WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE XXIII, Suplement 2

P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y ISSN 0138-0737

WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XXIII, Suplement 2

OCHRONA OWADÓW „Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów”

POZNAŃ 2004 Konferencja Naukowa nt.:

„Ochrona owadów – Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów” Białowieża, 17–19 września 2004 pod honorowym patronatem:

J. M. Prof. dr hab. ERWINA WĄSOWICZA – Rektora Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu zorganizowana przez:

POLSKIE TOWARZYSTWO ENTOMOLOGICZNE

BIAŁOWIESKI PARK NARODOWY

KATEDRĘ ENTOMOLOGII AR W POZNANIU

przy udziale sponsorów:

REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W POZNANIU

NADLEŚNICTWA HAJNÓWKA P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y

WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XXIII, Suplement 2

OCHRONA OWADÓW „Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów”

POZNAŃ 2004 Redakcja

Lech BUCHHOLZ – redaktor naczelny, Jaroslaw BUSZKO, Janusz NOWACKI, Małgorzata OSSOWSKA, Paweł SIENKIEWICZ – sekretarz, Andrzej SZEPTYCKI, Bogdan WIŚNIOWSKI – zastępca redaktora naczelnego

Tłumaczenia, oraz weryfikacja tekstów w języku angielskim: Bogdan WIŚNIOWSKI

Projekt graficzny znaczka PTEnt. wykonał Tomasz MAJEWSKI

ISSN 0138-0737 ISBN 83-88518-89-5

Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych

Adres redakcji ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. (61) 848 79 19

Wydanie I. Nakład 300 + 25 egz. Ark. druk. 14,5. Ark. wyd. 16. Druk ukończono we wrześniu 2004 r. Skład i druk: PRODRUK, ul. Błażeja 3, 61-611 Poznań, tel.: (61) 822 90 46. WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 23, Suplement 2

OCHRONA OWADÓW „Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów”

Poznań 2004 TREŚĆ

Józef BANASZAK i inni – Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach narodowych Polski ...... 5

Stanisław CZACHOROWSKI i inni – Europejskie ostoje entomofauny – chruściki (Trichoptera) obszarów chronionych Europy Środkowej i Wschodniej ...... 57

Jerzy M. GUTOWSKI, Bogdan JAROSZEWICZ – Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny owadów ...... 67

Jerzy J. LIPA – Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofauny Europy i Polski ...... 89

Sebastian PILARCZYK, Daniel GAJ, Jacek SZWEDO – Piewiki (Hemiptera: Fulgoromor- pha, Cicadomorpha) parków narodowych w Polsce ...... 99

Komunikaty naukowe ...... 111

Lista uczestników Konferencji ...... 221

CONTENTS

Józef BANASZAK et al. – A review of inventory research on insects in the national parks of Poland ...... 5

Stanisław CZACHOROWSKI et al. – European refuges of entomofauna – caddisflies (Trichoptera) in protected areas in Central and Eastern Europe ...... 57

Jerzy M. GUTOWSKI, Bogdan JAROSZEWICZ – Białowieża Primeval Forest as a refuge of the European entomofauna ...... 67

Jerzy J. LIPA – Alien invasive species – a threat for entomofauna of Europe and Poland ...... 89

Sebastian PILARCZYK, Daniel GAJ, Jacek SZWEDO – Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) of the national parks in Poland ...... 99

Communications ...... 111

List of the Conference members ...... 221 Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 5-56 Poznań 2004

Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach narodowych Polski

A review of inventory research on insects in the national parks of Poland

JÓZEF BANASZAK 1, JAROSŁAW BUSZKO 2, STANISŁAW CZACHOROWSKI 3, WIESŁAWA CZECHOWSKA 4, GRZEGORZ HEBDA 5, ANNA LIANA 4, JERZY PAWŁOWSKI 6, ANDRZEJ SZEPTYCKI 6, PRZEMYSŁAW TROJAN 4, PIOTR WĘGIEREK 7

1 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz 2 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń 3 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, ul. Żołnierska 14, 10-561 Olsztyn 4 Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa 5 Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii, ul. Oleska 22, 45-052 Opole 6 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków 7 Uniwersytet Śląski, Katedra Zoologii, ul. Bankowa 9, 40-161 Katowice

ABSTRACT: The paper contains a short overview of research in the Polish national parks. National parks are the most vauable areas of natural resources and faunistic surveys were conducted in the most of them. However, the state of knowledge of entomofauna in particular parks is very different. Some parks with long tradition, like Białowieża National Park and Tatra National Park, are far better investigated than recently created parks. Compara- tive presentation of results is shown in table (Tab. III). Genral conclusions and recommen- dation for further research are also included. KEY WORDS: Insecta, inventory research, national parks, Poland. 6 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Najskuteczniejszą formą ochrony fauny owadów jest zachowanie ich śro- dowiska naturalnego. Parki narodowe, obok rezerwatów przyrody, najlepiej spełniają tę rolę. Ponieważ parki narodowe zwykle są obszarami atrakcyjnymi przyrodniczo, od dawna były miejscem eksploracji faunistycznych. Opra- cowanie to jest pierwszą próbą kompleksowej oceny stanu rozpoznania faunistycznego naszych parków narodowych. Zakres tematu wymagał opinii wielu specjalistów, do których inicjatorzy tego opracowania zwrócili się z prośbą o przygotowanie krótkiej oceny. Wykonanie tego ambitnego zadania było niezmiernie trudne, biorąc pod uwagę bardzo zróżnicowany stopień rozpoznania faunistycznego poszczególnych rzędów. Stąd też wynika różna objętość i forma zawartch tu opracowań. Nie wszystkie rzędy owadów udało się ująć w niniejszym opracowaniu (Plecoptera, Psocoptera, Mallophaga, Si- phunculata, Strepsiptera, Mecoptera). Przyczyną był głównie brak badań nad tymi grupami w parkach narodowych lub brak specjalistów zajmujących sie nimi obecnie. Proponowane opracowanie z pewnością jest dalekie od zamie- rzonego celu, jednakże daje, jak sadzimy, przynajmniej ogólny obraz stanu zbadania fauny owadów najbardziej wartościowych przyrodniczo obszarów w kraju (Tab. III). Może też stanowić punkt wyjścia do opracowania strategii badań nad różnorodnością gatunkową fauny krajowej oraz być pomocne w opracowywaniu planów ochrony parków narodowych. Autorzy składają gorące podziękowania osobom, które dostarczyły dodatkowych informacji, a w szczególności prof. dr hab. K. BARTKOWSKIEJ (Poznań), prof. dr hab. W. CZECHOWSKIEMU (Warszawa), dr B. WIŚNIOW- SKIEMU (Ojców), dr J. PAKULNICKIEJ i J. Kaźmierskiemu (Olsztyn), dr M. KŁONOWSKIEJ-OLEJNIK (Kraków) i dr P. BUCZYŃSKIEMU (Lublin). Ser- deczne podziekowania należą się również mgr Annie LEWANDOWSKIEJ (Bydgoszcz) za scalenie tekstu oraz jego wstępne opracowanie redakcyjne.

Owady bezskrzydłe Apterygota (A. SZEPTYCKI) Zarówno liczebność, jak i stan zbadania poszczególnych grup, zaliczanych (dawniej!) do Apterygota, jest bardzo zróżnicowany. Będzie wiec omó- wiony dla każdej grupy osobno. Thysanura dzielone są obecnie na dwa rzędy: Microcoryphia i Zygento- ma (przerzutki i rybiki). Oba są w Polsce bardzo nielicznie reprezentowane, odpowiednio przez 5 i 3 gatunki. Nigdy nie były systematycznie badane, pojedyncze dane dotyczące przerzutek są przeważnie stare (sprzed kilkudzie- sięciu lat) i powinny być sprawdzone. Rybiki reprezentowane są u nas wy- łącznie przez gatunki synantropijne lub zawleczone – pojedyncze dane z Parków Narodowych dotyczą wyłącznie pospolitego w całym kraju Lepisma saccharina L. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 7

Diplura, mimo, że występują pospolicie w rozmaitego typu glebach, również nie były nigdy szczegółowo badane. W Polsce można spodziewać się około 10 gatunków. Stosunkowo dobrze poznana jest fauna Ojcowskiego Parku Narodowego (6 gatunków), z innych Parków istnieją tylko pojedyncze dane (starsze z nich powinny być sprawdzone!). Liczniejsze (i stosunkowo intensywniej badane) są dwie pozostałe grupy Apterygota, a mianowicie Protura i Collembola. W obu tych grupach w ostatnich latach nastąpił jednak ogromny postęp w taksonomii – stąd liczne dane (nawet sprzed lat 80. XX wieku) są już przestarzałe. Badania z ostatnich lata prowadzone są przeważnie metodami ilościowymi (lub pół- ilościowymi). Daje to wprawdzie materiały cenne (bo porównywalne i możli- we do wyzyskania przy badaniach nad zmianami fauny) lecz bardzo wyrywkowe. Oceniam, że badania ilościowe pozwalają wykazać zaledwie 30 – 50% występujących na danym terenie gatunków.

Owady wodne (S. CZACHOROWSKI) Stan poznania owadów wodnych parków narodowych jest bardzo nierów- nomierny. Brakuje jeszcze porównań i syntetycznych opracowań. Relatywnie słaby stan poznania wynika m.in. ze słabego poznania tych grup w Polsce (CZACHOROWSKI, BUCZYŃSKI 2000). Wydaje się, ze najlepiej poznane są ważki (Odonata). Informacji o tych owadach brakuje zaledwie z dwóch par- ków narodowych: Narwiańskiego PN i Magurskiego PN (BUCZYŃSKI, TOŃ- CZYK [w druku]). Stosunkowo dobrze poznane są ważki 6 parków narodowych, dobrze – 10, a słabo 5 (Tab. III). Do najlepiej poznanych pod wzglę- dem odonatofauny należą: Drawieński PN, Poleski PN, Świętokrzyski PN, Tatrzański PN i Woliński PN. W parkach narodowych wykazano obecność 70 gatunków ważek, co stanowi 97% odonatofauny Polski, w tym wszystkie gatunki wymieniane na Czerwonej liście (16 gatunków), wszystkie objęte ochroną (11 gatunków) oraz inne gatunki „specjalnej troski” (Konwencja Berneńska, Dyrektywa Habitatowa – 7 gat.) (BUCZYŃSKI, TOŃCZYK [w druku]). Na tle przedstawionych danych można stwierdzić, że parki narodowe w odniesieniu do ważek wystarczająco dobrze spełniają swoją rolę ochrony siedlisk (i bioróżnorodności). Jednakże tylko część parków ma aktualne badania. Konieczne są więc nie tylko uzupełniające badania słabiej poznanych parków narodowych, ale także monitorowanie odonatofauny we wszystkich parkach narodowych. Pozostałe grupy owadów wodnych (Plecoptera, Ephemeroptera, Megalop- tera, Plannipennia, wodne Coleoptera, Heteroptera, Diptera, Lepidoptera) są dużo słabiej poznane. 8 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Grupy ortopteroidalne Orthopteroidea (A. LIANA) Ortopteroidalne grupy owadów należą do najbardziej przydatnych w faunistycznej waloryzacji obszarów chronionych, mimo, że ich reprezentacja w faunie krajowej jest stosunkowo uboga. Np. rząd modliszek Mantodea w naszej faunie reprezentuje tylko Mantis religiosa (L.), bardzo rzadka w ca- łej środkowej Europie, znana wyłącznie z regionów i środowisk ciepłych i su- chych. Jej obecność jest z reguły dodatnio skorelowana z ogólnie wysoką różnorodnością fauny i występowaniem ciepłolubnych, rzadkich gatunków z innych grup. Prostoskrzydłe (Orthoptera) są w Polsce reprezentowane przez 82 gatunki (niespełna 0,4% ortopterofauny światowej). Ponad połowę (44 gatunki) można określić jako rzadkie, występujące na granicy zasięgu, o wyspowym zasięgu, na nielicznych stanowiskach lub w specyficznych środowiskach. Ze względu na rzadkość występowania, małą liczebność i spadkowe tendencje populacji oraz kurczenie się powierzchni zasiedlanych środowisk, wiele z nich wpisano na krajową „Czerwoną Listę” lub nawet zgłoszono do „Pol- skiej Czerwonej Księgi” jako spełniające kryteria taksonów zagrożonych wy- ginięciem. Wybitnie termofilne ksero- i heliofilne prostoskrzydłe w naszych parkach narodowych, w ogromnej większości leśnych, zasiedlają środowiska uważane za marginalne: polany, przydroża, skraje lasu, łąki. Stan zbadania fauny prostoskrzydłych i innych grup ortopteroidalnych w polskich parkach narodowych jest bardzo zróżnicowany, od bardzo dobre- go do zerowego. Do najlepiej zbadanych należą parki: Kampinoski (LIANA 1962, 1966), Roztoczański (TENENBAUM, MIERZEJEWSKI 1914; BAZYLUK 1947; LIANA 1978, 1994), Świętokrzyski (LIANA 1990), Ojcowski (BAZYLUK 1970; WARCHAŁOWSKA-ŚLIWA i in. 1992), Pieniński (BAZYLUK 1978; LIANA 2000a), Bieszczadzki (BAZYLUK 1971; LIANA 2000b) Wielkopolski (SZUL- CZEWSKI 1926; SOKOŁOWSKI 1928; KACZMAREK, KNAPIK 1974; WOŁYŃSKA 1975). Dość dużo informacji, wymagających jednak uzupełnienia i uaktual- nienia pochodzi z Białowieskiego PN (KOŹMIŃSKI 1925; LIANA 2001), bardziej aktualne lecz skąpe pochodzą z Wigierskiego PN (LIANA 1981). Dane wyrywkowe lub nieaktualne o ortopterofaunie mają parki: Woliński, Poleski, Karkonoski, Gór Stołowych, Babiogórski, Tatrzański oraz Magurski. Wresz- cie pięć parków nie ma praktycznie żadnych danych o prostoskrzydłych: Sło- wiński, Biebrzański, Narwiański, Drawieński oraz „Ujście Warty”. Stopień poznania fauny pozostałych grup ortopteroidalnych jest na ogół słabszy, wyjątek stanowi Woliński PN, gdzie Blattodea i Dermaptera opraco- wał GROBELNY, natomiast dla prostoskrzydłych są tylko wyrywkowe dane. Pełne informacje o wszystkich grupach posiada tylko Pieniński PN dzięki pracom BAZYLUKA. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 9

Jedyny przedstawiciel rzędu Mantodea – modliszka zwyczajna występuje współcześnie tylko w południowo-wschodniej części kraju i była podana z obszaru trzech obecnych parków narodowych. Z Pienińskiego PN pojedyn- cza informacja pochodzi z lat 60. i wymaga potwierdzenia (WITKOWSKI 1990). Z Magurskiego PN podano modliszkę w ubiegłym roku (2003), ale podobno była obserwowana już wcześniej. Wreszcie z otuliny Bieszczadzkie- go PN pochodzą niepublikowane i wymagające sprawdzenia ustne informacje z roku 2003. Na podkreślenie zasługuje fakt, że w przypadku dobrze zbadanych par- ków, poznana została również fauna „tła” dzięki badaniom przeprowadzo- nym w całym otaczającym regionie. Tak jest w przypadku Kampinoskiego PN (opracowana fauna Mazowsza – LIANA 1966), Ojcowskiego PN (zbadana fauna Jury Krakowsko-Częstochowskiej – prace LIANY 1975; WARCHA- ŁOWSKIEJ-ŚLIWY i in. 1992), Świętokrzyskiego PN (LIANA 1990 opracowała faunę Gór Świętokrzyskich), Roztoczańskiego PN – prace TENENBAUMA i MIERZEJEWSKIEGO 1914 oraz BAZYLUKA 1947 obejmowały znaczną część tzw. Zamojszczyzny a prace LIANY (1978, 1992) obejmowały całe Roztocze; Pienińskiego PN (praca BAZYLUKA 1978 dotyczyła całych Pienin i części Gorców), Bieszczadzkiego PN (BAZYLUK 1971 podał informacje o prosto- skrzydłych całych Bieszczadów oraz części Pogórza Przemyskiego). Opraco- wania ortopterofauny Wielkopolskiego PN także mogły być porównywane z wcześniejszymi danymi z całej Wielkopolski. Tereny niektórych parków były kilkakrotnie objęte badaniami ortopterofauny, dzięki czmu można było zaobserwować zmiany zachodzące w ciągu kilkudziesięciu lat, czasem zresztą wskutek objęcia danego terenu ochroną. W przypadku prostoskrzydłych są to z reguły zmiany negatywne, przejawia- jące się ubożeniem fauny, zwłaszcza w gatunki kserotermofilne i heliofilne. Takie trendy stwierdzono w parkach Ojcowskim, Rozroczańskim i Święto- krzyskim, są także sygnały świadczące o podobnym rozwoju sytuacji w Kam- pinoskim PN Białe plamy pod względem poznania ortopterofauny stanowią najczęściej nowo powołane parki, wyjątkiem jest Słowiński PN. W przypadku trzech (Drawieński, „Ujście Warty” oraz Narwiański) ortopterofauna prawdopodobnie jest dość uboga (w środowisku podmokłych, kwaśnych łąk w całej prawie Polsce ma skład zbliżony). W znacznej mierze z podobnych środo- wisk składa się Biebrzański PN, jednak na ciepłych, obrzeżających dolinę Biebrzy wyniesieniach (zw. grondami) można spodziewać się występowania niektórych rzadkich gatunków kserotermofilnych. Do wartych zbadania pil- nego pod względem ortopterofauny należy Słowiński PN, między innymi ze względu na ogólnie słaby stopień poznania fauny Pobrzeża Bałtyku. 10 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Wśród parków o bardzo fragmentarycznie i słabo poznanej faunie do najbardziej interesujących i godnych eksploracji należy w pierwszym rzędzie Karkonoski PN. Nieliczne informacje zostały tam zebrane kilkadziesiąt lat temu przez badaczy niemieckich, podobnie zresztą jak niemal w całych naszych Sudetach i pilnie wymagają aktualizacji. Fauna części parków karpackich jest dość dobrze poznana i ze względu na reprezentację gatunków gór- skich bardzo interesująca. Aktualizacji wymagają dane dotyczące fauny Ba- biej Góry. Ponadto dokonanie charakterystyki ortopterofauny naszych Kar- pat uniemożliwia bardzo słaby stopień zbadania Tatrzańskiego PN. Prowa- dzenie badań na terenie tego parku było przez pewien czas było bardzo utrudnione.

Pluskwiaki równoskrzydłe Homoptera (P. WĘGIEREK) Oceniając w oparciu o liczbę wykazanych gatunków w Palearktyce sto- pień poznania pluskwiaków równoskrzydłych w Polsce można stwierdzić, że jest on stosunkowo dobry, bowiem notowana w naszym kraju liczba gatun- ków – piewiki (Auchenorrhyncha) 515 (około 30% gatunków znanych w Eu- ropie), mączliki (Aleyrodoidea) 15 (43%), koliszki (Psylloidea) 110 (44%), mszyce (Aphidodea) 685 (65%) i czerwce (Coccoidea) 140 (60%) stanowi, przy uwzględnieniu położenia geograficznego, wysoki procent fauny europejskiej. Pomimo niezłego stanu wiedzy w dalszym ciągu możliwe jest odnalezienie u nas gatunków nowych dla kraju, a nawet nauki. Analizując stan poznania fauny poszczególnych krain fizjograficznych i znajdujących się w ich ob- rębie parków narodowych można zauważyć, że obszar Polski jest zbadany bardzo nierównomiernie. Wśród parków narodowych najlepiej poznane są Ojcowski i Bieszczadzki. W żadnym z istniejących parków pluskwiaki równo- skrzydłe nie zostały zbadane kompleksowo. Jedynie w obrębie czerwców wykazy z Roztocza i Gór Świętokrzyskich obejmują większość gatunków (60%) wchodzących w skład naszej fauny. W pozostałych grupach, nawet w najbardziej poznanych parkach, liczba gatunków z poszczególnych taksonów waha się od 20 do 50%. Dane o występowaniu pluskwiaków z obszarów większości parków narodowych pochodzą z prac o charakterze ogólnym (CZYLOK i in. 1988; GŁO- WACKA 1989). Prowadzono również badaniami, nad wybranymi grupami, w ramach realizowanych dawniej projektów badawczych, które koordynował Instytut Zoologii PAN w Warszawie (KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1989; ŁAGOW- SKA, KOTEJA 1996). Czasami są to doniesienia związane z pracami na stop- nie naukowe (SZWEDO 1992), tylko w wyjątkowych sytuacjach spotykamy publikacje o charakterze monograficznym (GŁOWACKA, MIGULA 1996). PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 11

Przypadkowe, w większości, gromadzenie danych o pluskwiakach, powiela- nie dawno uzyskanych informacji znajduje odzwierciedlenie w wykazach ga- tunków (KOTEJA 2000; ŁAGOWSKA 2001; WEGIEREK, WOJCIECHOWSKI 2001; CELARY 2003). Dominują tu gatunki pospolite, kosmopolityczne; bardzo rzadko spotykamy gatunki charakterystyczne i rzadkie. Zainicjowanie badań faunistycznych byłoby bardzo pożądane nie tylko ze względu na poznanie fauny określonych parków ale również jako materiał źródłowy dla badań zoogeograficznych.

Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera (G. HEBDA) Fauna pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) polskich parków narodowych jest poznana bardzo wybiórczo i nierównomiernie w stosunku do obszaru Polski. Zdecydowanie większą uwagę badaczy przyciągały parki narodowe obejmujące pasma górskie Karpat (Babiogórski PN, Tatrzański PN, Bieszczadzki PN), parki narodowe polskiego wybrzeża (Słowiński PN, Wo- liński PN) oraz wschodnich rubieży kraju (Białowieski PN, Roztoczański PN, Biebrzański PN). Powołanie parków narodowych generalnie niewiele przyczyniło się do zwiększonego zainteresowania tymi obszarami przez badaczy Heteroptera. Z wielu parków zebrano więcej publikacji o tej grupie owadów przed ich powołaniem, niż po dacie utworzenia. Obszary, na których obecnie rozciągają się parki narodowe, były przedmiotem zainteresowania już pod koniec XIX i na początku XX wieku. Wte- dy to eksplorowane były między innymi tereny obecnego Tatrzańskiego PN, Babiogórskiego PN, Wolińskiego PN, Poleskiego PN i Białowieskiego PN (np. NOWICKI 1867; SCHMIDT 1928; SCHUMACHER 1919; SMRECZYŃSKI 1954; STOBIECKI 1883; STRAWIŃSKI 1936). Od momentu powołania polskich parków narodowych, obserwacje nad fauną Heteroptera prowadzono jedynie w kilku z nich. Jednym z intensywniej badanych wśród nich obszarów jest Puszcza Białowieska (STRAWIŃSKI 1956; HAŁKA-WOJCIECHOWICZ 1997; GORCZYCA 1999). Stosunkowo kompletne i aktualne dane zebrano także ze Słowińskiego PN (KORCZ 2003; LIS B., LIS J. A. 2002), Babiogórskiego PN (LIS B. i in. 2002), Biebrzańskiego PN (LIS J. A. i in. 1995), Wolińskiego PN (LIS J. A. 1992; LIS, GORCZYCA 1991) i Roztoczańskiego PN (CMOLUCHO- WA, LECHOWSKI 1994; KOCOREK 1998). Prócz tego badania o mniejszym stopniu intensywności prowadzono w takich parkach jak: Poleski PN, Kam- pinoski PN, Wielkopolski PN i Świętokrzyski PN (CMOLUCHOWA 1977, 1981; KASPROWICZ 1963; STRAWIŃSKI 1962, 1965). Z obszarów pozostałych parków istnieją zaledwie notki i doniesienia o przyczynkowej roli w poznaniu fauny tej grupy owadów polskich parków narodowych (np. CMOLUCHO- WA 1974; CMOLUCHOWA, LECHOWSKI 1977; HEBDA 1999; KOCOREK 1998; LIS B. 2001; LIS J. A. 1990; SKÓRKA 1995). 12 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Pomimo nagromadzenia pozornie dużej ilości danych faktograficznych o pluskwiakach różnoskrzydłych z obszarów parków narodowych, jakość tego materiału jest bardzo zróżnicowana i najczęściej niewystarczająca do charakterystyki fauny Heteroptera danego parku. Wiązało się to z preferen- cją badaczy do zawężania obserwacji do wybranych taksonów (np. rodzin), środowisk (np. tylko zbiorowiska leśne, torfowiska), obszarów (np. główny masyw górski, tylko rezerwaty) oraz z różnego okresu pochodzenia tych danych. Najczęściej także badania pomijały aspekt ekologiczny, porzucając badania ugrupowań na rzecz prezentowania list faunistycznych. Niemniej jednak obecnie wyróżnić możemy kilka parków, które są co najmniej nieźle poznane pod kątem fauny Heteroptera. Parki te posiadają dość aktualne dane, zebrane z większego obszaru chronionego, uwzględniając całą badaną grupę tych owadów. Na czoło wysuwają się tutaj takie parki jak: Białowieski PN (ŚLIPIŃSKA 2001; GORCZYCA 2001), Słowiński PN (KORCZ 2003; LIS B., LIS J. A. 2002), Biebrzański PN (LIS J. A. i in. 1995; HERCZEK 1982; KOCO- REK 1998), Roztoczański PN (np. CMOLUCHOWA, LECHOWSKI 1994; STRA- WIŃSKI 1964, 1966), Woliński PN (np. LIS J. A. 1992; LIS J. A., GORCZYCA 1991; WRÓBLEWSKI 1966; SCHMIDT 1928), Babiogórski PN (np. LIS B. i in. 2002; SMRECZYŃSKI 1954) i Poleski PN (CMOLUCHOWA 1981; STRAWIŃSKI 1965). W kontraście do stopnia zbadania fauny pluskwiaków różnoskrzy- dłych tych parków, bardzo skąpą ilość informacji zebrano z obszarów: PN „Bory Tucholskie”, PN Gór Stołowych, Wigierskiego PN, Gorczańskiego PN, Pienińskiego PN, Ojcowskiego PN, Magurskiego PN, Kampinoskiego PN, Wielkopolskiego PN. Brak lub informacje o pojedynczych gatunkach zebrano z terytoriów PN „Ujście Warty”, Drawieńskiego PN i Narwiańskie- go PN.

Chrząszcze Coleoptera (J. PAWŁOWSKI) Spośród 23 polskich parków narodowych jedynie w kilku prowadzone były planowe akcje inwentaryzacyjne i waloryzacyjne nad całym rzędem Co- leoptera, w wyniku których można określić z dość dużą dokładnością zróżni- cowanie systematyczne i zoogeograficzne tej grupy, jak również sporządzić niemal pełną listę gatunków unikatowych (w skali kraju i kontynentu) oraz zagrożonych w różnym stopniu. Do tych najlepiej zinwentaryzowanych nale- żą: Babiogórski PN, Białowieski PN, Bieszczadzki PN, Ojcowski PN, Pieniń- ski PN i Tatrzański PN, w których stwierdzono przynajmniej 25% całej koleopterofauny krajowej (skrótowo: wskaźnik %fP). Potencjalnie do tej grupy pretendują także: Karkonoski PN, Roztoczański PN i Wielkopolski PN, któ- rych obszary badane były pod względem koleopterologicznym co najmniej przez wiele dziesięcioleci, jednakże badania te nie doczekały się sfinalizowa- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 13 nia w postaci analitycznej monografii, a rozproszone w literaturze informacje zostały wykorzystane w sposób wybiórczy lub syntetyczny jedynie w 23. części „Katalogu Fauny Polski” [dalej: KFP]. Do drugiej grupy pod tym względem należą te parki narodowe, w których prowadzono szczegółowe badania inwentaryzacyjne nad nielicznymi rodzinami chrząszczy, natomiast przedstawiciele pozostałych znani są tylko ze sporadycznych wzmianek w literaturze. Zaliczyć można tu: np. Gorczański PN i Świętokrzyski PN, których wskaźnik %fP mieści się między 10 a 20. Znajomość koleopterofauny pozostałych polskich parków narodowych nie osiąga wskaźnika 10%fP, lecz i w tej grupie można wyróżnić np. Biebrzański PN, Poleski PN i PN „Bory Tucholskie”, w których wykonano już pierwsze badania inwentaryzacyjne kilku rodzin chrząszczy. Zestawienie stanu poznania koleopterofauny najlepiej zbadanych PN zamieszczono w tabeli (Tab. I). Liczby dotyczące poszczególnych rodzin po- chodzą bądź z najbardziej aktualnych monograficznych opracowań, bądź z katalogów – głównie z 23. części KFP, lub list lokalnych. KFP może być po- mocny w określaniu wskaźnika %fP tylko dla BPN, BdPN, KkPN, PPN, RPN, ŚwPN, TPN, jednakże należy pamiętać, iż: 1 – w KFP kolumny 11a, 13 w tabelach rozmieszczenia odnoszą się do tere- nów większych niż odnośne parki narodowe, tj. Świętokrzyski i Roztoczań- ski, natomiast kolumna 15 obejmuje dane dotyczące zarówno Karkono- skiego PN, jak i PN Gór Stołowych; jedynie w przypadku kolumn 7a, 1920, 21 są one niemal równoznaczne z terenami PN: Białowieskiego, Biesz- czadzkiego, Pienińskiego i Tatrzańskiego, zwłaszcza przy uwzględnieniu otulin. 2 – Część 23. KFP była wydawana na przestrzeni ćwierćwiecza (1973–1997), a później wydany suplement nie uwzględniał uzupełnień faunistycznych, wobec czego najbardziej aktualne są informacje w tomach zrealizowanych w ostatniej dekadzie XX wieku – wcześniejsze wymagają zwykle znacznych korekt. 3 – Informacje w KFP podawane sa w sposób selekcyjny – tylko w nielicznych przypadkach zamieszczane są konkretne stanowiska (miejscowości), a w większości są to zaliczenia (nie zawsze prawidłowe) do tzw. „krain” (katalogowych), które wyznaczono „tymczasowo do celów roboczych”; oczywiście do informacji szczegółowych można dotrzeć, gdyż znajdują się odnośniki do odnośnych publikacji. Przy tych wszystkich zastrzeżeniach KFP jest jednak jednym z najbardziej pełnych źródeł informacji o całej koleopterofaunie i ustępuje on pod tym względem jedynie monograficznym opracowaniom, zwłaszcza dotyczącym BPN, BdPN, BgPN i OPN. 14 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Z tabeli (Tab. I) wynika, iż Białowieski PN ma największą różnorodność gatunkową koleopterofauny, ale następne miejsca zajmują już górskie i wy- żynne obszary chronione. Trzeba więc przypomnieć, że fauna naszego kraju ma przede wszystkim charakter niżowy, gdyż dominująca część powierzchni Polski (80%) nie wznosi się powyżej poziomicy 250 m. W tej części Europy dominuje młoda, napływowa fauna euro-syberyjska, a jedynie w nielicznych zachowanych obiektach chronionych konkuruje z nią stara, autochtoniczna, niżowa fauna europejska. Ale jedna i druga to zarówno elementy ekologiczne leśne („puszczańskie”), wodne, bagienne i torfowiskowe, jak i pochodzenia laso-stepowego lub stepowego elementy kserotermiczne (właściwiej: ksero-termofilne), psammofilne, halofilne itp. Zarówno te bogate w gatunki biotopy, jak i niektóre ekstremalne, występują w Puszczy Białowieskiej, któ- ra w dodatku usytuowana jest na styku leśnych formacji subborealnych i środkowoeuropejskich, co znakomicie zwiększa liczbę mikrobiotopów le- śnych. Bogato także reprezentowane są biotopy wodne i nadwodne, bagienne, torfowiskowe itp. I w tym należy dopatrywać się przyczyny największej różnorodności koleopterofauny BPN, gdyż chrząszcze to jedyny właściwie ubikwistyczny rząd owadów, a ekstremalnie suche lub ciepłe biotopy (słona- wiska, kserotermy, wydmy) reprezentowane są w naszej części kontynentu przez raczej mało liczebne zgrupowania gatunkowe i w dodatkowo najbardziej interesujące z nich usytuowane są poza granicami parków narodowych. Oczywiście również koleopterofauna górska ma swoje atuty i gromadzi naj- więcej walorów najwyższej próby: reliktów i endemitów, ale ogólna ich liczba nie jest zbyt wysoka i nie może przeważyć bogactwa niżowych stenobiontów puszczańskich, bagiennych, wodnych i nadwodnych. A więc największą – teoretycznie – różnorodnością powinny się wykazywać obszary wyżynne (ÿ Roztocze; Tab. I), gdyż oprócz dość bogatego zestawu niżowych gatun- ków leśnych mają największy udział gatunków terenów otwartych (stepowych, laso-stepowych itp.), a także pewien odsetek elementów górskich i borealno-górskich. Podsumowując powyższe rozważania – różnorodność faunistyczna powin- na być porównywana oddzielnie w trzech różnych grupach obiektów chronionych: niżowych, wyżynnych i górskich. Do pierwszej z nich zaliczamy oprócz Białowieskiego PN także: Biebrzański, „Bory Tucholskie”, Drawień- ski, Kampinoski, Narwiański, Poleski, Słowiński, „Ujście Warty”, Wielkopol- ski, Wigierski i Woliński. Drugą grupę tworzą PN: Ojcowski, Roztoczański i Świętokrzyski, a trzecią PN: Babiogórski, Bieszczadzki, Gorczański, Gór Stołowych, Karkonoski, Magurski, Pieniński i Tatrzański. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 15

Tab. I. Stan znajomości koleopterofauny najlepiej zbadanych polskich parków narodowych i ich sąsiedztwa State of knowledge of coleopterofauna in best investigated Polish national parks and their neighbourhood

Liczba stwierdzonych gatunków w PN z otuliną (lub w „krainie KFP”) Number of species recorded in national parks with surroundings Rodziny lub (or in Polish faunistic regions) nadrodziny (Sudety BPN OPN (Rozt.) (G.Św.) BdPN BgPN PPN TPN zach.)

