ACTA UNIVERS ITA TIS LODZI ENSIS ____ FOLIJLLINCUISTÏCA 12, 1986______
Stanialaw Jankowaki
IZOGLOSY NA TERENIE GMINY PRZYTYK W WOJEWÓDZTWIE RADOMSKIM
Gwary małopolskie, głównie w widłach Wisły i Pilicy, stano wiły Istotny element badań dialektologicznych prof. Karola Dejny. Dzidki Niemu nowa ludności wiejskiej byłego woj. kieleckiego na leży do tego czasu do najlepiej poznanych. Gmina Przytyk położona jest w północno-zachodniej części woj. radomskiego. Pod wzgledem językowym zajmuje miejsce tvpowe dla pasów przejściowych, w tym wypadku miedzy Małopolską a Mazowszem. Starsi mieszkańcy przytyckich wsi bardzo dobrze zachowują gwarę. W ich wymowie dostrzega się istotne różnice między grupą wsi poło żonych w południowo-zachodniej części gminy (Oblas, Krzyszkowice, Młudnice, Wólka Domaniewska, Domaniów, Coszczewice, Wrzos) a wsiami z jej części północno-wschodniej (Kaszewska Wola, Sukow- ska Wola, Suków, Studzienice). Przytyk, leżący pośrodku gminy, cechuje się gwarą wyraźnie zanikającą ze względu na instytucje, oświatę, urzędy zatrudniające sporą ilość inteligencji. Celem niniejszego artykułu jest wydobycie i krótkie omówienie cech dialektu mazowieckiego przenikających na obszar Małopolski i odwrotnie, umiejscowionych na terenie przytyckiej jednostki ad ministracyjnej.
I. V ZAKRESIE FONETYKI
I. 0 najstarszych mieszkańców Raszewskiej Woli, Sukowskiej Wo li, Sukowa i Studzienic notuje się gwarowe odpowiedniki czasow ników bad eię, stad bez kontrakcji: bojpd éeWboj^id ée, ato\ad ilefcö- iid. Brak kontrakcji w tych czasownikach pojawia się także w for mach czasu przeszłego, jednakże znacznie częściej w 3 os. 1. poj. i mn. niż w osobach pozpstałych: boypu Śe, bofcaua śe, etojau, sto- ■iaua. Rzadziej słyszy się formy bo-ÿm śe, bojowym śe, bo^oueś Śe, etoioueś, atojauaś. Czasowniki bać eię, etaé bez kontrakcji wystę pują w południowych miejscowościach gminy ( Oblas, Krzyszkowice, Młudnice). 2. Rzeczownik vetrok 'wiatrak' pojawia eię w takiej (a wiec mazowieckiej) postaci na terenie całej gminy. 3. Nagłosowe samogłoski o- 1 u- realizowane są w trzech wariantach: a) jako dyftongi цо- i t(u, gdy występujące na miejscu ogólno polskich 0-, u- pojawiają się zazwyczaj w sylabach akcentowanych: uobova, Ufùfao., цокпо, ии%о, uukrot 'ukradł'» proces zastępowania o —, u- przez цо-, uu~ doprowadził do ujednolicenia j^o-, uu- - * ło-, lu- i UO-, %u- i o-, u-. W miarę przesuwania się ku po łudniowi i południoweiru wschodowi znacznie częściej spotyka się dyftong na miejscu nagłosowych i znajdujących się w pozycji ak centowanej o-, u-j b) ze słabą labializacją, gdy nagłosowe o-, u-, pojawiają się w sylabach nie akcentowanych: “oberek, «obrunoka, “uóeko, nuvaga; c) bez labiallzacji, u informatorów młodszych, co nie jest regułą bezwyjątkową. Podane wyżej warianty nagłosowych o- i u- prowadzą do wniosku, że dawniej na opisywanym terenie zastępowanie dvfton- giem o-, u- było zjawiskiem spotykanym częściej, może nawet po wszechnym, ale. wycofuje się pod wpływem Mazowsza, silnie wspie ranego przez język ogólnopolski. Podobnie zachowuje się nagłosowa samogłoska i-, przybierając nocniejszą lub słabszą protezę 4. W 3 os. 1. poj. czasu przeszłego po miękkich spółgłoskach wargowych p, b' konsekwentnie, po