Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WRONKI (392)

Warszawa 2005

Autor: Leonard Jochemczyk*, Anna Pasieczna***, Aleksandra Dusza***, Hanna Tomassi-Morawiec***, Grażyna Hrybowicz**, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska−Maykowska*** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemińska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid - Maciejowska***

*Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne sp. z o.o., Al. W. Korfantego 125 a, 40-156 Katowice ** Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ** Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstę p (L. Jochemczyk) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (L. Jochemczyk) ...... 5 III. Budowa geologiczna (L. Jochemczyk) ...... 7 IV. Złoż a kopalin (L. Jochemczyk)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (L. Jochemczyk)...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (L. Jochemczyk) ...... 13 VII. Warunki wodne (L. Jochemczyk)...... 13 1. Wody powierzchniowe ...... 13 2. Wody podziemne ...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby (A. Dusza, A. Pasieczna...... 16 2. Osady wodne (I. Bojakowska)...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi−Morawiec) ...... 21 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz, K. Wojciechowska)...... 24 X. Warunki podłoża budowlanego (L. Jochemczyk) ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (L. Jochemczyk)...... 32 XII. Zabytki kultury (G. Hrybowicz, L. Jochemczyk, K. Wojciechowska) ...... 35 XIII. Podsumowanie (L. Jochemczyk) ...... 36 XIV. Literatura...... 38

I. Wstęp

Arkusz Wronki Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został wykonany w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym w Katowicach zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski (Instrukcja... 2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystane zostały archiwalne materiały wykonanej w 2001 roku w Oddziale Gór- nośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu Mapy geologiczno- gospodarczej Polski arkusz Wronki (392) w skali 1:50 000 (Gałka, 2001). Mapa ta jest karto- graficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złóż kopalin na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii inżynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, stanu geochemicznego gleb i osadów wodnych oraz możliwości deponowania odpadów. Materiały niezbędne do opracowania mapy zebrano w: Wydziale Ochrony Środowiska i Rolnictwa Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, Wydziale Ochrony Śro- dowiska Zamiejscowego Oddziału Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Pile, Ośrodku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie, Oddziale Zamiejscowym Wojewódz- kiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Pile, siedzibie Wojewódzkiego Konserwatora Za- bytków w Poznaniu i Pile oraz Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Materiały zebrano również w: urzędach gmin, starostwach powiatowych, Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u użytkowni- ków złóż. Oparto się również na obserwacjach dokonanych podczas zwiadu terenowego prze- prowadzonego w marcu 2005 r. Dane dotyczące złóż kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych złóż wykonanych dla potrzeb komputerowej bazy danych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Wronki położony jest między 16°15’ i 16°30’ długości geograficznej wschodniej oraz między 52°40’ i 52°50’ szerokości geograficznej północnej. Całość jego terenu leży w obrębie województwa wielkopolskiego. Pod względem administracyjnym północna część arkusza usytuowana jest w gminach Wieleń i Lubasz należących do powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego. Południową część tego obszaru stanowi fragment powiatu szamotulskiego z miastem i gminą Wronki oraz gminami Obrzycko i Ostroróg. Według fizycznogeograficznej regionalizacji Polski obszar arkusza Wronki należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, ma- kroregionów Pradoliny Toruńsko −Eberswaldzkiej i Pojezierza Wielkopolskiego (Kondracki, 2002). Niemal cały teren arkusza znajduje się w obrębie mezoregionu Kotliny Gorzowskiej, tylko część południowa arkusza należy do mezoregionu Pojezierza Poznańskiego (Fig. 1). W obrębie Kotliny Gorzowskiej położone są tereny na północ od Warty. Jest to rozległa forma dolinna stanowiąca Międzyrzecze Warciańsko-Noteckie, w obrębie którego można wy- dzielić dwie terasy. Terasa górna wyróżnia się koncentracją wydm o wysokości do 97 m n.p.m. Terasa środkowa rozciąga się niezbyt szerokim pasem wzdłuż doliny Warty. Wą- ski obszar po obu stronach Warty zajmuje holoceńska terasa zalewowa. W obrębie mezoregionu Pojezierza Poznańskiego leżą tereny znajdujące się na lewym brzegu Warty, na zapleczu moren fazy poznańskiej. Przedstawiają one dosyć płaską po- wierzchnię moreny dennej (Równina Szamotulska) o wysokości nieprzekraczającej 80- 90 m n.p.m. Powierzchnia terenu arkusza jest generalnie nachylona ku południowemu zachodowi. Rzędne terenu zawierają się w granicach od 37 m n.p.m. w dolinie rzeki Warty do 97 m n.p.m. na wydmach w okolicy Rzecina. Obszar leżący na północ od Warty (ponad 75 % powierzchni arkusza) zajmuje Puszcza Notecka, należąca do największych kompleksów le- śnych w kraju. Tereny leżące na południe od Warty są terenami rolniczymi. Występują tu uro- dzajne gleby należące przeważnie do klas bonitacyjnych od I do IVa. Teren arkusza położony jest w regionie klimatycznym Dolnej Warty (Woś, 1994). W regionie tym występują 264 dni w roku z pogodą ciepłą, 73 dni z przymrozkową, a 28 dni z mroźną. Opady atmosferyczne mieszczą się w przedziale 500−600 mm (średnio 570 mm). Najwyższe opady występują najczęściej w maju i lipcu, natomiast najniższe są w styczniu i lutym. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 7º do 8º C, a okres wegetacyjny trwa

5 210−220 dni. Ogólne warunki klimatyczne modyfikowane są przez lokalne czynniki fizjogra- ficzne, takie jak: pokrycie roślinne, stosunki wodne i rodzaj gruntu.

Fig. 1. Położenie arkusza Wronki na tle jednostek fizyczno-geograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica makroregionu, 2 − granica mezoregionu Prowincja: NIŻ ŚRODKOWOEUROPEJSKI Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Makroregion Makroregion Pojezierze Wielkopolskie Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony: Mezoregion: Mezoregiony: 315.51 – Pojezierze Poznańskie 315.33 – Kotlina Gorzowska 314.63 – Równina Drawska 315.53 – Pojezierze Chodzieskie 314.64 – Pojezierze Wałeckie

Na obszarze arkusza nie występują złoża o znaczących zasobach surowców. Gminy w jego obrębie mają wybitny charakter rolno-leśny. Głównym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i komunikacyjnym na tym terenie jest miasto Wronki zamieszkane przez około

6 13 tysięcy ludzi. Największym zakładem przemysłowym w tym mieście jest fabryka wytwa- rzająca sprzęt gospodarstwa domowego „AMICA WRONKI SA”. Poza tym we Wronkach znajdują się Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego „ZETPEZET”, producent sprzętu spawalni- czego „POMET WRONKI”, a także producent detali z blach stalowych oraz ocynkowanych „ANDREPOL WRONKI”. W pozostałych miejscowościach i wioskach znajdują się jedynie niewielkie zakłady usługowe oraz przetwórnie zaspokajające potrzeby lokalnej społeczności. Miasto Wronki są bardzo ważnym węzłem kolejowym i drogowym. Przebiega przez nie linia kolejowa łącząca Śląsk i Warszawę z portami morskimi w Szczecinie i Świnoujściu.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Wronki opracowano na podstawie materiałów Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami (Liszkowski, 1999 a i b) oraz Objaśnień do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 – arkusz Piła (Listkowska i in., 1978). Obszar arkusza usytuowany jest w obrębie synklinorium szczecińsko-łódzkiego. W jego budowie geologicznej biorą udział skały mezozoiczne i trzeciorzędowe1 oraz przykrywające je osady czwartorzędowe. Najstarszymi utworami podłoża podkenozoicznego nawierconymi na tym obszarze są osady jurajskie. Reprezentowane są one przez iłowce, mułowce wapniste oraz drobnoziarniste piaskowce. Jurajski kompleks osadowy jest w znacznym stopniu zaangażowany tektonicznie, a jego powierzchnia morfologiczna jest bardzo zróżnicowana (Dadlez, Dembowska, 1965). Na osadach jurajskich transgresywnie spoczywają morskie utwory kredowe facji ilasto- marglistej, przechodzące w stropie w osady facji piaszczystej typu śródlądowego i przybrzeż- nego. Osady trzeciorzędowe reprezentowane przez oligocen, miocen i pliocen leżą transgresywnie na utworach starszych budując podłoże czwartorzędu na całym obszarze arkusza Wronki. Utwory oligocenu osiągają miąższość około 100,0 m i zbudowane są z piasków kwarcowych i glaukonitowych oraz mułowców. Lądowe osady miocenu, których miąższość ocenia się na 180,0−200,0 m wykształcone są w trzech seriach: piasków podwęglowych, serii węglowej oraz iłów poznańskich. Pliocen reprezentowany przez osady zbiornika śródlądowe-