Carabidae 196 174 228 208 215 169 188 297 217

Hydradephaga et Hydrophiloidea 161 74 153 10 92 71 85 187 72

Histeridae et Staphylinoidea (pars) 183 117 161 15 92 78 89 252 46

Staphylinidae 494 204 318 90 480 393 179 760 218

Scarabaeoidea 80 49 93 17 48 36 59 52 39

Dascilloidea, Byrrhoidea et Parnoidea 34 33 40 11 34 36 16 88 26

Buprestoidea et Elateroidea 133 67 101 51 83 66 72 125 58

Cantharoidea 57 39 37 32 38 45 50 68 51

Dermestoidea, Bostrichoidea, Cleroidea et Lymexylidae 97 60 85 31 41 28 48 98 34

Cucujoidea et Tenebrionoidea 495 233 348 61 201 255 138 421 102

Cerambycidae 118 64 103 83 92 59 80 98 64

Bruchidae et Chrysomelidae 189 194 279 214 178 126 79 224 121

Curculionoidea 513 392 607 416 403 193 428 506 263

Razem – Total 2750 1712 2553 1232 2001 1555 1507 3176 1311

(=%fP) (47) (29) (43) (21) (34) (26) (26) (54) (22) 16 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Brak było dotychczas możliwości porównania bogactwa koleopterofauny poszczególnych PN. Jak wynika z poniższego przeglądu – stan zbadania pod tym względem jest bardzo różny i jedynie niektóre rodziny chrząszczy są po- równywalne. Do grup najczęściej badanych należą Carabidae, Elateroidea oraz Cerambycidae i te właśnie rodziny stały się przedmiotem zestawień po- równawczych. Pierwszej próby dokonał J. GUTOWSKI (1988) zestawiając stan zbadania kózek z poszczególnych PN (wówczas 16) i rezerwatów. Po- dobnego porównania sprężykowatych dokonał L. BUCHHOLZ (2001) dla 20 PN. Ostatnio takiego zestawienia w stosunku do biegaczowatych dokonała M. SZPIEGA (2002) w pracy magisterskiej kierowanej przez prof. A. LEŚNIA- KA, przy czym posługiwała się zarówno literaturą, jak i materiałami zebrany- mi wcześniej przez promotora w dziewięciu PN. Podobnego porównania można by jeszcze dokonać tylko w zakresie ryjkowców, ale nikt dotychczas nie podjął takiego zadania. Pozostaje nam więc omówić ogólny stopień zbadania całej koleopterofauny. Parki niżowe Białowieski PN. Najstarsze informacje o chrząszczach Puszczy Biało- wieskiej pochodzą z pierwszej połowy XIX w., natomiast pierwszego profe- sjonalnego rekonesansu dokonał J. ROUBAL (1910). Regularną inwentary- zację koleopterologiczną BPN rozpoczął J. J. KARPIŃSKI, publikując kolejno wyniki badań nad Scolytidae (1933 i inne), Cerambycidae (1949b), Curculio- noidea (1958) i – wspólnie z J. MAKÓLSKIM – Carabidae (1954). W KFP (BURAKOWSKI i in. 1973–1997) podano łącznie ponad 1600 gatunków chrząszczy z PB, natomiast w ostatnich latach doczekaliśmy się skrupulatne- go podsumowania całej fauny Puszczy przez opublikowanie bezprecedenso- wego „Katalogu” pod redakcją J. M. GUTOWSKIEGO i B. JAROSZEWICZA (2001), przy czym zespół autorski części koleopterologicznej liczył 19 specja- listów. Z polskiej części PB odnotowano w nim 2691 gatunków chrząszczy, przy czym duża część informacji była zaktualizowana w wyniku badań monitoringowych prowadzonych w latach 1987–1991 w zakresie Staphylinidae (MELKE, GUTOWSKI 1995), Scarabaeoidea (SZWAŁKO 1995), Curculionoidea (STACHOWIAK P. 1995; MOKRZYCKI 1995) i kilkunastu innych rodzin (KU- BISZ 1995). Kolejną aktualizacją (1999–2000) były intensywne badania eko- faunistyczne prowadzone przez zespół autorów (w tym 9 koleopterologów) z SGGW, a ich wyniki – opublikowane w tym samym roku pod redakcją A. SZUJECKIEGO (2001) – wzbogaciły listę gatunkową o kilkadziesiąt dalszych pozycji. Najświeższym uzupełnieniem wykazu jest praca M. WANATA (2003) o ryjkowcach, obejmująca m.in. 22 gatunki nowe dla PB. Aktualna powierzchnia BPN jest niemal sześciokrotnie mniejsza od areału polskiej części PB, jednakże w zakresie faunistycznym (jakościowym) różnice są ra- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 17 czej niewielkie, przy czym (w założeniu) najcenniejsze elementy fauny pusz- czańskiej w większości powinny zamieszkiwać właśnie obszar chroniony. Opisywane przykłady z ostatniej dekady są bardzo pouczające: każde kolejne badania specjalistyczne uzupełniają listę o następne rzadkie formy i nie będzie wielką niespodzianką, gdy – np. za 10 lat – inwentarz znanych z BPN gatunków chrząszczy osiągnie liczbę 4 tysięcy, tj. wskaźnik 66%fP. Lista wa- lorów jest długa, m.in. stwierdzono tu 19 zagrożonych gatunków chronionych, w tym tzw. „puszczańskie”. Wielkopolski PN. Za inicjatora inwentaryzacji koleopterologicznej WpPN należy uznać E. SCHUMANNA, który sto lat temu prowadził regularne odłowy w okolicach Poznania. Kolekcja SCHUMANNA została zakupiona w 1922 r. przez Muzeum Wielkopolskie. Do terenu obecnego WpPN odno- szą się stanowiska Mosina i Puszczykowo w tej kolekcji, cytowane w publikacji syntetycznej SZULCZEWSKIEGO (1923). Z tych konkretnych stanowisk wymienia on tylko kilkadziesiąt bardziej interesujących gatunków z różnych rodzin, inne potraktowane są generalnie bez szczegółowej lokalizacji. Dość silna po II wojnie światowej grupa koleopterologów poznańskich w niewielkim tylko stopniu interesowała się Wielkopolskim PN, prowadząc badania w innych regionach kraju. Wyjątkiem była publikacja P. STACHOWIAKA i E. BA- RANIAKA (1980) o Curculionoidea WpPN. Podsumowano również stan ba- dań nad entomofauną (BAŁAZY 1981). Ze wszystkich „starych” Parków Na- rodowych nasza wiedza o koleopterofaunie właśnie tego obiektu jest najmniej konkretna i najmniej aktualizowana, mimo istnienia jeszcze w ubie- głych kilku dekadach sporych materiałów dowodowych z wszystkich rodzin (m.in. kolekcja SZULCZEWSKIEGO). Kampinoski PN. Jeden z najstarszych PN w Polsce, mieszczący przez wiele dekad Instytut Ekologii PAN – a więc posiadający wszelkie warunki dla badań stacjonarnych. W zakresie inwentaryzacji koleopterologicznej warunki te wykorzystano tylko w niewielkim stopniu. Inicjalne rozpoznanie prowadził jeszcze w latach międzywojennych Sz. TENENBAUM (1931). Po II wojnie wykonywano tu sporo prac ekologicznych nad chrząszczami (głównie nad Carabidae, np. GRÜM 1959, 1967 i dalsze), a tylko niewiele opracowań faunistycznych; z tych ostatnich warto wymienić opracowanie walorów faunistycznych (w tym 36 gatunków chrząszczy: PLEWKA 1981) oraz inwentaryza- cję dwóch rezerwatów (KUBISZ i in. 2000), w których stwierdzono łącznie 130 gatunków z 39 rodzin. Cz. OKOŁÓW (1981) wymienia również – bez po- dania autora – pracę dyplomową o Chrysomelidae KpPN, wykonaną na Wy- dziale Leśnym SGGW. Wzmianki o innych chrząszczach rozproszone są w publikacjach o zakresie ogólnokrajowym, których dotychczas nikt nie pod- sumował, chociaż w latach 80. organizowano w Oddziale Warszawskim PTE akcję badania entomofauny KpPN (BOJASIŃSKI, PLEWKA 1981). Do najważ- 18 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni niejszych walorów należą chronione gatunki: Carabus clatratus, C. nitens oraz inne zagrożone: Trechus austriacus [CR]: Blethisa multipunctata [NT], Patrobus septentrionis [CR], Sphenoptera substriata [EN], Lixus cylindrus [VU]. Woliński PN. Inicjalne informacje o chrząszczach wyspy Wolin publikowane były już w połowie XIX w. (HABELMANN 1854 – 158 gatunków), a następnie w okresie międzywojennym (LENGERKEN 1929), ale dopiero po II wojnie światowej opracowano charakterystykę przyrodniczą projektowanego PN (CZUBIŃSKI, URBAŃSKI 1951), zawierająca także wzmianki o bardziej interesujących chrząszczach. Opracowana została także bibliografia WoPN (JAKUCZUN 1989). Obecnie grupą najlepiej poznaną w WoPN są chrząszcze wodne (PODGÓRNIAK 1960; KORNOBIS 1975, 1979). Do walorów zaliczamy kilka gatunków chronionych, a także m.in. Miscodera arctica [DD]. Nadal brak szczegółowych badań nad najważniejszymi rodzinami. Słowiński PN. Z kilku naszych Rezerwatów Biosfery ten właśnie jest najsłabiej poznany pod względem współczesnych Coleoptera. Rekonesans koleopterologiczny przeprowadził J. PAWŁOWSKI w 1970 r. W ostatnich dekadach badano faunę gniazd ptasich (w tym 22 gatunki chrząszczy z 7 rodzin: KACZMAREK 1981) oraz faunę wydm. Wykonana została także praca doktorska o Carabidae SPN (PAJKERT 1988). Do walorów – poza chronionymi – zaliczyć trzeba Blethisa multipunctata [VU] i Miscodera arctica [DD]. Jako jedyny z naszych parków, SPN posiada wstępne rozpoznanie chrząszczy dominujących w poszczególnych fazach holocenu, w wyniku opracowania odkrywki na torfowisku w Klukach (PAWŁOWSKI i in. 1987). Stwierdzono tam co najmniej 50 gatunków chrząszczy z kilkunastu rodzin, a najcenniejszą informacją jest obecność borealnego Epaphius rivularis (obecnie zagrożony: CR) w warstwach pochodzących sprzed ok. 6000 i ok. 2000 lat. Dla dopełnie- nia znajomości sukcesji faunistycznej należałoby na tym samym stanowisku przeprowadzić skrupulatne badania koleopterofauny współczesnej. Poleski PN. Jeden z najpóźniej utworzonych obszarów chronionych tej rangi, bez wcześniejszych tradycji badawczych. We wstępnym podsumowaniu informacji o faunie (PIOTROWSKI 1994) odnotowano zaledwie159 gatun- ków chrząszczy (w tym 142 ryjkowce: CMOLUCH 1989). W ostatnich latach inwentaryzowano Silphidae (PIOTROWSKI 1996), Coccinellidae (PIETRY- KOWSKA, STĄCZEK 2001) oraz chrząszcze wodne (BUCZYŃSKI, PIOTROWSKI 2002), są także wstępne informacje o Carabidae (SZPIEGA 2002). Łącznie znamy stąd na podstawie publikacji nieco ponad 300 gatunków Coleoptera, jednak – poza ryjkowcami – brak szczegółowych opracowań większych rodzin. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 19

Wigierski PN. Posiada już stuletnie tradycje badań nad fauną (w niewielkim stopniu także w zakresie chrząszczy), gdyż wyniki rekonesansowych wycieczek na ten teren opublikowali K. KULWIEĆ (1902) i K. DEMEL (1924). Istniejąca do 1939 r. Stacja Hydrobiologiczna Instytutu Nenckiego na półwy- spie Wigry była bazą dla inwentaryzacji wielu wodnych i nadwodnych grup roślin i zwierząt, z czego jednak nie skorzystał chyba żaden koleopterolog okresu międzywojennego. Po wojnie prowadzone były badania nad kornika- mi (PRZEKOP 1955). Sporadycznych odłowów dokonywali chrząszczarze tak- że w ostatnich dekadach XX w. (odkryto m.in. zagrożony borealny gatunek Epaphius rivularis [CR]: WOJAS 1991), w dobrej kondycji jest również zani- kająca w kraju ripikolna Nebria livida [CR]. Godnym odnotowania jest monitoring chrząszczy prowadzony w latach 1987–1991 w zakresie: Staphylini- dae (MELKE, GUTOWSKI 1995) i Curculionoidea (STACHOWIAK P. 1995; MO- KRZYCKI 1995). Akcja ta zapowiada – być może – zainicjowanie regularnych prac inwentaryzacyjnych nad chrząszczami WgPN. PN „Bory Tucholskie”. Jeden z najmłodszych niżowych parków w Polsce, którego utworzenie było poprzedzone różnymi badaniami przygo- towawczymi. Niestety w granicach tego PN znalazły się tylko niektóre tereny postulowane przez przyrodników. Wyniki „wstępnej inwentaryzacji” chrząszczy zostały opublikowane niedawno (STACHOWIAK M. 1998) w pierwszej monografii tego obiektu; jedynymi dostatecznie zbadanymi rodzinami są Carabidae (142 gatunki) i Gyrynidae (7 gatunków: CHRZANOW- SKI 1984). Łącznie stwierdzono 324 gatunki. Z chronionych warto wymienić borowego Carabus marginalis, a z innych zagrożonych: borealnego psammo- fila Miscodera arctica [DD] i ripikola Nebria livida [CR]. Biebrzański PN, Drawieński PN, Narwiański PN i PN „Uj- ście Warty”. Najmłodsze z polskich PN, utworzone przede wszystkim dla zachowania bogatej ornitofauny wodnej i moczarowej. Jedynie w przypadku BbPN można mówić o rozpoczęciu inwentaryzacji koleopterofauny. Reko- nesans południowej części tego obszaru przeprowadził J. PAWŁOWSKI jeszcze w 1969 r. Ostatnio OLEJNICZAK (1998) opublikowała wyniki badań nad Carabidae, prowadzonych na kilku powierzchniach usytuowanych w różnych częściach kotliny Biebrzy; najczęściej dominuje tam chroniony i zagrożony w Polsce Carabus clatratus i obecnie są to jego najbardziej zasobne stanowiska w kraju. Z pozostałych trzech parków tej grupy nie posiadamy żadnych informacji o jakichkolwiek badaniach chrząszczy na ich terenie. W serii opracowań przygotowawczych do utworzenia Drawieńskiego PN (AGAPOW, JASNOWSKI (red.) 1986), nie znalazła się ani jedna wzmianka o Coleoptera. 20 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Należy wyrazić nadzieję, iż przyszła inwentaryzacja ujawni w tych PN istnienie interesujących zgrupowań koleopterofauny wodnej, nadwodnej i mocza- rowo-bagiennej. Parki wyżynne Świętokrzyski PN. Chociaż pierwsze publikowane dane o chrząsz- czach Gór Świętokrzyskich zalicza się do najstarszych w kraju (STRONCZYŃ- SKI 1835) – jednak następne informacje o koleopterofaunie miały charakter nielicznych wzmianek, rozproszonych w wielu publikacjach. Dopiero półtora wieku później, głównie z inicjatywy Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie przeprowadzono prace inwentaryzacyjne w zakresie kilku rodzin: Chrysomelidae (BARTKOWSKA 1989), Curculionoidea (KUŚKA 1989a), Cantharidae (KUŚKA 1989b), Scolytidae (MICHALSKI, RATAJCZAK 1989), Cerambycidae (ŚLIWIŃSKI, NOWAKOWSKI 1990) i Carabidae (LEŚNIAK 1990; HURUK 1993, 1999 oraz inf. ustna). Nieliczne dane o pozostałych chrząsz- czach zostały zestawiono w odnośnych zeszytach 23. części KFP. Jak wynika z tabeli (Tab. I) – ten fragment przyrody naszych wyżyn jest najuboższym lub tylko najsłabiej poznanym pod względem koleopterologicznym, zwłaszcza w zakresie chrząszczy wodnych i kusaków. Za walory tego PN uważa się z jednej strony reliktowe gatunki górskie w pobliżu północnej granicy zasięgu (np. biegacz Carabus linnaei i stonka Chrysolina marcasitica) oraz relikty borealno-górskie (np. biegacz Amara erratica [NT] i ryjkowiec Otiorhynchus sa- licis), a z drugiej strony gatunki południowe (np.stonka Cryptocephalus jan- thinus i ryjkowiec Ceutorhynchus magnini). W pierwszych dekadach XX w. występowała tu także nadobnica alpejska – Rosalia alpina. Ojcowski PN. Należy do obszarów najwcześniej inwentaryzowanych pod względem przyrodniczym. Pierwsze dane o koleopterofaunie pochodzą z 1854 r. (słynna wyprawa naturalistów warszawskich: STRONCZYŃSKI, TA- CZANOWSKI, WAGA 1855, 1857). Do końca pierwszej wojny światowej odnotowano niespełna 500 gatunków, a po drugiej wojnie, w przededniu utworzenia OPN znano ich już ok. 700. Intensywne badania w latach 60. pozwoliły znacznie przekroczyć wskaźnik 20%fP (ponad 1300 gatunków), a dalsze kwerendy dawnych zbiorów i kolejne badania kontrolne doprowadziły do obecnego wskaźnika bliskiego już 30%fP (Tab. I). Inwentaryzację ułatwiały okresowo działające stacje naukowe w dolinie Prądnika, zakładane tuż przed wybuchem obu wojen światowych (I i II), ale dopiero stała Stacja Biologicz- na PAN, istniejąca od 1964 r., umożliwiła duże przyśpieszenie badań (PAW- ŁOWSKI i in. 1994; KUBISZ, PAWŁOWSKI 1998). Spośród kilkudziesięciu chrząszczy zaliczanych do wielkich walorów faunistycznych trzeba wymienić unikatowe, m.in.: Meligethes buyssoni [EN], Orestia carpathica [CR], Helian- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 21 themapion velatum [CR]. Z prawnie chronionych występują aktualnie: Cara- bus convexus, C. intricatus, C. irregularis, Osmoderma eremita. Natomiast Ca- rabus problematicus, Lucanus cervus, i Purpuricenus kaehleri – notowane były tu głównie w XIX wieku. Roztoczański PN. Za początek inwentaryzacji chrząszczy należy uwa- żać badania Sz. TENENBAUMA (1913, 1918) w tym rejonie. Głównie z jego danych korzystali w zakresie koleopterofauny W. SKURATOWICZ i J. URBAŃ- SKI (1953) charakteryzując faunę rezerwatu na Bukowej Górze. W dwóch ostatnich dekadach XX w. prowadzone były w RPN badania inwentaryzacyjne nad Curculionoidea (CMOLUCH, ŁĘTOWSKI 1987; MICHALSKI, RATAJ- CZAK 1990) i Cerambycidae (GUTOWSKI 1992). Obok kilku zagrożonych ga- tunków prawnie chronionych, do walorów zalicza się m.in. borealno-górskie- go sprężyka Lacon fasciatus [EN] i stepową kózkę Dorcadion holosericeum [NT], jednakże wszystkie te taksony notowane były na Roztoczu w pierwszych dekadach XX wieku i należałoby przeprowadzić serię badań aktualiza- cyjnych nad najważniejszymi rodzinami. Parki górskie Tatrzański PN. Rekonesans koleopterologiczny z końcem lat 50. XIX w. przeprowadził L. MILLER (1859), co zaowocowało opisami nowych dla wiedzy endemicznych gatunków zachodniokarpackich: Nebria tatrica [LC] i Deltomerus tatricus [LC], które obecnie należą do najważniejszych z licznych walorów TPN – obok opisanych stąd w połowie XX w.: Pterosti- chus tatricus [EN] (KULT 1947) i Carpathobyrrhulus tatricus [VU] (MROCZ- KOWSKI 1957). Za pierwszą próbę inwentaryzacji trzeba uznać wykaz rozmieszczenia pionowego chrząszczy w Tatrach (ŁOMNICKI 1868), zawierający 620 gatunków. W KFP (1973–1997) zestawiono łącznie 1311 chrząszczy z Tatr. Obecnie w bazie danych Muzeum Tatrzańskiego odnotowanych jest już nieco więcej gatunków chrząszczy. Oprócz wymienionych wyżej endemi- tów, do zagrożonych walorów TPN zaliczamy m.in. także: Carabus fabricii, C. transylvanicus, Pseudogaurotina excellens i in. Pieniński PN. Chrząszcze Pienin poznawane były już w ostatnich dekadach XIX w. (M. NOWICKI, W. JABŁOŃSKI, A. WAGA, M. ŁOMNICKI, S. STO- BIECKI), ale regularne prace inwentaryzacyjne zawdzięczamy dopiero Sz. TENENBAUMOWI (seria przyczynków z licznymi wzmiankami o najważ- niejszych gatunkach w latach 1923–1938) i R. KUNTZEMU (1934a, 1934b: in- terpretacja zoogeograficzna), którzy działali w w okresie międzywojennym. Zebrane przez nich materiały uległy zniszczeniu w Warszawie w czasie II wojny światowej, zaginął również rękopis wspólnie przygotowywanego opra- 22 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni cowania. Drugi etap inwentaryzacji nastąpił po wojnie i miał charakter spe- cjalizacyjny w zakresie: Scolytidae (KARPIŃSKI 1948), Cerambycidae (STROJ- NY 1968), Scarabaeidae (STEBNICKA 1976), Curculionoidea (PETRYSZAK 1976, 1980, 1983), Elateridae (BURAKOWSKI 1979), a także chrząszczy nekro- fagicznych (MROCZKOWSKI 1978) i wodnych (GALEWSKI 1979). Trzecim etapem były opracowania inicjalne, uzupełniające i kontrolne niektórych rodzin wykonane w ostatniej dekadzie XX w. (ARGASIŃSKA 1995; AGASIŃSKI 1995; GĄSIOREK 1996; KOZIK 1998; ROSSA, SOCHA 1998; CZERWIŃSKI 1999), a dotychczasowe etapy podsumował J. PAWŁOWSKI (2000a). Do waż- niejszych walorów należą zagrożone gatunki chronione (Tab. II), a także Phyllotreta christinae [DD], Otiorhynchus austriacus i inne. Babiogórski PN. Pierwszą informację (o Carabus linnaei) zawdzięcza- my jeszcze K. STRONCZYŃSKIEMU (1835), ale udokumentowany rekonesans koleopterologiczny dopiero pół wieku później przeprowadzali (niezależnie od siebie) wybitni koleopterolodzy: M. NOWICKI, B. KOTULA, H. V. KIESEN- WETTER, A. V. ROTTENBERG i A. WAGA. Pierwszej planowej inwentaryzacji chrząszczy (724 gatunki) dokonał w latach 1879–1880 S. A. STOBIECKI (1883) – wspomagany dotacją Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętno- ści. Drugi etap inwentaryzacji w latach 1959–1964 wykazał ponad 1300 ga- tunków (PAWŁOWSKI 1967), a w trzecim etapie (1996–2000) odnotowano już 1555 gatunków (KUBISZ, SZAFRANIEC 2003). Do najcenniejszych walorów zaliczają się wysokogórskie gatunki, m.in.: Carabus fabricii oraz Leistus montanus pawlowskii ([CR], locus typicus!), Pterostichus morio carpaticus [VU], Alpinia carpathica [VU], Gabrius tirolensis [CR], Chrysolina schneideri [CR]. Bieszczadzki PN. Pierwsze rozpoznanie koleopterofauny zawdzięcza- my M. NOWICKIEMU (1858), który w połowie lat 50. XIX wieku badał masyw Tarnicy i sąsiednich dolin. Ćwierć wieku później zbierał chrząszcze w tym samym rejonie B. KOTULA. Regularną inwentaryzację rozpoczęto w latach 60. ub. wieku (głównie z inicjatywy IZ PAN), w wyniku czego po- wstały specjalistyczne opracowania Dytiscidae (GALEWSKI 1971), Silphidae, Byrrhidae i Dermestidae (MROCZKOWSKI 1971), Elateridae (BURAKOWSKI 1971), Coccinellidae (BIELAWSKI 1971), a ponadto także Scolytidae (BAŁA- ZY, MICHALSKI 1964) i Staphylinidae (SZUJECKI 1969, 1970, 1996). Drugi etap inwentaryzacji nastąpił już po utworzeniu BdPN, w wyniku czego zin- wentaryzowano Curculionoidea (PETRYSZAK 1977, 1998a, 1998b; PETRY- SZAK, SKALSKI 1998a, 1998b; STACHOWIAK P. 1994) i Chrysomelidae (BORO- WIEC 1984). Trzeci etap zrealizowano w ostatniej dekadzie XX w. w ramach przygotowania 20-letniego planu ochrony BdPN; chrząszcze zostały opracowane monograficznie przez zespół autorów (PAWŁOWSKI i in. 2000) i po niewielkich uzupełnieniach (HOLLY 2002) na obszarze BdPN z otuliną (sąsied- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 23 nie Parki Krajobrazowe) notujemy aktualnie nieco ponad dwa tysiące gatun- ków tego rzędu, co stawia ten obszar chroniony na drugim miejscu w Polsce pod względem różnorodności. Najważniejszymi w skali krajowej (i Unii Eu- ropejskiej) walorami są wschodnie elementy górskie (w tym endemity wschodniokarpackie i wschodnio-południowo-karpackie), a zwłaszcza gatunki zagrożone: Carabus zawadzkii [DD], Deltomerus carpathicus [LC], Pte- rostichus jurine [LC], Othius transsylvanicus [LC], Ocypus ormayi [VU], Scle- rophaedon carpathicus [LC], Psylliodes frivalszkyi [DD], Asiorestia transsilva- nica [LC], Aphthona stussineri [DD], Leiosoma bosnicum [LC]. Gorczański PN. Pasmo Gorców badane było już w okresie międzywo- jennym, jednakże informacje o chrząszczach rozproszone są w różnych publikacjach. Stan badań podsumowany z początkiem ubiegłej dekady (PETRY- SZAK 1992) informował o 353 gatunkach chrząszczy (w tym 252 Curculiono- idea). W wyniku sześcioletnich (1990–95) badań Carabidae przeprowadzonych przez T. WOJASA (1997) do tej liczby należy dodać jeszcze ponad dwie- ście taksonów (w samym GPN ok. 80), co daje łącznie 572 gatunki. Do najcenniejszych walorów należą wschodnio-karpackie gatunki biegaczowatych i ryjkowców, osiągające tu zachodnią granicę areału (np. Duvalius subterraneus [NT] i Omiamima hanaki) oraz formy reliktowe: sudecko-karpacki tyr- fobiont Trechus montanellus [CR] i borealno-górska omarlica ripikolna Pte- roloma forsstroeemii. Karkonoski PN. Najwcześniej badany obszar wśród obecnych parków narodowych w naszym kraju; inicjalne rekonesanse koleopterologiczne przeprowadzali w latach 40. XIX wieku K. LETZNER oraz H. V. KIESENWETTER i F. MÄRKEL, i z zebranych wówczas materiałów opisane były stąd pierwsze endemiczne – karpacko-sudeckie gatunki nowe dla wiedzy. Rozwinięciem badań chrząszczy karkonoskich były dwie wyprawy O. PFEILA w 1865 r. (PFEIL 1866), oraz J. GERHARDTA w 1868 i 1870, a następne lata przynosiły permanentnie kolejne informacje i opisy nowych taksonów, co potem znala- zło odbicie w kolejnych wykazach chrząszczy śląskich z lat 1871–1891, a zwłaszcza ostatniego z nich (GERHARDT 1910) i mogło posłużyć w syntezie fauny Śląska (PAX 1921), a po utworzeniu Parku Narodowego – jego charak- terystyce (NOSKIEWICZ, SEMBRAT, SZARSKI 1961). Aktualizację informacji o niektórych rodzinach chrząszczy w Karkonoszach przyniosły późniejsze badania Hydradephaga torfowisk opublikowane przez E. BIESIADKĘ (1973), o epigeicznych Carabidae A. LEŚNIAKA (1984) i R. LUTERKA (1989), a ostatnio o Curculionoidea P. S TACHOWIAKA (1988, 1993) i o Staphylinidae płatów śnieżnych A. MAZURA (1995). Jednym z najważniejszych walorów KkPN jest częste występowanie Carabus sylvestris. Karkonosze były niegdyś najle- 24 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni piej zbadanym masywem górskim w tej części Europy, brak jednak mono- graficznego opracowania chrząszczy KkPN, z podsumowaniem informacji zebranych w ciągu 160 lat. PN Gór Stołowych. Chrząszcze zbierano sporadycznie od XIX wieku, natomiast w KFP informacje o konkretnych gatunkach i stanowiskach ukry- te są w kolumnie „Sudety Zachodnie”, w której jednak dominują dane odno- szące się do Karkonoszy i Gór Izerskich. Po ostatniej wojnie inwentaryzację zainicjowała praca J. MICHEJDY (1954) o gatunkach zamieszkujących źródła i potoki. Natomiast w ostatniej dekadzie ub. wieku J. MICHALSKI (1996) opublikował pracę o Scolytidae PNGS, a S. KNUTELSKI i Sz. BILIŃSKI (2000) wstępne dane o Curculionoidea. Ostatnio ukazała się także praca o Elateri- dae tego parku (JANOSZEK, TARNAWSKI 2001). Magurski PN. Wraz z poprzednim należy do najmłodszych górskich PN w kraju, ale – w przeciwieństwie do PNGS – w zakresie Coleoptera teren ten poznawany był stosunkowo późno, a wzmianki o poszczególnych gatunkach rozproszone są w różnych opracowaniach. Jedynie w przypadku Curcu- lionoidea można mówić o planowej akcji inwentaryzacyjnej – odnotowano tu 287 gatunków ryjkowców [s.l.] ze znaczącym udziałem wschodnich elemen- tów górskich (PETRYSZAK 2003). Z chronionych gatunków w dobrej jeszcze kondycji jest tu kózka Rosalia alpina (KOSIOR i in. 1999). W podsumowaniu można stwierdzić, że: 1. Tylko w nielicznych PN przeprowadzono pełną (lub niemal pełną) inwen- taryzację chrząszczy (Białowieski, Babiogórski, Bieszczadzki, Ojcowski, Pieniński, Roztoczański, Świętokrzyski, Tatrzański). Zwykle w tychże jed- nostkach prowadzi się bazę danych o stwierdzonych gatunkach, w formie elektronicznej i (lub) kartotekowej (w przypadku Tatr bazą taką dysponu- je Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem). Parki te posiadają również opublikowane bibliografie specjalistyczne (lub ogólne z kluczem do łatwego odszukania pozycji dotyczących poszczególnych grup zwierząt). 2. Szczegółową inwentaryzację rodzin przeprowadzano najczęściej w zakresie Carabidae i Cerambycidae [w 14 PN], Curculionoidea (w tym korniki) [w 11 PN], Hydradephaga [w 9 PN], a rzadziej: Scarabaeoidea, Elateridae lub Coccinellidae. Poza najlepiej zbadanymi jednostkami działania takie prowadzono także w PN: Biebrzańskim, „Bory Tucholskie”, Gorczańskim, Gór Stołowych, Kampinoskim, Magurskim, Poleskim, Wielkopolskim, Wolińskim. 3. W pozostałych PN (Drawieński, Narwiański, „Ujście Warty”, Wigierski) nie odnotowano regularnych badań koleopterologicznych o charakterze PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 25

inwentaryzacji, a istniejące informacje o chrząszczach mają formę sporadycznych, krótkich doniesień. 4. W dobrze zbadanych PN każdy następny etap inwentaryzacji przynosi informacje o kolejnych gatunkach wcześniej nie stwierdzanych, co wynika zarówno z udoskonalenia metod odłowu, jak i ciągłych zmian sukcesyjnych przyrody parkowej. 5. Podobnie – każde zwiększenie obszaru badań (np. przy rozszerzaniu granic parku lub przez włączenie otuliny) wzbogaca koleopterofaunę o na- stępne gatunki, których wcześniej nie udało się stwierdzić. 6. W wieloletnich planach ochrony PN powinny się znajdować zapisy o ko- nieczności permanentnej inwentaryzacji fauny (w tym najbardziej ubikwi- stycznej grupy, jaką są chrząszcze). Jeśli takich zapisów nie zamieszczono – winny się one znaleźć w aneksach do planu, np. po upływie pentady lub dekady realizowanego planu. 7. Wstępem do inwentaryzacji faunistycznej w najpóźniej utworzonych PN powinno być opracowanie specjalistycznej bądź ogólnej bibliografii PN, obejmującej m.in. wszystkie opracowania przyrodnicze. Następnym kro- kiem jest skrupulatna kwerenda tych pozycji i założenie kartoteki faunistycznej – permanentnie prowadzonej przez kompetentnych pracowni- ków. Dużą pomocą w tym zakresie mogą być kolejne tomy roczne „Kroni- ki PN”, o ile są wyczerpująco opracowywane. 8. Dobrym wskaźnikiem różnorodności gatunkowej jest %fP, który w najlepiej zbadanych PN osiąga wartość 25–30; koreluje z tym liczba stwierdzonych gatunków chronionych uważanych za zagrożone walory faunistyczne, która w tych samych PN wynosi od 10 do 19. 9. Ponieważ parki narodowe są zabezpieczeniem najbardziej charakterystycznych i cennych przyrodniczo fragmentów kraju, należałoby dążyć do skupienia w nich podstawowych prac inwentaryzacyjnych nad wszystkimi przedstawicielami fauny i flory. W dużym stopniu zależy to od ośrodków naukowych, zwłaszcza uczelni z katedrami o profilu przyrodniczym, które w większym – niż dotychczas – stopniu powinny wykorzystywać te obiekty do wykonywania w nich prac dyplomowych różnej rangi (od licencjackich i magisterskich – po habilitacyjne).

Chrząszcze wodne (J. PAKULNICKA, J. KAŹMIERSKI) Mimo bogatego piśmiennictwa dotyczącego fauny chrząszczy wodnych, niewiele jest prac poświęconych tej grupie owadów w obszarach chronionych na terenie kraju. Wiele z nich ma charakter wstępnych doniesień. 26 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Do tej pory na obszarach chronionych udokumentowano występowanie 261 gatunków chrząszczy wodnych, co stanowi 72% całej koleopterofauny stwierdzonej w Polsce (RAZOWSKI 1991). Spośród nich – 21 gatunków, to chrząszcze uwzględnione w „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i giną- cych” w kraju o różnym statusie zagrożenia (2 – to gatunki krytycznie zagro- żone [CR], 6 – zagrożone [EN], 3 – bliskie zagrożenia [NT], 7 – narażone [VU] oraz 3 najmniejszej troski [LC] (PAWŁOWSKI i in. 2002). Stanowią one około 47% wszystkich gatunków chrząszczy wodnych uwzględnionych w „Czerwonej liście”. Liczba gatunków o różnym statusie zagrożenia jest różna dla badanych obszarów, co ma związek nie tylko z ich powierzchnią i stopniem zróżnico- wania w nich sieci hydrograficznej, ale przede wszystkim odzwierciedla in- tensywność i dokładność prowadzonych tu badań. Z analizy materiału wynika, że najdokładniej rozpoznana została koleopterofauna Puszczy Białowie- skiej. Krzywa reprezentatywności dla wszystkich obszarów chronionych łącz- nie wykazuje bardzo nieznaczną tendencje wzrostową, co wskazuje, że dalsze badania nad fauną chrząszczy wodnych na obszarach chronionych tylko w niewielkim stopniu podniosą listę gatunków w nich stwierdzanych. Nie mniej jednak ponad połowa gatunków posiadających status gatunków zagro- żonych, nie została wykazana w analizowanych obszarach, co wskazuje na potrzebę objęcia badaniami pozostałych obszarów chronionych na terenie całego kraju. Dopiero pełne rozpoznanie pozwoli na określenie, czy bierna ochrona gatunków poprzez tworzenie obszarów chronionych spełnia zamie- rzoną funkcję i zabezpiecza występowanie a nawet istnienie populacji wielu gatunków rzadkich w Polsce.