środkowojęzykowvch oraz daw niej miękkich, potem stwardniałych, u sporej grupy informatorów i i у.: гЦ 'bił', гоУщ, корщ 'składał siano w kopy', puy, Ш щ , 'liczył, leczył', та&иц. Ostalona w ten spo sób postać teiratu przenosi się na formy 3 os. 1. mn. gdzie u i u należą do dwu różnych sylab: kośu^j, ргааицу, фицу. Forny typu znacznie częściej, prawie bezwyjątkowo, słyszy się na północ i północny wschód od Przytyka (Suków, Raszewska Wola, Sukowska Wola, Studzienice), rzadziej na południu (Wrzos, Doira- niów), nie są znane w Oblasie 1 Rrzyszkowicach. 5. W zakresie samogłosek nosowych na uwagę zasługują przykła dy z wtórną nosowością: aygryst, apkliS, bipair 'pejoratywna nazwa dziecka', ftyndy 'wtedy', £je 'jeż', Ь\яупу 'jeżyny', kunaur 'kaczor', myntolik 'medalik', myntryka, ifyeacf, ńąśicf *n>ie- szaó, wyrabiać ciasto na chleb', nofrintek 'Calendula', runbarbar 'Rhem', timbackovy 'tabaczkowy, brązowv', turnpul 'topola', tum- pur, tumpc&yako 'trzonek siekiery'. Niektóre wyrazy, co spotyka się sporadycznie, mają postacie oboczne, z samogłoską ustną i nosową: lin ttii || le t1îi, peoynaWpynayna 'grudka ziemi', eceble j| aaurrble. Przykłady z wtórną nosowością dają podstawę do przypuszczenia, że gmina Przytyk leżała na terenie beznosówkowym, który systema tycznie się zmniejszał. 6 . W bierniku 1. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego o teira- Ц- tach zakończonych na -jja spotykamy się z innym niż w języku o- gólnopolskim kontynuantem staropolskiej samogłoski nosowej przed niej. Podkreślić należy również fakt, że Mały atlaa guar polekiah (mapa 276) nie uwydatnia na opisywanym terenie ani też w naj bliższej jego okolicy rozłożenia sajrogłoski nosowej przedniej w -um w tym przypadku: buXum, kux*!iu», kuźitum, peyrfum, atudkum, soSitn. 7. Dwuwargowe spółgłoski b’, p w pozycji nagłosowej i śród- głosowej wykazują synchroniczną artykulację wargowo-językową : ii
K. D e j n a, Dialekty polskie, Wrocław 1973. nie ulęgając przestawce; śrybyp\\arybyp, środa, środek, średjti, śru- duo, śrytie, srucad, rotruaad.
II. W ZAKRESIE SŁOWOTWÓRSTWA
W tej części potraktujemy dość szczegółowo kilka przyrostków typowych dla gwary okolicy Przytyka. Na uwagę zasługują tu for- manty tworzące nazwy istot młodych, które odddzielamy od deminu- tywów dlatego, że wskazują na młodość, a nie irałość przedmiotu nazywanego podstawą derywacji. Przytyckiej gwarze znane są nazwy istot młodych z formantami -ak i -ę. Rozpatrzmy je kolejno. 1 . -ak: óelok 'potomek krowy w wieku przynajmniej dwóch mie sięcy', je dok 'chłopiec w wieku ok. 10 lat', ХЦ°Р°к 'chłopiec w wieku ok. 15 lat', iagrtok, iaglok (na zbadanym terenie znacz nie częściej słyszy się £agriok, na południe od Radomia bezwyjąt- kcwo ÿiglok) 'potomek owcy po przejściu na samodzielne odżywia nie się', kodok 'kot w wieku przynajmniej miesiąca', krulok 'kró lik domowy po wyjściu ze wspólnego gniazda i przejściu na samo dzielne odżywianie się', kurook 'kogut nadający się konsumpcji', pśok, eounok Weayrfok 'potomek suki po usamodzielnieniu się', pro- śok, śfyrfok 'potomek świni o wadze przynajmniej 25 kg', iep&ok iprośok), śmbok 'kort w wieku przynajmniej 6 miesięcy'. Niektóre z podanych przykładów wskazują na to, ie przyrostek -ak poja wia się w nazwach istot młodych, których młodsi lub dorośli przedstawiciele są nie tylko rodzaju nijakiego (.delok - dele), a- le i męskiego ( krulok 'królik' - krul). Notuje się na terenie gminy Prłytyk, i to dość często, rzeczownik byaok w znaczeniu przenośnym 'zdrowy, dobrze rozwinięty chłopak, stroniący od pra cy'. 