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficz- nej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

7 go występuje w podłożu osadów czwartorzędowych w południowej części charakteryzowanego arkusza. W stromych brzegach doliny Warty (w pobliżu Wronek, Kiszewa i Koźmina) wy- chodzą one na powierzchnię. Miąższość osadów plioceńskich wynosi 47,0 m. Wykształcone są w postaci pstrych iłów, które niekiedy zawierają warstwy piasków kwarcowych. Na wyraźnie zróżnicowanym morfologicznie podłożu spoczywają osady należące do plejstocenu, czwartorzędu nierozdzielonego i holocenu o miąższości od kilku centymetrów do 48,0 m. Są to przeważnie poziomy glin zwałowych, porozdzielane seriami osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych, a także osady rzeczne i eoliczne. Najstarsze ogniwo sedymentacji plejstoceńskiej datowane jest na okres zlodowaceń środkowopolskich. Wśród tych osadów wyróżnić można gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe deponowane bezpośrednio na iłach trzeciorzędowych. W rejonie Klempi- cza występują również warstwy piasków międzyglinowych, a w okolicy Kruteczka osady za- stoiskowe. Pierwszy najstarszy poziom litostratygraficzny utworów plejstoceńskich występujących na powierzchni terenu tworzą gliny zwałowe stadiału leszczyńsko-pomorskiego zlodowaceń północnopolskich. Występują one na południe od doliny Warty. W dolinie tej rzeki oraz na terenach położonych na północ od niej rozprzestrzeniają się piaski i żwiry rzeczne tarasy nadzalewowej. We wschodniej części arkusza występują natomiast piaski i żwiry wodnolodowcowe tworzące rozległe równiny sandrowe (fig. 2). Piaski rzeczne i wodnolodowcowe w północnej części arkusza Wronki przykryte są roz- ległymi pokrywami piasków akumulacji eolicznej, w obrębie których wyraźnie zaznaczają się w morfologii terenu wydmy o wysokości od 20,0 m do 40,0 m. Tworzyły się one u schyłku plejstocenu i w holocenie. W okresie holocenu tworzyły się również osady fluwialne i biogeniczne. Osady fluwialne (piaski i żwiry) budują tarasy zalewowe Warty. W zagłębieniach bezodpływowych, dolinach rzecznych oraz w strefie brzeżnej współczesnych jezior występują torfy. Ich miąższość wynosi od 1,0 m do 4,5 m. Współwystępują z nimi piaski i namuły. Największe obszary tor- fowiskowe stwierdzono wokół jezior Rzecińskiego i Kruteczek.

Fig. 2. Położenie arkusza Wronki na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, Holocen: 1 − mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; 2 - piaski akumulacji eolicznej; Plejstocen: 3 − piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 4 − piaski i mułki akumulacji jeziornej; 5 − iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 − piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej; 7 – piaski i żwiry ozów, 8 − głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej; 9 − gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej;

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Wronki udokumentowano dwa złoża kruszywa naturalnego, jedno złoże iłów ceramiki budowlanej oraz jedno złoże iłów do produkcji kruszywa lekkiego. Ze- stawienie złóż kopalin, ich charakterystykę gospodarczą oraz klasyfikację przedstawiono w tabeli 1.

9 Złoże piasku „Klempicz” udokumentowane zostało w kategorii C1 (Chuchro, 1996). W związku z wyczerpaniem się jego zasobów w obrębie części działki nr 341 sporządzony został dodatek do dokumentacji, w którym udokumentowano zasoby złoża w obrębie działki 340 i pozostałej części działki 341 (Chuchro, 2003). Powierzchnia złoża wynosi 22,7 ha. Ge- neza tego złoża związana jest z akumulacją osadów wodnolodowcowych w okresie zlodowa- ceń północnopolskich. Wykształcone jest ono w formie jednego pokładu o miąższości od 8,45 m do 15,45 m. Pokład ten jest przykryty warstwą gleby i piasku o średniej grubości 1,29 m. Punkt piaskowy kopaliny wynosi od 77,30 do 94,37 % (średnio 87,90 %), a zawartość pyłów mineralnych od 0,74 do 3,86 %. Średnia gęstość nasypowa w stanie zagęszczonym osiąga wartość 1,65 T/m3. Charakteryzowane złoże jest zawodnione.

Złoże iłów dla ceramiki budowlanej „Wronki” udokumentowano w 1955 w kategorii C1 (Błociszewski, 1955). Jednakże ostatnim dokumentem zatwierdzającym zasoby złoża był „Plan racjonalnej gospodarki złożem ...” (Maśko, 1988). Powierzchnia tego złoża wynosi 7,1 ha. Kopaliną towarzyszącą plioceńskim iłom w tym złożu są piaski. Średnia miąższość złoża wynosi 12,2 m, a miąższość towarzyszących piasków 1,1 m. Grubość piaszczystego nadkładu zawiera się w granicach od 0 do 5,2 m. Średnie parametry jakościowe iłów przed- stawiają się następująco: skurczliwość suszenia – 9,0 %, zawartość marglu – 0,12 %, woda zarobowa −31,0 %. Nasiąkliwość po wypaleniu w temperaturze 850°C wynosi 6,0 %, a wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w tej temperaturze 21 MPa. Złoże to nie jest zawodnione. Złoże surowca ilastego do produkcji kruszyw lekkich „Wierzchocin” zostało udokumentowane w kategorii C2 na powierzchni 10,2 ha (Poręba, 1966)). Surowcem do produkcji kruszywa lekkiego (keramzytu) są iły plioceńskie o średniej miąższości 32,7 m. Występują one pod nadkładem gliny i piasku o grubości od 2,7 do 4,5 m. Współczynnik pęcznienia dla iłów waha się w granicach od 2,54 do 6,55. Temperatury początku pęcznienia i maksymalne- go pęcznienia wynoszą odpowiednio 1150ºC i 1315ºC. Złoże to nie jest zawodnione.