Wielkoskrzydłe Megaloptera (W. CZECHOWSKA) Grupa owadów związanych ze środowiskiem wodnym (jeziora, stawy, rzeki, potoki). W Polsce 1 rodzina (Sialidae) reprezentowana do niedawna przez 2, a obecnie przez 4 gatunki. Rozmieszczenie w kraju poznane bardzo słabo. Planowych badań nad tą grupą owadów w Parkach Narodowych nigdy nie prowadzono. Dysponuję danymi o ich występowaniu na terenie 6 Parków – w 4 wykazano po 1 gatunku, w dwu po 2 gatunki. Dane szczegółowe: PN „Bory Tucholskie” – 1; Wielkopolski PN – 1; Oj- cowski PN – 2, Babiogórski PN – 1; Pieniński PN – 1; Tatrzański PN – 2.

Sieciarki Neuroptera (W. CZECHOWSKA) Owady związane przede wszystkim z lasami i różnego typu zadrzewieniami, nieliczne gatunki żyją na roślinach zielnych w środowiskach otwartch, kilka gatunków związanych ze środowiskiem wodnym. W Polsce 86 gatun- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 27 ków z kilku rodzin ich rozmieszczenie na terenie kraju zbadane nierówno- miernie. Również w przypadku tej grupy, w żadnym z parków nie prowadzono nigdy dokładnych badań, obejmujących pełne spektrum zróżnicowania siedliskowego. Dla niektórych parków, jak np. Tatrzańskiego, czy Ojcow- skiego dane pochodzą z końca XIX i początków XX w. W niektórych parkach stan poznania fauny wypada gorzej niż stan poznania danego regionu, np. w całej Puszczy Białowieskiej wykazano 41 gatunków Neuroptera w Bia- łowieskim PN tylko 9, z Bieszczad wykazano 28 gatunków, a z Bieszczadzie- go PN brak danych. Dysponujemy danymi w odniesieniu do 11 parków. W poszczególnych obiektach wykazano od 9 do 38 gatunków: Białowieski PN – 9 gatunków; PN „Bory Tucholskie” – 25; Wielkopolski PN – 28; Kampinoski PN – 38; Rozto- czański PN – 17; Świętokrzyski PN – 36; Ojcowski PN – 10; Karkonoski PN – 21; Babiogórski PN – 37; Pieniński PN – 14; Tatrzański PN – 15.

Wielbłądki Raphidioptera (W. CZECHOWSKA) Grupa owadów leśnych. W Polsce 9 gatunków z 2 rodzin. Występują głównie w ciepłych lasach iglastych lub mieszanych (bory sosnowe, bory jo- dłowe, dąbrowy świetliste). Rozmieszczenie poszczególnych gatunków na terenie kraju zbadane dalece niedostatecznie. Posiadamy dane o ich występo- waniu na terenie 10 Parków. W poszczególnych obiektach wykazano od 2 do 6 gatunków: Białowieski PN – 2; PN „Bory Tucholskie” – 5; Wielkopolski PN – 3; Kampinoski PN – 4; Poleski PN – 3; Roztoczański PN – 4; Święto- krzyski PN – 6; Babiogórski PN – 4; Pieniński PN – 2; Tatrzański PN – 4.

Błonkówki Hymenoptera (J. BANASZAK) Opublikowana w 5 tomie „Wykazu zwierząt Polski” lista Hymenoptera obejmuje 4086 gatunków błonkoskrzydłych, aczkolwiek nie zawiera ona wszystkich grup tych owadów. Z 68 rodzin występujących w Polsce, w „Wy- kazie” opracowano 64, brak zaś jest czterech: Ichneumonidae (przypuszczal- nie ok. 3000 gatunków), Dryinidae (ok. 40 gatunków), Bethylidae (ok. 10 ga- tunków) i Mymaridae (ok. 120 gatunków). Wiele też do życzenia pozostawia stan poznania większości grup Hymenoptera. Ocenia się, że liczba krajowych gatunków błonkówek przekracza 8000 (GARBARCZYK 1997). Dane dotyczą- ce wielu grup, zwłaszcza pasożytniczych, mają charakter szacunkowy, a wiele gatunków czeka na ich odkrycie na obszarze kraju. Dotyczy to zwłaszcza: Ichneumonidea, Cynipoidea, Proctotrupoidea, Platygastroidea, Ceraphrono- idea i Chalcididoidea. Łączna liczba gatunków, jakie najpewniej zostaną w przyszłości odnalezione, oceniana jest na 1600. Co do liczb gatunków do- tąd wykazanych i szczegółowej oceny poznania poszczególnych taksonów 28 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Hymenoptera, odsyłam Czytelników do wymienionego wyżej już wykazu pod redakcją J. RAZOWSKIEGO (1997) oraz opracowania J. BANASZAKA i współ- autorów (2000). Należy podkreślić, że stan poznania Hymenoptera poszczególnych obsza- rów kraju jest bardzo niejednolity i ta ogólna uwaga w całej rozciągłości odnosi się również do parków narodowych i innych terenów chronionych. Ni- gdy nie było planowanych badań w skali kraju. Nasza znajomość poszczegól- nych regionów kraju i parków narodowych wynikała z czystego przypadku, zależała tylko od zainteresowania nimi poszczególnych specjalistów i raczej od miejsca ich zamieszkania i pracy. Mimo statutowych wymagań prowadzenia badań w parkach, nigdy nie było środków na ten cel, nawet w momencie sporządzania planów ich zagospodarowania. Oceniając stopień poznania poszczególnych taksonów błonkoskrzydłych należy stwierdzić, że tylko nieliczne z nich są rozpoznane w sposób zadowa- lający, przy czym nie może być mowy o rozciągnięciu znajomości na wszystkie parki. Część parków pozostaje wręcz białymi plamami pod względem znajomości Hymenoptera w całości (najnowsze) lub w części. Prawie nic nie wiemy o błonkówkach pasożytniczych w parkach, może za wyjątkiem Ich- neumonidea. Należy podkreślić, że takie kompleksowe badania nad błon- kówkami prowadził J. W. SZULCZEWSKI w Wielkopolskim Parku Narodo- wym, który poświęcił tej grupie 4 opracowania: Cz. I. Liściarki (Tenthredino- idea) (SZULCZEWSKI 1939), Cz. II. Gąsieniczniki (Ichneumonidae) (SZUL- CZEWSKI 1939), Cz. III. Pszczołowate (Apoidae) i Cz. IV. Żądłówki (Acule- ata). Pomimo błędów, których nie udało się temu znakomitemu znawcy flory i fauny WPN uniknąć, prace te mają ciągle podstawowe znaczenie. Podobnej kompleksowej oceny fauny błonkówek doczekał się w czasach dzisiejszych Białowieski PN w wykonaniu zespołu autorów pod red. J. M. GUTOWSKIE- GO i B. JAROSZEWICZA (2001). Obszernej monografii dotyczącej żądłówek doczekał się również Ojcowski PN, autorstwa DYLEWSKIEJ i WIŚNIOWSKIE- GO (2003). Świętokrzyski PN badał m. in. J. K. KOWALCZYK (1988, 1990) wymieniając ogółem 141 gatunków spośród rodzin: Chrysididae, Tiphiidae, Sapygidae, Myrmosidae, Vespidae i Eumenidae. Tylko w niektórych parkach systemowo badano wybrane duże główne grupy żądłówek jak: Apoidea, Formicoidea, Sphecoidea. Apoidea. Największą liczbę polskich parków przebadano pod względem fauny pszczół Apoidea, i to w okresie powojennym. Wcześniej rozpoznanie tej grupy dotyczyło tylko Puszczy Białowieskiej (BISCHOFF 1925) i Tatr (NO- SKIEWICZ 1920). PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 29

Do tej pory w stopniu dobrym lub zadowalającym poznano Apoidea w 12 parkach narodowych (Tab. II). Pozostałe pozostają pod tym względem prawie zupełnie niezbadane. Dotychczasową znajomość fauny pszczół parków wyżynnych i górskich zawdzięczamy aktywności M. DYLEWSKIEJ, szczegól- nie w poznaniu parków: Babiogórskiego (DYLEWSKA 1966), Ojcowskiego (DYLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003), Tatrzańskiego (DYLEWSKA 1958, 1991), Pienińskiego (DYLEWSKA 1962, 1963). Parki nizinne badał głównie J. BANA- SZAK i współpracownicy: Wielkopolski (BANASZAK 1987), Woliński (BANA- SZAK 1973), Kampinoski (BANASZAK, PLEWKA 1981), Wigierski (BANA- SZAK, KRZYSZTOFIAK 1996), „Bory Tucholskie” (BANASZAK, WENDZONKA 2002), Bieszczadzki (BANASZAK 1969; WIŚNIOWSKI 2000) i Narwiański (BA- NASZAK, w przyg.). Ostatnio zauważalna jest też aktywność badaczy młod- szego pokolenia. Wnikliwe badania w Wigierskim PN przeprowadziła A. KRZYSZTOFIAK (2001), Bieszczadzkim i Ojcowskim – B. WIŚNIOWSKI (WIŚNIOWSKI 2000; DYLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003), a w Wielkopolskim PN – T. CIERZNIAK (2003). Badania pszczół Zamojszczyzny, przeprowadzone w latach 90. przez A. KOSIORA i J. FIJAŁA (1992) odnoszą się w jakimś stopniu do Roztoczań- skiego Parku Narodowego, aczkolwiek trudno jest podać faktyczną liczbę tych owadów żyjących na obszarze Parku. Z całego obszaru dawnego woje- wództwa zamojskiego wykazano znaczną liczbę 269 gatunków i z pewnością nie odnosi się ta liczba w całości do pszczół parku. Wyłącznie trzmiele były przedmiotem badań w kilku parkach: Świeto- krzyskim (ĆMAK, SZCZYPCIAK 1987; Dylewska i in. 1998) oraz Magurskim (KOSIOR i in. 2001) i Gorczańskim (DYLEWSKA i in. 1998). Warto podkre- ślić, że trzmiele najlepiej rozpoznano do tej pory w trzech parkach: Biesz- czadzkim, Ojcowskim i Tatrzańskim dzięki wieloletnim badaniom A. KOSIO- RA (KOSIOR 1980, 1987, 1990, 2002; KOSIOR i in. 1999, 2001) W tym miejscu należy się odnieść do publikacji M. DYLEWSKIEJ z ostatnich kilku lat na temat „sensacyjnych” doniesień o gwałtownych spadkach li- czebności trzmieli w parkach narodowych. Niewłaściwa metodyka i niezna- jomość podstawowych zasad statystyki doprowadziły autorkę do wniosku, że w wielu parkach narodowych pozostał zaledwie 1% trzmieli w stosunku do lat 60. XX wieku (DYLEWSKA 1990, 1997). Dodatkowo autorka nagłaśnia te informacje, np. przez broszurę „Trzmiele i trzmielce Parków Narodowych Tatrzańskiego i Babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów” (DY- LEWSKA 1998), wydaną w nakładzie 1000 egzemplarzy przez Tatrzański Park Narodowy. Nasuwa się pytanie, dlaczego Rada Naukowa TPN zezwoliła na tę publikację bez recenzji wydawniczej, wykonanej przez kompetentnego znawcę zagadnienia? 30 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

W tabeli (Tab. II) zestawiono liczbę gatunków z zaznaczeniem powierzchni Parku. Nie jest to właściwy, chociaż najłatwiejszy do uzyskania wskaźnik badanego terenu. Okazuje się, że największą liczbę gatunków wykazano w parku najmniejszym. Dowodzi to, że liczba żyjących w nich gatun- ków zależy przede wszystkim od zróżnicowania obszaru, jego topografii i flory. Wydaje się, że liczby 232 i 226 uzyskane w parkach Ojcowskim i Wielko- polskim są zbliżone do rzeczywistych liczb gatunków tam występujących. Oba te parki cechuje zarówno duże zróżnicowanie biotopów i dobry stopień ich eksploracji, mimo różnych areałów. Z pewnością też nie można stosować

Tab. II. Zestawienie znanej liczby gatunków pszczół Apoidea w parkach narodowych. Comparison of number of species of Apoidea recorded in the national parks.

Park Powierzchnia Liczba Autor ha gatunków

1. Babiogórski PN 3 392 110 DYLEWSKA 1966 2. Białowieski PN 10 502 98 BISCHOFF 1925 3. Bieszczadzki PN 29 200 90 BANASZAK 1969; KOSIOR 1980, 2002; WIŚNIOWSKI 2000 4. PN „Bory Tucholskie” 4 789 101 BANASZAK, WENDZONKA 2002 5. Kampinoski PN 38 544 180 BANASZAK, PLEWKA 1981 6. Narwiański PN 7 350 136 BANASZAK, dane niepubl. 7. Ojcowski PN 2 146 232 DYLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003; WIŚNIOWSKI, inf. ustna 8. Pieniński PN 2 346 171 DYLEWSKA 1962; DYLEWSKA, NOSKIEWICZ 1963 9. Tatrzański PN 21 164 165 DYLEWSKA 1958, 1991; NOSKIEWICZ 10. Wielkopolski PN 7 620 226 BANASZAK 1987; CIERZNIAK 2003 11. Wigierski PN 15 085 191 BANASZAK, KRZYSZTOFIAK 1996 12. Woliński PN 10 937 75 BANASZAK 1973 PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 31 tych samych kryteriów przy porównywaniu parków nizinnych, podgórskich i górskich. Prezentowane różne liczby gatunków świadczą także o stopniu poznania obszaru, zaledwie wstępne informacje mamy na przykład z Woliń- skiego PN, które przez ostatnie dwa lata były uzupełniane i dane te są w opracowaniu. Współczesnych badań wymaga także Białowieski PN. Pompilidae są w Polsce słabo zbadane. Dotychczas z kraju wykazano 84 gatunki. Kilka parków można uznać za nieźle rozpoznane pod względem tych owadów: Ojcowski – 30 gatunków (WIŚNIOWSKI 2003), Wielkopolski – 32 gatunki (SZULCZEWSKI 1950), Białowieski – 31 (SKIBIŃSKA 2001) i Kam- pinoski – 23 gatunki (WIŚNIOWSKI, SZCZEPKO, inf. ustna). Pozostałe parki pozostają zupełnie nieznane lub posiadamy informacje o pojedynczych gatunkach. Sphecidae, których w kraju wykazano 209 gatunków, stosunkowo dobrze rozpoznano w parkach: Białowieskim – 103 gatunki (SKIBIŃSKA 2001), Kampinoskim – 128 (WIŚNIOWSKI, inf. ustna), Ojcowskim – 117 (WIŚNIOW- SKI 2003), Świętokrzyskim – 96 (KOWALCZYK 1990), Wielkopolskim – 96 (SZULCZEWSKI 1950), i Wigierskim – 54 (WIŚNIOWSKI, inf. ustna). Pewne informacje o faunie tej grupy posiadamy jeszcze z parków Bieszczadzkiego – 38 gatunków, Pienińskiego – 44 gatunki i Babiogórskiego – 30 gatunków (WIŚNIOWSKI, inf. ustna). Vespidae. Te popularne owady są w Polsce bodaj najmniej badane. Je- dynie w Ojcowskim PN zostały zbadane, gdzie potwierdzono występowanie wszystkich 14 krajowych os społecznych oraz 29 gatunków kopułkowatych Eumenidae na 49 krajowych (WIŚNIOWSKI 2003). Większość społecznych os stwierdzono także w Białowieskim PN – 10 gatunków i 14 gatunków Eume- nidae (SKIBIŃSKA 2001). W podobnym stopniu dotyczy to też Świętokrzyskiego PN, z którego J. K. KOWALCZYK (1990) wymienia 12 gatunków Vespoidea i 18 gatunków Eu- menidae. Można tu wymienić dwa przyczynkowe doniesienia o osach społecz- nych polskich Tatr i wschodnich Karkonoszy PAWLIKOWSKIEGO (1993, 1997). Cytowany wyżej J. W. SZULCZEWSKI (1950) z Wielkopolskiego PN wymienia 5 gatunków os i 17 gatunków kopułkowatych. Formicoidea. Metodyczne badania inwentaryzacyjne przeprowadzono w 10 parkach, w których wykazano dość znaczną liczbę gatunków, przekra- czającą 30% fauny krajowej. Do takich parków należą: Białowieski, Biesz- czadzki (W. CZECHOWSKI, inf. ustna), „Bory Tucholskie”, Kampinoski, Kar- konoski, Pieniński, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski i Wigierski (L. KRZYSZTOFIAK, inf. ustna). O pozostałych istnieją pojedyncze doniesienia faunistyczne lub nie wiemy zgoła nic, jak np. w przypadku parków: Dra- wieńkiego, Magurskiego, Narwiańskiego, Poleskiego i „Ujście Warty”. 32 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Warto wymienić tu Gorczański PN, na którego obszarze wykonywane były taksonomiczno-socjologiczne prace związane z teorią sztucznej kolonizacji rudych mrówek leśnych, towarzyszące praktycznej akcji kolonizacyjnej (CZECHOWSKI 1992; PISARSKI, CZECHOWSKI 1990 i inne prace). Tenthredinidae. Błonkówki minujące z tej rodziny badała M. BEIGER (1955, 1958, 1960, 1981) wykazując po kilka gatunków w trzech parkach: Wielkopolskim, Ojcowskim i Tatrzańskim.

Chruściki Trichoptera (S. CZACHOROWSKI) Dość dobrze – choć słabiej niż ważki – poznane są chruściki (Trichoptera) parków narodowych. W publikacjach do roku 2002 dane o chruścikach po- siadało zaledwie 17 parków narodowych (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003). Po uwzględnieniu najnowszych danych informacje o chruścikach od- noszą się do 19 parków narodowych (Tab. III). Należy jednak podkreślić, że część danych jest bardzo wyrywkowa oraz pochodzi sprzed wielu lat (CZA- CHOROWSKI, MOROZ, w druku). Za dobrze zbadane można uznać chruściki 9 parków narodowych (głównie górskich), za dobrze poznane – 4, słabo – 6. Brak jakichkolwiek informacji z Wolińskiego PN, PN „Ujście Warty”, Wiel- kopolskiego PN i Kampinowskiego PN. Spośród blisko 280 gatunków Tri- choptera występujących w Polsce, w parkach narodowych nie stwierdzono obecności 36 gatunków, w tym 27 umieszczonych na czerwonej liście (SZCZĘSNY 2002). Dane te, jak i wcześniejsze analizy (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003) wskazują, że dla pełnej ochrony zasobów gatunkowych Tri- choptera Polski parki narodowe nie są wystarczające. Należy jednak podkre- ślić słabe zbadanie wielu obszarów. Konieczne są więc dalsze badania inwentaryzacyjne, wskazane są także badania monitoringowe.

Motyle Lepidoptera (J. BUSZKO) Motyle należą do często badanych taksonów owadów. Wiąże się to głów- nie z ich atrakcyjnym wyglądem przyciągającym uwagę oraz istnieniem dużej grupy entomologów-amatorów pozyskujących znaczną liczbę danych faunistycznych. Zasób zebranej informacji faunistycznej jest ogromny, niemniej zwykle dotyczy on tylko niektórych rodzin Lepidoptera, głównie reprezento- wanych przez tzw. „motyle większe”. Tendencja preferowania Marcolepidop- tera trwa od samego początku badań nad motylami. Obszary, ktore obecnie są chronione jako parki narodowe niejednokrot- nie badane były już w XIX wieku, m.in. dane dotyczące Lepidoptera Tatr były publikowane przez NOWICKIEGO (1868), motyle z wyspy Wolin wymieniane PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 33 były przez HERINGa (1880, 1881) i BÜTTNERa (1880), a motyle z Karkono- szy przez WOCKEgo (1872, 1874). Istnieje także wiele drobnych doniesień faunistycznych z tamtych rejonów rozproszonych w wielu różnych źródłach. Parki narodowe są zwykle bardzo atrakcyjnymi terenami dla eksploracji faunistycznej. Dlatego podejmowane były rozmaite programy badawcze ma- jące na celu inwentaryzację fauny Lepidoptera w wielu z nich. Prowadzono także wiele indywidualnych badań nad rozmaitymi grupami motyli. Obecnie niektóre parki mają niemal kompletne listy faunistyczne motyli. Inne, zwłaszcza niedawno utworzone, są dopiero badane i mają jeszcze wciąż bardzo niekompletne zestawy danych. Spośród polskich parków narodowych jedynie Białowieski PN, Pieniński PN, Ojcowski PN, Świętokrzyski PN i Tatrzański PN mają listy obejmujące całość fauny Lepidoptera. Najpełniejsze zestawy danych dotyczą Białowie- skiego PN – 1593 gatunki (BUSZKO 2001), Pienińskiego PN – ponad 1560 gatunków (BŁESZYŃSKI i in. 1965), Ojcowskiego PN – 1075 gatunków (RA- ZOWSKI 1995) oraz Tatrzańskiego PN – 870 gatunków (BUSZKO i in. 2000). Dwa dalsze mają wykazy obejmujące znaczną część fauny Świętokrzyskiego PN (ŚLIWIŃSKI i in. 1991) i Bieszczadzkiego PN (PRZYBYŁOWICZ 2000). W większości przypadków dokładniejsza inwentaryzacja obejmowała jedynie wybrane grupy gatunków, zwłaszcza motyle dzienne i motyle minują- ce, a także rodzinę sówkowatych lub w ogóle Macrolepidoptera, np. Święto- krzyski Park Narodowy. Motyle dzienne były przedmiotem odrębnych opra- cowań dla Białowieskiego PN (KRZYWICKI 1967), Tatrzańskiego PN (KRZY- WICKI 1962) Roztoczańskiego PN (NOWACKI 1992a) oraz Biebrzańskiego PN (FRĄCKIEL 1999) oraz Drawieńskiego PN (BARANIAK i in. 2001). Pozo- stałe parki narodowe mają zarówno starsze wykazy gatunków (zwykle jako część tzw. Macrolepidoptera) jak i nowe dane zawarte w komputerowej bazie „Motyle Dzienne Polski” oraz opublikowanym na jej podstawie atlasie rozmieszczenie motyli dziennych w Polsce (BUSZKO 1997). Obok motyli dziennych, najlepiej poznaną rodziną z grupy Macrolepido- ptera są sówkowate (Noctuidae). Badania nad tą rodziną prowadzone są w planowy sposób już od przeszło 20 lat, a ich efektem jest seria opracowań poświęconych parkom narodowym oraz innym cennym przyrodniczo obsza- rom Polski. Oprócz uprzednio wymienionych parków, gdzie opracowana zo- stala całość fauny, w miarę dokładnie zinwentaryzowane pod względem fauny Noctuidae należy uznać nastepujące parki narodowe: Woliński PN (NO- WACKI 1994), Słowiński PN (NOWACKI 1994), Karkonoski PN (NOWACKI 1998) i Roztoczański PN (NOWACKI 1992b). Dobrą inwentaryzację mają też obszary sąsiadujące z parkami narodowymi, np. Puszcza Augustowska (NO- WACKI, RUDNY 1992) oraz Polesie (NOWACKI, HOŁOWIŃSKI 1999). 34 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Motyle minujace reprezentują kilkanaście rodzin drobnych motyli cha- rakteryzujących się endofagicznym trybem życia gąsienic. Ze względu na prostą metodykę pozyskiwania informacji można zebrać dużą ilość danych w krótkim czasie. W miarę wyczerpujące spisy gatunków opublikowano dla Wolińskiego PN (NOWAKOWSKI 1954), Białowieskiego PN (ADAMCZEWSKI 1950; MICHALSKA 1976) Drawieńskiego PN (BARANIAK, WALCZAK 2001), Wielkopolskiego PN (BEIGER 1955; MICHALSKA 1994; BARANIAK 1998; BA- RANIAK, WALCZAK 1999, 2000), Świętokrzyskiego PN (MICHALSKA 1988), Ojcowskiego PN (BEIGER 1960; BUSZKO 1993), Roztoczańskiego PN (MI- CHALSKA 199? ), Karkonoskiego PN (BORKOWSKI 1969) i Tatrzańskiego PN (BEIGER 1981). Ponadto wiele informacji na temat motyli minujących wyste- pujących w parkach narodowych zawartych jest w publikacjach poświeco- nych rzadkim lub nowym dla fauny Polski gatunkom. Ujednolicenie stanu poznania fauny Lepidoptera w parkach narodowych wymaga wdrożenia programow badawczych promujących badania zespoło- we, gdzie opracowywana byłaby całość fauny. Trzyletnie badania prowadzone przez cały sezon i wykorzystujące wszelkie dostępne metody jakościowe pozwoliłyby zinwentaryzować przeszło 90% wystepujących na danym terenie motyli. Należy przypuszczać, że nawet w najmniej zróżnicowanych parkach narodowych liczba ta znacznie przekroczy 1000 gatunków. Na przeszkodzie może stanąc jedynie brak funduszy i brak kompetentnych specjalistów.

Muchówki Diptera (P. TROJAN) W badaniach nad fauną ziem Polski można wyróżnić pięć okresów cha- rakteryzujących się odmiennymi celami i sposobem dokumentacji naukowej (TROJAN 1998). Pierwszy z nich, obejmujący czasy od kronikarzy do Komisji Edukacji Narodowej (1773) nie przynosi danych o muchówkach naszego kraju. Początki badań nad dwuskrzydłymi (Diptera) Polski związane są z okresem drugim, jaki nastąpił po rozbiorach i sięga do pierwszej połowy XIX w. Dipterolodzy, związani z ówczesnymi ośrodkami uniwersyteckimi, często na- uczyciele gimnazjalni, eksplorowali przede wszystkim obszary najcenniejsze przyrodniczo znajdujące się w ich regionie, te zaś w perspektywie czasu otrzymywały niekiedy status parków narodowych lub rezerwatów. Informa- cje o faunie miały służyć przede wszystkim zbudowaniu wiedzy o zasobach przyrodniczych kraju i stanowić podstawę dla nowych podręczników do nauki o przyrodzie, postulowanych przez Komisję Edukacji Narodowej, opartych między innymi na znajomości flory i fauny krajowej. Powstawały liczne gabinety zoologiczne, w których gromadzono zbiory fauny miejscowej i ob- szarów egzotycznych, których okazy o niespotykanych w naszej faunie kształ- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 35 tach stanowiły ciekawostki przyrodnicze. W oparciu o tak zgromadzone ma- teriały powstał znany podręcznik J. K. KLUKA (1779–1780) i F. P. JAROCKIE- GO (1838), szczególnie ten ostatni podaje ogromny zasób wiedzy o muchów- kach. Wykorzystanie wyników badań tego okresu dla oceny stanu fauny jest dziś jednak utrudnione ze względu na brak danych dotyczących miejsca i czasu, w których został zebrany materiał. Ściślejsze informacje o występowaniu muchówek Polski związane są z okresem trzecim (1855–1918), w którym badania faunistyczne zostały po- wiązane z fizjografią historycznych ziem polskich. Dwa ośrodki: krakowski i warszawski rozwinęły wtedy badania dipterologiczne na szerszą skalę. Jed- nak tylko badania M. SIŁY-NOWICKIEGO i jego współpracowników objęły Tatry, przyszły park narodowy. Natomiast J. SZNABL i J. DZIEDZICKI nie prowadzili badań w Puszczy Kampinoskiej. Wykaz muchówek opublikowany przez G. CZWALINĘ (1893) obejmuje cały obszar Pojezierza Mazurskiego i Sambii, nie może być jednak odniesiony do obecnych parków narodowych ani rezerwatów. W końcu tego okresu rozpoczął badania dipterologiczne na Pomorzu Zachodnim G. SCHROEDER (1909–1924), który opublikował szereg przyczynków dotyczących muchówek rejonu Szczecina, głównie Puszczy Bukowej znajdującej się na południowym brzegu miasta. Liczne dane odno- szą się jednak do Wolińskiego Parku Narodowego, w którym znajduje się jedyne w Polsce stanowisko związanej z atlantyckim typem klimatu jusznicy Haematopota bigoti VILLENEUVE, 1921. Odnotować tu należy również badania G. ENDERLEINa (1907) nad muchówkami obszaru wydm i bagien nadmorskich. W okresie czwartym (1918–1945) przyjęto i opracowano nowe podstawy metodyczne dla regionalnych badań faunistycznych (DAHL 1909; POLIŃSKI 1921–1929). Studia dipterologiczne w tym okresie prowadzone były nieza- leżnie przez badaczy polskich, głównie w Warszawie i Lwowie oraz niemieckich w Szczecinie, Słupsku i Wrocławiu. Z tego okresu pochodzi pierwsze, podstawowe opracowanie muchówek Puszczy Białowieskiej (SACK 1925), zbiory stanowiące jego podstawę zostały podczas II Wojny Światowej wywie- zione z Muzeum Senckenberga we Frankfurcie nad Menem i niestety uległy zniszczeniu. Badania nad komarami Puszczy Kampinoskiej (TARWID 1938) przyniosły opisanie nowych gatunków, jak dotąd stwierdzonych tylko na obszarze Kampinoskiego PN. W latach trzydziestych XX w. badania na Pomo- rzu Zachodnim kontynuował O. KARL (1935), który działał w głównie w rejonie Słupska, lecz badaniami objął całe Pomorze Zachodnie i Środkowe, włączając w to Słowiński Park Narodowy. Na ten okres przypada też działal- ność F. PAXa (1921), który podsumował wyniki badań nad fauną Dolnego 36 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Śląska. Opracowanie to objęło również tereny górskie, wykorzystano w nim również dane o muchówkach wykazanych z terenów obecnych dwóch par- ków narodowych: Karkonoskiego i Gór Stołowych. W okresie piątym (1945–1990) faunistyczne badania regionalne są prowadzone w oparciu o krajowe programy naukowe i obejmowały zwykle jed- ną krainę geograficzną, której centralnym punktem był park narodowy. Po- przedzało je dokładne rozpoznanie terenu badań od strony zróżnicowania siedliskowego i szaty roślinnej. Programem zbierania danych objęte były wszystkie typy siedlisk oraz uroczyska o szczególnych warunkach środowi- skowych dla fauny. Badania były prowadzone zespołowo, szczególnie w zakresie zbierania materiału, jego opracowaniem zajmowali się poszczególni specjaliści z różnych ośrodków akademickich kraju. Środki na te badania przyznawane były centralnie na okresy pięcioletnie W tym okresie ma też miejsce wprowadzanie ilościowych metod do faunistycznych badań terenowych i określanie zgrupowań fauny charakterystycznych dla określonych śro- dowisk i uroczysk. Do badań wprowadzone są komputerowe metody gromadzenia i opracowywania danych oraz metody matematyczne analizy danych faunistycznych. Taki system badawczy był szczególnie przydatny do opraco- wań fauny parków narodowych, pozwalał bowiem na odpowiedzi oparte na dużej liczbie grup fauny i obszernym materiale zebranym metodami ilościo- wymi. Badaniami objęto wtedy Bieszczadzki PN, Pieniński PN, Świętokrzy- ski PN i Białowieski PN. W badaniach dipterologicznych dominującą rolę odegrał zespół naukowy Pracowni Dipterologicznej Instytutu Zoologii PAN, zaś wyniki badań były publikowane głównie w czasopiśmie „Fragmenta Fau- nistica”. W okresie późniejszym badania takie rozwinęły się również w ośrodkach akademickich Krakowa, Łodzi, Poznania, Gdańska i Lublina. W okresie transformacji badania faunistyczne, odcięte od centralnych źródeł finansowania, straciły na sile i oparte na skąpych dotacjach (grantach) Komitetu Badań Naukowych uzależnione zostały głównie od indywidualne- go zapału poszczególnych badaczy, niekiedy wspieranego przez dyrekcje parków narodowych. Stopień rozpoznania składu gatunkowego muchówek w parkach narodowych Polski jest związany z wielkością kadry dipterologów prowadzących badania, atrakcyjnością obszaru i jego odległością od środków akademickich oraz warunków finansowych prowadzenia badań. Każdy park narodowy łą- czy w sobie cechy reprezentatywności siedliskowej dla danej krainy geogra- ficznej oraz ostoi florystycznej i faunistycznej. Tu więc, w jego faunie wystę- puje najbardziej typowy i charakterystyczny dla danej krainy zestaw gatun- ków a jednocześnie największa ich różnorodność. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 37

Najlepiej zbadanym pod względem dipterologicznym jest Białowieski PN. Według ostatniego opracowania (GUTOWSKI, JAROSZEWICZ (red.) 2001) po polskiej stronie puszczy stwierdzono występowanie 1697 gatunków muchówek należących do 65 rodzin, stanowi to około 25% gatunków wykazanych z Polski. Dla Bieszczadzkiego PN liczba ta wynosi niecałe 17%. W pozostałych parkach procent wykazanych gatunków jest jeszcze niższy. Porównania te odnoszą się jedynie do gatunków z naszego kraju już wykazanych, przy zastosowaniu danych szacunkowych, wg których liczba gatunków muchówek Polski wynosi około 9000, wartości procentowe należy odpowiednio zmniejszyć. Analiza stanu zbadania poszczególnych rodzin wskazuje na to, że w przypadku grup wymagających zastosowania specjalnych metod zbierania materiału, wiedza o ich występowaniu na danym obszarze jest zni- koma lub żadna. Pierwszą przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak w kadrze dipterologów znawców licznych rodzin, szczególnie tych bogatych w gatunki i o skomplikowanej taksonomii, takich jak Tipulidae, Sciaridae, Scathopsidae oraz wielu rodzin Acalyptrata.

Pchły Siphonaptera (K. BARTKOWSKA, inf. ustna) W Polsce wykazano dotychczas 34 gatunki pcheł. Pasożyty te zbierano z drobnych ssaków, nietoperzy i gniazd ptaków. Najlepiej rozpoznaną faunę pcheł ma Tatrzański PN. Natomiast dobrze rozpoznane są parki: Białowie- ski, Wielkopolski, Roztoczański, Świętokrzyski, Karkonoski, Babiogórski, Gorczański, Pieniński i Bieszczadzki. Wiedzę tę zawdzięczamy aktywności dwóch badaczy: K. BARTKOWSKIEJ (1973) i R. HAITLINGEROWI (1970, 1971).

