Van Het Voorland Verdwenen Noord-Hollandse Archeologische Publicaties - 4
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
NHAP - 4 Van het voorland verdwenen het voorland Van NHAP - 4 Noord-Hollandse Archeologische Publicaties - 4 Van het voorland verdwenen Archeologisch onderzoek rond het kerkhof van laatmiddeleeuws Almersdorp, vlakbij Opperdoes gemeente Medemblik. Huis van Hilde Sander Gerritsen Westerplein 6 Constance van der Linde 1901 NA Castricum. [email protected] Jasper Leek www.huisvanhilde.nl Lisette Kootker Noord-Hollandse Archeologische Publicaties - 4 Van het voorland verdwenen Archeologisch onderzoek rond het kerkhof van laatmiddeleeuws Almersdorp, vlakbij Opperdoes gemeente Medemblik. Auteurs: Met bijdragen van: Sander Gerritsen Josje van Leeuwen Constance van der Linde Michiel Bartels Jasper Leek Arno Verhoeven Lisette Kootker Eveline Altena Omslag: Het vrijleggen van een skelet afkomstig van het kerkhof van ‘t verdwenen laatmiddel eeuwse Almersdorp Binnenkant omslag: kaart Zuiderzee (om de suyder see in toe waeren), datering: ca 1600. Archief: Biblioteca Nacional de España 2e herziene versie Uitgave: Provinciebestuur NoordHolland, Castricum 2019 Deze verslaglegging is uitgevoerd in opdracht van het provinciebestuur van NoordHolland. De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het illustratiemateriaal te achterhalen. Mochten personen of instanties desondanks van mening zijn dat rechten niet zijn gehonoreerd, kunnen zij contact opnemen met de uitgever. ISBN/EAN: 9789492428042 Grafische verzorging: Xeroxmediaservices 2 | Huis van Hilde Inhoudsopgave Samenvatting 6 Voorwoord 7 Dankwoord 8 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 9 1 Inleiding (Sander Gerritsen) 12 1.1 Algemeen 12 1.2 Voortraject 13 1.3 Leeswijzer 13 2 De onderzoekslocatie (Sander Gerritsen) 15 2.1 Natuurlijk- en cultuurlandschap 15 • Veenvorming 19 2.2 Geschiedenis van Almersdorp 20 • De Wierdijk (M.H. Bartels) 22 • Demonstratie bij kaart Zeedijk Vier Noorder Koggen van Jan Cornelisz. Schagen 1638 33 • Kadastrale gegevens 18321951 (Dolf van Doorm) 37 • Koppen op palen. Interviews met betrokkenen van de skelettenvondsten rond 1967/1968. 39 2.3 Archeologische waarnemingen omgeving 42 3 Doel en methode (Sander Gerritsen) 44 3.1 Traject 44 3.1.1 Inventariserend onderzoek 44 3.1.2 Aanvullend inventariserend onderzoek 49 3.1.3 Begeleiding 49 3.1.4 Monitoring 51 3.2 Vraagstellingen 51 3.3 Methode en werkwijze 52 4 Resultaten archeologisch onderzoek (Sander Gerritsen) 55 4.1 Algemeen 55 4.1.1 Fasering 55 4.1.2 Bodemopbouw 55 4.1.3 Verstoringsgraad 56 4.2 Fase 1: Prehistorie 57 4.2.1 Sporen 57 4.2.2 Vondstmateriaal 59 4.3 Fase 2: Vroege Middeleeuwen/Karolingische periode 59 4.3.1 Vondstmateriaal 59 4.3.1.1 Keramiek 59 4.4 Fase 3: Late Middeleeuwen 60 4.4.1 Sporen 60 • Archeologie en Publiek 76 4.4.2 Vondstmateriaal 77 4.4.2.1 Keramiek 77 Van het voorland verdwenen | 3 4.4.2.2 Bouwmateriaal 77 4.4.2.3 Natuursteen 83 4.4.2.4 Dierlijk botmateriaal 85 4.4.2.5 Metaal 86 4.4.3 Datering Almersdorp en kerkhof 87 4.5 Fase 4: Nieuwe Tijd post-Almersdorp 88 4.5.1 Sporen 88 4.5.2 Vondstmateriaal 93 4.5.2.1 Bouwmateriaal 93 4.5.2.2 Keramiek 94 4.5.2.3 Metaal 94 • Een tandenborstel 99 5 Het menselijk botmateriaal (Constance van der Linde) 100 5.1 Inleiding 100 5.1.1 Algemeen 