2 . -ę: dele, \agle, iagrte, kode, krule, kurce, pśe (rzadko), вауńe, prośe, śrytie. Tymi rzeczownikami nazywa się istoty młode w okresie pozostawania pod opieką matki i karmienia przez nią lub przy jej pomocy. Zachodzi więc wyrainą różnica znaczeniowa między formacjami z -ak i -ę. Istnieje nawet możliwość ustalenia, do jakiego okre su życia istotę młodą nazywa się rzeczownikiem zakończonym na -ę, a od jakiego - zakończonym na -ak. Przykład: dele 'potomek kro wy w okresie karmienia go przez matkę' (przeważnie okres ten trwa 2 tygodnie) i dalej w okresie dokarmiania mlekiem (pomaga czło wiek), delok 'potomek krowy od przejścia na karmienie paszą dla dorosłego bydła do pierwszego zapłodnienia (w wypadku potomstwa płci żeńskiej) lub przydatności rozpłodowej (w wypadku potomstwa męskiego). Okres ter. trwa ok. półtora roku. Poteir następuje wy raźny podział w nazwach uwzględniający płećt jai^fka, doyek. Ta kie same zasady obowiązywać będą przy nazywaniu potomstwa Innych zwierząt domowychs - iagle W^agiie - iaglok \\ iagrtok - uofoa, bantn; - proffe - prodok ( VâpSok ) - dfyrta, óepSek; - eoyHe - acunok\\eay/iOk - вика, рев; - Лгубе - irubok - kcbyya, kurt. Granice rozdzielające urywanie poszczególnych nazw mogą się przedłużać ze względu na siłę przyzwyczajenia. Mniej ostre są o- ne w wypadku ptaków domowych reprezentowanych przez kury, szcze gólnie w okresie wycofywania formacji na -ak: kurae 'pisklę ku ry w czasie pozostawania pod opieką matki' {k folii), kurook pi sklę od usamodzielenia się do wyraźnych znamion płci 1 przydat ności konsumpcyjnej' , kiedy to wkraczają nazwy i kokceka (płeć żeńska), kogut (płeć męska), przy czym przejście od kurooka do коковк'ъ (koguta) trwa ok. 4 tygodnie. To typowo mazowieckie zjawisko całkowitego lub częściowego wyparcia rzeczowników na -( przez formacje z przyrostkiem -ak w nazwach#istot młodych spotykałem jeszcze koło Iłży, a więc wy raźnie na południe od Mazowsza. Nie ma już jego śladów koło Sta rachowic. Szczegółowego omówienia wymaga formant -ina. Wykazuje on bo wiem w przytycklej gwarze znacznie większą produktywność niż w języku ogólnopolskim i gwarach dotychczas pod względem słowotwór czym zbadanych. Zasadnicza jego funkcja sprowadza się do tworze nia formacji nazywających pojęcia wartościowo słabsze, jakościowo gorsze od tych, które nazywa podstawa derywacjl. Dlatego też przy objaśnianiu rzeczowników utworzonych przy pomocy formantu -ina, zakwalifikowanych do tzw. nazw ekspresywnych, często wprowadzać będziemy określenie typu mamy, lichy, stary, oaląoy eię, podupadły. Z a z n a c z y ć ńależy, że w dialektach malborskich podana wyżej funk cja tego fortran tu nie jest znana, zaś sam formant zalicza H. C-ór- nowicz do mniej produktywnych2. Również M. Szymczak, charaktery-