Uwagi ogólne i wnioski 1. Stopień poznania fauny owadów w polskich parkach narodowych jest bardzo nierównomierny. Tylko kilka z nich zbadano w stopniu zadowalają- cym – Białowieski, Ojcowski i Wielkopolski. Wiele parków, zwłaszcza no- woutworzonych, pozostaje prawie zupełnie nierozpoznanych, inne z kolei wymagają ponownych badań, dla aktualizacji danych i oceny zmian fauny. Stan rozpoznania poszczególnych grup prezentuje syntetyczna tabela (Tab. III). 2. Zachodzi pilna potrzeba stworzenia narodowego programu badań obsza- rów przyrodniczo cennych i ustawowo przeznaczonych dla zachowania bogactwa lokalnej fauny, do których należą przede wszystkim parki narodowe. 38 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni + + + ++ ++ ------+ ++ +-++ +++ ++ ++ ++ +++ ++ - - - - - + +++++ +++ + + + ++ ++ ++ +++ +++ + +++ - - ++ ------+ ++ ++ +++ + + +++ ++ + + ++++ + + +++ ++ ++ ++ +++++++ +++ +++ +++ ------+ ++++++++ + ++ ++ + ++++ ++ + ++++ + + ++ + +++ ++ +++ + + +++ + ++ + ++ ++ + + ++ +++ + ++ ++ ++ ++ ++ ++ +++ ++ +++ ++ +++ ++ +++++ + +++ + + +++ ++ +++ +++ + + +++ + + + +++ + + + ------+ + + + ++ + + ++ ------+ + ++ + + ++ ++ ++ - - ++ + ------++ ------+ + + + + +++ + + ++++++ ++ +++ + +++ ++ +++ + ++ ++++ ++ ++ ++ +++ +++ State of inventory of insect orders in the Polish national parks. in the Polish State of inventory of insect orders Rząd/OrdoThysanura 1Diplura 2 3Protura 4Collembola 5Ephemeroptera 6Odonata 7 8Mantodea 9Blattodea 10 11Orthoptera 12Dermaptera 13 14Homoptera 15 16Heteroptera 17 18Coleoptera 19 20Megaloptera 21Neuroptera 22 23 Tab. III.Tab. owadów w polskich parkach narodowych. Stan zinwentaryzowania poszczególnych rzędów PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 39 , + ++ -- - - +++ ++ + - - +++++ + + + +++ +++ + ++ ++ ------++++++ ++ ++ + ++ + ++ ++ ++ +++ + ++ - - ++ +++ ++ ++ + + +++ +++ +++ +++ + +++ ? + ++ + ++ +++ + +++++++++++ ++ ++ ++ + +++ ++ ++ +++ ++ ------+ +++ ------+ +++ + + +++ - +++ -- - + - + +++ +++ +++ + + ++ ---- - + +++ ++ ++ ++ + ++ +++ + + ++ species well elaborated). – dobrze zbadany (dane do całości rzędu) – fairly well investigated (data refer to the whole order). – rodziny lub grupy gatunków dobrze opracowane) – rather well investigated (some families and groups of nieźle zbadany (niektóre – dane) – poorly investigated (scarce data). słabo zbadany (fragmentaryczne - – brak badań – no research conducted. + ++ Rząd/OrdoRhaphidioptera 1Hymenoptera 2 3Trichoptera 4Lepidoptera 5Diptera 6 7Siphonaptera 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 +++ Parki narodowe – national parks: 1 – Woliński PN, 2 – Słowiński PN, 3 – Wigierski– Biebrzański PN, 5 – Białowieski PN, PN, 4 national parks: 1 – Woliński narodowe – Parki PN, 11 – Kampinoski PN 10 – Wielkopolski 8 – Drawieński PN, 9 – PN „Ujście Warty”, 6 – Narwiański PN, 7 – PN „Bory Tucholskie”, 17 – PN Gór Stołowych, PN, 14 – Świętokrzyski PN, 15 – Ojcowski PN, 16 – Karkonoski PN, PN, 13 – Roztoczański 12 – Poleski PN, 22 – Magurski PN, 23 – Bieszczadzki PN. – Tatrzański PN, 21 18 – Babiogórski PN, 19 – Gorczański PN, 20 – Pieniński 40 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Na prawidłową inwentaryzację faunistyczną składają się następujące etapy: 1. Zestawienie danych ze źródeł publikowanych i rękopiśmiennych (archi- walnych). 2. Zestawienie danych z istniejących kolekcji. 3. Planowe badania inicjalne grup niedostatecznie poznanych i badania uzu- pełniające (lub kontrolne) grup wcześniej zinwentaryzowanych. Stosowa- nie w badaniach wszystkich metod jakościowych pozwalających objąć ca- łość grupy systematycznej (np. oprócz pułapek czy czerpaka należy stoso- wać uzupełniająco także przesiewanie sitem, odłowy nocne do światła itp.). Zabezpieczanie zbiorów dowodowych w placówkach PN lub w insty- tucjach naukowych. 4. Opublikowanie analityczno-syntetycznej monografii, zawierającej wykaz wszystkich gatunków i ich stanowisk. Okresowe (np. dekadowe) publiko- wanie suplementów, zawierających nowe informacje oraz dane pominięte w podstawowym wykazie. 5. Założenie bazy danych o wszystkich gatunkach, zarówno w formie elektronicznej (umożliwiającej natychmiastowy dostep do danych) jak i w formie kartoteki. Baza wirtualna musi być obowiązkowo zdublowana przez tradycyjną kartotekę zawierającą bieżące wydruki, niezależnie od kopii elektronicznych przechowywanych na dyskietkach czy CDR-omach. Istotnym dla inwentaryzacji faunistycznej w PN jest sposób przeprowa- dzania badań terenowych i wykorzystania ich potencjału. Dotyczy to przede wszystkim badań zamawianych, ale także innych badań, prowadzonych z inicjatywy placówek naukowych, które wszakże muszą być akceptowane przez Zarząd PN po pozytywnym zaopiniowaniu przez Radę Parku. Jednym z istotnych warunków akceptacji powinno być zabezpieczanie (np. przez przekazanie do placówki parkowej) prowizorycznie zakonserwowanego ma- teriału pozyskiwanego przy okazji badań, a nie wykorzystywanego bezpo- średnio przez badacza. Dotyczy to przede wszystkim materiałów gromadzo- nych w tzw. pułapkach Barbera i pułapkach feromonowych, ale także innych, pochodzących z czerpakowania, przesiewania, lepowania, strząsania, odło- wów na przynętę oraz do światła UV, itp. Umieszczone np. w szczelnych sło- ikach wypełnionych denaturatem i zaopatrzonych w etykietę zawierająca podstawowe dane o stanowisku – mogą być wykorzystane w przyszłości do inwentaryzacji także innych grup bezkręgowców. Tu wypada przypomnieć, iż niektórzy entomolodzy ignorują niepotrzebny im materiał, wyrzucając np. z czerpaka wszystko poza przedstawicielami „swojej grupy”. Przewodnią za- sadą etyczną entomologa-faunisty pracującego w terenie powinno być zabezpieczanie wszystkich materiałów uzyskanych stosowaną metodą, a niezależ- nie od wymogów etyki naukowej powinny się tego domagać „instytucje sprawcze”, a w każdym razie Zarząd PN udzielający zezwolenia na prowa- PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 41 dzenie badań. Trzeba bowiem pamiętać, iż parki narodowe powołano w tym właśnie celu, aby zabezpieczyć dla potomności (m.in. dla badań poznaw- czych) najbardziej cenne i charakterystyczne fragmenty przyrody każdego kontynentu. Żaden materiał pozyskany w trakcie badań nie może być zmar- nowany! Jeśli w PN stosuje się wykładanie pułapek feromonowych, obsługi- wanych przez personel parkowy – pozyskany materiał musi być w całości za- bezpieczony do dalszych badań, a nie tylko do doraźnego przeliczenia schwytanych osobników tzw. „szkodnika”; to samo dotyczy materiałów po- chodzących z lepowania. Porównanie wyników badań współczesnych z przeprowadzonymi kilka- dziesiąt lat wcześniej, przed utworzeniem parku, w przypadku prostoskrzy- dłych, ale także innych grup jak np. motyle dzienne, błonkówki, wskazuje na trendy regresywne. W niektórych parkach (np. w Ojcowskim, Pienińskim) podjęto działania mające przeciwdziałać temu trendowi. Nasuwają się jednak pewne wątpliwości co do sensu takich działań. Chociaż odniosą z nich – być może – korzyści niektóre grupy zwierząt (m.in. prostoskrzydłe) to trudno je pogodzić z zasadą minimum interwencji leżącą u podstaw idei powoły- wania parków narodowych. Nie jest też pewne czy samo hamowanie sukcesji lasu będzie wystarczające. Jedynie bardzo radykalne działania – intensywny wypas, karczowanie, wypalanie mogłyby prawdopodobnie wstrzymać eutro- fizację siedlisk i przywrócić im charakter sprzed lat kilkudziesięciu czy ponad stu. Nie będzie to jednak powrót do pierwotnego charakteru, a jedynie próba odtworzenia fragmentów krajobrazu kulturowego czy nawet zdewa- stowanego. Doświadczenia w organizowaniu regionalnych badań faunistycznych, w których centrum zainteresowania stanowiły parki narodowe (Świętokrzy- ski PN, Roztoczański PN, częściowo Pieniński PN) wskazują, iż jedynie badania zespołowe skoncentrowane na tym samym obszarze mogą przynieść szybką poprawę stanu zbadania zarówno faun regionalnych, jak fauny par- ków narodowych. Nie uporają się z tym zadaniem pracownie czy działy naukowe samych parków, a nieskoordynowane działania pojedynczych osób z różnych ośrodków są w sumie bardziej kosztowne niż badania zespołowe.

PIŚMIENNICTWO

ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZE- WICKI W. 2002: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Mantis, Olsztyn. 101 ss. ADAMCZEWSKI S. F. 1950: Motyle minujące na tle naturalnych środowisk Białowieskiego Parku Narodowego. Ann. UMCS, Sectio C, 5: 135-195. 42 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

AGAPOW L., JASNOWSKI M. (red.) 1986: Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. Materiały z konferencji naukowej (30–31 maja 1985 r.). Gorzowskie Tow. Nauk., Gorzów Wlkp. 154 ss. ARGASIŃSKA I. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Carabidae) Hali Majerz w Pienińskim Parku Narodowym. [praca magisterska; msk.], Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 29 ss. ARGASIŃSKI M. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) koryt potoków zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego. [praca magisterska; msk.], Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 34 ss. BAŁAZY S. 1981: Badania entomologiczne w Wielkopolskim oraz w nadmorskich parkach narodowych. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, Warszawa- Wrocław: 51-57. BAŁAZY S., MICHALSKI J. 1964: Zespoły korników na tle typów drzewostanów Bieszczad. Pol. Pismo ent., B, 33-34: 101-104. BANASZAK J. 1969: Przyczynek do znajomości fauny trzmieli (Bombus LATR.) Bieszczadów. Przegl. Zool., 13 (2): 187. BANASZAK J. 1973: Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjo- graf. Pol. Zach., B, 26: 79-88. BANASZAK J. 1975: Materiały do znajomości fauny pszczół (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych nad dolną Wisłą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C, 28: 109-122. BANASZAK J. 1987: Pszczoły (Hymenoptera, Apoidea) wybranych zespołów roślinnych Wiel- kopolskiego Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 35: 5-23. BANASZAK J., CZECHOWSKA W., CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., SAWONIEWICZ B. WI- ŚNIOWSKI B. 2000: Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hyme- noptera). Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 177-211. BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The Natural Wild Bee Resources (Apoidea, Hyme- noptera) of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-51. BANASZAK J., PLEWKA T. 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowe- go. Fragm. faun., 25 (24): 435-452, 2 tab. BANASZAK J., WENDZONKA J. 2002: Bees (Hymenoptera: Apoidea) of the Bory Tucholskie National Park (NW Poland). Pol. Pismo ent., 71: 327-350. BARANIAK E. 1998: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. Część I. Eriocra- niidae, Opostegidae, Nepticulidae, Heliozelidae, Incurvariidae, Tischeriidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 2: 119-133. BARANIAK E., GAWROŃSKI A., GAWROŃSKA K. 2001: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilio- noidea, Hesperioidea) Drawieńskeigo Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 48: 45-53. BARANIAK E., WALCZAK U. 1999: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. Część II. Bucculatricidae, Gracillariidae, Lyonetiidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 3: 87-98. BARANIAK E., WALCZAK U. 2000: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. Część III. Roeslerstammiidae, Yponomeutidae, Plutellidae, Acrolepidae, Elachistidae, Ba- trachedridae, Momphidae, Cosmopterigidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Sala- mandra”, 4: 87-98. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 43

BARANIAK E., WALCZAK U. 2001: Motyle minujące Drawieńskiego Parku Narodowego. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 61-77.

BARTKOWSKA J. 1989: Stonkowate (Coleoptera: Chrysomelidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 259-277.

BARTKOWSKA K. 1973: Siphonaptera Tatr Polskich. Fragm. faun., 19 (10): 227-280.

BEIGER M. 1955: Owady minujące runa leśnego Wielkopolskiego Parku Narodowego w Osowej Górze. PTPN, Prace monogr. Przyr. WPN, Poznań, 2 (9): 1-39.

BEIGER M. 1960: Owady minujące Ojcowskiego Parku Narodowego. PTPN, Pr. Kom. Biol., 23 (2): 1-154.

BEIGER M. 1981: Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12. Część faunistyczno-ekologiczna. PTPN, Prace Kom. Biol., 57: 3-68.

BIELAWSKI R. 1971: Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17: 273-296.

BIELEWICZ M. 1973: Motyle Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego, cz. I. tzw. Macrolepidoptera. Roczn. Muz. Górnośl., Przyroda, Bytom, 7: 1-170.

BIESIADKA E. 1973: Chrząszcze wodne (Coleoptera) torfowisk wysokich Karkonoszy i Gór Izerskich. Przegl. zool., 17: 441-445.

BIESIADKA E. 1991: Środowiskowe rozmieszczenie chrzaszczy (Coleoptera) wodnych w Kar- konoszach. [W:] Geologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Kar- paczu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: 263-273.

BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004: Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński Landscape Park of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. przyr., Białowieża [w przygot.].

BISCHOFF H. 1925: Hymenoptera (Aculeata, Ichneuminidae, Chalostogastra). [W:] Beitrage zur Natur-und Kulturgeschichte Lithauens und angrenzender Gebiete. Abt. Bayer Akad. Wiss., München, Suppl., 6-9: 278-334.

BŁESZYŃSKI S., RAZOWSKI J., ŻUKOWSKI R. 1965: Fauna motyli Pienin. Acta zool. cracov., 10: 375–493.

BOJASIŃSKI T., PLEWKA T. 1981: Akcja badania entomofauny Kampinoskiego Parku Naro- dowego prowadzona w Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Entomologiczne- go. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN Warszawa-Wrocław: 83-85.

BORKOWSKI A. 1969: Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil I. Zur Verbreitung, Biolo- gie und Ökologie der Stigmelliden in den polnischen Sudeten. Pol. Pismo ent., 39: 95-122.

BOROWIEC L. 1984: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 28: 185-219.

BUCHHOLZ L. 2001 [in lit.]: Chrząszcze z nadrodziny sprężyków (Coleoptera: Elateroidea) jako wskaźniki wartości przyrodniczej ekosystemów i stan zbadania tej grupy w polskich parkach narodowych. [praca dyplomowa; msk], Studium Podyplomowe „Ochrona par- ków narodowych” przy Wydziale Leśnym SGGW w Warszawie. Ojców. 36 ss. 44 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003: Odonata, Trichoptera, Coleoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landskape Park (Eastern Po- land) and factors affecting the characters if these ecosystems. 2003. Supplementa ad Acta hydrobiol., 5: 13-29. BUCZYŃSKI P., CZACHROWSKI S., LECHOWSKI L. 2001: Some groups of water insects (Odo- nata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of the projected reserve „Hanging peat bogs by Jaczno Lake” and its surroundings: results of preliminary studies. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 27-42. BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002: Materiały do poznania chrząszczy wodnych (Coleopte- ra) Poleskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 21 (2): 185-194. BUCZYŃSKI P., PRZEWOŹNY M. 2002: Water beetles (Coleoptera) of the Krzczonowski Landskape. Parki Nar. Rez. Przyr., 21: 283-297. BUCZYŃSKI P., SERAFIN E. 2004: Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach (Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużako- wa (Polska, Niemcy). Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku). BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. 2004: Selected aquatic insects (Odonata, Hete- roptera, Coleoptera, Trichoptera) of Narwiański National Park – results of preliminary studies. Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku). BUCZYŃŚKI P., G. TOŃCZYK: Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Pol- sce. Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku). BURAKOWSKI B. 1971: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17: 221-272. BURAKOWSKI B. 1979: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Pienin. Fragm. faun., 24: 185-226. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1973–1997: Chrząszcze Coleoptera. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 2–21.

BUSZKO J. 1993: Badania nad motylami minujacymi Polski. XIV. Motyle minujące (Lepidop- tera) Ojcowskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 12: 201-214. BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, To- ruń. 170 ss. BUSZKO J. 2001: Lepidoptera – motyle (łuskoskrzydłe). [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZE- WICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 248-268. BUSZKO J., MIKKOLA K., NOWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I. Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Suppl.: 1-43. BÜTTNER F. O. 1880: Die Pommerschen insbesondere die Stettiner Microlepidopteren. Ent. Ztg., Stettin, 41: 383–473. CELARY W. 2003: Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie ob- jętych szczegółowymi opracowaniami. [W:] WOŁOSZYN B.W., WOŁOSZYN D. CELA- RY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publikacje Komitetu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 373-396. CHRZANOWSKI T. 1984: Gyrynidae (Coleoptera) jezior Laska, Zmarłe i Czarne w Borach Tu- cholskich. Dynamika sezonowa oraz uwagi o fenologii. Acta UNC, Biol., 26 (58): 20-35. CIERZNIAK T. 2003: Changes in the bee fauna (Apoidea) of the Wielkopolski National Park over the last half century. Fragm. faun., 46: 151-170. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 45

ĆMAK J., SZCZYPCIAK J. 1987: Trzmiele Bombus Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 43 (5–6): 60-64. CMOLUCH Z. 1989: Rüsselkäfer (Coleoptera, Curculionidae) von Polesie Lubelskie. Ann. UMCS, C, 44 (1):1-64. CMOLUCH Z., ŁĘTOWSKI J. 1987: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Roztoczańskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 45: 179-197.

CMOLUCHOWA A. 1974: Materiały do znajomości lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) Polski. I. Pol. Pismo ent., 44: 753-757. CMOLUCHOWA A. 1977: Materiały do znajomości lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) Polski. II. Pol. Pismo ent., 47: 23-26. CMOLUCHOWA A. 1981: Gatunki z rodzaju Agramma STEPH. (Heteroptera, Tingidae) w torfowiskowych rezerwatach Polesia Lubelskiego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PTEnt., PWN, Warszawa: 125-127. CMOLUCHOWA A., LECHOWSKI L. 1977: Uzupełnienie do poznania pluskwiaków różno- skrzydłych (Hemiptera – Heteroptera) Beskidu Wschodniego i Bieszczadów. Ann. UMCS, 32: 265-269.

CMOLUCHOWA A., LECHOWSKI L. 1994: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) Roztocza. Fragm. faun., 37 (7): 181-200. CZACHOROWSKI S., MOROZ M.: Chruściki (Trichoptera) obszarów chronionych Polski i Bia- łorusi. Parki. nar. Rez. Przyr., (w druku). CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P. 2000: Zagrożenia i ochrona owadów wodnych w Polsce. Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 95-120. CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7:167-181. CZECHOWSKI W. 1992: Eksperymentalna kolonizacja mrówek w reglu górnym Masywu Ja- worzyny w Gorczańskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr., 11: 51-71. CZERWIŃSKI Sz. 1999 [in lit.]: Badania nad rodziną Scydamaenidae (Coleoptera) na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. [praca magisterska; msk.] Kat. Ent. Leśnej AR Po- znań. 62 ss. CZUBIŃSKI Z., URBAŃSKI J. 1951: Park Narodowy na wyspie Wolinie. Chr. Przyr. ojcz., 7 (7–8): 3-56. CZWALINA G. 1893: Neues Verzeichniss der Fliegen Ost- und Westpreussens. Ost. progr. Alstaeddt., Koenigsberg, 9 (2): 1-3. CZYLOK A., HAŁAJ R., WOŹNICA A. 1988: Mszyce (Homoptera, Aphidomorpha) zbiorowisk roślinnych Bieszczadów Zachodnich. Acta Biol. Sil., 10: 93-109.

DAHL F. 1909: Die Alte und neue faunistische Forschung. Zool. Anz., 35 (415): 97-101. DEMEL K. 1924: Nad Wigrami. Szkice naturalisty. Przyrodnik, Cieszyn, 1: 22-38, 66-75, 97-108. DYLEWSKA M. 1958: Fauna trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) Tatr Pol- skich. Acta zool. cracov., 3 (5): 137-197. DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidae and Apidae (partine). Acta zool. cracov., 7 (14): 423-481 + 4 figs. 46 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

DYLEWSKA M. 1966: The Apoidea of the Babia óra Mountain. Acta zool. cracov., 11 (5): 111-175 + 4 Fig. DYLEWSKA M. 1990: Badania nad zmianami fauny pszczół Apoidea w Ojcowski Parku Naro- dowym po roku 1976. Prądnik. Prace Muz. Szefera, 2: 107-110.

DYLEWSKA M. 1991: Apoidea of the Tatra Mountain and the adjacent area. Part I. Colleti- dae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae and Anthophoridae. Acta zool. cracov., 34 (1): 189-265. DYLEWSKA M. 1997: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Parków Narodo- wych Ojcowskiego i Świętokrzyskiego. APW, Karniowice.

DYLEWSKA M. 1998: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Parków Narodo- wych Tatrzańskiego i Babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. 20 ss. DYLEWSKA M., GĄSIENICA-CHMIEL M., KOSIOR A., SUMERA B., SZAFRANIEC S., WERSTAL K., WIŚNIOWSKI B. 1998: Skład gatunkowy i liczebność trzmieli i trzmielców (Bombinae, Apoidea, Hymenoptera) na łąkach w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąk w tych parkach w 1998 roku. Prądnik. Prace Muz. Szefera, 11-12: 279-292.

DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colleti- dae, Andrenidae, Halictidae, Melttidae, Apoidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8 (13): 477-532. DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 2003: Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Par- ku Narodowego. OPN, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców. 306 ss.

ENDERLEIN G. 1907: Biologisch-Faunistische Moor- und Duenen-Studien. Berichte Westpr. Bot.-Zool. Ver., Danzig, 30: 5-238. FRĄCKIEL K. 1999: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Biebrzańskie- go Parku Narodowego. Wiad. entomol., 18: 85-98.

GALEWSKI K. 1971: Pływakowate (Coleoptera, Dytiscidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17: 179-211. GALEWSKI K. 1979: Chrząszcze wodne (Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae i Hydrophilidae) Pienin. Fragm. faun., 24: 227-281.

GARBARCZYK H. 1997: Uwagi do Hymenoptera. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski, 5: 159. GĄSIOREK G. 1996 [in lit.]: Korniki (Scolytidae, Coleoptera) wraz z fauną towarzyszącą w rezerwacie ścisłym „Poręba” w Pienińskim Parku Narodowym. [praca magisterska; msk.] Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 83 ss.

GERHARDT J. 1868: Sammelbericht vom Riesengebirge. Ende Juli. Berliner ent. Z., 12: 367. GERHARDT J. 1870: Die Wasserkäferfauna der weissen Wiese im Riesengebirge. Berliner ent. Z., 13: 259-261.

GERHARDT J. 1910: Verzeichnis der Käfer Schlesiens preussischen und österreichischen Anteils, geordnet nach dem Catalogus coleopterorum Europae vom Jahre 1906. Dritte, neubearb. Aufl. Berlin. XVI + 431 ss. GŁOWACKA E. 1989: Koliszki (Psylloidea) Sudetów. Acta Biol. Sil., 13: 21-30. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 47

GŁOWACKA E., MIGULA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 15 (3): 59-71. GORCZYCA J. 1999: Pluskwiaki różnoskrzydłe z rodziny tasznikowatych (Heteroptera, Miri- dae) w Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 1(supl.): 93-101. GORCZYCA J. 2001: Miridae – tasznikowate. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 101-103. GRÜM L. 1959: Sezonowe zmiany aktywności biegaczowatych (Carabidae). Ekol. pol., A, 7: 255-268. GRÜM L. 1967: Remarks on fluctuations in density of Carabidae populations. Ekol. pol., A, 15: 335-346. GUTOWSKI J. M. 1988: Ocena stanu poznania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) Par- ków Narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr., 46: 281-307. GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa. 403 ss. HABELMANN P. 1854: Eine neue Art der Käfergattung Teredus DEJ. Stett. ent. Ztg., 15: 27-29. HAITLINGER R. 1970: Die Flöhe (Siphonaptera) der Kleinsäuger aus den West- und Mittel- sudeten. Pol. Pismo ent., 40:749-762, 4 tab. HAITLINGER R. 1971: Die Flöhe (Siphonaptera) der Kleinsäuger des Gebietes Beskid Ży- wiecki. Pol. Pismo ent., 41: 327-344, 5 tab. HAŁKA-WOJCIECHOWICZ E. 1997: Communities of Heteroptera in flood-plain forests of selected sites in Puszcza Białowieska and the Mazowsze Lowland. Fragm. faun., 40 (3): 27-45. HEBDA G. 1999: Nowe stanowiska rzadkich na terenie Polski pluskwiaków różnoskrzydłych (Insecta: Heteroptera). Acta ent. Siles., 5-6: 11-13. HERCZEK A. 1982: Miridae (Heteroptera) zespołów roślinnych okolic Dolistowa. Acta biol., 7: 22-29. HERING [E.] 1880: Die Geometriden Pommerns. Ent. Ztg., 41: 309-326. HERING [E.] 1881: Die Pommerschen Rhopaloceren, Sphingiden, Bombyciden und Noctu- iden. Ent. Ztg., 42: 133-140, 147-154, 338-341, 348-367. HOLLY M. 2002: Nowe dla fauny BdPN i rzadko spotykane gatunki chrząszczy. Roczn. bieszcz., 10: 333-342. HURUK S. 1993: Studia nad zgrupowaniami biegaczowatych (Carabidae, Coleoptera) uroczysk Chełmowa Góra i Serwis w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 36: 339-371. HURUK S. 1999: Current knowledge about the carabid beetles (Carabidae, Col.) of the Świę- tokrzyski National Park. Fragm. faun., 42: 95-102. JAKUCZUN B. 1989: Bibliografia Wolińskiego Parku Narodowego. Międzyzdroje. 258 ss. JANOSZEK M., TARNAWSKI D. 2001: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) Parku Narodo- wego Gór Stołowych i jego otuliny. Szczeliniec, 5: 115-147. JAROCKI F. P. 1838: Zoologija czyli zwierzętopismo ogólne. IV. Owadów część pierwsza. Warszawa. 699 ss. 48 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

KACZMAREK S. 1981: Stawonogi znalezione w gniazdach ptaków na terenie Słowińskiego Parku Narodowego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN Warszawa – Wrocław: 111-118. KARL O. 1935: Die Fliegenfauna Pommerns. Diptera Brachycera. Ent. Zeit., Stettin, 96 (1): 106-130. KARPIŃSKI J. J. 1933: Fauna korników Puszczy Białowieskiej na tle występujących w puszczy typów drzewostanów. Rozpr. Spraw. Zakł. Dośw. L. P., Warszawa, 1: 1-68. KARPIŃSKI J. J. 1948: Przyczynek do znajomości fauny korników Parku Narodowego w Pie- ninach. Fragm. faun., 5 (14): 225-232. KARPIŃSKI J. J. 1949: Kózki (Cerambycidae) Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. IBL, Warszawa, 55: 1-33.

KARPIŃSKI J. J. 1958: Ryjkowce (Curculionidae) w biocenozie Białowieskiego Parku Naro- dowego. Roczn. Nauk leśn., 21: 29-47. KARPIŃSKI J. J., MAKÓLSKI J. 1954: Biegaczowate (Carabidae, Coleoptera) w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk leśn., 5: 105-136. KASPROWICZ A. 1963: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) okolic Poznania. Bad. Fizj. Pol. Zach., 12: 39-63. KLUK J. K. 1779–1780: Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo. KNUTELSKI S., BILIŃSKI Sz. 2000: Wstępne wyniki badań faunistycznych ryjkowców (Cole- optera: Rhinomaceridae, Brentidae, Curculionidae) Parku Narodowego Gór Stołowych. Chrońmy Przyr. ojcz., 56 (3): 57-70. KOCOREK A. 1998: Nowe stanowiska rzadkich ziemikowatych (Heteroptera: Cydnidae) w Polsce. Acta ent. sil., 4 (1-2): 26-27. KORCZ A. 2003: Pluskwiaki (Heteroptera) w zróżnicowanych środowiskach Słowińskiego Parku Narodowego oraz Góry Rowokół. Rozpr. Nauk. IOŚ, 13: 1-226. KORNOBIS S. 1975: Materiały do znajomości chrząszczy wodnych (Hydrocoleoptera) Wolina. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 28: 167-170. KORNOBIS S. 1979: Chrząszcze (Coleoptera) zbiorników wodnych Wolina i południowo- wschodniej części Uznamu. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 32: 19-44.

KOSIOR A. 1980: Rola trzmieli (Bombus LATR.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich. Ochr. Przyr., 43: 189-222. KOSIOR A. 1990: Trzmiele Bombus LATR. Wybranych polan reglowych Tatrzańskiego Parku Narodowego. Studia Nat.-Ser. A, 34: 113-123. KOSIOR A. 2002: Trzmielowate Bombini, Apoidae, motyle dzienne Rhopalocera i kraśniki Zygaenidae Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczn. Bieszcz., 10: 401-410. KOSIOR A., FIJAŁ J. 1992: Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apo- idea województwa zamojskiego. Studia Ośr. Dok. Fizjograf., Kraków, 20: 13-53. KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001: Trzmielowate (Bombini, Apoidea) Magurskiego Par- ku Narodowego i jego otuliny. Parki Nar. Rez. Przyr., 20 (1): 39-54. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 49

KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001: Changes in bumble-bees and cuckoo-bees (Bombini, Apoidea) in the Pieniny National Park and its buffor zone (Southern Poland). Nat. Con- serv., 58: 95-107. KOSIOR A., MICHALIK S., WITKOWSKI Z. 1999: Nadobnica alpejska – Rosalia apina (Ceram- bycidae, Coleoptera) w Magurskim Parku Narodowym na tle jej rozmieszczenia w Polsce. Chr. Przyr. ojcz., 55 (1): 79-83. KOSIOR A., PŁONKA P., WITKOWSKI Z. 1999: Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apo- idae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochr. Przyr., 56: 91-107. KOTEJA J. 2000: Czerwce (Sternorrhyncha: Coccodea) Bieszczadów. [W:] PAWŁOWSKI J. (red.): Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Biesz- czadzkiego Parku Narodowego. Część I. Ustrzyki Dolne: 241-243. KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera: Coccinea) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 243-258. KOWALCZYK J. K. 1988: Uwagi o entomofaunie lądowej Świętokrzyskiego Parku Narodo- wego. Parki Nar. Rez. Przyr., 8 (2): 33-39. KOWALCZYK J. K. 1990: Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzy- skiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 33 (17): 285-306. KOZIK J. 1998 [in lit.]: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionidae) doliny Dunajca. [praca magisterska; msk.] Zakł. Zool. Syst. i Zoogeogr. UJ. 49 ss. KRZYSZTOFIAK A. 2001: Struktura zgrupowań pszczół (Apoidea, Hymenoptera) w różnowie- kowych drzewostanach świerkowo-sosnowych Wigierskiego Parku Narodowego. Zesz. Nauk. AB., Studia Przyr., Bydgoszcz, 15: 113-115. KRZYWICKI M. 1967: Fauna Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera) Puszczy Białowies- kiej. Ann. zool., 25: 1-213. KRZYWICKI M. 1962: Przyczynek do znajomości fauny Rhopalocera Tatr Polskich. Ann. zool., 21: 151-222. KUBISZ D. 1995: Chrząszcze (Coleoptera) z wybranych rodzin jako element monitoringu ekologicznego w Puszczy Białowieskiej. Pr. IBL, A, 797: 161-176. KUBISZ D., HILSZCZAŃSKI J. GARBELIŃSKI P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) rezerwatów Czerwińskie Góry I i II i ich otuliny w Puszczy Kampinoskiej. Parki Nar. Rez. Przyr.: 19 (4): 83-89. KUBISZ D., PAWŁOWSKI J. 1998: Suplement do znajomości chrząszczy (Coleoptera) Ojcow- skiego Parku Narodowego i jego otuliny (w 145 rocznicę rozpoczęcia inwentaryzacji faunistycznej w Ojcowie). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11-12: 293-323. KUBISZ D., SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WO- ŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D., CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publ. KOP PAN: 163-221. KULWIEĆ K. 1902: Notatki z wycieczki do Wigier. Wszechświat, 21: 321-325. KUNTZE R. 1934: Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, B, 59: 217-242. KUNTZE R. 1936: Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pismo ent., 13: 190-193. 50 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

KUŚKA A. 1989a: Ryjkowce (Coleoptera: Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Gór Święto- krzyskich. Fragm. faun., 32: 319-355. KUŚKA A. 1989b: Omomiłki (Coleoptera: Cantharidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 357-368. LENGERKEN H. 1929: Die Salzkäfer der Nord- und Ostseeküste mit Berücksichtigung der angrenzenden Meere sowie der Mittelmeeres, des Schwarzen und des Kaspischen Me- eres. Eine ökologisch-biologisch-geographische Studie. Z. wiss. Zool., 135: 1-162. LEŚNIAK A. 1984: Carabidae lasów Karkonoskiego Parku Narodowego. Zesz. Kark. Tow. Nauk., 1984: 37-70. LEŚNIAK A. 1990: Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) głównych typów siedliskowych lasu w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 33: 247-259.

LIS B. 2001: Nowe stanowiska rzadkich w faunie Polski gatunków pluskwiaków różnoskrzy- dłych (Hemiptera: Heteroptera). Przegl. zool., 45 (1-2): 89-93. LIS B., LIS J. A. 2002: Emblethis duplicatus SEIDENSTÜCKER, 1963 (Hemiptera: Heteroptera: Rhyparochromidae) – a ponto-mediterranean species new to the Polish fauna. Pol. Pismo ent., 71 (4): 317-321.

LIS B., MĄSIOR J., LIS J. A. 2002: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera: Heteroptera) Babiej Góry (Beskid Zachodni). Wiad. entomol., 20 (3-4): 103-111. LIS J. A., GORCZYCA J. 1991: Terrestrial bugs (Insecta: Heteroptera) new to the Wolin Island. Ann. Upper Siles. Mus., Ent., 2: 93-102. LIS J. A., LIS. B., GORCZYCA J. 1995: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) środkowego basenu Doliny Biebrzy. Wiad. entomol., 14 (2): 85-93. LIS J. A. 1990: Aradus aterrimus FIEBER, 1864 – nowy dla fauny Polski gatunek pluskwiaka oraz trzecie stanowisko dla A. truncatus FIEBER, 1861 (Heteroptera, Aradidae). Przegl. zool., 34 (2–3): 269-270. LIS J. A. 1992: New records of terrestrial bugs (Heteroptera) from the Wolin Island. Ann. Upper Siles. Mus., Ent., 3: 67-70. LUTEREK R. 1989: Przyczynek do znajomości fauny Carabidae (Coleoptera) Karkonoskiego Parku Narodowego. Roczn. AR w Poznaniu CXCIII, Leśnictwo, 24: 55-60. LUTEREK R., STACHOWIAK P., SZLACHTA J. 1995: Chrząszcze (Coleoptera) dębów w Wielko- polskim i Białowieskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1):65-71. ŁAGOWSKA B. 2001: Coccinea – czerwce. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białopwieskiej. IBL, Warszawa: 107-108. ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39: 29-42.