Złoże kruszywa naturalnego „Piotrowo MN” udokumentowano w kategorii C1 na powierzchni 2,79 ha (Marciniak, Kinas, 2000). Serię złożową tworzą piaski wodnolodowcowe o miąższości od 3,9 m do 6,8 m, występujące pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej gru- bości 0,4 m. Kopalina ta charakteryzuje się punktem piaskowym od 87,1 % do 96,7 % (średnio 93,8 %) i zawartością pyłów mineralnych od 2,9 % do 5,0 %. Średnia gęstość nasypowa w stanie zagęszczonym osiąga wartość 1,82 T/m3. Charakteryzowane złoże jest zawodnione.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Wiek geologiczne Stan zagospo- Wydobycie Zastoso- Przyczyny Numer Kategoria Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe darowania (tys. ton) wanie Klasyfikacja złóż konfliktowości złoża rozpoznania złoża kopaliny litologiczno- (tys. ton) złoża kopaliny złoża na mapie 3 surowcowego (tys. m *) wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło red., 2004) Klasy 1−4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Klempicz p Q 3442 C1 G 54 Skb, Sd 4 A −

2 Wronki i(ic) Pl 294* C1 Z 0 Sb 4 A −

11 11 3 Wierzchocin i(ir) Pl 3370* C2 N 0 Sb 4 A −

4 Piotrowo MN p Q 204 C1 G 13 Skb, Sd 4 B L, Gl Objaśnienia: Rubryka 3 rodzaj kopaliny: p − piaski, , i(ic) – iły do produkcji ceramiki budowlanej, i(ir) – iły i łupki ilaste o różnym zastosowaniu (do produkcji keramzytu) Rubryka 4 wiek kopaliny: Q − czwartorzęd, Pl – pliocen,

Rubryka 6 kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych: B, C1, C2; złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) − C1* Rubryka 7 złoża: N − niezagospodarowane, G − zagospodarowane, Z − zaniechane Rubryka 9 kopaliny: Sb − budowlane, Sd − drogowe, Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10 złoża: 4 − powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 złoża: A − małokonfliktowe, B − konfliktowe Rubryka 12 ochrona: L - lasów, Gl − gleb

Złoża „Klempicz”, „Wronki” i „Wierzchocin” są złożami małokonfliktowymi. Nato- miast złoże „Piotrowo MN” zaliczono do złóż konfliktowych, ze względu na jego położenie na łąkach na glebach pochodzenia organicznego oraz z powodu bliskości lasów. Kruszywa naturalne występujące w scharakteryzowanych złożach znajdują zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Piaski drobnoziarniste mogą być wykorzystane do produkcji zapraw budowlanych. Iły występujące w złożu „Wronki” mogą znaleźć zastosowanie w produkcji cegły, natomiast iły ze złoża „Wierzchocin” posiadają korzystne parametry dla surowców do produkcji kruszywa lekkiego (keramzytu).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Wronki eksploatowane są tylko dwa złoża kruszywa naturalnego: „Klempicz” oraz „Piotrowo MN”. Wydobycie piasków ze złoża „Klempicz” prowadzi Jerzy Olszowski – Przedsiębiorstwo Wielobranżowe, który jest właścicielem złoża i gruntów wy- stępujących w obrębie terenu górniczego. Eksploatacja tego złoża odbywa się zgodnie z kon- cesją ważną do 2025 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 24,30 ha, a terenu górni- czego 24,64 ha. Złoże to jest eksploatowane od 1990 roku, a wydobycie kopaliny osiągnęło w 2003 r. 54 tys. ton. Eksploatacja prowadzona jest na wyrobisku wgłębnym przy użyciu koparki czerpakowej. Surowiec po wydobyciu wykorzystywany jest bez przeróbki w budownictwie i przy budowie dróg. W powstałym w wyniku eksploatacji wyrobisku planuje się utworzenie wielofunkcyjnego zbiornika wodnego i stawu hodowlanego. Użytkownikiem złoża „Piotrowo MN” jest Marian Nowak z Piotrowa. Eksploatacja piasku z tego złoża prowadzona jest od 2000 roku na podstawie koncesji ważnej do 2010 roku. Wydobycie prowadzone jest spod wody przy użyciu koparki hydraulicznej. Jest to eksploatacja okresowa. Surowiec bez wzbogacenia jest zbywany okolicznym mieszkańcom. Po zakoń- czeniu eksploatacji planowane jest utworzenie stawu rybnego. Eksploatacja złoża ceramiki budowlanej „Wronki’ była prowadzona w latach 1939- 1984. Na terenie złoża znajdują się budynki nieczynnej cegielni oraz zalane wodą wyrobiska. W budynkach tych mieści się aktualnie zakład produkujący metalowe elementy dla potrzeb firmy „Amica Wronki”. W 1989 roku dzierżawca terenu złoża miał zamiar wznowić eksplo- atację, lecz z nieustalonej przyczyny do tego nie doszło. Niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa naturalnego prowadzona jest okresowo na potrzeby budownictwa w punktach występowania kopaliny w pobliżu Popowa i Wartosławia w gminie Wronki (Foltyniewicz, Gawroński, 1989).

12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Wronki został dobrze rozpoznany pod względem budowy geologicznej. Odwiercono tutaj ponad 150 otworów wiertniczych oraz kilkaset sond. Jednakże ponad 75 % jego powierzchni zajmuje unikalny w skali kraju obszar chronionego krajobrazu Puszcza No- tecka, co poważnie zawęża teren możliwej i opłacalnej eksploatacji surowców pospolitych. Nie mniej uwzględniając rezultaty przeprowadzonych w latach 80. prac penetracyjnych wyznaczono obszar perspektywiczny dla piasku na wschód od eksploatowanego złoża kruszywa naturalnego „Klempicz”. Zajmuje on powierzchnię 10 ha. Miąższość kopaliny osiąga tutaj 6,0 m. Występuje ona pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej grubości 1,2 m. W odle- głości około 1 km na północny wschód od złoża „Klempicz” wytypowano również obszar perspektywiczny dla piasku. Posiada on powierzchnię 12 ha, a niewielka jego część przecho- dzi na sąsiedni arkusz Obrzycko. Występująca w jego obrębie kopalina ma miąższość 5,0 m, a przykryta jest warstwą gleby piaszczystej i piasku o średniej grubości 1,0 m (Gawroński, Foltyniewicz, 1989). Na mapę naniesiono obszar poszukiwania węgla brunatnego w rejonie Wronek. Węgiel nie tworzy tutaj jednolitego pokładu tylko serie poprzedzielane warstwami płonnymi i liczne soczewki. Niekorzystnie kształtują się tutaj warunki geologiczno-górnicze zalegania węgla. Warstwy górnej serii węglowej miocenu występują na głębokości 50-60 m, a miąższość węgla wynosi 1-2 m. Głębokość zalegania dolnej serii węglowej wynosi około 100 m, a jego miąż- szość maksymalna dochodzi do 2,5 m. Z tego względu obszar ten wyznaczono jako negatyw- ny (Marzec, 1962; Nicpoń, 1964; Ciuk , Piwocki, 1990). Na obszarze arkusza w wielu miejscach występują torfy. Trzy rejony występowania torfu uznano za obszary perspektywiczne. Wszystkie te torfowiska spełniają kryteria bilansowo- ści, ale nie wchodzą w skład potencjalnej bazy zasobowej torfów ze względu na lokalizację na obszarze chronionego krajobrazu (Ostrzyżek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod względem hydrograficznym obszar arkusza Wronki należy do dorzecza Warty i odwadniany jest przez jej dopływy, a jego część południowa bezpośrednio przez Wartę. Rze- ka Warta płynąca ze wschodu na zachód tworzy główną arterię komunikacyjną i hydrogra- ficzną na terenie arkusza. Jest ona zlewnią II – rzędu. Północną część obszaru arkusza odwad-

13 nia Smolnica, będąca dopływem Warty oraz Gulczanka i Miała, które są dopływami Noteci. Pomiędzy zlewnią Warty a Noteci przebiega w północnej części obszaru arkusza dział wodny III – rzędu. Część południową przecina niewielka rzeka Ostroroga, uchodząca do Warty pod Wartosławiem. Zbiorniki wodne na omawianym terenie reprezentowane są przez nieliczne jeziora wy- stępujące w jego północnej części. Są to jeziora: Białe, Hamrzysko i Kruteckie. Należą one do zlewni rzeki Miały. Na uwagę zasługuje Jezioro Kruteckie, które ulega szybkiemu zanikowi z uwagi na swą małą głębokość. W części centralnej terenu arkusza występuje otoczone ba- gnami jezioro Rzecińskie, a w części południowej jeziora Pożarowskie i Samołęskie. Czystość wód Warty jest monitorowana w okolicy Wartosławia. Pod względem czysto- ści wody tej rzeki należą do pozaklasowych. Przekroczenia stężeń dopuszczalnych wystąpiły zarówno wśród wskaźników fizyczno−chemicznych, hydrobiologicznych, jak i bakteriolo- gicznych. Stan czystości Ostrorogi w okolicy Wartosławia kwalifikuje jej wody również do pozaklasowych ze względu na zawartości substancji biogennych oraz stan sanitarny (Ra- port...2004). Ocenę jakości wód rzecznych wykonano zgodnie z normami przyporządkowa- nymi dla trzech klas czystości zawartymi w rozporządzeniu MOŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 r. (Dz. U. nr 116, poz. 503). Czystość wód jezior: Górnego, Kruteckiego oraz Białego nie była monitorowana w 2003 roku.