2 U. с <5 Г П o w i с z, Forman ty przyrostkowe rzeczowników w gwa- żując gwarę Domąniewka i wsi okolicznych w byłym pow. łęczyckim, nie uwypukla jego pomniejszającego znaczenia, podając niewielka '3 grupę przykładów . W gr nie Przytyk produktywność fonnantu -ina w zakresie nadawania rzeczownikom znaczenia pomniejszenia, często pogardliwości, jes-t bardzo żywa i rozciąga się na wszystkie ich rodzaje : a) na rzeczowniki rodzaju męskiego: badina 'lichy bat' : bat (po dwukropku podawane są podstawy derywacji); Éijpoyna 'znisz czony, połupany krótszy kij cepa' : Üi^pk; budina 'zniszczony but, chodak' : but; byoyna 'stary niedołężny buhaj' : byk; cebSycyna : : cebiyk 'naczynie z drzewa do karmienia prosiąt'} dyélina 'li chy» popękany dyszel' : àjâel; gîyfîina 'drobny, o małej wartości odżywczej grzyb' : g&w> Xitppacyna 'chłopiec słabo rozwinięty pod względem fizycznym' : XX°P°ki 'mężczyzna chudy, niskiego wzrostu, chorowity' : Xüfipi xoÿxfyna : %о%ок 'sosna ' ; ÿarmaayna 'targ o niskiej frekwencji sprzedających i nabywających ', ДОГ- mak; kalafoiym : kala for 'Brassica derecea' kfotoyna : kfotek; ko~ óina 'chudy, wynędzniały kot' : kot; kovolina 'kowal słabo zna jący zakres czynności swojego zawodu' 1 kcvol; тцупеупа : тиупек 'maszyna do oddzielania plew od ziarna'; *ofśina 'rzadki, mało wydajny owies' : %01'ee; ogrutoyna 'mały, zaniedbany ogródek wa rzywny' : ogmdek; papiroéina : papiroa; pyodina 'stary, walący sie płot' Pif ot; ptocyna : ptok; ptoeoyna : ptosek; rove Syna : rover; ватаzpjina : eanoxut; traxoiyna : traxtur; zygoïyna : zygor; b) na rzeczowniki rodzaju żeńskiego: batiina 'niska, chuda, chorowita kobieta' : baba; aeglina : cegya; oybulina ; cybula; dee- ayna : deska; dercyna 'licha lniana płachta' : derka; firancyna 'brudna podniszczona firanka' : firanka; furtoyna : furtka; gazedina : gazeta; guovina, gypóine do na^ulći to rfiou li%m : g%ova; gruecyna 'marna, niedorodna grusza i gruszka': grueka; gwnufoy'ia : gumufka 'wóz na ogumionych kołach'? xarbaćina 'słaba herbata' : %arbata\ łiglir.a : jśigua; jab^unoyna ; уаЬципка; kaéina : kaea 'kasza'; kabina 'niesmaczna,- mętna kawa' : kava; kołfidina : kotiita; kobylina : коЬуца; koéulina 'stara podniszczona koszula' : koéula; kroiHna : krova; kéu- воупа 's кёцека; kurtayna s kurtka; uafeyne : Mtfka; иувсупа : иувка; rach malborskich, cz, 2, "Rozprawv Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" XIV, 1968, s. 53-82. 3 M. Szymczak, Gwara Dooianiewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, bódź 1961, s. 175. rmtlina : me typ; miacyna : mieka; Hi toy na : rtitka; nożyna : noga; o- boSyra : Mobora; onuocyna : описка; opouayna : opacka 'kosz w kształ cie owalnym do podawania paszy zwierzętom domowym'; pacoyna : packa; pocfycyyna 'licha podniszczona podłoga' : podłoga; po goj i- na 'pogoda deszczcwa, niekorzystna w okresie zbiorów' : pogoda; puypyna : рицка; pwiaoeyna : pwtcoxa; rytiina t ryba; aofina 'stara, zniszczona szafa' s eofa; eopina 'waląca się szopa' t вораj eto- dolina 'stara, waląca się stodoła' : etodoya; aaladeXyna 'rzadka, niedorodna seradela' ; saladera 'Ornithopus ' ; epudkiayna : epudki- oa; êeooyna 'sieczka z samej słomy' s śeoka; śfiooyna : śfioka, śkapina ; ékapa; taroyna : tarka; tataroyna : tatarka 'gryka Fagapy- rum tatricum' ; vutcyna 'najgorsze gatunki wódki' : vutka; vyntcyna vyntka; iatiina : éàba\ c) na rzeczowniki rodzaju nijakiego: ÿapcyna (.goifće) : ÿapko; korydina (popsute) : koryto; kSe ślina (.