ŁOMNICKI M. 1868: Wykaz chrząszczów tatrzańskich według rozsiedlenia pionowego. Spr. Kom. Fizjogr., 9: 152. MALCHER M. 2001: Apoidea – pszczoły. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Ka- talog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 221-223. MAZUR A. 1995. Zgrupowanie kusakowatych Col., Staphylinidae płatów śnieżnych w Karko- noskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 43-46. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 51

MELKE A., GUTOWSKI J. M. 1995: Zmiany fauny kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae) środowiska leśnego jako element monitoringu ekologicznego w północno-wschodniej Polsce. Prace IBL, A, 793: 87-105. MICHALSKA Z. 1976: Owady minujące Białowieskiego Parku Narodowego. Prace Komisji Biologicznej PTPN, 44: 1-81. MICHALSKA Z. 1988. Badania nad owadami minującymi Gór Świętokrzyskich. Wyd. Nauk. UAM, Poznań. 231 ss. MICHALSKA Z. 1994: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. II. Eriocranii- dae, Nepticulidae, Tischeriidae, Bucculatricidae, Yponomeutidae, Lyonetiidae. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 42: 57-67. MICHALSKA Z. 1995: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. I. Gracillarii- dae Bad. fizjogr. Pol. zach., Seria C, Zoologia 41: 17-24. MICHALSKI J. 1996: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) na terenie Parku Narodowego Gór Sto- łowych. Szczeliniec, 1: 189-195. MICHALSKI J., RATAJCZAK E. 1989: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) wraz z towarzyszącą im fauną w Górach Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 279-318.

MICHALSKI J., RATAJCZAK E. 1990: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) wraz z towarzyszącą im fauną w Roztoczańskim Parku Narodowym. [W:] Fauna Roztocza – zasoby, przemiany, ochrona. Materiały na sympozjum. Warszawa: 48-49. MICHEJDA J. 1954: Analiza stosunków ekologicznych źródeł i potoków gór Stołowych. Pr. Kom. biol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, 14 (6): 1-110. MILLER L. 1859: Eine Excursion in das Tatra-Gebirge. Wien. ent. Monatschr., 3: 300-311, 353-366. MOKRZYCKI M. 1995: Zmiany fauny korników (Coleoptera: Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego na terenie północno-wschodniej Polski. Prace IBL, A, 796: 148-160. MROCZKOWSKI M. 1957: Carpathobyrrhulus tatricus sp. n. from the Tatry (Coleoptera, Byrr- hidae). Ann. zool., 16: 215-221. MROCZKOWSKI M., 1971: Silphidae, Byrrhidae i Dermestidae Bieszczadów. Fragm. faun., 17: 213-220. MROCZKOWSKI M. 1978: Staphylinoidea nekrofagiczne Pienin (Coleoptera). Fragm. faun., 22: 235-245. NOSKIEWICZ J. 1920: Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos, Lwów, 45: 145-155. NOSKIEWICZ J., SEMBRAT K., SZARSKI K. 1961. Osobliwości faunistyczne Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 27: 27-40. NOWACKI J. 1992a: Motyle dzienne Roztoczańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 11: 221-228. NOWACKI J. 1992b: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Roztocza. Fragm. faun., 35: 397-414.

NOWACKI J. 1994: Struktura zasięgów sówkowatych (Lepidoptera, Noctuidae) w pasie wydm nadmorskich polskiego wybrzeża Bałtyku. Wiad. entomol., 12, Suppl.: 1-127. 52 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

NOWACKI J. 1998: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Karkonoszy Polskich. Wiad. entomol., 16: 177-188. NOWACKI J., HOŁOWIŃSKI M. 1999: Sówkowate (Lepidoptera: Noctuidae) Lasów Sobibor- skich na obszarze Polskiego Polesia. Wiad. entomol., 18, Supl. 1: 1-60. NOWACKI J., RUDNY J. 1992: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Puszczy Augustowskiej. Wiad. entomol., 11: 37-57.

NOWAKOWSKI J. T. 1954: Owady minujące wyspy Wolina i półwyspu Dziwnowskiego. Pr. Kom. biol. PTPN, 15: 1-15. NOWICKI M. 1858: Coleopterologisches über Ostgalizien, Jahres-Bericht d. k.k. Ober- Gymn. zu Sambor f. d. Schuljahr 1858, Wien: 1-24. NOWICKI M. 1867: Zapiski z fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizyogr. PAU, 1: 179-206. NOWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzanskich według pionowego rozsiedlenia. Spr. Kom. fizjogr. PAU, 2: 121-127. OKOŁÓW Cz. 1981: Badania entomologiczne w Białowieskim i Kampinoskim Parku Naro- dowym (Stan, potrzeby). [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, Warszawa – Wrocław: 19-36. OLEJNICZAK I. 1998: The carabid communities of natural and drained peatlands in the Bie- brza valley, NE Poland. Pol. J. ecol., 46 (3): 243-260. PAJKERT W. 1988 [in lit.]: Carabidae, Col. Słowińskiego Parku Narodowego. [rozprawa doktorska; msk.]. ATR w Bydgoszczy. 91 ss.

PAWLIKOWSKI T. 1993: Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenopte- ra, Aculeata) Polski. 2. Osy społeczne (Vespinae) wschodnich Karkonoszy. Wiad. entomol., 12 (1): 41-44. PAWLIKOWSKI T. 1997: Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenopte- ra, Aculeata) Polski. 2. Osy społeczne (Vespinae) polskich Tatr. Wiad. entomol., 16 (1): 29-34. PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665. PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 88-110.

PAWŁOWSKI J., KUŚKA A., WARCHAŁOWSKI A. 1987: Ecological interpretation of the beetle assemblages (Coleoptera faunal units) from the „Kluki 74” holocene profile. Preliminary results. Acta palaeobot., 27: 223-226. PAWŁOWSKI J., MAZUR M., MŁYNARSKI J.K., STEBNICKA Z., SZEPTYCKI A., SZYMCZAKOW- SKI W. 1994: Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościen- nych. OPN. Prace i Mat. Muz. Szafera, Ojców. 247 ss. + mp. nlb. PAWŁOWSKI J., PETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz., 8: 9-143. PAX F. 1921: Die Tierwelt Schlesiens. Jena. VIII+342 ss. PETRYSZAK B. 1976: Materiały do znajomości Nemonychidae (=Rhinomaceridae) i Attelabi- dae Pienin. Zesz. nauk. UJ 433, Pr. zool., 22: 87-94. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 53

PETRYSZAK B. 1977: Materiały do znajomości ryjkowców (Curculionidae, Coleoptera) Biesz- czad i Pogórza Dynowsko-Przemyskiego. Zesz. nauk. UJ 461, Pr. zool., 23: 127-164. PETRYSZAK B. 1980: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Pienin. Zesz. nauk. UJ 572, Pr. zool., 26: 109-173. PETRYSZAK B. 1983: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Małych Pienin. Zesz. nauk. UJ 1044, Pr. zool., 38: 7-27.

PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24. PETRYSZAK B. 1998a: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Bieszczad Wysokich. St. Ośr. Dok. Fizj., 25: 89-135. PETRYSZAK B. 1998b: Pędrusie (Coleoptera, Apionidae) Bieszczad Wysokich. St. Ośr. Dok. Fizj., 25: 149-157. PETRYSZAK B. 2003: Ryjkowce (Apionidae, Curculionidae). [W:] A.GÓRECKI (red.): Przyro- da Magurskiego Parku Narodowego. PETRYSZAK B., SKALSKI T. 1998a: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) jako podstawa waloryzacji faunistycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. St. Ośr. Dok. Fizj., 25: 137-148. PETRYSZAK B., SKALSKI T. 1998b: Pędrusie (Coleoptera, Apionidae) jako podstawa waloryzacji faunistycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. St. Ośr. Dok. Fizj., 25: 159-176. PFEIL O. 1866: Zwei entomologische Riesengebirgs-Excursionen. Berliner ent. Z., 9: 219-233.

PIETRYKOWSKA E., STĄCZEK Z. 2001: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Poleskie- go Parku Narodowego i okolic. Cz. I. Parki nar. Rez. Przyr., 20 (1): 55-62. PIOTROWSKI W. 1994: Wykaz fauny Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 47-61. PIOTROWSKI W. 1996: Omarlicowate (Coleoptera, Silphidae) Poleskiego Parku Narodowwe- go. Parki nar. Rez. Przyr., 15 (1): 77-86. PISARSKI B., CZECHOWSKI W. 1990: The course of artificial colonization of red wood ants in the Gorce National Park. Memorab. zool., 44: 37-46. PLEWKA T. 1981: Niektóre interesujące gatunki owadów fauny Kampinoskiego Parku Naro- dowego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, Warszawa – Wrocław: 91-93. PODGÓRNIAK R. 1960: Chrząszcze wodne wyspy Wolina. Część I. Hydradephaga wód słona- wych. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 6: 51-67. POLIŃSKI W. (red.) 1921–1929: Podręcznik do zbierania i konserwowania zwierząt należą- cych do fauny polskiej. Warszawa. I–IV: 1-72, 1-155, 1-50, 1-160, 1-127, 1-99. PRZYBYŁOWICZ Ł. 2000: Motyle (Lepidoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz., 8: 251-303. RAZOWSKI J. 1995: Motyle Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace Muz. Szafera, 9: 179-215. RAZOWSKI J. (red.) 1991: Wykaz zwierząt Polski. Tom II. Ossolineum, Kraków. 342 ss. 54 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

RAZOWSKI J. (red.) 1997: Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Instytutu Systematyki i Ewo- lucji Zwierząt PAN, Kraków. 260 ss. ROSSA R., SOCHA G. 1998: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Pienińskiego Parku Na- rodowego. Pieniny Przyr. Człow., 6: 71-81.

ROUBAL J. 1910: K faunie żestkokryłych Litvy. Russ. ent. Obozr., 10: 195-204. SACK P. 1925: Die Zweifluegler des Urwaldes Bialowies. Abh. mat.-naturw. Abt. Bayer. Akad. Wiss., Muenchen, 5 (Suppl.): 259-277. SCHMIDT E. 1928: Verzeichnis der pommerschen Wanzen nach dem Material des Pommer- schen Museums für Naturkunde. Abh. Ber. Pomm. Natf. Ges., 9: 188-196. SCHROEDER G. 1909–1924: Beitraege zur Dipterenfauna Pommerns. Ent. Zeit., Stettin, 70: 353-367; 71: 383-396; 72: 343-689; 73: 179-205; 74: 156-173; 83: 173-176; 84: 187-189. SCHUMACHER F. 1919: Mezira tremulae (GERMAR), ein Naturdenkmal aus dem Urwalde von Bialowies in Polen. Dtsch. Ent. Zeit., ?: 285-288. SCHUMANN E. 1904–1908: Coleopteren der Provinz Posen. Zeitschr. naturw. Abt. in Posen, 11: 15-21; 12: 33-40; 13: 55-61; 14: 36-41; 15: 40-50. SKIBIŃSKA E. 2001a: Chrysidoidea – Pompiloidea. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 215-217. SKIBIŃSKA E. 2001b: Sphecoidea. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 219-220.

SKÓRKA S. 1995: Nowe stanowiska Lygaeus simulans DECKERT, 1985 i L. equestris (LINNA- EUS, 1758) (Heteroptera: Lygaeidae) w Polsce. Acta ent. siles., 3 (1-2): 35. SKURATOWICZ W., URBAŃSKI J. 1953: Rezerwat leśny na Bukowej Górze koło Zwierzyńca w województwie Lubelskim i jego fauna. Ochr. Przyr., 21: 193-216. SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm. faun., 7: 1-146. STACHOWIAK M. 1998: Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tu- cholskie. [W:] BANASZAK J., TOBOLSKI K. (red.): Park Narodowy Bory Tucholskie: 371-438. STACHOWIAK P. 1988: Ryjkowce Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera Karko- noskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 8 (2): 41-55. STACHOWIAK P. 1993: Uwagi o stanie poznania ryjkowców (Anthribidae, Nemonychidae, At- telabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera) Karkonoszy. [W:] Geologiczne problemy Karpat. Wrocław: 241-244. STACHOWIAK P. 1994: Ryjkowce Anthribidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Cole- optera Bieszczadów. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 5-24. STACHOWIAK P. 1995: Występowanie ryjkowców (Coleoptera: Anthribidae, Rhinomaceridae, Apionidae, Curculionidae) w różnych środowiskach leśnych jako element monitoringu ekologicznego w północno-wschodniej Polsce. Pr. IBL, A, 795:129-148. STACHOWIAK P., BARANIAK E. 1980: Ryjkowce Curculionoidea Wielkopolskiego Parku Na- rodowego. Cz. I. Parki nar. Rez. Przyr., 1, 1: 17-23. PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI 55

STEBNICKA Z. 1976: Żukowate (Coleoptera, Scarabaeidae) Pienin. Fragm. faun., 21: 331-351. STOBIECKI S. 1883: Do fauny Babiej Góry. Spraw. Kom. Fizyogr. PAU, 17: 1-85. STRAWIŃSKI K. 1936: Badania nad fauną drzew i krzewów w Polsce. Rozpr., Spraw. IBL, 17: 1-216. STRAWIŃSKI K. 1956: Owady z rzędu Heteroptera w biocenozie Puszczy Białowieskiej. Roczn. Nauk Leśn., 14: 1-123. STRAWIŃSKI K. 1962: Hemiptera – Heteroptera Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ann. UMCS, C, 17: 165-193. STRAWIŃSKI K. 1964: Hemiptera – Heteroptera stwierdzone w rezerwacie leśnym Bukowa Góra pod Zwierzyńcem (pow. Zamość). Ann. UMCS, C, 19 (3): 37-48. STRAWIŃSKI K. 1965: Interesujące i rzadsze gatunki Hemiptera – Heteroptera charakterystyczne dla torfowisk z okolic Sosnowicy (pow. Parczew, woj. lubelskie) Fragm. faun., 11: 399-402. STRAWIŃSKI K. 1966: Hemiptera – Heteroptera na nieużytkach śródpolnych w okolicach Zwierzyńca (powiat Zamojski). Pol. Pismo ent., 43-44: 315-334. STROJNY W. 1968: Kózki (Cerambycidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Przegl. zool., 12 (1): 55-70. STRONCZYŃSKI K. 1835: Rozrywki Entomologiczne dla Młodzieży. Pisemko zawierające w sobie opisy pospolitszych owadów krajowych. I-IV. Warszawa.

[STRONCZYŃSKI K., TACZANOWSKI W., WAGA A.] 1855, 1857: Sprawozdanie z podróży na- turalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa. Bibl. Warsz., 58: 1855: 142-172, 1857: 161-227. SZCZĘSNY B. 2002: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 76-79. SZPIEGA M. 2002 [in lit.]: Analiza zoogeograficzna biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) wybranych Parków Narodowych Polski. [praca magisterska; msk.]. Zakł. Zoologii Aka- demii Świetokrzyskiej, Kielce. 116 ss. SZUJECKI A. (red.) 2001: Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej meto- dą zooindykacyjną. Kat. Ochr. Lasu i Ekol. SGGW, Warszawa. 411 ss. + 7 tt. nlb. SZUJECKI A. 1969: Bemerkungen über Xantholinus azuganus REITTER, 1908 (Col., Staphyli- nidae) samt Beschreibung von Xantholinus azuganus trellai ssp. nov. Bull. Ac. Pol. Sci., cl. V., S. sci. biol., 17: 481-485. SZUJECKI A. 1970: Edaficzne Staphylinidae (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Pol. Pi- smo ent., 40: 591-599. SZUJECKI A. 1970: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fun- dacja “Rozwój SGGW”, Warszawa. 224 ss. SZULCZEWSKI J. W. 1939: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. I. Liściarki (Tenthredinoidea). PTPN, Poznań. 30 ss. SZULCZEWSKI J. W. 1939: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. II. Gąsieniczniki (Ichneumonidae). PTPN, Poznań. 28 ss. 56 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

SZULCZEWSKI J. W. 1948: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. III. Pszczołowate (Apoidae). PTPN, Prace Monogr. Przyr. WPN, 2 (3): 72-90. SZULCZEWSKI J. W. 1950: Błonkówki (Hymenoptera). Cz. IV. Żądłówki (Aculeata). PTPN, Prace Monogr. Przyr. WPN, 2 (4): 1-20. SZULCZEWSKI J.W. 1923: Chrząszcze Wielkopolski. Pr. Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, 1 (3-4): 183-243.

SZWAŁKO P. 1995: Chrząszcze żukowate (Coleoptera: Scarabaeoidea) Puszczy Białowieskiej w aspekcie dotychczasowych wyników badań monitoringowych na terenie północno- wschodniej Polski. Pr. IBL, A, 794: 107-128. SZWEDO J. 1992: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace i Mat. Muz. W. Szafera, 5: 223-233.

ŚLIPIŃSKA E. 2001: Saldidae – Pentatomidae. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 98-101. ŚLIWIŃSKI Z., NOWAKOWSKI E. 1990: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gór Święto- krzyskich. Fragm. faun., 33: 261-284. ŚLIWIŃSKI Z., WIĄCKOWSKI S., MARCINIAK B., 1991: Motyle (Lepidoptera) Świętokrzyskie- go Parku Narodowego. Fragm. faun., 35: 123-145. TENENBAUM Sz. 1913: Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w Ordynacyi Zamojskiej w gub. Lu- belskiej. Pam. fizyogr., 21 (III): 1-72. TENENBAUM Sz. 1918: Dodatek do spisu chrząszczy z Ordynacyi Zamojskiej. Pam. fizyogr., 25: 1-35. TROJAN P. 1998: Faunistic studies in Poland – historiography and stages of development. Fragm. faun., 41 (10): 139-150. WANAT M. 2003: Uzupełnienia i poprawki do wykazu ryjkowców (Coleoptera: Curculiono- idea) Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 22 (2): 267-278.

WĘGIEREK P., WOJCIECHOWSKI W. 1999: Stan poznania mszyc (Homoptera: Aphidinea) Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18.1 (suplement): 103-107. WIŚNIOWSKI B. 2000: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszcz., 8: 145-187. WIŚNIOWSKI B. 2003: Przegląd systematyczny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Ojcow- skiego Parku Narodowego. [W:] DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B.: Żądłówki (Hymenopte- ra, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. OPN, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców: 21-28. WOCKE M. F. 1872: Verzeichnis der Falter Schlesiens. Z. Ent., 3: 1-86. WOCKE M. F. 1874: Verzeichnis der Falter Schlesiens. II Microlepidoptera, Z. Ent., 4: 1-106. WOJAS T. 1991: Nowe stanowiska rzadkich gatunków chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 10 (1): 15-16. WOJAS T. 1996 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Gorców. [rozprawa doktorska; msk.] IsiEZ PAN, Kraków. 200 ss. WRÓBLEWSKI A. 1966: Shorebugs (Heteroptera, Saldidae) of Poland. Pol. Pismo ent., 36: 219-302. Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 57-65 Poznań 2004

Europejskie ostoje entomofauny – chruściki (Trichoptera) obszarów chronionych Europy Środkowej i Wschodniej

European refuges of entomofauna – caddisflies (Trichoptera) in protected areas in Central and Eastern Europe

STANISŁAW CZACHOROWSKI 1, GIEDRE VISINSKIENE 2, AKOS UHERKOVICH 3, PAVEL CHOJKA 4, MARTINS KALNINS 5, MIKHAIL MOROZ 6, PETER NEU 7, THOMAS PITSCH 8, VLADIMIR D. IVANOV 9, ROMAN GODUŃKO 10, LUJZA UJVAROSI 11

1 Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-719 Olsztyn, Poland 2 Institute of Ecology, Vilnius University, Vilnius, Lithuania 3 Pécs, Hungary 4 Department of Entomology, National Museum, Praha, Czech Republic 5 Environmental State Inspectorate, Nature Protection Control Division, Riga, Latvia 6 Institute of Zoology, Belarussian Academy of Science, Minsk, Belarus 7 Bitburg, Germany 8 University of Rostock, Rostock, Germany 9 Department of Entomology, Faculty of Biology. St. Petersburg State University, St. Petersburg, Russia 10 State Museum of Natural History, National Academy of Sciences of Ukraine, Lviv, Ukraine 11 Department of Zoology, Babes-Bolyai University, Cluj-Napoca, Romania

ABSTRACT: Caddisfly faunas of the protected areas in Latvia, Lithuania, Poland, Belarus, Germany, Ukraine, Russia, Czech Republic, Hungary and Romania are analyzed. Available Local Red Lists for some European countries including the ones listed above, as well as France, Spain, Italy, Denmark, Norway, Sweden, and Slovakia are analyzed and compared to estimate the diversity of the protected caddisflies. Endangered or extinct Trichoptera species are yet abundant in some protected areas, especially in Poland, Belarus, Lithuania. The most countries have no lists of caddisflies occuring in the protected areas. International cooperation of research on caddisfly fauna in the East European countries is strongly recommended. Many sanctuaries, national parks, landscape parks, biosphere reserves and other protected areas can play an important role of European refuges for caddisflies as well as for other aquatic insects. KEY WORDS: Trichoptera, protected areas, threatened species, red lists, protection of nature. 58 S. CZACHOROWSKI, G. VISINSKIENE, A. UHERKOVICH, P. CHOJKA i inni

W Europie występuje ponad 900 gatunków chruścików (BOTOSANEANU, MALICKY 1978). Raczej nie opisuje się już nowych gatunków dla nauki, czę- ściej natomiast dokonuje się rewizji powołując lub likwidując podgatunki. Główny nurt zainteresowań ostatnich lat dotyczy opracowywania krajowych list gatunków (np. CHVOJKA, NOVÁK 2001; CZACHOROWSKI 1997; CZACHO- ROWSKI, PRISHCHEPCHIK 1998; KLIMA i in. 1994; ROBERT w przyg.; SZCZĘ- SNY 1991). W ostatnim czasie spisy gatunków dla poszczególnych krajów publikowane są w Internecie. Wyraźne białe plamy pojawiają się we wschodniej części kontynentu. Przykładowo pierwszy spis gatunków dla Ukrainy jest dopiero w opracowaniu (CZACHOROWSKIM, GODUŃKO w przyg.). W miarę rozwoju badań i gromadzenia danych, zaczęły pojawiać się regionalne wykazy gatunków, czasami z bardzo dokładnymi atlasami rozmieszczenia (np. CZACHOROWSKI, PIETRZAK 20002; CZACHOROWSKI i in. 2002; ROBERT, WICHARD 1994). Takich danych jest jednak stanowczo za mało. Pod koniec ubiegłego wieku, wraz z zainteresowaniem się zachodzącymi zmianami w środowisku oraz rosnącym zagrożeniem dla dziko żyjących ga- tunków, powstawać zaczęły krajowe i regionalne „czerwone listy”, (np., CZA- CHOROWSKI, PIETRZAK 2002; KLIMA i in. 1994; NÓGRADI, UHERKOVICH 1999; MALICKY 1994; SZCZĘSNY 1992, 2002; TOBIAS, TOBIAS 1984; WI- CHARD, ROBERT 1999; WIDDIG 1998). Znacznie więcej opracowań tego typu opublikowano w Internecie. Wieloletnie badania wykazały, że niektóre gatunki wymarły lokalnie lub są silnie zagrożone wymarciem w poszczegól- nych krajach lub regionach. Dokładniejsze analizy zmian w europejskiej faunie chruścików nie są jednak możliwe, ze względu na brak wystarczającej ilo- ści danych. Niezbędne są więc dalsze, faunistyczne badania inwentaryzacyjne i monitoringowe w wielu częściach Europy. Główną przyczyną wymierania chruścików są zmiany w środowisku: zanieczyszczenie i eutrofizacja wód, melioracyjne przekształcanie dolin rzecznych, eksploatacja i osuszanie torfowisk. W niektórych krajach część gatun- ków uznano za wymarłe (np. Hydropsyche tobiasi MAL., Apatania intermedia NIELS., A. nielseni SCHM.) inne za silnie zagrożone wyginięciem. Jednocze- śnie w ostatnich latach zauważyć można procesy oczyszczania wód powierzchniowych i poprawy ich stanu, a także aktywne działania renaturaliza- cyjne w skali krajobrazu. Istniałaby więc szansa na rekolonizacje i odbudowę zagrożonych populacji. Pod jednym jednakże warunkiem: muszą zachować się ostoje tych gatunków w Europie. Wydaje się, że parki narodowe, krajobrazowe oraz rezerwaty biosfery mogą pełnić taką funkcję, nie tylko w odniesieniu do pojedynczych krajów, lecz także w odniesieniu dla Europy. Do tej pory takiej oceny trichopterofauny dokonano jedynie dla obszarów chronionych Polski (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003). EUROPEJSKIE OSTOJE ENTOMOFAUNY – CHRUŚCIKI OBSZARÓW CHRONIONYCH [...] 59

Już dość dawno zauważono, że skuteczna ochrona bioróżnorodności możliwa jest tylko przy współpracy międzynarodowej i łączeniu wspólnych wysiłków. Dotyczy to nie tylko ptaków, podejmujących dalekie wędrówki. Znaczenia ma to także dla wodnych bezkręgowców. Konstatacje te znalazły swoje odbicie w ogólnoeuropejskich projektach ekologicznych sieci obsza- rów chronionych, np. Natura 2000 (MAKOMASKA-JUCHIEWICZ, TWOREK 2003; ŚWIERKOSZ 2003). Także w odniesieniu do Trichoptera współpraca międzynarodowa ułatwić może ochronę różnorodności biologicznej tych owadów. W odróżnieniu od silniej uprzemysłowionej Europy Zachodniej, kraje Europy Wschodniej i niektóre kraje Europy Środkowej wydają się mieć lepiej zachowaną przyrodę. Obszary chronione tej części kontynentu mogłyby stanowić refugia i ostoje dla zagrożonych gatunków entomofauny wodnej, w tym Trichoptera. W największym stopniu dotyczy to torfowisk, puszczań- skich zbiorników wodnych i dużych rzek nizinnych. Celem prezentowanych badań jest zebranie informacji o stanie trichopterofauny kilku krajów środkowej i wschodniej Europy, ze szczególnym uwzględnieniem obecności gatunków uznanych za zagrożone, jak również poszukiwanie odpowiedzi na pytanie czy i gdzie zlokalizowane mogą być europejskie ostoje zagrożonych wyginięciem gatunków chruścików. Analizowane były listy gatunków i obszary chronione z następujących krajów: Łotwa, Litwa, Polska, europejska część Rosji, Białoruś, Niemcy, Czechy, Słowacja, Węgry, Ukraina, Rumunia. Analizowano także „czerwone listy”, uwzględniając także inne kraje europejskie. Próbowano – w miarę po- siadanych danych – odpowiedzieć na następujące pytania: • Ile i jakie gatunki chruścików są zagrożone w poszczególnych krajach? • Czy w Europie występują naturalne ostoje zagrożonych gatunków? • Jeśli tak to gdzie te obszary się znajdują? • Czy obszarowa ochrona przyrody w Europie zabezpiecza bezpieczną eg- zystencję chruścików? Ochroną obszarową w Polsce objęte jest ponad 9% terenu kraju. Składa- ją się na to 23 parki narodowe, 119 parków krajobrazowych i ponad 1300 małych rezerwatów. Spośród 23 parków narodowych dla 19 posiadamy mniej lub bardziej dokładne dane o faunie chruścików. Spośród parków krajobrazowych jedynie 21 zostało zbadanych pod kątem Trichoptera, z tym, że tylko niektóre dokładniej. Dotychczasowe badania wykazały, że spośród blisko 280 gatunków do tej pory nie wykazano w obszarach chronionych 31 gatun- ków, w tym 22 umieszczonych na czerwonej liście. Do przygotowywanej 60 S. CZACHOROWSKI, G. VISINSKIENE, A. UHERKOVICH, P. CHOJKA i inni czerwonej księgi zaproponowano trzy gatunki: Allogamus starmachi SZCZĘ- SNY, Hagenella clathrata (KOL.) i Limnephilus elegans CURT. Natomiast Cru- noecia irrorata (CURT.) zaproponowana została do ochrony gatunkowej. Na Białorusi trichopterofauna zbadana została jedynie na 13 obszarach chronionych. Spośród 130 gatunków wykazanych do tej pory z Białorusi, w obszarach chronionych występuje 112 gatunków. Ochroną obszarową ob- jęto ponad 8% terenu republiki, ustanawiając 4 parki narodowe, 90 parków krajobrazowych i ponad 700 innych obszarów o niewielkiej powierzchni. Na Białorusi nie opracowano jeszcze czerwonej listy chruścików, lecz zaproponowano trzy gatunki do czerwonej księgi (te same co w Polsce). W licznych obszarach wodno-błotnych Białorusi odnotowano obecność niektórych ga- tunków, które w krajach Europy Środkowej i Zachodniej uznane są za wy- marłe lub silnie zagrożone. Przykładowo w rezerwacie Dzikoje (na skraju białoruskiej części Puszczy Białowieskiej) Limnephilus dispar MCL. jest bardzo liczny i występuje w klasie dominantów. Na Litwie do tej pory zbadano pod kątem trichopterofauny trzy rezerwaty ścisłe, jeden rezerwat biosfery oraz 5 parków narodowych. Na opracowanie pod kątem trichopterofauny czeka 30 parków regionalnych oraz 357 re- zerwatów. Łącznie obszary chronione zajmują ponad 12% powierzchni kraju. Na terenie Litwy występuje 171 gatunków chruścików, spośród nich 134 (78% krajowej trcihopterofauny) wykazano z obszarów chronionych. Trzy gatunki rzadkie: Philopotamus montanus (DON.), Semblis phalaenoides (L.) i Apatania zonella ZETT. zostały umieszczone w litewskiej czerwonej księ- dze. Do tej pory nie opracowano czerwonej listy gatunków zagrożonych. W rezerwacie ścisłym „Kamanos” stwierdzono w występowanie 21 gatunków Trichoptera. Znacznie więcej gatunków wykazano w rezerwacie „Cepkeliai” – 45 i w rezerwacie „Viesvile” – 84. W Rezerwacie Biosfery Zuvintas obecnych jest 40 gatunków, w Parku Narodowym Aukstaitija – 86 gatunków, w Parku Narodowym Zemaitija – 83, w Parku Narodowym Dzukija – 19 (w tym Semblis phalaenoides), w Historycznym Parku Narodowym Trakai – 66 gatunków i Parku Narodowym Mierzei Kurońskiej – 48 gatunków. Na Łotwie stwierdzono obecność 196 gatunków. Nie opracowano do tej pory czerwonej listy, natomiast dwa gatunki zostały umieszczone w łotew- skiej czerwonej księdze: Semblis phalaenoides i Arctopsyche ladogensis (KOL.). Ochroną obszarową objęte jest blisko 9% powierzchni republiki, w tym 4 ścisłe rezerwaty przyrody, 3 parki narodowe, 1 rezerwat biosfery, 25 regionalnych parków, 6 parków krajobrazowych oraz około 500 małych re- zerwatów. EUROPEJSKIE OSTOJE ENTOMOFAUNY – CHRUŚCIKI OBSZARÓW CHRONIONYCH [...] 61

Na Węgrzech utworzono 10 parków narodowych, 29 parków krajobrazowych oraz wiele innych obszarów o różnorodnym statusie. Łącznie obejmują one ponad 8 tys. km2 i stanowią 8,5% powierzchni kraju. Na Węgrzech wykazano obecność 210 gatunków. Ochroną gatunkową objętych jest 11 gatun- ków: Rhyacophila hirticornis MCL., Plectrocnemia minima KLAP., Oligotricha striata L., Apatania muliebris MCL., Limnephilus elegans CURT., Drusus trifidus MCL., Melampophyalx nepos MCL., Chaetopteryx rugulosa KOL., Cerac- lea nigronervosa RETZ., w tym dwa ochroną ścisłą: Platyphylax frauenfeldi BRAU., Chaetopteryx schmidi mecsekensis NÓGRÁDI. Na czerwonej liście znalazło się 6 gatunków wymarłych lub prawdopodobnie wymarłych, 67 – silnie zagrożonych i 48 zagrożonych. Wśród gatunków wymarłych na Węgrzech znalazł się także Limnephilus nigriceps (ZETT.) – gatunek stosunkowo często i licznie spotykany w obszarach chronionych Polski i Białorusi. Na Węgrzech, spośród 10 parków narodowy osiem jest dobrze poznanych pod kątem Trichoptera, w tym dwa bardzo dobrze. Natomiast zaledwie 7 par- ków krajobrazowych posiada informacje o chruścikach. Pozostałe obszary chronione nie były badane. Pomimo to, wszystkie gatunki uznane za zagro- żone na Węgrzech obecne są w zbadanych obszarach chronionych. Można więc uznać, że Trichoptera są dobrze i skutecznie chronione w tym kraju. W Republice Czeskiej utworzono do tej pory 4 parki narodowe, 24 obsza- rów chronionego krajobrazu oraz ponad 2 tys. małych rezerwatów i innych obszarów chronionych różnego statusu. Pod względem fauny chruścików zbadanych jest 13 parków narodowych i krajobrazowych, kolejnych 13 posiada jedynie bardzo fragmentaryczne dane. Spośród 247 gatunków chruścików wykazanych dla Czech na czerwonej liście znalazło się 10 gatunków uznanych za wymarłe, 18 – krytycznie zagrożone, 25 – zagrożone i 29 – narażone. W Niemczech wykazano obecność 314 gatunków chruścików. Za wymar- łe uznano 11 gatunków: Agrypnia picta KOL., Ceraclea albimacula (RAMB.), Ceraclea aurea (PICT.), Ceraclea riparia (ALB.), Hydropsyche tobiasi MAL., Limnephilus externus HAG. Molanna nigra (ZETT.), Rhyacophila pascoei MCL., Stactobia maclachlani KIM., Stactobiella risi (FELB.), Ylodes consper- sus (RAMB.). Duża część z nich występuje w Polsce, Białorusi, Litwie, Ło- twie, Rosji, czasami dość licznie. Przykładowo liczna populacja Limnephilus externus występuje w Obwodzie Kaliningradzkim na torfowisku Celau (Ze- hlau). Za zagrożone wymarciem w Niemczech uznano 24 gatunki, za zagro- żone – 41, zaś 56 za słabiej zagrożonych. Wiele z gatunków uznanych za silnie zagrożonych wymarciem została wykazana z terenów Polski, Białorusi czy Łotwy. 62 S. CZACHOROWSKI, G. VISINSKIENE, A. UHERKOVICH, P. CHOJKA i inni

Spośród analizowanych krajów, w Rumunii, Ukrainie i europejskiej czę- ści Rosji wiedza o występowaniu i rozmieszczeniu chruścików jest dużo mniejsza. Brakuje zwłaszcza danych o obecności w obszarach chronionych. W Europejskiej części Rosji chruściki pojawiły się jedynie w czerwonej księ- dze Karelii (IVANOV 2000). Opracowywana została także czerwona lista ob- wodu St. Petersburga, do której wytypowano 45 gatunków Trichoptera, natomiast 11 gatunków (Philopotamus montanus, Wormaldia subnigra, Plectroc- nemia conjuncta, Agapetus ochripes, Glossososma boltoni, Semblis phalaenoides, Chilostigma sieboldi, Apatania vepsica, Micrasema setiferum, Lasioce- phala basalis, and Erotesis baltica) zostało umieszczonych w czerwonej księ- dze i objętych ochroną gatunkową (NOSKOV 2002).