2. Wody podziemne

Położenie arkusza Wronki na tle mapy głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski, red. 1990) obrazuje fig. 3. Na opisywanym obszarze pod- stawowe znaczenie posiada trzeciorzędowy subzbiornik Jezioro Bytyńskie −Wronki-−Trzciel (nr 146). Zbiornik ten nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej. Na obszarze arkusza wyróżnia się dwa piętra wodonośne prowadzące wody zwykłe: trzeciorzędowe i czwartorzędowe, jednakże główne znaczenie użytkowe mają jedynie poziomy trzeciorzędowe. W obrębie piętra czwartorzędowego wyróżnić można poziom wód gruntowych (przy- powierzchniowy) oraz poziomy międzyglinowy i podglinowy (Zborowska, 2000). Wody poziomu przypowierzchniowego występują w osadach zlodowaceń północnopol- skich i holocenu: piaskach i żwirach doliny Warty, sandrach i zapiaszczonych partiach glin morenowych oraz pagórkach i wydmach terasy górnej międzyrzecza Warty i Noteci. Wody te występują tuż pod powierzchnią terenu do głębokości 15 m. Współczynnik filtracji dla tego

14 poziomu mieści się w granicach 9,5−62,3 m/d, a przewodność wynosi 100 – 200 m2/d. Po- ziom zasilany jest generalnie przez infiltrację opadów atmosferycznych. Pobór wód wynosi około 100 m3/d. Wody tego poziomu są dobrej jakości; zaliczone zostały do klasy Ib. Tylko lokalnie są to wody klasy III, ze względu na zawartość azotanów, azotynów i miedzi.

Fig. 3. Położenie arkusza Wronki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1− granica GZWP w ośrodku porowym; 2−- Obszar Najwyższej Ochrony (ONO); 3 − Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 125 - Zbiornik międzymorenowy Wałcz−Piła, czwartorzęd (Q); 127 - Subzbiornik Złotów−Piła−Strzelce Krajeńskie, trzeciorzęd (Tr); 138 - Pradolina Toruń−Eberswalde (Noteć, czwartorzęd (Q); 139 - Dolina kopalna Smogulec−Margonin , czwartorzęd (Q); 145 - Dolina kopalna Szamotuły- Duszniki, czwartorzęd (Q); 146 - Subzbiornik Jezioro Bytyńskie-Wronki-Trzciel , trzeciorzęd (Tr); 147 - dolina rzeki Warty (Sieraków−Międzychód), czwartorzęd (Q)

Poziomy wód między − i podglinowych mają bardzo małe znaczenie na terenie arkusza. Ich występowanie jest związane ze strukturami piaszczysto-żwirowymi o rozprzestrzenieniu lokalnym. Zwierciadło wody jest pod ciśnieniem subartezyjskim i stabilizuje się na głębokości

15 4,5 m p.p.t. Współczynnik filtracji dla tego poziomu wynosi 16,0 m/d, a przewodność 178 m2/d. Wody te pod względem czystości zaliczono do klasy II. W utworach trzeciorzędu wyróżnia się dwa poziomy wodonośne: mioceński i oligoceń- ski. Utwory wodonośne miocenu wykazują dwudzielność. Ich stropowa część charakteryzuje się dużą zmiennością litologiczną i nieciągłym rozprzestrzenieniem. Głębokość jej zalegania wynosi około 35 m, a miąższość dochodzi do 26 m. Przewodność mieści się w przedziale 100−200 m2/d, a wydajność potencjalna studni wynosi 30 − 50 m3/h. Warstwa wodonośna spągowej partii miocenu występuje na głębokości od 50 do 150 m. Miąższość jej mieści się w przedziale 20 do 40 m. Współczynnik filtracji wynosi tutaj 5,0 – 34,5 m/d, a przewodność zawiera się w granicach 200 – 500 m2/d. Poziom mioceński zasilany jest przez przesączanie się wód z warstw wodonośnych leżących powyżej. Poziom ten zawiera wody o ciśnieniu subartezyjskim, a w dolinie Warty i na terenie miasta Wronki artezyjskim. Strefa występowania samowypływów wód w otworach wiertniczych ciągnie się równoleżni- kowo wzdłuż doliny Warty na szerokości 2 – 3 km. Zwierciadło wody stabilizuje się na wy- sokości od 2 do 7 m powyżej powierzchni terenu. Przepływ wód odbywa się w kierunku War- ty. Poziom mioceński stanowi bazę dla większości ujęć wody na omawianym obszarze, w tym dla 3 studni ujęcia miejskiego Wronek, o wydajności 140 m3 /h. Inne ważniejsze ujęcia o wydajnościach powyżej 50 m3 /h to: ujęcie przemysłowe we Wronkach oraz ujęcia komu- nalne w Popowie, Pożarowie, Wróblewie, Wartosławiu, Mokrzu, Nowej Wsi i Ordzinie. Poziom oligoceński łączy się z nadległym poziomem mioceńskim i ma podobne warunki zasilania i drenażu. Nie stanowi on użytkowego poziomu wodonośnego. Wody piętra trzeciorzędowego charakteryzują się dobrą i średnią jakością. Zaliczone zostały do klasy Ib i II.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń

16 oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 392-Wronki zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godzi- ny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.).

17 Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Wartość Wartość przeciętnych Wartości dopuszczalne stężeń w glebie wartości w przeciętnych (median) w glebach lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Śro- glebach na (median) w obszarów niezabudo- dowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu 392- glebach na wanych Polski 4) Wronki arkuszu 392- Metale Wronki N=6522 N=6 N=6 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4-14 8 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-2 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 7-16 11 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-<1 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-1 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-2 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 6-12 8,5 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 392-Wronki w po- 1) grupa A szczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 6 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wy- ą Hg Rtęć 6 ł czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- mi, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z sza 392-Wronki do poszczególnych grup zanieczyszczeń wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopal- (ilość próbek) nych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2).

18 Przeciętne zawartości badanych pierwiastków w glebach arkusza są niższe od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wartości zbliżone zano- towano dla rtęci. Pod względem zawartości metali wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obo- wiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki ba- dań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska. Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś próbki osadów jeziornych pobierane są z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drob- niejsza niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono me-

19 todą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą spektrometrii mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas, a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro- nów. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartościach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zbadane zostały osady Warty we Wronkach oraz dwóch jezior Białego (Bialskiego) i Kruteckiego. Osady jeziora Białego charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zaobserwowano w nich jedynie niewielkie podwyż- szenie zawartości ołowiu i rtęci. Osady jeziora Kruteckiego zawierają te pierwiastki w stęże- niach znacząco podwyższonych w porównaniu do wartości ich tła geochemicznego, zwłaszcza ołowiu, arsenu, kadmu i rtęci, ale są to zawartości niższe od dopuszczalnych zawartości wg. rozporządzenia MŚ z dnia 16 kwietnia 2002 r. i niższe niż ich wartoś ci PEL, powyżej których obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady Warty pobierane we Wronkach także charakteryzują się podwyższonymi zawartościami omawianych pierwiast- ków, przede wszystkim kadmu, rtęci, chromu i cynku; są to jednak również stężenia niższe od

20 wartości PEL oraz dopuszczalnych wg rozporządzenia MŚ z dnia 16 kwietnia 2002 r.. Stwierdzone w osadach stężenia trwałych zanieczyszczeń organicznych – WWA i PCB nie stwarzają zagrożenia dla organizmów bytujących w wodach. Tabela 3 Zawartość pierwiastków w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg)

Warta Rozporządzenie Tło geo- Białe (Bial- Kruteckie Pierwiastek PEL** Wronki MŚ* chemiczne skie) (2002 r.) (2002 r.) (2005 r.) Arsen (As) 30 17 <5 13 5 15 Chrom (Cr) 200 90 6 36 3 8 Cynk (Zn) 1000 315 73 178 44 120 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 3,2 <0,5 1,8 Miedź (Cu) 150 197 7 17 7 13 Nikiel (Ni) 75 42 6 11 3 6 Ołów (Pb) 200 91 11 27 24 81 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,302 0,072 0,164 *** WWA 11 WWA 5,683 0,924 **** WWA 7 WWA 8,5 0,435 PCB 0,3 0,189 0,003 Rubryka 2: * - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dz. U. Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498. Rubryka 3: ** - zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. * - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych oraz wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka, wielopierścieniowych węglo- wodorów aromatycznych lub polichlorowanych bifenyli.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km.