100 5.1.2 Onderzoeksvragen 100 5.2 Methodiek en redenen voor gebruikte methoden 101 5.2.1 Doeleinden van monstername voor DNA en isotopenonderzoek 101 5.2.2 Vaststelling van het minimum aantal overledenen 101 5.2.3 Behoudswaarde en kwaliteit van het bot 101 5.2.4 Anatomische geslachtbepaling 101 5.2.5 Vaststelling van de anatomische leeftijd bij overlijden 102 5.2.6 Reconstructie van de staande levende lichaamslengte 103 5.2.7 De status van het gebit 103 5.2.8 Schedelvormen 104 5.2.9 Ziektekundige botafwijkingen en traumata 104 5.2.10 Botafwijkingen door onbekende oorzaak ontstaan 104 5.2.11 Anatomische botafwijkingen 105 5.2.12 Overige botafwijkingen 105 5.3 Resultaten en discussie 105 5.3.1 Wijze van begraven 105 5.3.2 Monstername voor DNA en isotopenonderzoek 112 5.3.3 Vaststelling van het minimum aantal overledenen 112 5.3.4 Behoudswaarde en kwaliteit van het bot 114 5.3.5 Anatomische geslachtbepaling 114 5.3.6 Vaststelling van de anatomische leeftijd bij overlijden 114 5.3.7 Reconstructie van de staande levende lichaamslengte 116 5.3.8 De status van het gebit 118 5.3.9 Schedelvormen 119 5.3.10 Ziektekundige botafwijkingen en traumata 119 5.3.11 Botafwijkingen door onbekende oorzaak ontstaan 126 5.3.12 Anatomische botafwijkingen 127 5.3.13 Overige botafwijkingen 130 5.4 Conclusie 130 6 Isotopenonderzoek naar de herkomst van vijf individuen uit Almersdorp (Lisette Kootker) 136 6.1 Inleiding 136 6.2 Methoden 136 6.2.1 Strontiumisotopenonderzoek 136 6.2.2 Zuurstofisotopen 138 6.2.3 Bemonstering en analytische protocollen 140 6.3 Resultaten en discussie 140 6.4 Conclusie 142 7 Archeologisch onderzoek van de verloren middeleeuwse nederzettingen in de Wieringermeer opnieuw bekeken (Jasper Leek) 143 4 | Huis van Hilde 7.1 Inleiding 143 7.1.1 Algemeen 143 7.1.2 Vooronderzoek 143 7.1.3 Landschap en geologie 149 7.1.4 De invloed van stormvloeden en de mens op het landschap 150 7.2 Probleemstelling 152 7.3 Methodiek 152 7.3.1 Literatuuronderzoek 152 7.3.2 Materiaalonderzoek 153 7.3.3 Keramiek 154 7.4 Resultaten 156 7.4.1 Fase 1 (11001175) 157 7.4.2 Fase 2 (1175/1275) 158 7.4.3 Fase 3 (12501350) 161 7.5 Conclusie 162 7.5.1 Algemeen 162 7.5.2 Vindplaatsen 163 7.5.3 Reconstructie van het middeleeuwse landschap 165 7.6 Beantwoording onderzoeksvragen 169 8 Samenvatting en synthese (Sander Gerritsen) 172 8.1 Algemeen 172 8.2 Late prehistorie 173 8.3 Vroege Middeleeuwen/Karolingische periode 173 8.4 Almersdorp: opkomst en ondergang 175 8.5 De menselijke resten (Sander Gerritsen en Eveline Altena) 178 8.6 Nog in de bodem aanwezig 182 9 Beantwoording onderzoeksvragen 183 Overzichtskaart 188 Literatuurlijst 190 Fasekaarten 198 Bijlage 1 Overzicht werkputten en sporen schaal 1:300 (A3). 198 Bijlage 2 Detail 1: Fase 3a Schaal 1:300 (A4). 200 Bijlage 3 Detail 2: Fase 3b Graven werkput 7, schaal 1:25 (A3). 202 Bijlage 4 Detail 3: Fase 4 Schaal 1:300 (A4). 