Wnioski Stan badań nad poznaniem zagrożenia chruścików oraz rozmieszczenia w obszarach chronionych w wielu krajach jest niewystarczający. Wobec braku wystarczającej liczby specjalistów, niezbędna jest współpraca międzyna- rodowa. Za pilne należy uznać zbadanie chruścików obszarach chronionych Ukrainy. Kontynuacji wymagają także badania w obszarach chronionych Polski, Białorusi, republik bałtyckich, Rumunii oraz europejskiej części Ro- sji. W niektórych krajach opracować należy czerwone listy Trichoptera, a w dalszej kolejności przydatna byłaby europejska czerwona lista. Wiele silnie zagrożonych gatunków oraz uznanych za wymarłe w niektó- rych krajach ma swoje silne populacje w niektórych obszarach chronionych Europy Centralnej i Europy Wschodniej. Tak więc obszary chronione mogą pełnić rolę europejskich ostoi dla Trichoptera. Konieczne jest jednak lepsze rozeznanie obecnego stanu trichopterofauny oraz niezbędne będą skoordy- nowane, międzynarodowe działania.

SUMMARY

Caddisfly fauna from protected areas in Latvia, Lithuania, Poland, Belarus, Germany, Ukraine, Russia, Czech Republic, Hungary and Romania was analyzed. The red lists of caddisflies from the countries were analyzed and compared (including other European countries: France, Spain, Italy, Denmark, Norway, Sweden, Slovakia etc.). There are 282 species of caddislies in Poland. 31 of them (including 22 species from the Polish red list) do not occur in protected areas. 19 national parks and only 21 landscape parks have data about caddisflies. Three species (Allogamus starmachi, Hagenella clathrata and Limnephilus elegans) were proposed to Polish Red Book. In the Polish red list, two species have been listed as extinct, 12 as probably extinct, 1 – vulnerable, 15 – near threatened, 48 – least concern and 15 as data deficient. The list will be revised and corrected. EUROPEJSKIE OSTOJE ENTOMOFAUNY – CHRUŚCIKI OBSZARÓW CHRONIONYCH [...] 63

Among 130 species of caddisflies occurring in Belarus, 112 are recorded from protected areas. Many protected areas need investigations. There are not Belarussian red list of caddisflies. There are 196 species of caddisflies in Latvia. There is no Latvian red list, but two species: Semblis phalaenoides and Arctopsyche ladogensis are included into the red book. In Lithuania, all the material describes Trichoptera from 3 strict nature reserves, 1 biosphere reserve, and 5 national parks. The most exhaustive investigations were in Vieðvilë reserve, and some national parks, where automatic light traps were used. Many protected areas still need to be investigated. There are 171 caddisflies species in Lithuania, 134 species were found in protected areas (77,9% species recorded in Lithuania) till 2003. 3 rare species (Philopotamus montanus, Semblis phalaenoides, and Apatania zonella) are included in Lithuanian Red Data Book. 10 national parks, 29 landscape protection areas and many natural protection areas of various rank occur in Hungary. There are 210 species in Hungary, among them nine protected and two strictly protected caddisflies are occurring: Rhyacophila hirticornis, Plectrocnemia minima, Oligotricha striata, Apatani muliebris, Limnephilus elegans, Drusus trifidus, Melampophyalx nepos, Chaetopteryx rugulosa, Ceraclea nigronervosa, Platyphylax frauenfeldi, Chaetopteryx schmidi mecsekensis. Nine species are unknown or insufficiently known, 6 species are extinct or vanished, 67 – endangered , 48 – vulnerable, 43 – presumed vulnerable and 36 species are not threatened. All threatened species occur in the protected areas. In Czech Republic 13 national and landscapes parks have more or less complete data about caddisflies and 13 ones have none or very fragmentary data. The knowledge of Trichoptera fauna of some other is very low. Only small percentage of reserves was investigated, but on the other hand many reserves are only terrestrial biotopes without any wetlands. There are several threatened species which are known only from localities outside of protected areas. However, caddisfly fauna of many protected areas is completely unknown and so it is difficult resolve this question. There are 247 species in Czech Republic and 218 species in Slovakia. Red list for Czech Republic are preparing (10 species EX, 18 – CR, 25 – EN, 29 – VU). There are two regional red books in Russia: for Karelia and for the Leningrad District and for St.Petersburg City Area.11 species (Philopotamus montanus, Wormaldia subnigra, Plectrocnemia conjuncta, Agapetus ochripes, Glossososma boltoni, Semblis phalaenoides, Chilostigma sieboldi, Apatania vepsica, Micrasema setiferum, Lasiocephala basalis, and Erotesis baltica) are actually protected. 314 species of caddisflies occur in Germany. Eleven species have been listed as extinct, 24 as critically endangered, 41 – endangered and 56 – vulnerable. Many endangered or extinct in one country species are occurring in some protected areas in other countries. Not all countries have a good recognition for caddisflies distribution in protected areas. International cooperation is strong needed for researches on caddisfly fauna in eastern-European countries. Work on the European Red List of Trichoptera was proposed.

PISMIENNICTWO

BOTOSANEANU L., MALICKY H. 1978: Trichoptera. [W:] ILLIES, J. (red.): Limnofauna Euro- paea. 2. Aufl. Stuttgart: 333-359.

CHVOJKA P., NOVÁK K. 2001: Additions and corrections to the checklist of Trichoptera (In- secta) from the Czech and Slovak Republik. Acta Mus. Nat. Pragae, Ser B, Hist. nat., 56 [2000] (3-4): 103-120. 64 S. CZACHOROWSKI, G. VISINSKIENE, A. UHERKOVICH, P. CHOJKA i inni

CZACHOROWSKI S. 1997: The first checklist of Belarusian Trichoptera. Braueria, 24: 11-12.

CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 167-181. CZACHOROWSKI S., PIETRZAK L. 2002: Chruściki (Trichoptera) Pomorza – stan poznania rozmieszczenia regionalnego. Przegl. przyr., 13: 75-90. CZACHOROWSKI S., SERAFIN E., BUCZYŃSKI P. 2002: Chruściki (Insecta: Trichoptera) woje- wództwa lubelskiego – stan poznania. Przegl. przyr., 13: 91-102. CZACHOROWSKI S., PRISHCHEPCHIK O. 1998: Further data on Belarussian Trichoptera. Braueria, 25: 11. IVANOV V. D. 2000: Izmenenija fauny i problemy okhrany ruchejnikov. [W:] Fauna, problemy ekologii, etologii i fiziologii amfibioticheskikh i vodnykh nasekomyh Rossii. Voro- nezh: 19-23. KLIMA F. 1998: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera). [W:] BINOT M., BLESS R., BOYE P., GRUTTKE H., PRETSCHER P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz, 55: 112-118. KLIMA, F., BELLSTEDT R., BOHLE H.-W., BRETTFELD R., CHRISTIAN A., ECKSTEIN R., KOHL R., MALICKY H., MEY W., PITSCH T., REUSCH H., ROBERT B., SCHMIDT C., SCHÖLL F., TOBIAS W., VERMEHREN H.-J., WAGNER R., WEINZIERL A., WICHARD W. 1994: Die aktuelle Gefährdungssituation der Köcherfliegen Deutschlands (Insecta, Tri- choptera). Natur und Landschaft, 69 (11): 511-518.

MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., TWOREK S. (red.) 2003: Ekologiczna sieć Natura 2000 – problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 237 ss. MALICKY H. 1994: Rote Liste gefährdeten Köcherfliegen (Trichoptera) Österreichs. [W:] GEPP J. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Österreichs. Grüne Reihe d. Bundesmini- steriums f. Umwelt, Jugend und Familie, Bd. 2: 207-214.

NÓGRÁDI S., UHERKOVICH A. 1999: Protected and threatened caddisflies (Trichoptera) of Hungary. Proceedings of the 9th International Symposium on Trichoptera 1998. Chiang Mai 1999: 291-297. NOSKOV G.A. (red.) 2002: Red Data Book of Nature of the Leningrad Region. Vol. 3. – Animals. St. Petersburg, World and Family Publ.Co. 480 ss.

ROBERT B., WICHARD W. 1994: Kartierung der Köcherfliegen (Trichoptera) in Nordrhein- Westfalen. Entom. Mitt. Löbbecke Museum + Aquazoo Beiheft, 2: 1-227. ROBERT B. [w przyg.]: Systematisches Verzeichnis der Köcherfliegen (Trcihoptera) Deutsch- lands (Fortschreibung 02/2004). Entomologie heute, Düsseldorf, 1. SZCZĘSNY B. 1991: Trichoptera. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski, 2. Ossoli- neum, Wrocław: 7-14. SZCZĘSNY B. 1992: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. ZOP i ZN PAN, Kraków: 59-64. SZCZĘSNY B. 2002: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 76-79. EUROPEJSKIE OSTOJE ENTOMOFAUNY – CHRUŚCIKI OBSZARÓW CHRONIONYCH [...] 65

ŚWIERKOSZ K. 2003: Wyznaczanie ostoi Natura 2000. WWF Polska Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody, Warszawa. 64 ss. TOBIAS D., TOBIAS W. 1984: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera). [W:] BLAB J., NO- WAK E., TRAUTMANN W., SUKOPP H. (red.): Rote Liste der gefährdeten Tiere und Pflanzen in der Bundesrepublik Deutschland. 4: 67-69. WICHARD W., ROBERT B. 1999: Rote Liste der gefährdeten Köcherfliegen (Trcihoptera) in Nordrhein-Westfalen. [W:] Landesanstalt für Ökologie, Bodenordnung und Forsten/ Landesamt Agrarordnung NRW (Hrsg.): 627-641. WIDDIG T. 1998: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera) Hessens. Natur in Hessen, Hessisches Ministerium des Innern und für Landwirtschaft, Forsten und Naturschutz. 38 ss. Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 67-87 Poznań 2004

Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny owadów

Białowieża Primeval Forest as a refuge of the European entomofauna

JERZY M. GUTOWSKI 1, BOGDAN JAROSZEWICZ 2

1 Zakład Lasów Naturalnych IBL, 17-230 Białowieża 2 Białowieski Park Narodowy, 17-230 Białowieża

ABSTRACT: Białowieża Primeval Forest is well known as model of European natural forest. Up to now over 12 thousands species of animals have been recorded from its territory, including over 9600 species of insects. Large number of species are relics of primeval forests – they are known recently only from a few localities in Europe. Conservation of this unique fauna will be possible only by increase of protection regimes of old tree stands including leaving in the forest large amounts of dead wood. KEY WORDS: Białowieża Primeval Forest, insects, Coleoptera, Lepidoptera, biodiversity, natural forest.

Wstęp Różnorodność biologiczna, wg Konwencji z Rio de Janeiro (1992 r.) oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespo- łach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów (WEIGLE, ANDRZEJEWSKI 2003). Owady, które tutaj rozpatrujemy na poziomie gatunkowym, są najbardziej różnorodną, najbogatszą grupą organizmów na świecie. Dotychczas opisano około 1 mln gatunków, a przypuszcza się, że rzeczywista ich liczba może sięgać nawet kilku (kilkunastu) milionów. W Polsce stwierdzono nieco ponad 26 tys. gatunków owadów (CHUDZICKA, SKIBIŃSKA 2003). 68 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

Puszcza Białowieska jest unikatowym kompleksem leśnym powszechnie uważanym za wyjątkowy w skali Europy, nie tylko ze względu na wielką róż- norodność form życia, zwłaszcza grzybów i zwierząt, ale także z uwagi na naturalny (zbliżony do pierwotnego) charakter zbiorowisk roślinnych oraz ży- jących w nich zespołów zwierząt. Właśnie tutaj można poznawać funkcjono- wanie ekosystemów oraz strukturę populacji różnych gatunków – mieszkań- ców dawnych puszcz, rozciągających się niegdyś na znacznej części Europy. Największą wartość przyrodniczą PB są składniki i cechy stanowiące relikty lasu pierwotnego, zachowane głównie dzięki konsekwentnej, kilkusetletniej ochronie tego obszaru. Puszcza Białowieska to wielki zwarty kompleks leśny, leżący na granicy Polski i Białorusi, obejmujący teren około 1500 km2. W granicach naszego kraju znajduje się 632 km2, reszta położona jest na terytorium Białorusi (Ryc.). Cała białoruska część Puszczy, razem z przedpolem, objęta jest

Polska Bia³oru POLSKA Kaèki rew Na 237 230 234 254 241 11 13 18 255 Eliaszuki 246 Dobravolja 248 22 26 28 31 BIA£ORU 41 753 45 52 Siemianówka 67 Lewkowo 57 63 9 11 82

N 16 20 Brousk 92 96 775 a 102 Na vasjolki re 27 30 22 w k Mik³aszewo 110 £osinka a Cihavolja 34 37 Rudnja 56 122 Na rewka 51 Borysówka 138 No vy Dwor 61 Skupowo 71 149 Tushem lja 156 76 78 Gruszki Masiewo 90 172 95 106 111 No wosady 179 183 119 128 134 144 147 191 157 Bia³owieski 167 Borki No wy 181 195 205 196 204 Kornin 208 217 222 Park 228 231 243 216 Hajnów ka 255 268 274 281 Narodowy 292 Terem iski 303 306 313 319

332 340 348

Budy 367 370 Vjaliki Krasnik 390 391 Pogorzelce 398 406 410 Bia³owie¿a 429

436 446 456 Orzeszkowo Czerlonka 463 465 474 478 Hvojnik Le 493 Gródek 506 £ozice na Roubick 519 523 517 531 Rezerwaty cis³e 538 560 567 577 582 590 Rezerwaty czêciowe Topi³o Pererov 596 604 608 613 621 Biely Lesok Witowo oe 627 639 dsk L ja 656 666 673 679 Viskuli Las gospodarczy

694 706 709 713 719 Ljadskie Krynica 731 748 Lasy rekreacyjne Bjelaja 777 789

794 810 815

822 828 825 830 835 Miasta i wsie

845849 852 856 943 862 868 Jasen Granica pañstwa Amjaljanec 951 Kamjanjuki Dubraucy 886 Rakouka Lavy Agorodniki 896 966 Hidry 982 968 Pashuki 898 978 972 908 L 986 e 0 2 4 6 8 10 km s n 917 Ha muciny a j a Dimitravièy 920

Ryc. Mapa sytuacyjna Puszczy Białowieskiej. Fig. Map of the Białowieża Primeval Forest. PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 69 ochroną w formie parku narodowego (łącznie około 1650 km2). Po polskiej stronie park narodowy zajmuje zaledwie 16,6% (około 105 km2) jej terenu. Ochroną ścisłą objęte jest po polskiej stronie około 48 km2, po białoruskiej – około 157 km2. W PB (po obu stronach granicy) występuje około 1070 ga- tunków roślin naczyniowych (SOKOŁOWSKI 1995; SOKOŁOWSKI, WOŁKO- WYCKI 2000), w tym 24 gatunki drzew i 55 gatunków krzewów. Wyróżniono na tym terenie 143 zbiorowiska roślinne w randze zespołu, w tym 27 leśnych i 3 zaroślowe. Uzupełniające dane dotyczące charakterystyki przyrodniczej PB znaleźć można m.in. w opracowaniach TOMIAŁOJCIA (1991), FALIŃSKIEGO (1994), KWIATKOWSKIEGO (1994), SOKOŁOWSKIEGO (1998) i BOBCA (2002). Na unikatowość PB składają się m.in. następujące czynniki: • Znaczna wielkość i duża zwartość masywu leśnego; • Wielkie bogactwo gatunków wynikające m.in. z: a) położenia w strefie przejściowej między Europą Środkową i Wschod- nią, a zarazem dość daleko na północy, co umożliwia bytowanie zarów- no elementów zoogeograficznych północnych i wschodnich, jak i połu- dniowych oraz zachodnich (FALIŃSKI 1994), b) zróżnicowanej strukturalnie, bogatej i dobrze zachowanej szaty roślin- nej, z dużym udziałem drzewostanów starszych klas wieku; • Największe w Europie bogactwo leśnych gatunków ptaków (118, w tym 9 gatunków dzięciołów) oraz pierwotne proporcje zbiorowisk ptasich (bardzo duża różnorodność gatunkowa przy stosunkowo niewielkiej li- czebności poszczególnych populacji) (TOMIAŁOJĆ 2001); • Niezwykle bogata fauna owadów (dotychczas stwierdzono występowanie ponad 9600 gatunków); • Wielkie bogactwo gatunkowe grzybów (dotychczas stwierdzono ok. 2 tys. gatunków (FALIŃSKI, MUŁENKO 1996), można przypuszczać, że jest ich 3–4 tys.); • Obecność prawie wszystkich europejskich nizinnych dużych ssaków, z żu- brem na czele; • Występowanie licznych reliktów puszczańskich, gatunków unikatowych, niewystępujących gdzie indziej, lub ograniczonych do nielicznych, rozproszonych stanowisk; • Niezakłócony na znacznym obszarze przebieg naturalnych procesów przyrodniczych od czasów przedhistorycznych; • Wiodąca rola naturalnych zaburzeń (szczególnie wiatrowałów, śniegoło- mów, gradacji kornika drukarza) w kształtowaniu dynamiki i struktury zbiorowisk leśnych; 70 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

• Stała obecność martwych drzew stojących i leżącego drewna, stanowią- cych razem około jednej czwartej całej naziemnej biomasy ekosystemów (ponad 100 m3/ha) (GUTOWSKI i in. 2004); • Wielka obfitość drzew dziuplastych; • Wybitna rola zoofagów (drapieżców, parazytoidów, pasożytów) na każ- dym poziomie piramidy pokarmowej, w tym dużych drapieżników: wilka i rysia; • Pierwotny behawior lęgowy ptaków (np. jerzyki – ptaki niemal wyłącznie znane dziś ze środowisk miejskich, gnieżdżą się w Puszczy dziuplach wysokich drzew); • Przewaga środowiska wnętrza lasu nad środowiskami otwartymi i ekotonowymi; • Stosunkowo mały udział krajobrazu antropogenicznego oraz niskie skaże- nie środowiska; • Niewielki stopień „zaśmiecenia” puszczańskiej flory, fungii i fauny przez obce gatunki zawleczone; • Możliwość badania pierwotnej struktury populacji wielu gatunków le- śnych i wzajemnych powiązań między zespołami zwierząt i środowiskiem oraz bezpośredniego obserwowania wpływu gospodarki człowieka na las naturalny; • Stosunkowo dobry stopień poznania przyrody Puszczy, co daje szansę szerszej i głębszej analizy badanych zjawisk niż byłoby to możliwe w innych tego rodzaju obiektach Europy.

Charakterystyka owadów Puszczy Białowieskiej Stan poznania owadów PB trudno jest ocenić jednoznacznie. Z jednej strony stwierdzono tu ogromne bogactwo owadów (przeszło 9,6 tys. gatun- ków), co jest liczbą niespotykaną w porównywalnej wielkości obiektach przyrodniczych tej strefy klimatycznej Europy. Z drugiej strony z całą pewnością występuje ich tutaj znacznie więcej, być może nawet dwa razy tyle. Ponadto poznanie to jest wielce zróżnicowane. Jedne grupy prawie w ogóle nie były badane (np. gryzki Psocoptera), wśród innych trudno się spodziewać znalezienia nawet pojedynczych nowych gatunków (np. rybiki Zygentoma, skorki Dermaptera). Do najlepiej poznanych w Puszczy należą: Zygentoma (1 gatunek, ale trudno spodziewać się znalezienia kolejnych z tej nielicznej w Pol- sce, wybitnie ciepłolubnej grupy), Odonata (69% fauny Polski), Orthoptera (48%), Dermaptera (83%), Dictyoptera (71%), Raphidioptera (56%) i Sipho- PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 71 naptera (57%). Dość dobrze poznana jest bardzo bogata gatunkowo grupa chrząszczy (Coleoptera), licząca tutaj aż 3138 gatunków i motyli (Lepidopte- ra), licząca 1609 gatunków (w obu przypadkach około 51% fauny Polski) (Tab. I).

Tab. I. Owady Puszczy Białowieskiej na tle entomofauny Polski. Insects of the Białowieża Primeval Forest on the background of Polish entomofauna.

Liczba gatunków / Number of species GROMADA / CLASS Puszcza Białowieska % fauny krajowej Polska Rząd / Order Białowieża Forest % of Polish fauna Poland

INSECTA – OWADY 9623 37 26041

Zygentoma – rybiki 1 33 3 Microcoryphia – przerzutki - 0 5 Ephemeroptera – jętki 26 22 119 Odonata – ważki 50 69 72 Plecoptera – widelnice 2 2 113 Orthoptera – prostoskrzydłe 39 48 82 Dermaptera – skorki 5 83 6 Dictyoptera – karaczany i modliszki 5 71 7 Psocoptera – gryzki 1 1 73 Phthiraptera – wszoły i wszy 39 10 391 Thysanoptera – wciornastki 50 24 207 Hemiptera – pluskwiaki 652 29 2281 Megaloptera – wielkoskrzydłe 1 25 4 Raphidioptera – wielbłądki 5 56 9 Neuroptera – sieciarki 41 48 86 Coleoptera – chrząszcze 3199 51 6197 Strepsiptera – wachlarzoskrzydle - 0 2 Hymenoptera – błonkówki 2005 33 6000 Trichoptera – chruściki 80 29 274 Lepidoptera – motyle 1609 51 3156 Mecoptera – wojsiłki 6 67 9 Diptera – muchówki 1772 26 6875 Siphonaptera – pchły 40 57 70 72 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

Bardzo słabym stopniem poznania faunistycznego w PB charakteryzują się jętki (Ephemeroptera), widelnice (Plecoptera); gryzki (Psocoptera); wciornastki (Thysanoptera); pluskwiaki (Hemiptera), a wśród nich zwłaszcza mszyce (Aphidinea), czerwce (Coccinea) i koliszki (Psylloidea); wszoły i wszy (Phthiraptera); błonkówki (Hymenoptera), a wśród nich zwłaszcza owadziar- ki (Terebrantia); oraz muchówki (Diptera) (Tab. I). Coleoptera i Lepidoptera – dwa rzędy bardzo liczne pod względem gatunkowym, a jednocześnie bardzo dobrze rozpoznane pod względem faunistycznym (Tab. IIa, IIb) zostaną szerzej omówione w dalszej części pracy. Spo- śród Coleoptera najlepiej poznane w PB rodziny (50–100% fauny Polski) to: Microsporidae, Haliplidae, Noteridae, Dytiscidae, Rhysodidae, Hydrochidae, Hydrophilidae, Sphaeritidae, Silphidae, Staphylinidae, Lucanidae, Trogidae, Geotrupidae, Eucinetidae, Scirtidae, Dascillidae, Buprestidae, Eucnemidae, Throscidae, Elateridae, Drilidae, Lycidae, Lampyridae, Cantharidae, Noso- dendridae, Dermestidae, Anobiidae, Lymexylidae, Trogossitidae, Sphindidae, Kateretidae, Nitidulidae, Monotomidae, Silvanidae, Cucujidae, Phalacridae, Cryptophagidae, Erotylidae, Byturidae, Biphyllidae, Cerylidae, Endomychidae, Coccinellidae, Corylophidae, Latridiidae, Mycetophagidae, Ciidae, Tetratomi- dae, Melandryidae, Colydiidae, Tenebrionidae, Prostomidae, Boridae, Pythi- dae, Pyrochroidae, Salpingidae, Aderidae, Scraptiidae, Cerambycidae, Nemo- nychidae, Apionidae, Scolytidae i Platypodidae. Do dobrze poznanych w Puszczy zaliczyć też można Carabidae, Scraptiidae, Anthribidae i Curculio- nidae, mimo że ich udział w PB nie sięga 50% fauny naszego kraju. Jednak w grupach tych nie można już spodziewać się znalezienia wielu gatunków. Spośród Lepidoptera, rodziny, w których liczba gatunków stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej przekracza 50% fauny naszego kraju to: Eriocranii- dae, Hepialidae, Opostegidae, Roeslerstammiidae, Chimbachidae, Batrache- dridae, Amphibastidae, Limacodidae, Zygaenidae, Cossidae, Pterophoridae, Lasiocampidae, Endromididae, Saturniidae, Sphingidae, Hesperiidae, Papilio- nidae, Pieridae, Lycaenidae, Nymphalidae, Drepanidae, Geometridae, Noto- dontidae, Noctuidae, Pantheidae, Lymantriidae, Nolidae, Arctiidae. W przypadku wszystkich rodzin należących do grupy Macrolepidoptera ich poznanie faunistyczne w Puszczy Białowieskiej jest bardzo dobre. Najniższy stopień rozpoznania składu gatunkowego (poniżej 40% fauny krajowej) dotyczy następujących rodzin: Hydraenidae, Leiodidae, Clambidae, Byrrhidae, Elmidae, Heteroceridae, Ptinidae, Cleridae, Malachiidae i Laemo- phloeidae wśród Coleoptera oraz Micropterigidae, Heliozelidae, Adelidae, Pro- doxidae, Tischeriidae, Tineidae, Psychidae, Douglasidae, Bucculatricidae, Yponomeutidae, Acrolepiidae, Lyonetiidae, Ethmiidae, Elachistidae, Scythri- didae, Oecophoridae, Coleophoridae, Momphidae, Blastobasidae, Cosmopte- PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 73

Tab. II a. Chrząszcze (Coleoptera) Puszczy Białowieskiej. Beetles (Coleoptera) of the Białowieża Primeval Forest.

Liczba % fauny Liczba % fauny Rodzina gatunków Polski Rodzina gatunków Polski Family Number % of Polish Family Number % of Polish of species fauna of species fauna 123123

Microsporidae 1 100 Elmidae 211 Gyrinidae 744Dryopidae 542 Haliplidae 12 75 Heteroceridae 436 Noteridae 2 100 Eucnemidae 17 85 Dytiscidae 84 60 Throscidae 457 Rhysodidae 1 100 Elateridae 70 53 Carabidae 239 46 Drilidae 150 Hydrochidae 457Lycidae 889 Hydrophilidae 57 58 Lampyridae 3 100 Sphaeritidae 2 100 Cantharidae 45 53 Histeridae 36 45 Nosodendridae 1 100 Hydraenidae 10 24 Dermestidae 19 53 Ptiliidae 30 48 Anobiidae 34 52 Leiodidae 57 38 Ptinidae 10 38 Scydmaenidae 18 46 Lymexylidae 3 100 Silphidae 18 69 Trogossitidae 770 Staphylinidae 684 51 Cleridae 626 Lucanidae 7 100 Melyridae 940 Trogidae 480Malachiidae 12 32 Geotrupidae 556Sphindidae 250 Scarabaeidae 68 46 Kateretidae 982 Eucinetidae 150Nitidulidae 86 67 Clambidae 338Monotomidae 17 74 Scirtidae 14 70 Silvanidae 975 Dascillidae 1 100 Cucujidae 4 100 Buprestidae 45 52 Laemophloeidae 529 Byrrhidae 624Phalacridae 13 57 74 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

123123

Cryptophagidae 68 58 Meloidae 425 Erotylidae 11 79 Boridae 1 100 Byturidae 2 100 Pythidae 3 100 Biphyllidae 2 100 Pyrochroidae 267 Bothrideridae 240Salpingidae 964 Cerylidae 686Anthicidae 941 Endomychidae 660Aderidae 480 Coccinellidae 45 61 Scraptiidae 12 57 Corylophidae 10 67 Cerambycidae 119 63 Latridiidae 51 75 Megalopodidae 240 Mycetophagidae 12 86 Chrysomelidae 201 42 Ciidae 39 93 Nemonychidae 267 Tetratomidae 150Anthribidae 835 Melandryidae 24 75 Attelabidae 14 48 Mordellidae 21 41 Apionidae 81 63 Colydiidae 953Curculionidae 399 40 Tenebrionidae 48 57 Scolytidae 74 69 Prostomidae 1 100 Platypodidae 1 100 Oedemeridae 12 48 RAZEM TOTAL 3138 51 rigidae, Gelechiidae, Tortricidae, Choreutidae, Epermeniidae wśród Lepidop- tera. Z występujących w Polsce rodzin z rzędu Lepidoptera: Lypusidae, Helio- dinidae, Bedelliidae, Agonoxenidae, Deuterogoniidae, Urodidae, Schrenkenste- iniidae, Alucitidae, Thyrididae nie wykazano z Puszczy Białowieskiej dotychczas ani jednego gatunku. Rozpatrując grupy ekologiczne zauważamy, że najlepiej reprezentowane są owady typowo leśne (WANAT 1994; GUTOWSKI, JAROSZEWICZ 2001). Bo- gactwo gatunkowe owadów związanych z tą formacją, a zwłaszcza uzależnio- nych od martwego drewna jest ogromne. Przykładowo spośród samych chrząszczy odnotowano tu ponad 1000 gatunków saproksylicznych. Puszcza odgrywa również istotną rolę jako ostoja gatunków ekotonowych i typowych dla naturalnych lukowatych drzewostanów i siedlisk podmokłych. Dla innych grup ekologicznych PB ma nieco mniejsze znaczenie jako ostoja europejskiej fauny, gdyż udział powierzchniowy takich środowisk jest w Puszczy PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 75

Tab. II b.Motyle (Lepidoptera) Puszczy Białowieskiej. Lepidoptera of the Białowieża Primeval Forest.

