qi i u prek ndjenjat e mendjen. nuk mundi me analizue asgjâ në ketë Njeriu, porsa doli në sheshin e pikpamje: qendroi aty ku kje përpara jetës i mundun prej natyrës së tij i shtiu pikëpyetjeve: 110 Retrospektivë Qysh âsht eterniteti i këtij realiteti? keto problema të tejnatyrëshme nuk Ç’bante ky pushted përpara se të ekzistojnë. Pse dikuer s’kishte formue krijonte botën? ndonji ide edhe s’i kuptonte njerzija Ky pushted si mundet t’a elektrikun, magnetin e mjetet tjera përshije me diturin e tij çdo gja? landore të dritës, qi u zbuluën rasesisht, Vullnetit të këtij pushtedi qysh i a na provon se atëhere keta gjana nuk bindet çdo gjâ në botë? ishin? Sa sende të mshefta ka në botë qi Përpara këtyne problemave ende nuk janë zbulue; dhe mos zbulimi abstrakte asgjâ s’mundi me vendosë i ketyne sendeve nuk na dishmon njeriu. Kje punë e pamundur t’i zgjidhte mosqenëjen e tyne dhe s’mund t’a sa problema qi j’u paraqitën në ketë pretendojë askush ketë dishmi. Sepse: botë; sepse njeriu i gjeti keto problema «Medlulën vuxhudi delili shum të nalta e të pa krahasueshme me istilzam etmez.» (Kuptimi i ekzistencës formulat materjale qi janë të kufizueme. së diçkaje kërkon domosdoshmërisht Njeriu i dalldisun në keto studime qi s’i argumentin.) kap materja u mbulue prej nji ndjenje «Vuxhudul-medluli la të habitëshme e të pa shoqnueshme me jestelzimud-delile.» (Ekzistenca e diçkaje qetsin e zemrës e shum herë kejo ndjenjë të kuptuar nuk ka nevojë për argument.) e hutoi të zotin dhe i dha shkak qi të - âsht nji rregull e pranueme prej mohonte cilësit hyjnore, t’a humbiste gjith dijetarëve të urtë. rrugën në veprimet hyjnore e së fundit Plotsimi i mendes pergjithësisht t’a deklaronte edhe mosbesimin e tij në âsht nji gjâ e re në jetën e njeriut. Shum qenjen e Pushtetit Hyjnor qi âsht shkaku gjana ishin mohue, mirpo mâ vonë âsht i parë. vërtetue qenëja e tyne e kështu u provue Mirëpo njeriu në ketë periudhë se mendja zhvillohet e plotsohet. Asht kritike po t’i drejtohesh arsyes së plotë, nji histori plot me çudira jeta e njeriut tejqyra e kësaj arsye do t’ja kallzonte qi âsht ngutë me mohue eksistencat. çiltaz se parimi i tij shkencuër, ka dalë Armikët mâ të mëdhenj të shkencës, vetëm nga bota landore, e se ky parim kur sjellin ndërmend atë epokë, skuqen âsht i kufizuëm e i kuptuëm me shkísa; e turperohen edhe diçka i u therr kurse studimi i shkakut të parë âsht i ndërgjegjen. kullue nga konditat e materies së verbët Kamel Flamarjon-i, qi âsht dhe âsht thjesht nji botë apsolute, ku nji filosof i madh, në librin e tij «E s’mund të mbrinë dispozitat e botës panjoftuna» përmend se «qenëja e landore. shum sendeve âsht vërtetue, sado qi Njeriu qi ndjek rrugën e mâ përpara shkencëtarët e filosofët i porositun mâ sipër e kupton se kanë mohue rrebtësisht keta sende» e studimi i problemave të holla të botës pastaj thotë: «I çquari filosof, Galileu, supreme mund të realizohet vetëm me u dogj në zjarr, pse guxoi me thanë se shqyrtimet e imta qi i përshtaten naltësis Dheu âsht nji lashm i vogël qi vozit në së panakatosun me maskat e materies. hapësirë, gjâ qi sod âsht e vërtetueme Gjithashtu ky njeri kupton se pse s’ju dhe e pakundërshtueme.» shtrohet mjetevet landore studimi i Gjithashtu Flamarjon-i po në këtyne problemave të nalta e pse me atë libër thotë: «Më 11 të Marsit 1878 keto mjete nuk mund të zbërthehen ishja gati në nji mbledhje akademike keto problema, nuk don me thanë se shkencore ku u paraqit zbulesa