21 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4 ) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wyko- rzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 17 do około 23 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 20 nGy/h i jest znacznie niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są bardziej zróżnicowane i mieszczą się w zakresie od około 12 do około 43 nGy/h, przy przeciętnej wartości około 21 nGy/h. Powierzch- nię obszaru arkusza Wronki budują utwory o generalnie niskich wartościach promieniowania gamma. Są to głównie plejstoceńskie gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe i rzeczne oraz piaski eoliczne. W dolinach rzek występują także holoceńskie piaski i żwiry rzeczne oraz torfy. Najwyższe wartości promieniowania gamma zarejestrowane w południowej części profilu wschodniego (ok. 43 nGy/h) są najprawdopodobniej związane z glinami zwałowymi, a w części północnej tego profilu (ok. 38 nGy/h) – z torfami. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 1,0 do około 4,2 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 0,4 do około 3,0 kBq/m2.

22 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wronki (na osi rz osi (na Wronki arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig.

nych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - nych 392W PROFIL ZACHODNI 392E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5856886 5855845 5854783 5853768 5850808 m m 5851716 5848598 5849785 5846736 5847692 5844800 5839459

0 5 10 15 20 25 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 23

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5856886 5855845 5854783 5853768 5850808 m m 5851716 5848598 5849785 5846736 5847692 5844800 5839459

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 kBq/m2 kBq/m2 ę

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględ- niając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji oraz zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specy- fikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane roz- wiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfika- cję i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, − obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej.

24 Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąższość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 4), − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do

25 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranych otwo- rów hydrogeologicznych, których profile geologiczne (tabela 5) wykorzystano przy konstruk- cji wydzieleń terenów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Wronki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zborowska, 2000). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izola- cyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk Na obszarze objętym arkuszem Wronki bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegają: − obszar zwartej zabudowy miasta Wronki, siedziby Urzędu Miasta i Gminy, − obszary leśne o powierzchni powyżej 100 hektarów, pokrywające prawie całą pół- nocną i środkową część arkusza (ponad 75% powierzchni), − obszary specjalnej ochrony NATURA 2000 – siedlisk „Torfowisko Rzecińskie” i ptaków „Puszcza Notecka” (Shadow List), − strefy do 250 m od brzegów jezior, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Warty, Ostrorogi, Smolnicy i mniejszych cieków, − łąki na glebach organicznych, − tereny bagienne i podmokłe, − obszary o nachyleniach >100 na południowych zboczach doliny Warty (na zachód od Wronek) oraz stokach wydm (w części północnej).

26 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowa- nia odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej, niż 2,5 m p.p.t. Po uwzględnieniu tych założeń na analizowanym obszarze najlepsze własności izolacyjne mają gliny zwałowe zlo- dowaceń północnopolskich. W miejscach występowania glin na powierzchni wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych. Gliny tworzą płaską wysoczyznę morenową rozciętą licznymi dolinkami rzecznymi. Powierzchnia wysoczyzny jest nachylona ku południowemu- zachodowi. Wyznaczone obszary znajdują się w części południowej, w gminach: Wronki, Obrzycko i Ostroróg. Gliny zwałowe, uznane za naturalną barierę izolacyjną, są na ogół piaszczyste, miejscami ilaste, żółtobrązowe i brązowe. Zawierają liczne głaziki i otoczaki, lokalnie bywają przewarstwione osadami wodnolodowcowymi, niekiedy zawierają wkładki mułków (Listkow- ska, Maksiak, Nosek, 1978). Miąższość występujących tu glin wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Na wyznaczonych obszarach ograniczenia warunkowe dla lokalizowania składowisk odpadów stanowiły: − strefa do 1 km od zwartej zabudowy miasta Wronki, − położenie w obrębie Sierakowskiego Parku Krajobrazowego (część południowo- zachodnia). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowa- nia odpadów komunalnych Obszar predysponowany do składowania odpadów komunalnych wyznaczono w rejonie Wierzchocina w gminie Wronki, w granicach udokumentowanego złoża surowców ilastych do produkcji kruszywa lekkiego „Wierzchocin” (złoże niezagospodarowane). Surowiec sta- nowią plioceńskie iły, o średniej miąższości 32,7 m, pod nadkładem piaszczysto-żwirowym o grubości 2,7-4,5 m (średnio 3,8 m). W odwierconych na terenie złoża otworach stwierdzono po dwa horyzonty wodonośne, na głębokości od 2,2 do 32,5 m, nieutrzymujące się na jednym poziomie. Iły budujące złoże są zwięzłe, plastyczne, niekiedy średnioplastyczne, jasnoszare z odcieniem zielonkawym. Zawierają przerosty mułku piaszczystego, miejscami wtrącenia

27 substancji marglistej w formie drobnych skupień. W górnych partiach złoża występują przerosty piasków drobnoziarnistych. W przerostach mułków utrzymuje się woda. Ze względu na znaczną miąższość nadkładu (2,7-4,5 m) oraz przerosty mułków piasz- czystych i piasków drobnoziarnistych właściwości izolacyjne iłów w wyznaczonym obszarze mogą być zmienne. Dodatkowym utrudnieniem przy ewentualnej lokalizacji składowiska od- padów w tym obszarze może być przepływający przez jego południową część strumień Ostra- roga, lewobrzeżny dopływ Warty. Ograniczeniem warunkowym wyznaczonego obszaru jest położenie w granicach udokumentowanego złoża. W otworach odwierconych w rejonie Warszawy w gminie Wronki występują neogeń- skie iły o miąższości 3,5 i 47,5 m pod nadkładem gliniastym grubości odpowiednio 8,5 m i 6,0 m. Po wykonaniu dodatkowych badań potwierdzających miąższość i rozprzestrzenienie iłów miejsca w sąsiedztwie otworów mogą okazać się przydatne dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów. Pod kątem składowania odpadów komunalnych można dodatkowo rozpatrywać rejon koło Nowej Wsi, przy granicy miasta Wronki, gdzie w odwierconych otworach występują pakiety glin podścielonych iłami. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów wystę- pują na terenie udokumentowanego w gminie Wronki złoża surowców ilastych „Wierzcho- cin”. Naturalną barierę izolacyjną tworzą tu plioceńskie iły o średniej miąższości 32,7 m, wy- stępujące pod 3,8 m nadkładem piaszczysto-żwirowym. Utrudnieniem technicznym będzie obecność dwóch horyzontów wodonośnych w złożu i przepływający w części południowej strumień Ostroroga. Korzystne warunki geologiczne występują na terenie gminy Wronki, między Wróble- wem i Nową Wsią, gdzie gliny zwałowe są podścielone iłami neogeńskimi tworząc wspólną warstwę izolacyjną o miąższości ponad 30 m. Obszary te oraz pozostałe POLS w części połu- dniowej mają bardzo korzystne warunki hydrogeologiczne, gdyż położone są w strefie o bardzo niskim stopniu zagrożenia użytkowego poziomu mioceńskiego znajdującego się pod izo- lacją glin i iłów o miąższości powyżej 60 m. Otwory wykonane między Babulczynem i Opo- rowem w gminie Ostroróg potwierdziły występowanie miąższych pakietów glin zwałowych (14,5-17,5 m), co również stwarza korzystne warunki dla ewentualnego posadowienia skła- dowisk odpadów obojętnych. Dodatkowym atutem tych obszarów jest bardzo niski stopień zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego. Warstwa wodonośna jest izolowana pakietem