роцитапе) : кХевцо; maślina (za- гобипе tzn. rzadkie i białe) : тавцо; Hobdna (.potjpaune) : uokno; po vru ślina (ejtpbe) : рог>гивцо; paldina (podarte) : palto; proś ina (rfedo- rodne) : proeo; pudeycyna (.poharatane) : pudeuka; iadiyna Cpo^oüiÿane) : óadro; zydina (.atraśile 8%аЬе) : ay to. Nazwy ekspresywne utworzone przy pomocy formantu -ina wyma gają uzupełnienia następującymi Uwagami: a) rzeczowniki z formantem -ina będące nazwami ekspresywnymi zachowują rodzaj zgodny z podstawą derywacji, chociaż otrzymu ją zakończenie -a. Potwierdzają to końcówki podane przy przykła dach rodzaju nijakiego (w nawiasach); b) przykłady typu aamoxçfina, traxtoiyna, a więc wprowadzone do języka gwarowego niedawno, świadczą o żywotności przyrostka -ina w czasach dzisiejszych; c) tylko rzeczownik droeyna 'droga w pole' nie ma zabarwienia uczuciowego. Zasadniczą funkcją formantu -teko, którą w innych gwarach wy- 4 mienia się na dalszej pozycji , jest tworzenie nazw augmentatyw- nych: dymbieko : dump; хцофгбкЬ : %uop; uapiako : иара; troóieko : tro- va; śdbiako : żaba. Formant -ka, wskazując na styczność między ludźmi, tworzy nazwy córek od nazwisk męskich zakończonych na -akt -ał3 -ąo, -ia; Bufcocka (Bujak), Kopdoyka (Kopciał), Zafunoka (Zając), Sejiaka (Dziedzic)._ Pod wpływem dialektów mazowieckich szerzy się formant -доз li II -iwa: kupyvad, zmyâlivad. Przytyckà gwara, podobnie jak znaczne obszary dialektów pół nocno-wschodnich, usunęła oboczność suf iksów -ed : -id w czasow nikach klasy IV: ffyupid, ÿaétid, àejid, bu$id, rotiid, eolid.
III. W ZAKRESIE FLEKSJI
Odmiana wyrazów na obszarze gminy Przytyk wykazuje kilka od rębności, które omówimy kolejno: 1. Całkowicie zanikły w mianowniku 1. mn. formy rodzaju mę- skoosobowego: te dobre juopy byuu, te zue pany kcrauy, tamte погдог- ee wogi popSepodauy. 2. W narzędniku 1. mn. we wszystkich odmieniających się przez przypadki częściach mowy ustaliły się dwie końcówki: -amy (rze czowniki), -ymy (.-imy) (pozostałe części mowy) konsekwentnie we wsiach leżących na północ i północny wschód od Przytyka (Suków, Studzienice, Sukowska Wola, Kaszewska Wola) i -amy, -ymy {-imy) obocznie do -ami, -ymi (,-imi) . w południowej i południowo-wscho dniej części gminy (Wrzos, Ostrołęka, podkanna, Krzyszkowice): tymy dobryny panamy, в fo*imy robotnyny kołfitcmy, fiirsymy ■Çapkamy, tymi ve- eojiymi ровпеакапг. 3. Najstarsi mieszkańcy Sukowakiej Woli oraz leżącego nieopodal Brodu (gmina Jedlińsk) zachowali w miejscowniku 1. mn. końcówkę -af: v butaf, na nogaf, v zymbaf. 4. Końcówka -uf г dopełniacza 1. mn. rzeczowników męskich przechodzi na formy tego przypadka do rodzajów pozostałych: ko- iituf\ koéuluf, iflÿitf, Wpkuf. 5. Enklityczna postać zaimka osoby pierwszej w celowniku 1. poj. brzmi my wę wsiach położonych w północnej i północno-wscho dniej części gminy (Sukowska Wola, Suków, Studzienice, Kaszew ska Wola) i my obocznie do mi na obszarze południowym i połud niowo-wschodnim: dou my oullerka, kozoą mi cekad. Oboczne formy biernika 1. poj. me\\itte mają taki sam zasięg, jak warianty z twardą i miękką spółgłoeką w celowniku: iHjo u me f kaädele, ne dotykaj the, bo ée boli. 6 . W dopełniaczu 1. mn. zaimek osoby trzeciej upowszechnia, szczególnie wśród młodszego pokolenia., formę iejtjr ( it^ix >• 7. U najstarszych mieszkańców gminy zachował się rozkaźnik пе%о% 'nie bierz, nie dotykaj, nie ruszaj', podczas gdy Inne formy od czasownika nieohad zanikły. 