e 111 Retrospektivë Edisonit, gramafoni. Me t’u kurdisur dheun, ujët e ajrin nuk do t’i pranojmë e me të fillue të flasi gramafoni kërceu për elemente të thjeshta, atëherë duhet nga vendi Z. Buijo, nji nga dijetarët e të mos besojmë mâ në theorit e në mëdhenj e kapi për fyti atë qi e ngrefi mbulesat e dersoçme.» tue i thanë: Z. Flamarjoni pastaj në librin e tij “Jazik bre, qi na ke marrë për aqë vijon gjykimin e vet e thotë: «Sod e dinë naiva sa don me na e mbushë menden se të gjithë se katër elementet e mbrojtun kejo vegël flet vetë, kurse ti je aj qi flet.” me aqë nxehtësi të madhe nuk kanë Gjâja mâ e çudiçme âsht se Z. Buijo asnjë mbështetje. Qimistët e shekullit të gjasht muaj mbas kësaj ngjarje me 30 soçëm, qi analizuën ujët edhe ajrin kanë shtatuër përpara nji grupi dijetarësh bân të drejte. Pretendimi i Baumé me shokë, nji studim të imët e në studim e sipër qi htonë se zjarri âsht burrimi i natyrës e thotë se gramafoni âsht nji spekulim, i jetës, âsht një krijesë e fantazis së tyne.» nji dallavere; melodija qi ndëgjohet Këtu merr fund fjala e Flamarjonit. nuk âsht zani i gramafonit por i atij qi Shembullave qi na solli Z. Kamel e rregullon gramafonin; sepse s’ta merr Flamarijoni ne j’a shtojmë edhe këto: mendja qi nji copë metal të ketë organe Mendja njerzore në qoftë se edhe zani si ata të njeriut. » në shekullin modernë ngul kambë edhe Pra gramafoni për Buijen ishte nji mohon methudhat e botës së dukun, me imagjinatë e jo nji realitet. të cilat âsht stërvitë, asht e natyrëshme Flamarjoni në librin e tij vazhdon që përpara botës supreme qi asht shum tue thanë: «Kur, qimisti i famshëm, ma e naltë se këjo botë, do të jetë edhe Lavuazije, analizoi ajrin dhe zbuloi ma shum kryeneçe. Por se duhet ditur se ishte i përbamun prej Oksigjenit qi dyshimet e mendes nuk i sjell diturija e Azotit, nji shkencëtar, zbuluesi i por këto dyshime janë nji ndjenjë e Arometrës, Baumé, e kundërshtoi gabueshme qi ndodhet në vetë natyrën rreptësishtë tue thanë se elementet e njerzore. Këjo ndjenjë e gabuara i para, me të cilët formohen trupat, janë nep njeriut iden se me mjetet e ulta qi të njoftun prej dijetarëve të çdo populli. disponon asht i zoti të kuptojë çdo gja Pra nji trup i njoftun qysh prej dy mij e ata qi s’i kupton nuk ekzistojnë fare vjetesh si element i thjeshtë nuk âsht për tê. Mirpo historija e inteligjencës e mundun qi sod të numërohet trup i njerzore na dishmon se âsht punë ma përngjitun. Prandaj sikurse âsht e pa e urtë ma e rezervume përpara çdo mundun qi elementet e thjeshta të gjaje qi nuk dijmë. Me gjith këtë diturija konsiderohen të përngjitun, ashtu âsht gjysmake e ka rritë menden e njeriut dhe e pamundur të pranohen argumentat e ka ba qi të ngulet rreth asaj qi din e absurde e mjetet e caktueme për të nuk i ep mundësi me kalue as sa nji flok zbërthye ujët e ajrin. Nuk do t’u them përtej kufinit të dituris qi zoton. Këjo mâ tepër as atyne qi mund të mohojnë dorë njerzish beson se me njohunit që se zjari e dheja janë elementa të thjeshtë, zotojnë munden me zbërthye të gjitha – thotë, e në fund shton – kompetentët problemat qi j’u paraqiten e pandehin se i kanë pranue këta elemente, në të cilët diturija e tyne âsht e zonja me përfshi kanë lidhje njohurit qimike e natyrale të edhe sferat e tejnatyrshme. derisotme. Këta elemente janë themeli i Mirpo eruditët e çmojnë se theorive e i zbulimeve të panumërta. Në rezultatet e fitueme me njoftunit e qoftë se të katër elementet e para, zjarin, soçme duhet të vihen në peshën e arsyes. 