ACTA UNIVERS ITA TIS LODZI ENSIS ____ FOLIJLLINCUISTÏCA 12, 1986_________ _________ Stanialaw Jankowaki IZOGLOSY NA TERENIE GMINY PRZYTYK W WOJEWÓDZTWIE RADOMSKIM Gwary małopolskie, głównie w widłach Wisły i Pilicy, stano­ wiły Istotny element badań dialektologicznych prof. Karola Dejny. Dzidki Niemu nowa ludności wiejskiej byłego woj. kieleckiego na­ leży do tego czasu do najlepiej poznanych. Gmina Przytyk położona jest w północno-zachodniej części woj. radomskiego. Pod wzgledem językowym zajmuje miejsce tvpowe dla pasów przejściowych, w tym wypadku miedzy Małopolską a Mazowszem. Starsi mieszkańcy przytyckich wsi bardzo dobrze zachowują gwarę. W ich wymowie dostrzega się istotne różnice między grupą wsi poło­ żonych w południowo-zachodniej części gminy (Oblas, Krzyszkowice, Młudnice, Wólka Domaniewska, Domaniów, Coszczewice, Wrzos) a wsiami z jej części północno-wschodniej (Kaszewska Wola, Sukow- ska Wola, Suków, Studzienice). Przytyk, leżący pośrodku gminy, cechuje się gwarą wyraźnie zanikającą ze względu na instytucje, oświatę, urzędy zatrudniające sporą ilość inteligencji. Celem niniejszego artykułu jest wydobycie i krótkie omówienie cech dialektu mazowieckiego przenikających na obszar Małopolski i odwrotnie, umiejscowionych na terenie przytyckiej jednostki ad­ ministracyjnej. I. V ZAKRESIE FONETYKI I. 0 najstarszych mieszkańców Raszewskiej Woli, Sukowskiej Wo­ li, Sukowa i Studzienic notuje się gwarowe odpowiedniki czasow­ ników bad eię, stad bez kontrakcji: bojpd éeWboj^id ée, ato\ad ilefcö- iid. Brak kontrakcji w tych czasownikach pojawia się także w for­ mach czasu przeszłego, jednakże znacznie częściej w 3 os. 1. poj. i mn. niż w osobach pozpstałych: boypu Śe, bofcaua śe, etojau, sto- ■iaua. Rzadziej słyszy się formy bo-ÿm śe, bojowym śe, bo^oueś Śe, etoioueś, atojauaś. Czasowniki bać eię, etaé bez kontrakcji wystę­ pują w południowych miejscowościach gminy ( Oblas, Krzyszkowice, Młudnice). 2. Rzeczownik vetrok 'wiatrak' pojawia eię w takiej (a wiec mazowieckiej) postaci na terenie całej gminy. 3. Nagłosowe samogłoski o- 1 u- realizowane są w trzech wariantach: a) jako dyftongi цо- i t(u, gdy występujące na miejscu ogólno­ polskich 0-, u- pojawiają się zazwyczaj w sylabach akcentowanych: uobova, Ufùfao., цокпо, ии%о, uukrot 'ukradł'» proces zastępowania o —, u- przez цо-, uu~ doprowadził do ujednolicenia j^o-, uu- - * ło-, lu- i UO-, %u- i o-, u-. W miarę przesuwania się ku po­ łudniowi i południoweiru wschodowi znacznie częściej spotyka się dyftong na miejscu nagłosowych i znajdujących się w pozycji ak­ centowanej o-, u-j b) ze słabą labializacją, gdy nagłosowe o-, u-, pojawiają się w sylabach nie akcentowanych: “oberek, «obrunoka, “uóeko, nuvaga; c) bez labiallzacji, u informatorów młodszych, co nie jest regułą bezwyjątkową. Podane wyżej warianty nagłosowych o- i u- prowadzą do wniosku, że dawniej na opisywanym terenie zastępowanie dvfton- giem o-, u- było zjawiskiem spotykanym częściej, może nawet po­ wszechnym, ale. wycofuje się pod wpływem Mazowsza, silnie wspie­ ranego przez język ogólnopolski. Podobnie zachowuje się nagłosowa samogłoska i-, przybierając nocniejszą lub słabszą protezę 4. W 3 os. 1. poj. czasu przeszłego po miękkich spółgłoskach