8 . W złożeniach czasownikowych składających się z przedro stka 1 czasownika utworzonego od iéd spotyka się często formy z -rf- powstałe w wyniku perintegracji przedrostków * ягьп-, vbn- z rdzeniem -id-, powszechne na Mazowszu 1 Warmii : puńde, pSyri- de, vyrtde, zaiide.
Zespół Szkół Zawodowych Warka
Stanisiaw Jankowski
ISOCLOSSES IN THE AREA OF THE COMMUNE PRZYTYK IN THE RADOM PROVINCE
The introduction of the paper contains information concerning the pur pose of the study and a short description of the commune Przytyk. In the main part of the article the author discusses the most important features of the Mazovian dialect penetrating into the teritory of Little Po land as well as in the opposite direction as localized in the commune men tioned above. The features are as follows: . I. In the field of phonetics: 1) the double form of verbs bać się and stać - without contraction (,bo£a6 śe, stoj^ać ) and contracted; 2) the Mazo vian form of the noun ifetrok ’wiatrak’; 3) the behavior of the onset vo wels o-, u-, i- (diphtongs or monophtongs); V) the transition i * u of the type Ihju ’bił, f a ’pił*, robuX ’robił’; 5) the secondary nasality; 6) the continuant of the Old Polish nasal front vowel in acc. sing, -urn: of the type buiom, studAumi 7) the synchronic pronounciation of the palatal consonants b; 8) the Mazovian pronounciation of the noun śfyiia and its derivates; 9) the pronounciation of prepositional я * * вь (transformed into *)/ 10) the gemination of a in the words lass//lasc, bosso//bosco, łis- sok//ćlscokr 11) the standard Polish pronounciation of groups ke, ge, ke, фе/ 12) the transformation -ch ^ -k In the words 'iiŚk, zAi&kt 13) the Ma-
5 K. N i t s с h, Dialekty języka polskiego, [w:] Т. В • n n i, J. Los', K. Nitsch, J. Rozwadowski, H. U ł a » * y n, Gra matyka języka polskiego, Kraków 1923, 8. 463, zovian type kouAlS, Mime с; 14) the identification of 1 and î> 15) the interword voicing and devoicing; 16) the standard Polish continuants of the Old Polish groups it, it, it. XI. In the field of word-foraation: 1) the general aceptance of nouns in -ak in the names of young creatures: kurcokt 2 ) the considerable vitality of the formant -in* in the formation of diminutives; 3) the formant -ка in the formation of daughters* names from the fathers' surnames in -ak, -at, -4c, -ici 4) the abolition of the alternative suffixes -eć//-ió in verbs of the type ée$Ui, rob'ié. III. In the field of inflection: t) the disappearance of masculine per sonal gender; 2) the double form of the endings -amy/Z-aAi (nouns), -цтц// //-yi(ti (other case inflected /îarts of speech) in instr. pl.; 3 ) the spora dic occurrence of the ending -af in loc. pi. (v butaf)/ 4) the penerali- zation of the ending -uf in gen. pi. from masculine forms onto other gend ers; 5) the double form of the enclitic 1st person pronoun in dat. sing. щ /Zàd and in acc. sing. me//ile.