112 Retrospektivë Edhe sistemet qi kanë marrëdhanëje nevojave të kohës. Dijetarët kompetent me mathematikë e mekanikë duhet të nëpër mjet të njohunivet qi kanë fitue përshkohen sa të jetë e mundun nëpër me shqisa e me të pa kanë zbulue disa nji kritikë të imët. Letratyra e dijetarëve porta të reja nën titullin «Studime kompetent asht dishmitarja e thezës psikologjike» ku rrifen do problema s’onë. qi s’mund të zbërthehen kurrsesi me Asht influenca e agjentave mjetet e shkencës fizike. Veçse shum të sipërdiftuëm qi shum zotni të të ri nuk kënaqen nga studimet e tilla e, diplomuam i ban të pandehin se sasija kur i u propozohen, i u shtëmangen tue e studimit të tyne asht kulmi i dituris ku thanë se këto janë fantazina të njerëzve mundet me mbri njeriu. Ata kujtojnë se të gabuëm, kurse në realitet këto studime masat e kriteret qi kanë në dorë janë të janë fryti i provave qi kanë ba savantët e mjafta për me marrë vesht të qenunin pjestarët e akademive. e të paqenunin, të mundëshmin e të Kritikuesit e kësaj kategorije po të pamundëshmin. ngulin kambë e të numërojnë në vend, Kur grishen me bisedue mbi duhet t’a dijnë se përgjegjsija nuk i takon problema të nalta ata dëshirojnë qi të mungesës së kriterit, por neglizhencës masin vetëm me pashin e vet e kur kriteri së atyne qi s’e zbatuën këtë kriter. i tyne s’ka fuqi me matë problemin qi Shkaku i atheizmit të të rive u paraqitet ndjekin rrugën e mohimit. t’onë të dipllomuëm âsht pse ata nuk Nji kundërshtar mund të na thotë: Na interesohen për çashtjet immaterjale. i gjykojmë gjanat si mbas kritereve qi Nga sa spjeguëm deri këtu kuptohet se zotojmë, e në qoftë se ju keni në dorë dekadenca e rinis s’onë rrjedh pse e tanë ndonji kriter menduer e gustuër na e kultura e tyne âsht materiale. Perëndija thoni. Kritikat e gjyrmimet të bame po na i dhuron të gjitha mjetet për t’u në shekujt e fundit i kanë çvleftësue naltësuë njeriu në botën e dukun e të të gjithë kriteret mendore e gustore; padukun si mbas nevojës së kohës. provat t’uaja mund të bindshin shekujt Të gjitha zbulimet e dijetarëve të e kaluëm e neve qi me anë të principeve mëdhej qi shembën fund e majë theorit të shkencës eksperimentale jemi në materiale të deritashme janë përkrahja gjendje me i dallue këto gjana, provat dhe hira hyjnore qi na mbrrini në kohën t’uaja s’mund të na bajnë asnjë efekt. ma të ngushtë e ma të nevojshme. Kësaj kritike i përgjigjemi kështu: I madhi Zot ka krijue nji tendencë të re *H. Ismeti, “Zani i Naltë”, nr. 12, viti shkencore të mjaftueshme për t’u ba ball XI, 1936, fq 357 – 364. 113 Retrospektivë Kryeqyteti ka nevojë për nji Xhami të madhe e moderne (1938) e rasën e shum cermonijave të * ndryshme âsht konstatue se * * Xhamija e Vjetër e Sulejman Në vitet e fundit në Tiranë janë ndërtue M disa Xhamija të reja, por, si xhamia lagjesh, Pashës âsht tepër e vogël dhe s’mundet me i u përgjojë mâ nevojës së kohës. u bânë shum të vogla. Pra nuk na hyjnë në Mungesa e nji salloni të gjanë në kryeqytet punë për ceremoní të mëdha e të përbashkëta, ka dhânë shkak qi shumica e popullit të të cilat mund të kryhen vetëm nëpër Xhamija mbetet pa marrë pjesë në shumë ceremoni e lutje të mëdha e qëndrore. të kryeme ndër festa fetare e kombëtare. * Populli âsht tepër sensibël shpirtnisht * * dhe e q quën vehten shum fatkeqe kur s’gjen Si mund të ndërtohet nji Xhami e Madhe vend në tempullin e shenjtë ku don me krye të në