wargowych p, b' konsekwentnie, po środkowojęzykowvch oraz daw­ niej miękkich, potem stwardniałych, u sporej grupy informatorów i i у.: гЦ 'bił', гоУщ, корщ 'składał siano w kopy', puy, Ш щ , 'liczył, leczył', та&иц. Ostalona w ten spo­ sób postać teiratu przenosi się na formy 3 os. 1. mn. gdzie u i u należą do dwu różnych sylab: kośu^j, ргааицу, фицу. Forny typu znacznie częściej, prawie bezwyjątkowo, słyszy się na północ i północny wschód od Przytyka (Suków, Raszewska Wola, Sukowska Wola, Studzienice), rzadziej na południu (Wrzos, Doira- niów), nie są znane w Oblasie 1 Rrzyszkowicach. 5. W zakresie samogłosek nosowych na uwagę zasługują przykła­ dy z wtórną nosowością: aygryst, apkliS, bipair 'pejoratywna nazwa dziecka', ftyndy 'wtedy', £je 'jeż', Ь\яупу 'jeżyny', kunaur 'kaczor', myntolik 'medalik', myntryka, ifyeacf, ńąśicf *n>ie- szaó, wyrabiać ciasto na chleb', nofrintek 'Calendula', runbarbar 'Rhem', timbackovy 'tabaczkowy, brązowv', turnpul 'topola', tum- pur, tumpc&yako 'trzonek siekiery'. Niektóre wyrazy, co spotyka się sporadycznie, mają postacie oboczne, z samogłoską ustną i nosową: lin ttii || le t1îi, peoynaWpynayna 'grudka ziemi', eceble j| aaurrble. Przykłady z wtórną nosowością dają podstawę do przypuszczenia, że gmina Przytyk leżała na terenie beznosówkowym, który systema­ tycznie się zmniejszał. 6 . W bierniku 1. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego o teira- Ц- tach zakończonych na -jja spotykamy się z innym niż w języku o- gólnopolskim kontynuantem staropolskiej samogłoski nosowej przed­ niej. Podkreślić należy również fakt, że Mały atlaa guar polekiah (mapa 276) nie uwydatnia na opisywanym terenie ani też w naj­ bliższej jego okolicy rozłożenia sajrogłoski nosowej przedniej w -um w tym przypadku: buXum, kux*!iu», kuźitum, peyrfum, atudkum, soSitn. 7. Dwuwargowe spółgłoski b’, p w pozycji nagłosowej i śród- głosowej wykazują synchroniczną artykulację wargowo-językową : ii<S, ł>ida, Éidck, pea; pee, pi^ok, zalliraa', wypid, zgodną z dialek­ tem małopolskim. 8 . Typowa dla gwar mazowieckich zatrata miękkości przez spół­ głoski f , v po palatalnych przeniosła się do przytyckich wsi w rzeczowniku ifyHa i derywatach: éfy^aki, èfyüid 'brudzić', éfy- Movaty 'nieuczciwy, niechlujny', éfyfituX- 9. Przyiirkowe i przedrostkowe а - *въ przed półotwartymi nie utrzymało się (podobnie jak na Mazowszu i w Wlelkopolsce) i ule­ gło wyrównaniu do tych pozycji, gdzie a udfwięcżniło się przed spółgłoską dźwięczną zwartą, szczelinową lub zwartoszczelinową przechodząc w a: zleefoą, sio в, atfriuovoy ie. 1 0 . К wyrazach boaeo\\ boeoo, laae || laao, •biâéidWbiédid najbliż­ sza okolica Przytyka podwaja spółgłoskę -a-, i to zarówno w słow­ nictwie pospolitym, nie wyłączając mianownika 1. poj. Zaee||Zaect jak i w kilku nazwacii miejscowych: na boa8oka\\na bpeaoka, do laaauW Il laeou, viaaok\\viaook, Zoleéée \\Zoleide 'Zalesie, wieś na południe od Radomia', Zoleéâice 1!7oleédine 'Zalesice, wieś koło Wierzbicy'. 11. Przytycka gwara nie doprowadziła do pomieszania zwartych tylnojęzykowych spółgłosek k, g, z fc’, ^ w grupach ke , ge, fee, ge : krumke, абсиде. 