Liczba % fauny Liczba % fauny Rodzina gatunków Polski Rodzina gatunków Polski Family Number % of Polish Family Number % of Polish of species fauna of species fauna

123123

Micropterigidae 229Oecophoridae 822 Eriocraniidae 457Batrachedridae 2 100 Hepialidae 583Coleophoridae 47 32 Nepticulidae 44 44 Momphidae 213 Opostegidae 267Blastobasidae 125 Heliozelidae 114Autostichidae 150 Adelidae 10 36 Amphibastidae 375 Prodoxidae 327Cosmopterigidae 424 Incurvariidae 450Gelechiidae 52 26 Tischeriidae 338Limacodidae 2 100 Tineidae 19 38 Zygaenidae 16 89 Psychidae 13 34 Sesiidae 14 48 Roeslerstammiidae 2 100 Cossidae 4 100 Douglasidae 120Tortricidae 166 38 Bucculatricidae 739Choreutidae 233 Gracillariidae 50 45 Epermeniidae 18 Yponomeutidae 20 33 Pterophoridae 27 51 Ypsolophidae 842Pyralidae 110 45 Plutellidae 343Lasiocampidae 16 84 Acrolepiidae 225Endromididae 1 100 Glyphipterygidae 350Saturniidae 266 Lyonetiidae 431Lemoniidae 150 Ethmiidae 117Sphingidae 16 80 Depresariidae 25 40 Hesperiidae 12 71 Elachistidae 712Papilionidae 360 Scythrididae 14Pieridae 13 76 Chimbachidae 266Lycaenidae 33 67 76 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

123123

Nymphalidae 55 73 Pantheidae 266 Drepanidae 13 81 Lymantriidae 14 88 Geometridae 287 69 Nolidae 14 88 Notodontidae 33 92 Arctiidae 32 71 Noctuidae 353 74 RAZEM TOTAL 1609 51 zdecydowanie mniejszy. Tym niemniej, niektóre z tych środowisk mogą być na tyle atrakcyjne i znaczące dla pewnych grup owadów, że odnotowujemy tu występowanie wielu gatunków, w tym unikatowych. Przykładem takiej grupy są zarówno higrofilne gatunki ryjkowców, a więc typowo wodne, jak i związane z roślinnością szuwarową, porastającą brzegi zbiorników i cieków wodnych, torfowiska, turzycowiska i podmokłe łąki (WANAT 1994, 1999). Co zaskakujące, w Puszczy występują też owady kserotermofilne, mimo że udział odpowiednich środowisk (murawy psammofilne, zarośla kserotermiczne, wydmy) jest znikomy. Jednak ich udział w faunie, mimo obecności niektórych interesujących gatunków, np. Agrilus antiquus sperkii SOL. (Bu- prestidae), Deilus fugax (OLIV.) (Cerambycidae), jest bardzo mały (GUTOW- SKI i in. 1994; GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000; WANAT 1994, 1999). Nie znaj- dziemy tu owadów związanych ze słonawiskami, bardzo mało jest też gatun- ków synantropijnych. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono obecność wielu gatunków unikatowych, zwłaszcza spośród typowo leśnych. Występują m.in. gatunki tajgowe (borealne i syberyjskie), mające tu jedne z nielicznych, a nawet jedyne stanowiska w Europie Środkowej (m.in. Carphoborus cholodkovskyi SPESS., Poly- graphus punctifrons THOMS., Pityogenes saalasi EGG., Orthotomicus starki SPESS., Cryphalus saltuarius WEISE, Pityophthorus morosovi SPESS. – Scolyti- dae; Acmaeops angusticollis (GEBL.), Evodinus borealis (GYLL.), Stictoleptu- ra variicornis (DALM.), Leptura thoracica CREUTZ., Xylotrechus ibex (GEBL.), Mesosa myops (DALM.) – Cerambycidae. Puszcza jest także ostoją borealnych motyli związanych z torfowiskami. W przeszłości występowały tu: Coenonympha oedippus (FABR.), Boloria aquilonaris STICH. i B. titania (ESP.), wciąż występują tu liczne populacje Colias palaeno (L.), Vacciniina optilete (KNOCH), Boloria eunomia (ESP.), Euphydrias maturna (L.) i E. aurinia (ROTT.). Stwierdzono też gatunki należące do innych elementów zoogeograficznych: Buprestis splendens (FABR.), Eurythyrea quercus (HERBST), Agrilus pseudocyaneus KIESENW. – Buprestidae; Isorhipis marmottani (BONV.) – Eucnemidae; Alosterna ingrica (BAECKM.) – Cerambycidae; Pachy- tychius sparsutus (OLIV.) – Curculionidae. PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 77

Na uwagę zasługuje obecność w PB gatunków reliktowych (puszczań- skich) – typowych dla lasów naturalnych. Są to najczęściej gatunki saproksyliczne. Grupa owadów związanych z martwym drewnem to jedna z najcenniejszych części fauny PB, świadcząca o puszczańskości tego obiektu i tym samym o unikatowych jego walorach na niżu europejskim. Z uwagi na dobry stan zachowania lasów, stosunkowo duży obszar oraz ich ciągłość historycz- ną od kilku tysięcy lat, w Puszczy żyje wiele gatunków, które w innych rejonach Europy dawno już wyginęły. Ostały się tutaj gatunki niemające szans bytowania w monokulturach leśnych pokrywających większość naszego kontynentu, chociaż ze starych publikacji, bądź ze zbiorów muzealnych wynika, że kiedyś występowały one znacznie szerzej. Przykładami takich gatunków reliktowych są: Rhysodes sulcatus (FABR.) (Rhysodidae), Otho sphondyloides (GERM.) (Eucnemidae), Lacon lepidopterus (PANZ.) (Elateridae), Lopheros lineatus (GORHAM) (Lycidae), Bothrideres bipunctatus (GMEL.) (Bothrideri- dae), Mycetoma suturale (PANZ.) (Melandryidae), Boros schneideri (PANZ.) (Boridae), Pytho kolwensis SAHLB. (Pythidae), Tragosoma depsarium (L.), Ni- vellia sanguinosa (GYLL.) (Cerambycidae). Niektóre z występujących w PB owadów można by zaliczyć do tzw. gatun- ków sztandarowych (flagship species), powszechnie znanych i postrzeganych przez społeczeństwo jako charyzmatyczne. Spośród kręgowców niewątpliwie należy do nich żubr. Wśród owadów kryterium temu prawdopodobnie odpo- wiada jelonek rogacz – Lucanus cervus (L.), bogatek wspaniały – Buprestis splendens, kozioróg dębosz – Cerambyx cerdo L. i paź królowej – Papilio ma- chaon (L.). Warto zwrócić uwagę na tzw. gatunki kluczowe (keystone species), od których zależy prawidłowy przebieg procesów przyrodniczych. Jednym z nich jest kornik drukarz – Ips typographus (L.), którego stała obecność w PB warunkuje m.in. występowanie co najmniej setki innych gatunków chrząszczy (GUTOWSKI 2004a; GUTOWSKI i in. 2004). Szereg gatunków owadów występujących w PB umieszczonych jest w za- łącznikach tzw. dyrektywy habitatowej UE. Należą do nich: Boros schneideri, Buprestis splendens, Cerambyx cerdo, Coenonympha oedippus (FABR.), Colias myrmidone (ESPER), Cucujus cinnaberinus (SCOP.), Dytiscus latissimus L., Euphydryas aurinia, E. maturna, Graphoderus bilineatus (DE GEER), Leucor- rhinia pectoralis (CHARP.), Lucanus cervus, Lycaena dispar (HAWORTH), L. helle (DENIS et SCHIFF.), Maculinea arion (L.), Mesosa myops (DALM.), Ophiogomphus cecilia (FOURC.), Osmoderma eremita (SCOP.), Oxyporus mannerheimi GYLL., Parnassius mnemosynae (L.), Phryganophilus ruficollis (FABR.), Proserpinus proserpina (PALL.), Pytho kolwensis, Rhysodes sulcatus. Niektóre znalazły się w załącznikach do Konwencji Berneńskiej: Aeshna viridis EVERS., Leucorrhinia albifrons (BURM.), L. pectoralis, Ophiogomphus 78 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ cecilia, Buprestis splendens, Cerambyx cerdo, Cucujus cinnaberinus, Dytiscus latissimus, Graphoderus bilineatus, Osmoderma eremita, Coenonympha hero (L.), C. oedippus, Euphydryas aurinia, E. maturna, Lopinga achine (SCOP.), Lycaena dispar, Maculinea arion, Parnassius mnemosynae, Proserpinus proserpina. Na czerwonej liście IUCN znalazły się następujące gatunki owadów wy- stępujące w Puszczy Białowieskiej: Buprestis splendens, Carabus intricatus L., Cerambyx cerdo, Cucujus cinnaberinus, Dytiscus latissimus, Graphoderus bilineatus, Osmoderma eremita spośród Coleoptera oraz Lycaena dispar, Maculi- nea arion, Euphydrias maturna, Coenonympha oedippus i Phyllodesma ilicifolia (L.) spośród Lepidoptera. Jest też w PB wiele gatunków ginących i zagrożonych w całym swoim za- sięgu, a nieumieszczonych na powyższych listach. W PB niektóre zagrożone rzadkie zwierzęta posiadają znaczące (liczne) populacje – istotne dla zachowania gatunku. Tak jest, oczywiście, w przypadku Bison bonasus (L.), ale i wśród owadów można znaleźć podobne przykła- dy. Jednym z nich jest bogatek Agrilus pseudocyaneus, który w Polsce znany jest tylko z Bieszczad (1 okaz sprzed 50 lat), a za granicą z kilku zaledwie stanowisk, mających w większości znaczenie tylko historyczne (najmłodsze pochodzą sprzed 60 lat) (GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000). Jedynie w PB chrząszcz ten występuje regularnie, wykazuje stabilność i ma stosunkowo wysoką liczebność. Drugim przykładem może być Aulonothroscus laticollis (RYBIŃSKI) (Throscidae), gatunek znany, poza Polską, tylko z pojedynczych stanowisk w Chorwacji i wschodniej Finlandii (BURAKOWSKI 2000). W Pusz- czy Białowieskiej, która obecnie jest jedynym miejscem jego występowania w Polsce (w P. Niepołomickiej wyginął), jego populacja jest bardzo liczna i stabilna. Przyglądając się udziałowi w PB różnych elementów zoogeograficznych (np. GUTOWSKI 1995; GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000; BUSZKO 2001) konstatu- jemy, że z uwagi na swoje położenie geograficzne i brak barier ograniczają- cych migracje występują tu owady różnego pochodzenia, zarówno kontynen- talne, jak i atlantyckie, a także borealne i południowe. Elementy północne są w większości na granicy swojego zasięgu, stąd też ich potencjalne migracje na południe i zachód są ograniczone klimatycznie. Nawet w przypadku od- budowania korytarzy ekologicznych zasięg ich występowania nie rozszerzy się w tym kierunku. Bardziej prawdopodobne może być raczej wycofywanie się niektórych z powodu obserwowanego ocieplania klimatu. W odniesieniu do elementów południowych i atlantyckich, które znalazły tu swoje ostatnie ostoje, sytuacja ma się inaczej. Zniknęły one z większości terytorium Europy z powodu zniszczenia ich siedlisk, a więc po ewentualnym odtworzeniu śro- dowisk ich życia będą mogły powrócić do dawniej zajmowanych areałów. PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 79

Reasumując: PB ma duże znaczenie jako ostoja fauny owadów saproksylicznych – najwięcej unikatowych gatunków zachowało się właśnie z tej grupy, niektóre nawet w stosunkowo liczebnych populacjach. Nieco mniejszą rolę może ona odgrywać jako refugium fauny owadów higrofilnych, a zupeł- nie marginalną (z nielicznymi wyjątkami) dla owadów kserofilnych i in. Naj- bardziej predestynowane do ponownego zasiedlenia Europy z PB są związa- ne z drewnem owady pochodzenia południowego i atlantyckiego.

Porównanie fauny Puszczy z fauną Polski i Europy Trudno jest dokonać całościowego porównania fauny owadów PB z podobnym obiektem przyrodniczym, gdyż brakuje syntetycznych opracowań, porównywalnych z „Katalogiem fauny Puszczy Białowieskiej” dla takich obiektów. Z konieczności więc dyskusja zostanie ograniczona do kilku przy- kładów dotyczących węższych jednostek systematycznych. Interesujące może być porównanie wybranych grup bezkręgowców żyją- cych w Puszczy Białowieskiej, w Polsce i w Szwecji (Tab. III). Można zauwa- żyć, że grupy lepiej w PB poznane (Coleoptera, Lepidoptera) mają bogactwo gatunkowe wyższe niż fauna owadów leśnych należących do tych rzędów w całej Szwecji. W słynnym masywie leśnym Fontainebleau we Francji występuje około 3200 gatunków Coleoptera (DAJOZ 2000), a więc jest to liczba porównywalna

Tab. III. Wybrane grupy bezkręgowców w Puszczy Białowieskiej, w Polsce i w Szwecji. Selected group of invertebrates in the Białowieża Primeval Forest, in Poland and in Sweden.

Szwecja Grupa zwierząt Puszcza Białowieska Polska** (w nawiasie liczba gatunków leśnych)* Sweden Animal group Białowieża Primeval Poland** (In brackets number Forest of forest species)*

INVERTEBRATA ok. (about) 11350 35368 34500 (17000) Hymenoptera 2003 6000 9100 (4300) Diptera 1768 6875 7020 (3200) Coleoptera 3199 ok. (about) 6500 4360 (2384) Lepidoptera 1593 3156 2671 (1421) Hemiptera 654 2281 1691 (750)

* wg (after) NILSSON i in. (2001); ** wg (after) CHUDZICKIA, SKIBIŃSKA (2003) 80 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ do tej stwierdzonej w PB. Trzeba jednak pamiętać, że ten francuski las poło- żony jest w znacznie korzystniejszych warunkach klimatycznych i należałoby się spodziewać tam jeszcze więcej gatunków. Uwzględniając wszystkie owady, znaleziono tam tylko 6000 gatunków – znacznie mniej niż w PB. W okrę- gu Altenburg (Niemcy) stwierdzono około 1800 gatunków chrząszczy (NEU- MANN 1993), a w Parku Narodowym Oulanka w Finlandii 820 gatunków. W tym ostatnim badania nie zostały jeszcze zakończone i można się spodzie- wać większej liczby gatunków (DAJOZ 2000). Porównując PB z Ojcowskim Parkiem Narodowym i jego otuliną – jedynym w Polsce obiektem przyrodniczym podobnej rangi, w którym zbadano skład gatunkowy Coleoptera (PAWŁOWSKI i in. 1994; KUBISZ, PAWŁOWSKI 1998) zauważamy, że w Puszczy liczba stwierdzonych gatunków jest znacznie większa (w OPN 1712 gatunków). Przede wszystkim w PB więcej jest gatun- ków saproksylicznych, brak jest natomiast niektórych chrząszczy bardzo cie- płolubnych oraz o górskim i podgórskim typie rozmieszczenia. Liczba gatunków motyli występujących w Puszczy Białowieskiej przewyż- sza liczby podawane z południowych, a więc hipotetycznie bogatszych w gatunki regionów naszego kraju: Krakowa, Pienin, Bieszczad Zachodnich (BUSZKO i in. 1996). Jedna z dobrze poznanych w PB rodzin chrząszczy – Cerambycidae – liczy tu 119 gatunków, a więc bogactwo niespotykane w żadnym innym porówny- walnym obiekcie przyrodniczym na niżu Europy. W Polsce występuje 190 ga- tunków z tej rodziny, a w całej Europie około 600 (GUTOWSKI 2004b). Kolejny przykład – Buprestidae. Zwarty kompleks leśny, o stosunkowo niewielkim procencie terenów otwartych, a więc generalnie środowisko raczej zacienione, wilgotne, nie sprzyja szerokiemu występowaniu tej grupy. Gatunki bogatkowatych preferują bowiem bardzo ciepłe, silnie nasłonecz- nione stanowiska – są w większości kserotermofilne. Mimo to różnorodność tej ciepłolubnej rodziny chrząszczy jest w Puszczy bardzo duża – 45 gatun- ków (w Polsce 86, w całej Europie ok. 200). W Polsce, z porównywalnych obiektów przyrodniczych, zostało opracowane Roztocze, skąd wykazano 38 gatunków. Trzeba jednak zauważyć, że teren Roztocza jest kilkakrotnie większy i położony bardziej na południu, z uwagi na swoje wywyższenie umożliwia bytowanie również gatunków gór- skich, a ponadto leży na szlakach migracyjnych tej grupy owadów, prowadzą- cych z Podola na północny zachód. Istnieje też sporo informacji o bogatkowatych Wielkopolskiego Parku Narodowego, skąd znanych jest 29 gatun- ków, Puszczy Knyszyńskiej – 25 gatunków, okolic Puław – 20 gatunków, P. Augustowskiej – 20 gatunków i Biebrzańskiego PN – 17 gatunków (GU- TOWSKI, ŁUGOWOJ 2000). PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 81

W innych krajach na Niżu Europy, najbliższe dość dobrze poznane miejsca to okolice miasta Belgorod (w pobliżu granicy Rosji i Ukrainy, szerokość geograficzna porównywalna z południem Polski) oraz okolice miasta Mainz w Niemczech (położone nieco na południe od 50. równoleżnika). Z uwagi na położenie geograficzne w miejscach tych należałoby się spodziewać większej niż w PB liczby gatunków. Wykazano jednak: z okolic Belgorodu 40 gatun- ków (VOLKOVICH 1977), a z okolic Mainz – 27 gatunków (NIEHUIS 1987). To dodatkowo potwierdza wartość PB jako ostoi rzadkich i zagrożonych ga- tunków bogatkowatych (GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000). Puszcza Białowieska charakteryzuje się, w porównaniu z innymi obiekta- mi przyrodniczymi w Polsce i na niżu Europy, dużym bogactwem gatunkowym owadów, zwłaszcza saproksylicznych, przy stosunkowo niewielkiej liczbie gatunków powiązanych ze środowiskami antropogenicznymi. W przypadku wielu gatunków synantropijnych proces kolonizacji terenów otwartych, związanych z człowiekiem (pola uprawne, łąki, sady itp.) i zabudowań, dopiero następuje (znajdują się np. na obrzeżach Puszczy, a nie ma ich jeszcze wewnątrz głównego kompleksu leśnego). Szeregu gatunków synantropijnych, pospolitych w innych, bardziej odkształconych rejonach Europy, tutaj jeszcze w ogóle nie stwierdzono (GUTOWSKI, JAROSZEWICZ 2001).

Prawdopodobne zmiany w faunie owadów PB w najbliższej przyszłości Prognozy, zwłaszcza w dłuższej perspektywie, są zazwyczaj trudne. Biorąc pod uwagę obserwowaną w PB eutrofizację siedlisk (wynikającą m.in. z ku- mulowania się zanieczyszczeń w środowisku (MALZAHN 2004)), sukcesję ro- ślinności i ocieplanie klimatu, prawdopodobne jest wycofywanie się gatun- ków borealnych, a zwiększanie udziału i/lub liczebności gatunków południo- wych i atlantyckich. Najczulszymi wskaźnikami zachodzenia takich zmian są owady o dużej mobilności, np. motyle. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat z Puszczy zniknęły niektóre spośród torfowiskowych borealnych gatunków motyli Boloria aquilonaris i B. titania, obserwowane jest także wycofywanie się gatunków o charakterze wschodnim, np. Nymphalis xanthomelas (DEN. et SCHIFF.) oraz brak ponownych przypadków migracji Nymphalis vaualbum (DEN. et SCHIFF.). Z drugiej strony pojawiły się w Puszczy nowe gatunki motyli, uznawane za element atlantycki, np. Proserpina proserpinus (Sphingi- dae). Gospodarka leśna i rolna w Puszczy, sieć dróg oraz obserwowany rozwój turystyki sprzyjają kolonizacji i występowaniu w PB gatunków ciepłolub- nych. Porzucanie uprawy pól i wykaszania łąk przez rolników w rejonie PB, mające duży rozmiar, powoduje zarastanie terenów otwartych roślinnością drzewiastą, co zagraża bytowi wielu gatunków związanych z takimi środowi- 82 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ skami, w tym rzadkości faunistycznych na skalę krajową i europejską (WA- NAT 1999). Aby spowolnić ten proces, choćby tylko w minimalnym stopniu, podejmuje się aktywną ochronę niektórych terenów otwartych w Białowie- skim Parku Narodowym. Mamy też nadzieję, że w przyszłości ochrona za- grożonych elementów przyrody PB (gatunków, środowisk) będzie adekwat- na do potrzeb i skuteczna. Jednym ze szczegółowych zagadnień związanych z tym problemem jest kwestia występowania gatunków uzależnionych od obecności na terenie PB świerka pospolitego. Gatunek ten poddany presji różnych czynników, zwłaszcza klimatycznych, od kilkudziesięciu już lat zmniejsza swój udział w drzewostanach puszczańskich, zwłaszcza na żyźniejszych siedliskach. Jed- nak, jak wskazują badania i analizy (m.in. GUTOWSKI i in. 2003), nie ma obaw, by w najbliższych kilkudziesięciu latach świerk ustąpił całkowicie z tego rejonu, chociaż jego udział będzie zapewne malał. Może się to wiązać z obniżeniem liczebności owadów biologicznie uzależnionych od tego drzewa, zwłaszcza kornika drukarza, ale nie powinno raczej przynieść wyginięcia żadnego gatunku na tym terenie. Reasumując uważamy, że jest szansa na przetrwanie całego bogactwa owadów PB przez następne kilkadziesiąt lat, pod warunkiem, że nastąpi zachowanie obecnego stanu ekosystemów leśnych i otwartych przestrzeni śród- leśnych. Jeśli zmiany zachodzące w środowisku Puszczy Białowieskiej będą następowały w tempie obserwowanym przez ostatnie dwadzieścia lat, może to zagrozić trwaniu wielu gatunków, zwłaszcza związanych ze środowiskami otwartymi, okrajkowymi i ekotonowymi.

Prawdopodobne drogi migracji unikatowej fauny owadów z PB do odbudowa- nych przez człowieka ich potencjalnych siedlisk (środowisk) w Europie Zakładając, że w lasach Europy odbudowane zostaną starodrzewy z du- żym udziałem martwego drewna należałoby się przyjrzeć potencjalnym dro- gom migracji owadów z białowieskiej ostoi. Należałoby też wskazać najważ- niejsze korytarze ekologiczne i ewentualne bariery. Przyjrzenie się sieciom ECONET (EURONET), CORINE, sieci ostoi ptasich (GROMADZKI i in. 1994) oraz sieci NATURA 2000 nie napawa optymizmem. W przypadku tej ostatniej trudno wręcz mówić o sieci, gdyż jest to zbiór tzw. ostoi, pozbawio- ny jakichkolwiek spajających je korytarzy ekologicznych. Pozostałe posiada- ją wiele luk i barier – często są niedostosowane do migracji specyficznej fauny, w tym przypadku zwłaszcza owadów saproksylicznych. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę fakt, że nie wystarczy, by takie korytarze tworzyły jakiekol- wiek lasy. Musi to być las starszych klas wieku, zróżnicowany gatunkowo – i najważniejsze, z dużym udziałem martwego drewna (zarówno leżącego PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 83 jak i stojącego). Najbardziej unikatowe gatunki owadów, które zachowały się w PB to przede wszystkim te powiązane z grubymi martwymi drzewami oraz z drzewami dziuplastymi. By zbudować takie korytarze, bądź zmodyfi- kować istniejące, potrzeba co najmniej kilkudziesięciu lat. Odrębną sprawą pozostaje tempo migracji. Większość owadów saproksylicznych to gatunki mało mobilne. Stąd też zasiedlenie z powrotem lasów Europy mogłoby po- trwać setki lat. Problem ten wymaga odrębnych studiów, które pozwoliłyby stwierdzić rzeczywiste sposoby i tempo migracji tych organizmów. Już u samego źródła, w pobliżu granic PB, korytarze migracyjne są nieciągłe. Dwie potencjalne drogi migracji leśnych owadów na południe i zachód: doliną Narwi oraz poprzez kompleks lasów wzdłuż granicy polsko-białoruskiej do doliny Bugu są na pewnych odcinkach odlesione lub pokryte drzewostanami młodszych klas wieku.

Uwagi na temat sposobów ochrony owadów Puszczy Białowieskiej oraz działań zmierzających do odtworzenia wymarłej fauny w różnych regionach Europy 1. Aby zachować najcenniejsze elementy fauny owadów PB należałoby ob- jąć całość tego obszaru rzeczywistą ochroną, zapewniającą powstrzyma- nie utraty naturalnych starodrzewów i ich bogactwa przyrodniczego. 2. Należy objąć ochroną bierną wszelkie pozostałości lasów naturalnych. 3. Ochrona zabezpieczająca ciągłość naturalnych procesów, w tym wpływ czynników uznawanych w leśnictwie za niepożądane (np. wiatrowały, kornik drukarz), stanowi niezbędny warunek trwania białowieskiej ostoi owadów leśnych. 4. Ochrona owadów saproksylicznych jest bardzo tania – wymaga tylko zaniechania działań. 5. Najcenniejsze dla PB są gatunki owadów związane z lasem – relikty pusz- czańskie, ale ochrona niektórych najbardziej wartościowych stanowisk otwartych, mimo ich po części antropogenicznego pochodzenia, jest rów- nież konieczna. Są to stanowiska cenne dla ochrony różnorodności biologicznej w skali całej Polski czy Europy Środkowej, a ponadto krajobraz kulturowy w PB, mimo że zajmuje stosunkowo niedużą jej część ma już wielowiekową tradycję. 6. W przypadku najcenniejszych dla entomofauny terenów otwartych, czę- ściowo zalesionych przez człowieka, lub spontanicznie, oprócz odlesienia trzeba by proponować częściowe użytkowanie. Może to być pobieranie 84 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

piasku, żwiru, koszenie, wypasanie, a nawet częściowe wypalanie, w zależ- ności od potrzeb danej grupy gatunków, które mają być na danym stanowisku traktowane w sposób priorytetowy. Powinno się zezwolić na dalsze kształtowanie środowiska tym czynnikom, które sprawiły, że dany obiekt (stanowisko) istnieje i charakteryzuje się bogatą różnorodnością biolo- giczną. Bardzo ekstensywne tradycyjne użytkowanie zapewnia istnienie wszystkich faz procesu sukcesyjnego niezbędnych do utrzymania bogactwa gatunkowego fauny: od świeżego wyrobiska żwirowni poprzez trawy i zarośla po las. W wielu krajach europejskich ochrona przyrody, w tym owadów, nabiera coraz większej rangi. Zaczyna się też dostrzegać konieczność ochrony siedlisk owadów, a nie samych gatunków w oderwaniu od ich środowiska życia. Coraz większą uwagę zwraca się także na znaczenie martwego drewna dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych. Są przesłanki, że procesy te będą się pogłębiać (GUTOWSKI i in. 2004). W związku z powyższym wskazane byłoby, aby wszelkie pozostałości la- sów zbliżonych do naturalnych w Europie zostały objęte ochroną bierną. Po- nadto celowe byłyby reintrodukcje wybranych gatunków do najlepiej przygo- towanych, odtworzonych środowisk leśnych, m.in. z ostoi białowieskiej, przy zachowaniu wszelkich prawnych procedur wymaganych w takich przypadkach. Naturalna migracja wielu gatunków trwałaby bowiem bardzo długo.

Podsumowanie Fauna owadów PB jest bardzo bogata (ponad 9,6 tys. gatunków) i repre- zentatywna dla niżu Europy. Dzięki znacznej wielkości, zwartości kompleksu i dobremu stanowi zachowania lasów PB, dotrwały do naszych czasów gatunki, które w innych regionach Polski czy Europy już wyginęły, bądź posia- dają tylko nieliczne, rozproszone stanowiska. W PB występuje wiele rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków, zwłaszcza związanych z martwym drewnem (saproksylicznych). W związku z dobrym stanem zachowania lasów (ciągłość procesów ekologicznych nie została tutaj nigdy przerwana od czasów przedhistorycznych) Puszcza może służyć, i służy, jako model (wzorzec) lasu naturalnego na niżu Europy we wszelkich badaniach i odniesieniach dotyczących różnych proble- mów przyrodniczych zachodzących w lasach. Trzeba podkreślić, że bez martwego drewna i ciągłości jego występowania od czasów przedhistorycznych PB nie byłaby takim wzorcem. Fauna Puszczy jest w bardzo małym stopniu „zaśmiecona” gatunkami obcymi. PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 85

Puszcza Białowieska stanowi najważniejsze refugium i miejsce ochrony „in situ” fauny puszczańskiej na niżu Europy, z którego możliwy będzie w przyszłości (po utworzeniu odpowiednich korytarzy ekologicznych) powrót pewnych gatunków na dawniej zajmowane tereny.

SUMMARY

Fauna of insects of the Białowieża Primeval Forest is very rich (over 9.6 thousands species have been recorded) and representative for European Lowlands. Large territory of the Forest, its compactness and well preserved tree stands allowed to survive for species, which already had extinct in other localities or are known only from single spots across of the Eu- rope. There are a lot of threatened and rare species of invertebrates present there, including species dependent on dead wood. Owing to well preserved forests (the course of forest ecological processes was not broken since thousands of years) Białowieża Primeval Forest is used as reference natural forest in researches and comparisons. It is worth to stress, that without abundance of dead wood which was always present there Białowieża Forest would not play so important role. Fauna of the Białowieża Primeval Forest include small share of the not native and non forest species. Białowieża Primeval Forest plays role of the most important refuge and place of „in situ” conservation for European natural forest’s fauna. If ecological corridors will be developed in the future, relic species from Białowieża Refuge will be able to recolonise their previous ranges in Europe.

PIŚMIENNICTWO

ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 2003: Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. 284 ss. BOBIEC A. 2002: Białowieża Primeval Forest. The largest area of natural deciduous lowland forest in Europe. International J. Wilderness, 8, 3: 33-37.

BURAKOWSKI B. 2000: Redescription of Aulonothroscus laticollis (RYBIŃSKI, 1897) (Coleo- ptera: Throscidae). Ann. zool., 50, 1: 27-34. BUSZKO J., KOKOT A., PALIK E., ŚLIWIŃSKI Z. 1996: Motyle większe (Macrolepidoptera) Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 15, 4: 3-46. BUSZKO J. 2001: Lepidoptera – motyle [=łuskoskrzydłe]. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZE- WICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa: 248-268. CHUDZICKA E., SKIBIŃSKA E. 2003: Różnorodność gatunkowa – zwierzęta. [W:] ANDRZE- JEWSKI R., WEIGLE A. (red.): Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa: 93-138. 86 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

DAJOZ R. 2000: Insects and forests. The role and diversity of insects in the forest environment. Londres – Paris – New York. 668 ss. FALIŃSKI J. B. 1994: Concise geobotanical atlas of Białowieża Forest. Phytocoenosis, (N. S.) Suppl. Cartogr. Geobot., 6: 3-34. FALIŃSKI J. B., MUŁENKO W. (red.) 1996: Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Phytocoenosis Vol. 8 (N.S.) Arch. geobot., 6: 1-224.

GROMADZKI M., DYRCZ A., GŁOWACIŃSKI Z., WIELOCH M. 1994: Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Gdańsk. Wydaw. OTOP. 403 ss. GUTOWSKI J. M. 1995: Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) wschodniej części Polski. Prace Inst. Bad. Leśn., A, 811: 1-189 + 1 tab. GUTOWSKI J. M. 2001: Coleoptera Puszczy Białowieskiej – podsumowanie. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa: 205-207. GUTOWSKI J. M. 2004a: Kornik drukarz – gatunek kluczowy. Parki Narodowe, 1: 13-15. GUTOWSKI J. M. 2004b: Buprestidae, Cerambycidae. [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.): Fauna Polski: charakterystyka i wykaz gatunkow. Tom I: Annelida, Insecta (Coleoptera, Hemiptera, Hymenoptera, Lepidoptera). Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa. [w druku] GUTOWSKI J. M. (red.), BOBIEC A., PAWLACZYK P., ZUB K. 2004: Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa – Hajnówka. 245 ss. GUTOWSKI J. M., GRODZKI W., PALUCH R., KECZYŃSKI A. 2003 [in lit.]: Określenie wpły- wu kornika drukarza na drzewostany z udziałem świerka w obszarze ochrony ścisłej Bia- łowieskiego Parku Narodowego w kontekście przebiegu tych samych zjawisk w lasach gospodarczych i rezerwatach przyrody Puszczy Białowieskiej. Opracowanie dla Woj. Konserw. Przyr. w Białymstoku. [mscr.]

GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa. 403 ss. GUTOWSKI J. M., ŁUGOWOJ J. 2000: Buprestidae (Coleoptera) of the Białowieża Primeval Forest. Pol. Pismo ent., 69, 3: 279-318. GUTOWSKI J. M., SZYPUŁA J., WANAT M. 1994: Deilus fugax (OLIVIER, 1790) (Coleoptera, Cerambycidae) w Polsce. Wiad. entomol., 13, 1: 21-28. KWIATKOWSKI W. 1994: Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej (mapa w skali 1 : 50 000 z tekstem objaśniającym). Phytocoenosis, N. S. Suppl. Cartogr. Geobot., 6: 35-87 + 1 mapa i 1 ryc. MALZAHN E. 2004: Kierunek zmian poziomu zanieczyszczeń powietrza i czynników klimatycznych w Puszczy Białowieskiej. Leśne Prace Bad., 1: 55-85. NEUMANN E. 1993: Fauna Coleoptera des Kraises Altenburg. Zweite Ergänzung. Mauritia- na, 14, 3: 243-254. NIEHUIS M. 1987: Die Käferfauna (Insecta: Coleoptera) der Flugsandgebiete bei Mainz (NSG Mainzer Sand und Gonsenheimer Wald). Mainzer naturw. Arch., 25: 409-524. PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW 87

NILSSON S. G., HEDIN J., NIKLASSON M. 2001: Biodiversity and its assessment in boreal and nemoral forests. Scand. J. For. Res. Suppl., 3: 10-26. SOKOŁOWSKI A. W. 1995: Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Białowie- ski Park Narodowy, Białowieża. 273 ss. SOKOŁOWSKI A. W. 1998: Naukowe walory Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 17, 3 (supl.): 5-15.

SOKOŁOWSKI A. W., WOŁKOWYCKI M. 2000: Uzupełnienie do flory roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 19, 4: 71-75. TOMIAŁOJĆ L. 1991: Characteristics of old growth in the Bialowieza Forest, Poland. Natural Areas J., 11, 1: 7-18. TOMIAŁOJĆ L. 2001: Aves – ptaki. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa: 315-325. VOLKOVICH M. G. 1977: Zlatki (Coleoptera, Buprestidae) leskhoza „Les na Vorskle”. [W:] Novye i maloizvestnye vidy nasekomykh evropejjskoj chasti SSSR. Leningrad: 23-27. WANAT M. 1994: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinomaceridae, Rhynchitidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Puszczy Białowieskiej. Pol. Pismo ent., 63: 37-112. WANAT M. 1999: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea bez Scolytidae i Platypodidae) Pusz- czy Białowieskiej – charakterystyka fauny. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 3: 25-47. WEIGLE A., ANDRZEJEWSKI R. 2003: Wstęp. [W:] ANDRZEJEWSKI R, WEIGLE A. (red.): Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa: 9-12. Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 89-98 Poznań 2004

Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofauny Europy i Polski

Alien invasive species – a threat for entomofauna of Europe and Poland

JERZY J. LIPA

Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań

ABSTRACT: The role of the International Convention on Plant Protection (IPPC) that aims to limit the pests spread and avoidance of economic losses in agriculture and forestry is discussed. With the acceptance of the Convention on Biological Diversity (CBD) and later of the Bernen Convention new categories of harmful organisms such as alien species and invasive alien species were established. These species are a serious threat for agriculture, forestry and the environmental integrity. General and specific problems are discussed concerning insects as invasive alien species. KEY WORDS: plant quarantine, biological diversity, quarantine pests, alien organisms, invasive alien species, invasive species, convention on plant protection, convention of biological diversity, plant pests.

Wstęp Był czas konfliktu między ochroną roślin uprawnych a ochroną przyrody, następstwem czego była racjonalizacja chemicznej ochrony roślin i szerokie wdrożenie metod biologicznych oraz rezygnacja ze stosowania trwałych pe- stycydów (LIPA 1970, 1976). Zaowocowało to opracowaniem naukowych koncepcji oraz praktycznych technologii integrowania metod ochrony roślin zgodnych z zasadami ochrony środowiska (LIPA 1984). Dzisiaj można stwierdzić, że ochrona roślin, a zwłaszcza jej dział – kwarantanna roślin – wspiera ochronę przyrody przez stawianie barier zawlekaniu agrofagów o charakterze inwazyjnym, które stanowią nie tylko zagroże- nie dla sektorów rolnictwa i leśnictwa, ale także dla różnorodności biologicznej (BRITTON 2004; DGEBAUDZE i in. 2002; LIPA 2000). 90 J. J. LIPA

Międzynarodowa Konwencja Ochrony Roślin (IPPC) Kwarantanna roślin odgrywa bardzo pozytywną rolę w ochronie gospodarki rolnej i leśnej. Jest to skutek Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin (IPPC), Międzynarodowej Konwencję Harmonizacji Granicznej Kontroli Towarów (ICHFCG), Porozumienia o Środkach Sanitarnych i Fito- sanitarnych Światowej Organizacji Handlu, a także wielu Dyrektyw Unii Eu- ropejskiej. Następstwem konwencji i porozumień jest działanie kilku regionalnych organizacji ochrony roślin m.in. Europejskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO) – do której należy 45 krajów – w tym także Polska (LIPA 1998). W Polsce zagadnienia ochrony i kwarantanny roślin są w zakresie dzia- łania Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), a ochrona i monitoring środowiska należy do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska (PIOŚ 1995).

Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Biologicznej Różnorodności (CBD) Ponieważ jednak konwencje i porozumienia działające w obrębie ochrony roślin uprawnych, nie zapobiegały rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych dla środowisk naturalnych, Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) doprowadziła w 1992 r. do „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro, na którym przyjęto „Konwencję o Ochronie Biologicznej Różnorodności” (Co- nvention of Biological Diversity = CBD) (INTERNET – a). W wyniku Konwencji uściślono dawne oraz wprowadzono wiele nowych definicji i terminów naukowych, m.in. określono, że: a) introdukcja – to zamierzone wprowadzenie pożytecznego gatunku, nie- zależnie od jego dalszego losu/użytkowania; b) zawleczenie – to przypadkowe lub zamierzone przewiezienie gatunku poza areał jego naturalnego występowania; c) inwazja – to przeniknięcie, zasiedlenie i rozprzestrzenianie się obcego gatunku poza obszar jego naturalnego występowania, następstwem czego są niepożądane gospodarczo, ekologicznie i/lub społecznie zmiany na nowym obszarze występowania. Wprowadzony przez konwencję CBD termin „obcy gatunek inwazyjny” (alien invasive species), bardzo szeroko się upowszechnił. Co więcej art. 8h określa, że celem Konwencji jest „...zapobiegać zawlekaniu, kontrolować lub niszczyć te obce gatunki, które zagrażają ekosystemom lub miejscowym gatunkom”. OBCE GATUNKI INWAZYJNE ZAGROŻENIEM DLA ENTOMOFAUNY EUROPY [...] 91

Rada Europy (Council of Europe) przyjęła w 1997 r. Konwencję Berneń- ską, która w art. 26 par. 2b stwierdza, że „...wszystkie kraje członkowskie Konwencji winny zapewnić ścisłą kontrolę nad obcymi gatunkami inwazyjnymi”. Zbliżonych zagadnień dotyczy także Rozporządzenie Rady Europy 79/409/EEC o zachowaniu i ochronie naturalnych miejsc dzikiej fauny i flory oraz jej ochrony przed obcymi gatunkami inwazyjnymi.