28 utworów nieprzepuszczalnych o miąższości powyżej 60,0 m (Zborowska, 2000). Wszystkie wyznaczone obszary znajdują się przy drogach dojazdowych. Południowa i środkowa część analizowanego terenu jest położona w zasięgu trzeciorzę- dowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 146 Jezioro Bytyńskie-Wronki-Trzciel (Kleczkowski, 1995). Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko złoża kruszywa naturalnego „Piotrowo” w gminie Obrzycko oraz wyrobisko zaniechanego złoża iłów „Wronki” położone są na terenach bezwzględnie wyłączonych z możliwości składowania odpadów i nie powinny być rozpatrywane pod tym kątem. Wyrobi- sko aktualnie eksploatowanego złoża piasków „Klempicz” w gminie Lubasz, znajdujące się na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej nie powinno być rozpatrywane pod kątem składowania odpadów ze względu na zawodnienie. W powstałym po zakończonej eksploatacji wyrobisku powstanie staw hodowlany. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno–inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasię- gi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Przy wyznaczaniu obszarów predysponowanych do składowania odpadów wykorzystano profile 7 otworów wiertniczych (tabela 5).

29 Tabela 5

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów Głębokość do zwiercia- dła wody podziemnej Profil geologiczny występującego pod war- Nr otworu Miąższość stwą izolacyjną Archiwum na mapie warstwy [m p.p.t.] i nr otworu dokumenta- izolacyjnej cyjnej strop [m] Litologia zwierciadło zwierciadło warstwy i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba, glina 0,3 piasek drobnoziarnisty 1,5 glina zwałowa Q 4,9 16,0 ił pstry Ng 30,5 32,0 węgiel brunatny 36,0 ił pstry 48,0 lignit BH ę 1 54,0 ił, w giel brunatny 3920008 61,0 ił pylasty 68,0 ił 90,0 węgiel brunatny 97,0 piasek pylasty 98,0 ił 104,0 piasek średnioziarnisty 114,0 piasek drobnoziarnisty 104,0 118,0 piasek średnioziarnisty 0,0 gleba 0,4 glina piaszczysta 2,4 3,0 piasek drobno- i średnioziar- nisty, zagliniony CAG PIG 3,5 glina piaszczysta (MAW) 2 4,0 piasek drobnoziarnisty b.d. b.d. IG 62564 12,2 piasek różnoziarnisty 16,2 glina piaszczysta, ku spągowi ilasta Q 32,6 ił Ng 49,2 mułek 0,0 gleba 0,6 glina zwałowa Q 33,4 14,2 4,0 ił pstry Ng 34,0 muły, piasek 34,8 ił pstry 38,0 ił pstry, węgiel brunatny 41,0 ił burowęglowy 42,0 muły, piasek 42,5 ił burowęglowy BH3920019 3 48,5 węgiel brunatny

49,0 ił burowęglowy 55,0 muły, piasek 59,0 ił burowęglowy 67,0 muły piasek 77,0 muły, ił 94,0 ił burowęglowy 100,0 piasek drobnoziarnisty 100,0 111,0 ił burowęglowy

1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba zagliniona 0,4 glina silnie piaszczysta 2,0 glina silnie piaszczysta 5,6 6,0 piasek gruboziarnisty, poj. żwirek 8,0 glina piaszczysta z poj. żwir- kiem CAG PIG 19,0 piasek drobnoziarnisty (MAW) 4 24,0 piasek różnoziarnisty b.d. b.d. IG 62565 27,0 glina piaszczysta z poj. żwi- rem Q 30,5 ił pylasto-piaszczysty z oto- Ng czakami 31,2 ił plastyczny, miejscami piaszczysty 41,3 ił, miejscami z okruchami węgla 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta z gniaz- 5,5 dami wapnistymi 6,0 piasek różnoziarnisty z poj. żwirkiem 12,0 glina piaszczysta, ku spągowi przechodząca w mułek Q CAG PIG 13,3 mułek ilasty Ng (MAW) 5 b.d. b.d. 17,0 ił piaszczysty IG 62566 19,3 ił niebieskawy (pstry) 35,8 ił niebieskawy, w spągu silnie piaszczysty 38,5 piasek niebieskawy, zailony 115,0 koniec otw. 0,0 gleba 0,5 glina BH 2,5 glina zwałowa 14,5 4,0 6 3920010 15,0 piasek średnioziarnisty 15,0 21,0 glina, piasek z otoczakami Q 29,0 ił Ng 0,0 gleba BH 0,5 glina piaszczysta 7 3920007 3,0 glina zwałowa 17,5 10,0 18,0 otoczaki, żwir Q 18,0

Objaśnienia: BH – Bank HYDRO Q – czwartorzęd, Ng - neogen X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Wronki przedstawiono ocenę warunków geologiczno- inżynierskich podłoża budowlanego z pominięciem: obszarów leśnych i rolnych w klasie I−IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wodnych, obszarów występo- wania złóż kopalin i terenów zwartej zabudowy. Teren waloryzowany obejmuje około 20 %

31 powierzchni charakteryzowanego arkusza. Na podstawie map geologicznych, geologiczno- inżynierskich i hydrogeologicznych (Jakubowicz, Łodzińska, 1994; Liszkowski a i b, 1999; Zborowska, 2000) oraz wyników obserwacji terenowych w jego obrębie zostały wydzielone obszary o korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa warunkach. Obszary o korzystnych warunkach podłoża budowlanego obejmują tereny wysoczyzno- we położone w południowej części charakteryzowanego arkusza. W podłożu występują tutaj nieskonsolidowane i małoskonsolidowane grunty morenowe zlodowaceń północnopolskich. Są to w zdecydowanej przewadze gliny, a sporadycznie gliny piaszczyste, o konsystencji zwartej i półzwartej. Korzystne dla budownictwa są również obszary występowania gruntów niespoistych (piasków i żwirów) na terenach pradolinnych (w dolinie Warty), występujących w stanie śred- niozagęszczonym i budujące tarasy nadzalewowe. Są to tereny położone na wschód i zachód od Wronek. Na północ od doliny Warty obszary o korzystnych dla budownictwa gruntach występują w okolicy: Piotrowa, Jasionnej, Klempicza, Stajkowa i Kruteczka. Grunty te składają się z średniozagęszczonych piasków i żwirów wodnolodowcowych. Wody gruntowe na wyszczególnionych wyżej obszarach znajdują się na głębokości od 3 do 5 m p.p.t. Obszary o niekorzystnych dla budownictwa warunkach geologiczno-inżynierskich wy- stępują w dolinach rzek oraz w zagłębieniach terenu, gdzie zwierciadło wody gruntowej wy- stępuje na głębokości mniejszej niż 2 metry. Występują tam grunty niespoiste w stanie luź- nym (piaski) oraz torfy, namuły piaszczyste i gliniaste. Obszary te zlokalizowane są: wzdłuż doliny Warty i Ostrorogi, w pobliżu Jeziora Kruteckiego oraz w okolicy Jasionnej, Klempi- cza, Hamrzyska i Annogóry. W obrębie arkusza nie stwierdzono terenów objętych ruchami masowymi ani obszarów o dużym spadku terenu. Jedynie w strefie krawędziowej doliny Warty występują spadki terenu przekraczające 12%. Są one porośnięte lasami. W dolinie tej rzeki w okresach występowania wody stuletniej nie było zagrożenia powodziowego.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Niemal 75% powierzchni arkusza Wronki zajmuje Puszcza Notecka będąca obszarem chronionego krajobrazu. Jest to jeden z największych zwartych kompleksów leśnych w kraju, który prawie w całości leży w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, obejmując tarasy doliny