1 2 . w rzeczownikach ói$k i zmiik wygłosowe % - к jako w y ­ nik dysymilacjl pod wzglądem stopnia otwarcia. Wygłosowa spółgło­ ska £ wykazywała tendencje zanikowe, ale nie uległa redukcji, gdyż przeszła w k. 13. Do niewielkiej liczby przykładów ogranicza sią charakte­ rystyczne dla gwar mazowieckich występowanie m na miejscu rf t kouiH$, meyvid, Mimeo i pochodne, Aialii, iftizy. 14. W gwarze okolicy Przytyka nastąpiło zidentyfikowanie zna­ nej językowi ogólnopolskiemu i dialektom południowym spółgłoski l, Z*, także w pozycji przed i: Bolek, kolano, dolina, kiiji. 15. Na teranie gminy Przytyk obserwuje się zjawisko dźwięcz­ nej lub bezdźwięcznej wymowy występujących na końcu wyrazu spół­ głosek zwartych, szczelinowych i zwartoszczelinowych przed spół­ głoskami spółotwartymi i samogłoskami zaczynającymi następny wy­ raz. Zróżnicowanie to nie występuje u tego samego informatora. Częściej wymowę dźwięczną słyszy się u starszych, bardzo rzadko u młodszych. Fakt ten uznajemy za naturalny, gdyż przez charak­ teryzowany teren lub w jego pobliżu przebiega izoglosa oddziela­ jąca terytorium językowe z fonetyką międzywyrazową udźwięczniają- cą od ubezdźwięczniającej'. Spotykany więc, chociaż bardzo rzad­ ko, wymowę typus drab £ezdeś, grub yadny, jag a то ta obok prawie powszechnej: kruk lećo%, pSepot na émerd 'zginął na zawsze', Sunt Nojvyaey, jak armota, jak jedyn. Biorąc pod uwagę formy typu rtuzym, zańuzym, iezdym, jezdeé, ta- gym 'takem' można wnioskować, że Przytyk i gwary okoliczne mia­ ły kiedyś fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą. Stan obecny jest jeszcze jednym przykładem wpływu dialektów mazowieckich na gwary leżące od nich na południe. W połączeniu przyimka zakończonego na zwartą czy szczelino­ wą z następującym wyrazem rozpoczynającym slą od spółgłoski spół- otwartej, j lub samogłoski wygłosowa spółgłoska przyimka zawsze brzmi dźwięcznie, a więc według zasad fonetyki śródwyrazowej, a nie międzywyrazowej : nad yuellim, pod lipum, nad nomy, pod jtoknym, pie z ruf, pSez ryrjkof. 16. Pierwotne grupy *iv, *£r, *zr rozwinęły się w łr, ir, zr K. D e j n a, Dialekty polskie, Wrocław 1973. nie ulęgając przestawce; śrybyp\\arybyp, środa, środek, średjti, śru- duo, śrytie, srucad, rotruaad. II. W ZAKRESIE SŁOWOTWÓRSTWA W tej części potraktujemy dość szczegółowo kilka przyrostków typowych dla gwary okolicy Przytyka. Na uwagę zasługują tu for- manty tworzące nazwy istot młodych, które odddzielamy od deminu- tywów dlatego, że wskazują na młodość, a nie irałość przedmiotu nazywanego podstawą derywacji. Przytyckiej gwarze znane są nazwy istot młodych z formantami -ak i -ę. Rozpatrzmy je kolejno. 1 . -ak: óelok 'potomek krowy w wieku przynajmniej dwóch mie­ sięcy', je dok 'chłopiec w wieku ok. 10 lat', ХЦ°Р°к 'chłopiec w wieku ok. 15 lat', iagrtok, iaglok (na zbadanym terenie znacz­ nie częściej słyszy się £agriok, na południe od Radomia bezwyjąt- kcwo ÿiglok) 'potomek owcy po przejściu na samodzielne odżywia­ nie się', kodok 'kot w wieku przynajmniej miesiąca', krulok 'kró­ lik domowy po wyjściu ze wspólnego gniazda i przejściu na samo­ dzielne odżywianie się', kurook 'kogut nadający się konsumpcji', pśok, eounok Weayrfok 'potomek suki po usamodzielnieniu się', pro- śok, śfyrfok 'potomek świni o wadze przynajmniej 25 kg', iep&ok