204 Bijlage 5 Profielen selectie (A3) 206 Determinatielijsten 208 Bijlage 6 Keramieklijst 208 Bijlage 7 Bouwkeramieklijst 220 Bijlage 8 Metaallijst 224 Bijlage 9 Natuursteenlijst 229 Bijlage 10 Dierlijk Botmateriaallijst 232 Bijlage 11 Overig vondstmateriaallijst 237 Overige Bijlagen 238 Bijlage 12 Archeobotanisch onderzoek Lies 238 Bijlage 13 14C dateringen 1 240 Bijlage 14 14C dateringen 2 241 Bijlage 15 Catalogus graven 242 Skeletformulieren 1 t/m 23 246 Van het voorland verdwenen | 5 Samenvatting De aanleg van een rotonde op de kruising tussen de provinciale weg N239 en de Almersdorperweg bood een uitgebreide kijk in het middeleeuwse verleden van het voormalig dorpje Almersdorp. Een deel van het kerkhof, dat eens toebehoorde aan de kerk van het dorp Almersdorp, werd gevonden. Gelegen in het waterrijke WestFriesland kenmerkte de geschiedenis van dit dorp zich door het effect van de nabijgelegen zee. Het archeologisch onderzoek dat is gedaan op de plek van de rotonde gaf het startschot voor een uitgebreide beschouwing en nadere analyse van eerder gedaan onderzoek naar verdronken nederzettingen in WestFriesland. Grote delen van WestFriesland waren in de Middeleeuwen bedekt met een dik veenpakket. Een flinke bevolkingstoename en betere methoden voor afwatering leidden tot ontginning van de veengebieden. Omdat het land daalde door de afwatering van het veen werd het kwetsbaar voor overstromingen. Met een ring van dijken beschermden de inwoners van WestFriesland zich vanaf circa 1250 volledig tegen het water. Het dorp Almersdorp komt vanaf 1310 voor in geschreven bronnen maar uit archeologische vondsten van tufsteen en sarcofagen maken we op dat Almersdorp al in de 2de helft van de 12de eeuw gesticht werd, tezamen met een eerste kerk. De gevonden graven op het voormalige kerkhof dateren waarschijnlijk van na ‘de Grote Inlaag’ van 1335. Door verschillende stormen en vloeden drong het water het land binnen en moesten dijken worden verlegd. Door inlaging van gebieden langs de dijk, het vrijgeven van land aan het water, kwam Almersdorp in stappen dichter bij de zee te liggen. Aannemelijk is dat de kerk na de inlaag van 1335 buitendijks lag, maar later verplaatst werd naar een zuidelijker gelegen terrein. Een deel van Almersdorp kwam uiteindelijk geheel buitendijks te liggen. Aan het begin van de 16de eeuw was er zo goed als geen dorp meer over en werd het overgebleven gebied steeds meer agrarisch gebruikt. Het archeologisch onderzoek bestond uit inventariserend onderzoek en vervolgens de archeologische begeleiding van de werkzaamheden aan de geplande rotonde. De resultaten konden worden onderverdeeld in vier fasen: prehistorie, Vroege Middeleeuwen/Karolingische periode, Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Het grootste deel van de sporen (slotenpatroon, ophogingen en dijk) en het vondstmateriaal (keramiek, bouwmateriaal, natuursteen, dierlijk botmateriaal) behoort tot de Late Middeleeuwen. Uit deze periode stammen ook de menselijke resten en een dierbegraving. Het menselijk botmateriaal is door middel van DNA en isotopenonderzoek onderzocht. Zowel mannen, vrouwen als kinderen zijn bij de voormalige nederzetting van Almersdorp begraven. De mannen waren behoorlijk lang voor die tijd. Uit de botafwijkingen die werden geconstateerd blijkt dat de volwassen individuen zwaar fysiek werk hebben verricht. Het isotopenonderzoek wijst uit dat vrijwel alle onderzochte individuen afkomstig waren uit de omgeving, of in ieder geval van langs het Noordzeekustgebied. De archeologische begeleiding bij de werkzaamheden aan de Almersdorperweg was de reden om breder onderzoek te doen naar de verdronken nederzettingen in de Wieringermeer. Hiervoor is eerder gedaan onderzoek uit 1930 van Dr.