32 Warty i Noteci. Na obszarze tym występują pola sandrowe, na których wytworzyły się pod wpływem wiatru pagórki wydmowe. W kotlinach między wzgórzami występują małe, bezod- pływowe zbiorniki wodne pokryte z reguły gęstym dywanem roślinności. Ze względu na małą urodzajność gleb przeważają tutaj ubogie siedliska borowe. Skład gatunkowy drzewostanów jest mało zróżnicowany, gdyż przeważa sosna zwyczajna, z niewielką domieszką brzóz (Król, red. 1997). Jedynie w bliższym sąsiedztwie Warty spotyka się fragmenty drzewostanów dę- bowych i bukowych, a na siedliskach bardziej wilgotnych również olszę czarną. Na obszarze arkusza znajdują się liczne pomniki przyrody, których wykaz przedstawiono w tabeli 3 Są to przeważnie stare i okazałe dęby szypułkowe, sosny, buki, klony, lipy i to- pole rosnące w lasach i parkach. Pomnikiem przyrody nieożywionej jest głaz narzutowy w miejscowości Wróblewo. Na omawianym obszarze zlokalizowane są cztery użytki ekologicz- ne. W użytku ekologicznym „Torfowiska nad Jeziorem Kruteckim” ochroną objęto brzegi jeziora ze względu na obserwowaną tutaj wielką rozmaitość ptactwa. Gnieździ się tam około 120 gatunków ptaków lęgowych. Co najmniej 30 gatunków ptaków odwiedza ten teren w okresach przelotów wiosennych i jesiennych. Użytek ekologiczny „Bagno i Jezioro Rzecińskie” obejmuje jezioro Rzecińskie wraz z występującymi wokół niego torfowiskami przejściowymi oraz niskimi, w których charakterystyczne są zespoły roślinne typowe dla strefy tundry. Z gatunków ptaków chronionych zaob- serwować można: bąka, bączka, podgorzałkę, kanię rudą, orła bielika oraz świstuna. Położony nad Wartą użytek ekologiczny „Bagno Żurawinowe” obejmuje kompleks gruntów charakteryzujących się roślinnością bagienno-łąkową. Na bagnach i łąkach wykształ- ciły się zespoły: turzycowy, sitowia leśnego i mozgowy. Bogaty jest tutaj świat fauny reprezentowany przez: żurawia, bociana czarnego, słonkę, rybołowa, kanię rudą i wydrę. Użytek ekologiczny „Bobrowy Zakątek” to kompleks gruntów położonych na siedliskach olszowych, porośnięty roślinnością bagienną, wśród której spotyka się kosaćca żółtego, storczy- ka plamistego, wełniankę wąskolistną, całą gamę traw turzycowych oraz różne odmiany wierz- by. Teren ten jest miejscem bytowania: bobra, borsuka, żurawia i ptaków drapieżnych.

Położenie arkusza Wronki na tle systemów ECONET przedstawia fig. 5. Według systemu ECONET obszar Puszczy Noteckiej jest obszarem węzłowym o znaczeniu krajowym (Liro red., 1998). W obszarze arkusza nie wyznaczono (lista „rządowa”) obiektów ujętych w systemie NATURA 2000. Natomiast organizacje pozarządowe zaproponowały włączenie do Sieci Natura 2000 następujących terenów: „Torfowisko Rzecińskie” jako specjalny obszar ochrony siedlisk oraz teren „Puszcza Notecka” jako obszar specjalnej ochrony ptaków.

33 Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych Nr obiek- Gmina Rok Forma Rodzaj obiektu tu na Miejscowość zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Wronki 1 P Rzecin 1992 Pż – 2 lipy drobnolistne szamotulski Leśnictwo Klempicz Lubasz 2 P 1994 Pż – sosna zwyczajna oddz. 429 czarnkowsko−trzcianecki Lubasz 3 P Klempicz 1994 Pż – sosna zwyczajna czarnkowsko−trzcianecki Lubasz Pż – dąb szypułkowy, wierz- 4 P Klempicz 1994 czarnkowsko−trzcianecki ba biała Leśnictwo Smolnica Wronki Pż – dąb szypułkowy, sosna 5 P 1986 oddz. 392 szamotulski pospolita Wronki 6 P Wronki 1982 Pż – dąb szypułkowy szamotulski Wronki Pż – platan, tulipanowiec 7 P Pożarowo 1983 szamotulski amerykański Wronki 8 P Pożarowo 1983 Pż – dąb szypułkowy szamotulski Wronki Pż – buk zwyczajny, lipa 9 P Biezdrowo 1986 drobnolistna, platan klono- szamotulski listny Wronki 10 P Wróblewo 1983 Pn – G - granitognejs szamotulski Wronki Pż – 7 lip drobnolistnych, 11 P Wróblewo 1992 szamotulski platan klonolistny Wronki Pż – 5 lip drobnolistnych, 12 P Ćmachowo 1986 szamotulski jesion wyniosły Wronki Pż – 8 platanów, 6 topoli 13 P Nowa Wieś 1984 szamotulski białych, 1 wiąz szypułkowy Lubasz „Torfowisko nad Jeziorem 14 U Kruteczek 2001 Kruteckim” czarnkowsko−trzcianecki (29,0) Wronki „Bagno i Jezioro Rzeciń- 15 U Rzecin 2004 skie” szamotulski (117,28 ha) Wronki „Bobrowy zakątek” 16 U Leśnictwo Smolnica 2004 szamotulski (15,5) Wronki „Bagno Żurawinowe” 17 U Rzecin 2004 szamotulski (16,0)

Rubryka 2 – P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej, − rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Fig. 5. Położenie arkusza Wronki na tle mapy systemu ECONET (Liro, red. 1998) 1− Obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym: 5M – Obszar Międzyrzecki, 7M – Obszar Drawy, 8M – Obszar dolnej Noteci 2 − Korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym: 13 m – Pradolina Noteci 3 − Obszar węzłowy o znaczeniu krajowym: 3 K – Obszar Puszczy Noteckiej

XII. Zabytki kultury

Na terenie objętym arkuszem Wronki znajduje się duża ilość zabytków objętych ochro- ną konserwatorską i wpisanych do wojewódzkich rejestrów. Najwięcej zabytków znajduje się we Wronkach, które uzyskały prawa miejskie w 1383 roku. Z tego czasu pochodzi układ urbanistyczny miasta z placem targowym – ryn- kiem, od którego odbiegają prostopadle ulice. Najstarszym zabytkiem w tym mieście jest go- tycki kościół św. Katarzyny z XV wieku, w okresie późniejszym przebudowany. We wnętrzu kościoła można zobaczyć interesujące obrazy i rzeźby, miedzy innymi rzeźbę Chrystusa

35 z 1500 roku. Nad Wartą wznoszą się budynki kościoła i klasztoru Franciszkanów. W szachul- cowym spichlerzu z 1856 roku znajduje się obecnie Muzeum Regionalne. Inne interesujące obiekty w tym mieście to XIX-wieczny dworzec kolejowy oraz zbudowany w 1894 wielki kompleks więzienny. W miejscowości Biezdrowo znajduje się murowany kościół z pierwszej połowy XV wieku oraz pałac Kurnatowskich z XVIII wieku wraz z parkiem. W wioskach Pożarowo i Wróblewo można obejrzeć dwory z XIX wieku wraz z otaczającymi je parkami. Wieś Wartosław może się pochwalić interesującym układem urbanistycznym, niewpisanym do rejestru zabytków, zabytkowymi domami kalenicowymi przy głównej ulicy oraz kościołem z 1785 roku. Niedaleko Jeziora Pożarowskiego znajduje się duże cmentarzysko kultury łużyc- kiej oraz XI-wieczne grodzisko stożkowe otoczone rowem. Interesujące zabytki znajdują się we wsi Ordzin. Spotykamy tam szkołę z 1920 roku oraz zespół dworski z XIX wieku z parkiem wiejskim. We wsi Piotrowo znajduje się zabyt- kowy kościół z 1939 roku oraz zajazd. We wsi Bobulczyn można obejrzeć zabytkową szkołę oraz zespół folwarczny, a w wiosce Biała kościół szachulcowy z 1792 roku. Na mapie zlokalizowano stanowiska archeologiczne, takie jak: grodziska, osady oraz cmentarzyska z epoki kamienia i brązu. Najstarsze, pochodzące z mezolitu, ślady pobytu ludzi na obszarze arkusza Wronki odkryto w osadzie Borek nad Wartą w pobliżu Wronek (Kaspro- wicz, Prinke 1993 ).