Kryeqytet? luturat e me e kënaqë ndërgjegjen e tij, sidomos Nji punë e tillë me të vërtetë âsht e të luturat e rralla qi me mëzi i pret. vështirë por jo e pa realizueshme, Nji vepër Mungesa e nji tempulli të favorshëm, kaqë kolosale mund të kushtoje má tepër se mungesa e nji lokali të madh e të përshtatun me 200 ose 300 mij frank ar. Nji shpenzimit numrin e madh të popullit qi ka sot kryeqyteti, kaqë të madh sot për sot âsht e pamundur qi mungesa e nji faltoreje qi t’a përmbledhe e t’i bâjë ballë Arka e Përgjitheshme e Vakfeve. t’a kënaqe të tanë até publik që dëshiron me Prandaj këjo punë mund të kryhet me ndihmat marrë pjesë ndër të lutuna, mungesa e nji të tillë e popullit bâmirës. ndertese sot âsht konstatue e vërtetue dhe nuk Po të ketë dëshirë e vullnet, vepra mund të mund të kundreshtohet. realizohet me pak sakrifica të bâme prej disa Prandaj e shohim qi ka ardhë vetësh. koha me e parashtrue ketë problem Nji grup i vogël i bujarëve të Kryeqytetit për t’u bisedue e për t’u rafë mendimet. duhet t’a marrin nisjativën e kësaj vepre qi i shërben nji qëllimit shum të shenjtë e të naltë.1 1.“Zani i Naltë”, nr. 6, viti XIII, 1938, fq. 178 – 179. 114 Zani i Naltë Rregullat e shkrimit Artikulli duhet të prezantojë një punë studimore, kërkimore, shkencore dhe të evidentojë elementë të qartë të origjinalitetit. Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm: 1. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që ai trajton, i organizuar në mënyrë koncize dhe të përmbledhur. Titulli të mos jetë më i gjatë se 35 karaktere. 2. Të vendoset emri i autorit me titujt shkencorë përkatës dhe poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 3. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt i shkurtër, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 4. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje në varësi të tematikës që shtron. 5. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, në të cilën të jepet qëllimi dhe objektivat, që e kanë shtyrë autorin për të shkruar artikullin dhe rëndësia e botimit të tij. 6. Të gjithë titujt e nënçështjeve të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12”. Datat të shkruhen sipas modelit: Data – Muaji – Viti, titujt e nënçështjeve do të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 7. Në fund të artikullit duhet të vendoset një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerimet apo Konkluzionet. 8. Çdo artikull duhet të ketë të evidentuar edhe Bibliografinë. Çdo artikull duhet të ketë të paktën 10 referenca dhe vepra. 9. Çdo artikull duhet të ketë footnote-a dhe referenca për çdo material dhe au- tor që ka studiuar dhe referuar duhet vendosur në formë citati, në thonjëza, shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë. 10. Footnote-a duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë:, autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, datën dhe vendin e botimit, faqen nga është marrë citati. 11. Nëse autori është konsultuar me një site interneti duhet të shënohet edhe data e aksesueshmërisë: p.sh. akses më 10 Maj 2008. Në fund të footnote-s vendoset pikë dhe footnote-a jepet me «Justify». 12. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 13. Shkrimi i artikullit duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1” dhe i gjithë teksti të jetë “Justified”. Artikulli duhet të respektojë elementët gramatikorë dhe gjuhësorë dhe të jetë i shkruar me “ë” dhe “ç”. 115