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Wronki to teren bardzo atrakcyjny pod względem turystycznym. Znacz- ne zróżnicowanie morfologii terenu, wspaniałe lasy, jeziora i korzystne warunki klimatyczne stwarzają doskonałe warunki do wypoczynku i rekreacji. Puszcza Notecka, zajmująca znaczną część obszaru charakteryzowanego arkusza, jest wyjątkowym w skali kraju kompleksem le- śnym. Na jej obszarze ochrona przyrody jest łączona z funkcją turystyczną i gospodarczą. Prowadzona tutaj działalność gospodarcza powinna być kontrolowana, ale jednocześnie musi umożliwiać rozwój drobnego przemysłu, produkcji rolnej, agroturystyki i rzemiosła. Większe znaczenie gospodarcze mają tylko zakłady usytuowane w mieście Wronki. Występowanie gleb o wysokich klasach bonitacyjnych stwarza perspektywy dalszego rozwoju rolnictwa oraz przetwórstwa rolno-spożywczego. Należy jednakże troszczyć się o ochronę tych gleb, poprzez ich właściwe użytkowanie, a zwłaszcza unikanie nadmiernego nawożenia nawozami sztucz- nymi, które są głównym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych i głębinowych azotanami.

36 Spośród czterech udokumentowanych złóż surowców mineralnych na tym terenie eks- ploatację prowadzi się na złożach kruszyw naturalnych „Klempicz” i „Piotrowo MN”. Wydo- bycie piasku ze złoża „Klempicz” nie ma większego, negatywnego wpływu na stan środowi- ska. Natomiast w przypadku złoża „Piotrowo MN” należy w toku eksploatacji uwzględnić bliskość łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz lasów. Na podstawie wykonanych w przeszłości dokumentacji oraz wizji terenowej wyznaczono na obszarze arkusza Wronki obszary perspektywiczne występowania torfu i piasku, w ob- rębie których istnieje możliwość powiększenia bazy surowcowej poprzez udokumentowanie nowych złóż kruszywa naturalnego i torfu. Głównym użytkowym poziomem wodonośnym na omawianym terenie jest poziom trze- ciorzędowy, dostarczający wód o dobrej i średniej jakości. Lokalnie mniejsze ujęcia wód ba- zują na poziomie czwartorzędowym. Jakość tych wód jest także dobra. Przedsięwzięcia w zakresie ochrony środowiska powinny iść w kierunku przeciwdziała- nia negatywnym skutkom związanym z zanieczyszczeniem wód oraz powierzchni ziemi, a także nadmierną eksploatacją zasobów leśnych. Na terenie objętym arkuszem Wronki obszary predysponowane do składowania odpa- dów zostały wyznaczone w południowej części, w obrębie powierzchniowych wystąpień glin zwałowych zlodowaceń północnopolskich, spełniających wymagania naturalnej bariery izolacyjnej dla odpadów obojętnych. Wyznaczone obszary znajdują się w części południowej, w gminach: Wronki, Obrzycko i Ostroróg. Pod kątem składowania odpadów komunalnych może być rozpatrywany teren nieeks- ploatowanego złoża iłów do produkcji kruszywa lekkiego „Wierzchocin”. Naturalną warstwę izolacyjną tworzą w tym miejscu plioceńskie iły ponad 30 m miąższości, występujące pod przykryciem glin zwałowych o grubości 2,7-4,5 m. Występowanie iłów pod glinami w tej części obszaru potwierdzają również otwory wiertnicze wykonane we Wróblewie i Nowej Wsi. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

37 XIV. Literatura

BŁOCISZEWSKI S., 1955 – Paszportyzacja geologiczna i karta rejestracyjna złóż ceramicz- nych cegielni „Wronki”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CHUCHRO S., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 (z rozpozna-

niem rodzaju i jakości kopaliny w kategorii C1) złoża kruszywa naturalnego (piaskowego) „Klempicz”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHUCHRO R., 2003 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

piaskowego „Klempicz” w kategorii C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złóż węgli brunatnych i perspektywy ich występowania w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DADLEZ R., DEMBOWSKA J., 1965 – Budowa geologiczna paraantyklinorium pomorskiego. Pr. Inst. Geol., t. 40, Warszawa. FOLTYNIEWICZ W., GAWROŃSKI J., 1989 – Inwentaryzacja surowców mineralnych wo- jewództwa pilskiego. Gmina Wronki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. GAŁKA M., 2001 – Objaśnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wronki (392). Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAWROŃSKI J., FOLTYNIEWICZ W., 1989 – Inwentaryzacja surowców mineralnych wo- jewództwa pilskiego. Gmina Lubasz. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol, Warszawa. JAKUBOWICZ B., ŁODZIŃSKA W., 1994 − Mapa geologiczno-inżynierska Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geologiczny, Warszawa. KASPROWICZ T., PRINKE A., 1993 − Mapa stanowisk archeologicznych w województwie poznańskim wpisanych do rejestru zabytków. Muzeum Archeologiczne. Poznań. KLECZKOWSKI A., red., 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo−Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRÓL S., (red.) 1997 – Przyroda województwa pilskiego i jej ochrona. Poznań− Piła.

38 LIRO A., (red.) 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET−POLSKA. Wyd. Fund. IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LISTKOWSKA H., MAKSIAK S., NOSEK M., 1978 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Piła. Wyd. Geologiczne, Warszawa. LISTKOWSKA H., MAKSIAK S., NOSEK M., 1979 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000 ARKUSZ Piła. Wyd. Geologiczne, Warszawa. LISZKOWSKI J., 1999 a − Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Wronki (392). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. LISZKOWSKI J., 1999 b − Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Wronki (392). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assesment guidelines.

MARCINIAK Z., KINAS R., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 złoża kruszywa naturalnego „Piotrowo MN”. Poznań. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARZEC M., 1962 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych wykonanych w 1959 roku w okolicy Wronek, Ostrorogu i Otorowa, powiat Szamotuły. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAŚKO S., 1988 – Plan racjonalnej gospodarki złożem surowców ilastych Wronki na lata 1989-1993 wraz z elementami projektu zagospodarowania złoża i dokumentacja za- sobów przemysłowych. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. NICPOŃ W., 1964 – Orzeczenie geologiczne o wynikach geologicznych robót poszukiwawczych za węglem brunatnym w rejonie Wronek, pow. Szamotuły. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK S., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Inst. Mel. i Użytków Zielonych., Falenty.

39 PORĘBA E., 1966 – Dokumentacja geologiczna złoża pstrych iłów plioceńskich do produkcji kruszywa lekkiego (keramzytu) „Wierzchocin”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., red. − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2003 r. Państw. Instytut Geologiczny, Warszawa 2004 r. RAPORT o stanie środowiska w województwie wielkopolskim w 2003 roku. Poznań, 2004. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., red., 1986 − Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państwowy Instytut Geologicz- ny, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1994 – Klimaty Niziny Wielkopolskiej. Wyd. UAM, Poznań. ZBOROWSKA T., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Wronki. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZBOROWSKA T., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wronki. Państw. Inst. Geol., Warszawa.