Definicje: „gatunek kwarantannowy” i „obcy gatunek inwazyjny” W literaturze ochrony roślin zostały dobrze spopularyzowane wprowadzone przez Międzynarodową Konwencję Ochrony Roślin (IPPC) takie ter- miny jak: (1) agrofag podlegający przepisom; (2) agrofag kwarantannowy; (3) agrofag niekwarantannowy podlegający przepisom, których definicje i zakres stosowania wyjaśnia „Słownik Terminów Fitosanitarnych FAO” (ŻANDARSKI i in. 2002). Porównania cech kategorii agrofagów z cechami gatunku inwazyjnego przedstawia tabela (Tab.).

Tab. Porównanie cech agrofaga kwarantannowego, agrofaga niekwarantnnowego podlega- jącego przepisom oraz obcego gatunku inwazyjnego (LIPA 2004b). Comparison of features of quarantine pest with non-quarantine regulated pests and with invasive alien species (LIPA 2004b).

Kryteria Agrofag Agrofag Gatunek kwarantannowy niekwarantannowy inwazyjny Status agrofaga Nie notowany lub Występuje, nawet Nie notowany lub notowany lokalnie powszechnie występuje Droga Środki fitosanitar- Środki fitosanitarne Środki fitosanitarne przenikania ne stosowane przy stosowane tylko przy stosowane tylko wte- każdej drodze przenikaniu z rośli- dy gdy jest uznany przenikania nami do siewu/sadze- także jako agrofag nia kwarannowy Skutki Skutki są Skutki są znane Skutki są znane gospodarcze przewidywalne Urzędowe Gdy wykryty zwal- Zwalczany urzędowo Zwalczany urzędowo zwalczanie czany urzędowo tylko na roślinach tylko wtedy gdy jest celem eradykacji przeznaczonych do dodatkowo uznany lub powstrzymania sadzenia/siewu ce- za agrofaga kwaran- lem stłumienia/obni- tannowego żenia liczebności 92 J. J. LIPA

Agrofag kwarantannowy (quarantine pest), to agrofag o potencjalnym znaczeniu gospodarczym dla obszaru zagrożonego, na którym dotąd nie występuje albo występuje, lecz nie jest szeroko rozprzestrzeniony i podlega urzędowemu zwalczaniu. Natomiast Konwencja o Ochronie Biologicznej Różnorodności (CBD), a także Konwencja Berneńska w opracowanej w 2003 r. „Europejskiej Stra- tegii Dotyczącej Inwazyjnych Gatunków Obcych” przyjęła następujące definicje: Gatunek obcy (alien species): gatunek, podgatunek lub niższy takson introdukowany (przeniesiony) poza zasięg, w którym występuje on (lub wy- stępował w przeszłości) w sposób naturalny, włącznie z częściami, gametami, nasionami, jajami lub propagulami tego gatunku, dzięki którym może on przeżywać i rozmnażać się. Inwazyjny gatunek obcy (invasive alien species, IAS): gatunek obcy, którego introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża różnorodności biologicznej. Należy podkreślić, że gatunki kwarantanowe podlegają urzędowemu, czyli obowiązkowemu zwalczaniu, a decyzję administracyjną podejmuje inspek- tor PIORiN. Takie postępowanie nie dotyczy jednak gatunku inwazyjnego, który nie ma statusu „gatunku kwarantannowego”. W rezultacie oczywisty gatunek inwazyjny jakim jest szrotówek kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella DESCHKA et DIMIC) nie podlega obowiązkowi zwalczania i gwał- townie rozprzestrzenia się w Europie i w Polsce (ŁABANOWSKI 2004). Nato- miast zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera virgifera LECONTE), która jest gatunkiem inwazyjnym oraz gatunkiem kwaran- tannowym, podlega obowiązkowi zwalczania w Polsce i całej Europie (LIPA 2004a).

Globalny program dotyczący gatunków inwazyjnych (GISP) Jest oczywiste, że grupa „obcych gatunków inwazyjnych” jest bardzo sze- roka i obejmuje znacznie więcej gatunków niż grupa „szkodników kwarantannowych”. Na przykład, liczbę obcych inwazyjnych gatunków roślin i zwie- rząt zawleczonych do Ameryki Północnej ocenia się na 30 000, gdzie wyrzą- dzają one gospodarcze straty ocenianie na 123 miliardy dolarów rocznie, z czego 20 mld dolarów przypada na szkodliwe owady. Z powyższych względów Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz rząd Norwegii zorganizowały w Trondheim (1–5 lipca 1996) konferencję, która ustaliła, że „Obce Gatunki Inwazyjne” (Alien Invasive Species) stanowią jedno z najważniejszych zagrożeń dla bioróżnorodności na Ziemi. Wynikiem konferencji było uruchomienie w 1997 r. „Globalnego Programu nad Gatun- OBCE GATUNKI INWAZYJNE ZAGROŻENIEM DLA ENTOMOFAUNY EUROPY [...] 93 kami Inwazyjnymi” (Global Invasive Species Programme = GISP) (INTER- NET – b, c, d). Celem programu jest chronić bioróżnorodność i zachować środowisko życia ludzi minimalizując rozprzestrzenianie się i szkodliwość obcych gatunków inwazyjnych. I Faza GISP (1997–2000) – administrowana przez Naukowy Komitet Pro- blemów Środowiska (SCOPE), Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN WCU) oraz przez Centrum Rolnictwa i Biologicznych Nauk (CAB Interna- tional), została zrealizowana z udziałem ponad 50 państw. II Faza GISP (2000–2005) – ma na celu wypracowanie najskuteczniej- szych sposobów informowania państw i ich społeczeństw w zakresie zapobiegania rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych. Faza ta zapoczątkowana Konferencją w Cape Town (15–16 września 2000) w Południowej Afryce jest realizowana z udziałem 42 państw. Bardzo istotną rolę w realizacji programu GISP odgrywa „Grupa Specja- listów ds. Gatunków Inwazyjnych” (Invasive Species Specialist Group = ISSG), która działa w ramach „Komisji ds. Zachowania Gatunków” (Species Survival Commission = SSC) „Światowej Unii Ochrony Przyrody” (IUCN) (INTERNET – c, d; IUCN 2000). Celem ISSG jest wyeliminowanie lub zmniej- szenie zagrożeń dla naturalnych ekosystemów i związanych z nimi gatunkami przez nagłaśnianie informacji o inwazjach obcych organizmów oraz spo- sobach ich zapobiegania, kontrolowania i wyniszczania. Grupa ISSG wydaje biuletyn „Aliens” ukazujący się dwa razy w roku oraz utrzymuje „Aliens-l” serwer dotyczący gatunków inwazyjnych.

Udział problematyki entomologicznej w GISP Program GISP jest bardzo szeroki i obejmuje wszystkie organizmy, w tym także gatunki owadów, które wykazują inwazyjność w stosunku do zajmowanych ekosystemów, do których zostały introdukowane celowo przez człowie- ka albo przeniknęły tam przypadkowo. W oparciu o analizę światowej bazy danych o inwazyjnych organizmach sporządzono wykaz „100 Światowych Najbardziej Inwazyjnych Gatunków” („100 of the World’s Worst Invasive Alien Species”). Wykaz ten został opublikowany w formie broszury oraz jest dostępny na stronie internetowej www.issg.org/database (INTERNET – b). Wiele gatunków owadów jest uznawanych za ważne gatunki inwazyjne o dużym znaczeniu rolniczym, leśnym, medyczno-weterynaryjnym i śro- dowiskowym. Są one ujęte w bazach danych GISP, w książkowym opracowaniu WITTENBERGA i COCKA (2001) oraz na stronie internetowej www.cabi-bioscience.ch/wwwgisp/gt1cslist.htm. 94 J. J. LIPA

Oto wybrane przykłady gatunków owadów uznanych za obce gatunki inwazyjne: 3.2. Afrykańska pszczoła; 3.5. Anoplophora glabripennis; 3.22. Owa- dy leśne z Syberii; 4.2. Pseudotsuga spp.; 4.8. Coccidae na Hibiscus spp.; 4.9. Aphididae – wektory wirusowych chorób drzew cytrusowych; 4.11. Mszy- ca cyprysowa; 5.9. Muchy – pasożyty zwierząt, 5.10. Mrówki Solenopsis spp., 5.24 Biologiczne zwalczanie owadów na Wyspie Św. Heleny; 5.25. Bacillus thuringiensis jako biopestycyd; 5.29. Cameraria ohridella.

Inwazyjne gatunki obce a parki narodowe We wrześniu 2003 r. w Durban (Południowa Afryka) miał miejsce V Światowy Kongres Parków Narodowych pod hasłem „Korzyści Poza Gra- nicami”. Jedno z sympozjów zorganizowane 12–13 września 2003 r. miało temat: „Utrzymanie obszarów chronionych obecnie i w przyszłości: Skutecz- ność wysiłków”. Było ono poświęcone obcym gatunkom inwazyjnym w odniesieniu do parków narodowych, wysp i innych ekosystemów pozarolni- czych. Przedstawione informacje oraz dyskusja wskazują, że tereny parków narodowych są łatwo opanowywane przez gatunki inwazyjne, a zjawisko to będzie się nasilać. Dlatego tez zagadnienie ochrony parków przed obcymi gatunkami inwazyjnymi wymaga dużego zainteresowania ze strony środowi- ska naukowego i administracji państwowej. To, że obecny XLV Zjazd PTE oraz III Ogólnopolska Konferencja Na- ukowa „Ochrona Owadów” nt.: „Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów” ma swoją wymo- wę. Jestem przekonany, że konferencja przyczyni się do wypracowania okre- ślonego programu badań, a także inicjatyw naukowych, programowych i le- gislacyjnych mających na celu ustrzeżenie obszaru Polski przed „inwazyjnymi gatunkami obcymi” jakie zostały w ostatnich latach zanotowane na obszarze Europy. Rosyjskie środowisko entomologiczne dokonało szczegóło- wej oceny zagrożeń ze strony inwazyjnych gatunków owadów dla lasów i po- wołało Rosyjskie Centrum Biologicznych Inwazji (DGEBAUDZE i in. 2002; INTERNET – d).

Obce gatunki inwazyjne – wyzwaniem dla polskiego środowiska entomologicz- nego Znajomość gatunków owadów mających znaczenie kwarantannowe w odniesieniu dla upraw rolniczych i leśnych jest w Polsce bardzo dobre dzięki nowelizacjom „Ustawy o ochronie roślin uprawnych”, a jej ostatniej aktualizacji dokonał Sejm w dniu 18 grudnia 2003 r. Zgodnie z art. 6 i 13 ustawy, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w porozumieniu z innymi Ministrami, OBCE GATUNKI INWAZYJNE ZAGROŻENIEM DLA ENTOMOFAUNY EUROPY [...] 95 wydaje lub aktualizuje „Rozporządzenie w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych” (Dz. U. z 14.II.1996 r., Nr 15, rozp. 86), które zawiera sześć na- stępujących załączników. Zał. nr 1: „Wykaz organizmów szkodliwych podlegających obowiązkowi zwalczania oraz których przywóz jest zabroniony”. Wykaz ten składa się z: listy A: „Organizmy szkodliwe dla roślin i produktów roślinnych”; i listy B: „Organizmy szkodliwe dla określonych ro- ślin i produktów roślinnych”. Obydwie listy obejmują 221 gatun- ków wiroidów, wirusów, bakterii, grzybów, roztoczy, owadów, ni- cieni, roślin pasożytniczych i chwastów. Zał. nr 2: „Wykaz roślin, produktów roślinnych i przedmiotów, których przywóz jest zabroniony”. Zał. nr 3: Wzory „Świadectwa fitosanitarnego” i „Świadectwa fitosanitarnego dla reeksportu”. Zał. nr 4: „Wykaz roślin, produktów roślinnych i przedmiotów, które mogą być przewożone bez świadectw fitosanitarnych i które nie podle- gają granicznej kontroli fitosanitarnej”. Zał. nr 5: to obszerne „Wymagania fitosanitarne dla przywożonych roślin, produktów roślinnych i przedmiotów” zestawione dla trzech grup towarowych. I. Rośliny. Grupa II. Produkty roślinne m.in. . drewno oraz drewno pakunkowe. Grupa III. Inne. Należy podkreślić, że w ramach wymagań specjalnych rośliny iglaste (Coniferales) sprowadzane z Rosji muszą pochodzić ze szkółek wolnych od bar- czatki syberyjskiej (Dendrolimus sibiricus TSCHETW.). Zał. nr 6: „Wykaz miejsc odpraw celnych, w których przeprowadza się gra- niczną kontrolę fitosanitarną” tj. wykaz 38 placówek w 34 miejsco- wościach. Brak jest analogii w polskim ustawodawstwie w odniesieniu do kategorii „inwazyjnych gatunków obcych”. Tylko w przypadku, gdy gatunek kwarantannowy jest jednocześnie uznany jako „gatunek inwazyjny”, wtedy przepisy chronią terytorium Polski przed jego wwiezieniem. Odnosi się to m.in. do zachodniej kukurydzianej stonki korzeniowej (Diabrotica virgifera virgifera LECONTE) lub Anoplophora glabripennis MOTCHULSKY) – potencjalnie bardzo niebezpiecznego szkodnika drzew liściastych w drzewostanach leśnych i miejskich. Obydwa te gatunki zostały już wykazane w krajach Europy Środ- kowej m.in. w Austrii i Słowacji. Środowisko entomologów Polski winno mocno wspierać monitoring określonych gatunków inwazyjnych i kwarantannowych prowadzony urzędo- wo przez Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz Inspekcję Ochrony Środowiska. O tym, że międzynarodowe środowiska ochrony roślin bardzo 96 J. J. LIPA

żywo interesują się kategorią gatunków inwazyjnych świadczy zorganizowa- nie międzynarodowej konferencji pt. „Inwazyjne gatunki obce a Międzyna- rodowa Konwencja Ochrony Roślin” zorganizowanej w dniach 22–26 wrze- śnia 2003 roku w Brunszwiku w Niemczech. Program konferencji i streszczenia wystąpień uczestników są dostępne na stronie internetowej Europejskiej i Środziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO), która na 52. Se- sji Rady w 2002 r. uruchomiła program działań związany z inwazyjnymi gatunkami obcymi oraz powołała „Panel Ekspertów ds. Inwazyjnych Gatun- ków Obcych”.

Wnioski końcowe Skala zainteresowań kategorią „obcych gatunków inwazyjnych” w po- szczególnych krajach jest różna i zależy od ich znaczenia dla gospodarki narodowej. W Stanach Zjednoczonych zagadnienie to uzyskało znaczenie naj- wyższe z możliwych, gdyż Kongres ustawą nr 206 z dnia 8 stycznia 2003 r. po- wołał „Narodową Radę ds. Gatunków Inwazyjnych” („The National Invasi- ve Species Council”) w następującym składzie: Minister Spraw Wewnętrz- nych, Minister Rolnictwa, Minister Handlu, Minister Spraw Zagranicznych, Minister Skarbu, Minister Obrony, Minister Transportu, Minister Zdrowia i Spraw Ludzkich, Dyrektor Agencji Ochrony Środowiska, Dyrektor Agencji Międzynarodowego Rozwoju. Rada zbiera się co najmniej dwa razy w roku i na podstawie zaleceń Do- radczego Komitetu dokonuje oceny działań w zakresie: zapobiegania, wyniszczania, kontroli, monitoringu, badań i upowszechniania informacji o inwazyjnych gatunkach obcych, z których bardzo duża grupa to agrofagi kwarantannowe. Zgodnie z art. 6 Konwencji o Ochronie Różnorodności Biologicznej Pol- ska przygotowała „Krajową Strategię Ochrony i Zrównoważonego Użytko- wania Różnorodności Biologicznej”, w której ujęto także zagadnienie gatun- ków obcych. Krajowa strategia oraz opracowanie pt. „Uwagi dotyczące problemu gatunków obcych w Krajowej Strategii Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej” zgłoszone przez Instytut Ochro- ny Przyrody PAN w Krakowie znajdują się na stronie internetowej (INTER- NET – e). Nie sposób nie podkreślić ukazania się bardzo cennej i wiążącej się z po- ruszanym zagadnieniem książki pt. „Różnorodność Biologiczna Polski”, któ- ra pod redakcją profesorów Romana ANDRZEJEWSKIEGO i Andrzeja WE- IGLE ukazała się w 2003 r. nakładem Narodowej Fundacji Ochrony Środowi- ska. Jest to drugi o bioróżnorodności w Polsce raport, gdyż pierwszy pt. „Pol- skie Studium Różnorodności Biologicznej” był wydany przed laty (ANDRZE- JEWSKI, WEIGLE 1992). OBCE GATUNKI INWAZYJNE ZAGROŻENIEM DLA ENTOMOFAUNY EUROPY [...] 97

Gromada „Owady (Insecta)” w liczbie 26041 gatunków została ujęta w rozdz. 9 „Różnorodność gatunkowa – zwierzęta” (s. 93–138) autorstwa Elżbiety CHUDZICKIEJ i Ewy SKIBIŃSKIEJ z Muzeum i Instytutu Zoologii PAN. Celowa byłaby analiza tego wykazu pod kątem liczby gatunków owa- dów wykazanych w Polsce należących do kategorii „gatunków kwarantannowych” oraz „gatunków obcych”. Albowiem wykaz „Gatunki obce w Polsce” znajdujący się na stronie internetowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN jest daleko niepełny.

SUMMARY

For decades only plant quarantine pests were the objects of international regulations due to acceptance in 1881 the International „Convention against grapewine pest Phylloxera vastatrix”. This convention has been replaced in 1929 by the „International Plant Protection Convention” (IPPC) being revised in 1951, 1979 and in 1997. The Convention aimed to limit the plant pests spread in order to avoid economic losses in agriculture and forestry through activities of the Regional (RPPO) and National (NPPO) Plant Protection Organi- zations. With the acceptance of the Convention on Biological Diversity (CBD) in 1992 and later of the Bernen Convention new categories of harmful organisms such as „alien species” and „invasive alien species” were recognized as they create a threat for the biological diversity within environment. General and specific problems are discussed concerning insects as invasive alien species and phytosanitary and sanitary pests.

PIŚMIENNICTWO

ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 1992: Polskie studium różnorodności biologicznej. NFOŚ, Warszawa. 198 ss. ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 2003: Różnorodność biologiczna Polski. NFOŚ, War- szawa. 264 ss. BRITTON K. O. (red.) 2004: Biological pollution – an emerging global menace. APS Press, St. Paul. 113 ss. DGEBAUDZE Yu. Yu., IZHEVSKY S. S., KREVER O. N. 2002: Environmental Safety and Inva- sions of Alien Species. IUCN CIS & A. N. Severtsov Institute of Ecology and Evolution RAS, Moscow. 116 ss. INTERNET – a: http://www.biodiv.org. INTERNET – b: http://www.isgg.org/database/ISSG Global Invasive Database, 2001. INTERNET – c: http://www.issg/org/Invasive Species Specialists Group of the IUCN Species Survival Commission, 2001. 98 J. J. LIPA

INTERNET – d: http://www.zin.ru/Regional Biological Invasions Centre.

INTERNET – e: http://www.salamandra.org.pl/news/2002/dokumenty/strategia_opinia_pan. html. IUCN 2000: The IUCN Guidelines for the Prevention of Biodiversity Loss Caused by Alien Species. LIPA J. J. 1970: Bezdroża chemizacji: ochrona roślin na nowych torach. [W:] „Ochrona śro- dowiska Człowieka” – Materiały Sesji Pop.-Naukowej LOP: 80-90. LIPA J. J. 1976: Biologiczne zwalczanie szkodników roślin. [W:] Entomologia a Ochrona Środowiska (Wisła - Uzdrowisko 10–12.X.1974.). Pol. Tow. Ent., Warszawa: 221-225. LIPA J. J. 1984: Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w no- woczesnych programach ochrony roślin. Mat. XXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Poznań: 31-48. LIPA J. J. 1998: Rola EPPO i innych regionalnych organizacji w świetle Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roslin, 38 (1): 310-315. LIPA J. J. 2000: Konferencja NATO „Wdrożenie ekologicznej integralności: odtworzenie regionalnego i globalnego zdrowia ludzi i zdrowego środowiska”. Nauka, 4: 239-243. LIPA J. J. 2004a: Zachodnia stonka kukurydziana (Diabrotica virgifera subsps. virgifera LECONTE) u granic Polski. Ochr. Rośl., nr 1: 10-11. LIPA J. J. 2004b: Niekwarantannowe agrofagi podlegające przepisom – nowa kategoria szkodników roślin uznana przez Międzynarodową Konwencję Ochrony Roślin (IPPC) i Regionalne Organizacje. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, [w druku]. ŁABANOWSKI G. 2004: I Międzynarodowe sympozjum Cameraria. Ochr. Rośl., nr 1: 38-40. PIOŚ 1995: Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska 1995. Państwowy Monitoring Środo- wiska – zadania struktura i zasady funkcjonowania. Warszawa. 46 ss. WITTENBERG R., COCK M. J. W. (red.) 2001: Invasive Alien Species: a toolkit of best prevention and management practices. CAB International, Wallingford. 228 ss. ŻANDARSKI J., KONEFAŁ T., LIPA J. J. 2002: Słownik terminów fitosanitarnych FAO 2002. Ochr. Rośl., nr 10/11: 2-17. Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 99-109 Poznań 2004

Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) parków narodowych w Polsce

Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) of the national parks in Poland

SEBASTIAN PILARCZYK 1, DANIEL GAJ 1, JACEK SZWEDO 2

1 Uniwersytet Śląski, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Zoologii, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice; e-mail: [email protected]; [email protected] 2 Polska Akademia Nauk, Muzeum i Instytut Zoologii, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa; e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The paper presents state of knowledge on planthoppers and leafhoppers occurring in the national parks in Poland. Faunistic composition and percentage contribution in the Polish fauna of these insects in particular parks, as well as some data about rare species are given. KEY WORDS: Insecta, Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, planthoppers, leafhoppers, national parks, Poland.

Piewiki (Fulgoromorpha et Cicadomorpha) to grupy pluskwiaków współ- cześnie pospolicie występujące niemal we wszystkich siedliskach na całym świecie. Wcześniej obydwie te jednostki były uznawane za wspólną grupę zwaną „Auchenorrhyncha”. Są one ważnym składnikiem ekosystemów lądo- wych, w których tworzą charakterystyczne gatunkowo zgrupowania. Obie grupy są bardzo zróżnicowane pod względem morfologii, zaś wewnętrzna klasyfikacja wciąż jest niepełna i wymaga dalszych badań. Jednakże ostatnie badania, zarówno morfologiczne jak i molekularne wskazują, że Fulgoro- morpha i Cicadomorpha należą do dwóch różnych podrzędów w obrębie rzę- du Hemiptera (BOURGOIN, CAMPBELL 2002; SZWEDO, BOURGOIN, LEFE- BVRE 2004). 100 S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO

Przedstawiciele obu podrzędów to fitofagi. Większość z tych owadów wykazuje powinowactwo do określonych typów zbiorowisk oraz określonych gatunków roślin. Często spotykamy wśród nich gatunki monofagiczne, więk- szość z nich to oligofagi żyjące zazwyczaj na kilku rodzajach roślin żywiciel- skich. Gatunki polifagiczne spotykane są rzadziej. Największa liczba roślin żywicielskich została odnotowana u gatunku Philaenus spumarius (L.), z rodziny Aphrophoridae (Cicadomorpha: Cercopoidea). Do tej pory opisano ponad 50 tysięcy gatunków Fulgoromorpha i Cicado- morpha (OMAN, SAILER 1986; O’BRIEN 2002; DIETRICH 2002), zaś ich rze- czywistą liczbę szacuje się na co najmniej cztery razy większą. Oba podrzędy najliczniejszą gatunkowo reprezentację mają w strefach tropikalnej i subtro- pikalnej, z terenu Europy znanych jest ponad 1700 gatunków (NAST 1987), co stanowi 4% światowej cykadofauny. Z terenu Polski znanych jest 515 ga- tunków (ŚWIERCZEWSKI, GĘBICKI 2003a, 2003b), co stanowi około 30% europejskiej fauny tych pluskwiaków. W Polsce zarówno Fulgoromorpha jak i Cicadomorpha reprezentowane są przez 6 rodzin. W obrębie najliczniejszej gatunkowo rodziny Cicadellidae najbogatsze pod względem ilości gatunków wykazanych z terenu Polski są podrodziny Typhlocybinae oraz Deltocephali- nae. Pierwsze wzmianki o występowaniu tych owadów na obszarach dzisiejszych Parków Narodowych podał Antoni WAGA. Dotyczą one występowania w Dolinie Prądnika dwóch bardzo rzadko w Polsce zbieranych gatunków Le- dra aurita (L.) z podrzędu Cicadomorpha: (WAGA 1854a, 1854b, 1857, 1860) i Tettigometra obliqua (PANZ.) z podrzędu Fulgoromorpha (WAGA 1857). Ko- lejne wzmianki o tych owadach podaje NOWICKI (1868). Na 80 wykazanych przez niego gatunków piewików, 38 pochodziło z obecnego obszaru Polski, w tym głównie z terenu Tatr. W pracy STOBIECKIEGO (1915) można odna- leźć informację o kilku gatunkach piewików występujących na Babiej Górze. Dane o występowaniu Fulgoromorpha i Cicadomorpha na terenach dzisiejszych Parków Narodowych rozproszone są w licznych publikacjach faunistycznych, faunologicznych i taksonomicznych (BOKŁAK i in. 2003; DWORA- KOWSKA 1968, 1970, 1972, 1973a, 1973b, 1976; GAJEWSKI 1961; GĘBICKI, SZWEDO 1991; GĘBICKI i in. 1982; GOTKIEWICZ, SZAFER 1950; KARPIŃSKI 1949, 1951; NAST 1936, 1938a, 1938b, 1955, 1958, 1966, 1973, 1976a, 1979, 1981, 1986; SMRECZYŃSKI 1910a, 1910b, 1954, 1955; SZWEDO i in. 1998; WINCEK 1989). Wykazy i publikacje stricte dotyczące piewików niektórych parków narodowych w Polsce to prace: CELAREGO (2003), CHUDZICKIEJ i STROIŃSKIEGO (2000), KARPIŃSKIEGO (1958), NASTA (1976b), PAWŁOW- SKIEGO i SZEPTYCKIEGO (1977), SZWEDO (1992, 1999, 2001a, 2001b). PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE 101

Większość danych dotyczących występowania Fulgoromorpha i Cicado- morpha na obszarach parków narodowych Polski jest bardzo fragmentarycz- na (m.in. Woliński Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, Park Narodo- wy Bory Tucholskie, Park Narodowy Gór Stołowych). W wielu wypadkach dane są nieprecyzyjne i nie zawsze pochodzą dokładnie z obszarów objętych ochroną (np. Gorczański Park Narodowy). Niektóre zaś dane pochodzą z obszarów przylegających do Parków, wchodzących najczęściej w skład ich otuliny. Tylko niektóre z parków narodowych Polski południowej i wschodniej do- czekały się szerszych opracowań faunistycznych. Mimo to większość danych opartych jest na danych katalogowych (NAST 1976a), uzupełnionych informacjami z rozmaitych prac faunistycznych, systematycznych i innych. W kilku zaledwie Parkach Narodowych prowadzono ostatnio bądź prowadzi się obecnie badania nad składem i strukturą faunistyczną Fulgoromorpha i Cica- domorpha. Pod względem ilości gatunków (Tab.) wykazanych z obszarów po- szczególnych Parków najlepiej poznanymi są: Pieniński Park Narodowy – 209 gatunków, Białowieski Park Narodowy (dane z terenu całej Puszczy Białowieskiej) – 200 gatunków, Ojcowski Park Narodowy – 162 gatunki, Ta- trzański Park Narodowy (dane z terenu całych Tatr) – 151 gatunków, Bie- brzański Park Narodowy – 131 gatunków oraz Bieszczadzki Park Narodowy – 123 gatunki. Bardzo fragmentaryczne dane pochodzą z obszarów parków zlokalizowanych w północnej i zachodniej części Polski (Tab.; Ryc. 1, 2). Brak opracowań zarówno faunistycznych jak i faunologicznych mogących scharakteryzować faunę pozostałych Parków Narodowych jest ogromnym mankamentem stanu wiedzy o bioróżnorodności Polski, zwłaszcza obszarów będących pod szczególna formą ochrony, jaką są parki narodowe. Jest to szczególnie istotne, bowiem fauna Fulgoromorpha i Cicadomorpha jest bardzo istotnym komponentem biocenoz oraz czułym wskaźnikiem zmian w środowiskach. Dlatego w jak najkrótszym czasie powinny być podjęte badania faunistyczne i faunologiczne nad piewikami tych parków narodowych, które się jeszcze tego rodzaju opracowań nie doczekały. Dotyczy to także tych parków narodowych, gdzie listy gatunkowe są mniej lub bardziej kompletne.

Niektóre rzadkie gatunki piewików występujące w Parkach Narodowych

1. Lyristes plebejus SCOPOLI, 1763 (Cicadomorpha: Cicadidae) – gatunek unikatowy w Polsce, jedyne odnotowane stanowisko tej cykady w Polsce znajduje się w Pieninach. Informacja ta wymaga potwierdzenia, gdyż wy- stępowanie tego gatunku stwierdzono wyłącznie na podstawie wylinki (SMRECZYŃSKI 1954). Gatunek ten rozwija się cztery lata, dorosłe osobni-

102 S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO

WoPN

WgPN

WPN

PNUW

TPN

ŚPN

PNGS

SPN

RPN

PoPN

PPN

OPN

NPN

MPN

) w faunie Parków Narodowych. ) w faunie Parków KsPN

KPN

GPN Cicadomorpha DPN

PNBT

BsPN BiPN

Fulgoromorpha Fulgoromorpha BPN

1112 11 1 11 1 1111321 1 1 11 12 1 2 21 1111 373 2 43 15 22 11 4 1 16 32 26 1 3 25 6 3 BGPN 122112 21 232111051 1211 57 1125 1 11 1 116118 8 612 9 111 11111 25131 3 37 2 47 1857 61 89 17 0 1234567891011121314151617181920212223 Megophthalminae Macropsinae Agallinae Ledrinae Idiocerinae Number of planthopper and leafhopper species recorded in particular national parks in Poland. Number of planthopper and leafhopper Cercopidae Aphrophoridae Membracidae Ulopidae Cicadellidae Cicadidae Issidae Tettigometridae Delphacidae Caliscelidae Dictyopharidae Cixiidae Systematic group Grupa systematyczna CICADOMORPHA FULGOROMORPHA Tab. gatunków piewików ( Liczba PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE 103 11 11 1 1 11 1 37 26 17 1 35 5 8 57 51 6 1 28 3 2 2555122111 41112 1 1 1 58 22 1 1 1 1 11 11 5 1 1 544117415 1 4661 35949411 3 254 133 0 1234567891011121314151617181920212223 Dorycephalinae Iassinae Evacantinae Errhomeninae Cicadellinae Typhlocybinae Penthiminae Aphrodinae Deltocephalinae liczba gatunków (number of species) 17 200 131 123 4 91 16 32 162 209 40 2 3 15 151 24 6 8 Legenda (Explanations): Na- Narodowy; 3 – BiPN: Biebrzański Park Narodowy; 2 – BPN: (Puszcza Białowieska) Białowieski Park 1 – BGPN: Babiogórski Park Narodowy; 6 – DPN: Drawieński Park Narodowy „Bory Tucholskie”; Park Narodowy; 5 – PNBT: rodowy; 4 – BsPN: Bieszczadzki Park Narodowy; Narodowy; 9 – KsPN: Karkonoski Park – KPN: Kampinoski Park Narodowy; 8 7 – GPN: (Gorce) Gorczański Park Narodowy; 13 – PPN: Pieniński – OPN: Ojcowski Park Narodowy; 12 Narodowy; 11 – NPN: Narwiański Park 10 – MPN: Magurski Park Narodowy; Narodowy; 16 – SPN: Sowiński Park Park Narodowy; 15 – RPN: Roztoczański Park Poleski Park Narodowy; 14 – PoPN: Narodowy; Park Narodowy; 19 – TPN: Tatrzański 17 – PNGS: Park Park Narodowy Gór Stołowych; 18 – ŚPN: Świętokrzyski Narodowy; Park Narodowy; 22 – WgPN: Wigierski Park 21 – WPN: Wielkopolski Narodowy „Ujście Warty”; Park 20 – PNUW: Narodowy. Park Woliński 23 – WoPN: 104 S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO

ki żerują na różnych drzewach (HOLZINGER i in. 2003). Występuje w po- łudniowych obszarach środkowej i wschodniej Europy, w regionie śród- ziemnomorskim oraz w Azji Mniejszej (NAST 1976; HOLZINGER i in. 2003). SMRECZYŃSKI (1954) pisze, iż odnalazł wylinkę blisko szczytu Trzech Koron (982 m n.p.m.), podczas gdy zgodnie z danymi podawanymi przez HOLZINGERA i współautorów (2003) gatunek ten występuje do 500 m n.p.m. 2. Aphrophora major UHLER, 1896 (Cicadomorpha: Aphrophoridae) – naj- większy spośród europejskich przedstawicieli tego rodzaju, żyje w różnego rodzaju zbiorowiskach trawiastych, najczęściej podmokłych łąkach, bagnach i torfowiskach. Uniwoltynny, stadium zimującym jest jajo (NICKEL 2003). Prawdopodobnie jest to gatunek eurosyberyjski, w Polsce rzadko zbierany, prawdopodobnie jest reliktem postglacjalnym (SZWEDO 1999). Występuje w borealnej strefie Palearktyki, z wyłączeniem Fennoskandii, w Europie występuje na nielicznych i rozproszonych stanowiskach (HOL- ZINGER i in. 2003; NAST 1987; NICKEL 2003). 3. Aphrophora similis LETHIERRY, 1888 (Cicadomorpha: Aphrophoridae) – jedyne stanowiska tego gatunku w Europie to Puszcza Białowieska, Ba- gna Kuwaskie i okolice Dolistowa w Kotlinie Biebrzy (GĘBICKI i in. 1982;

45,13 50 41,59

28,31 29,2 30 24,77 20,35 iloæ gatunków iloæ

20 15,04 14,15

7,07 7,07 10 3,53 2,65 2,65 0,88 0,88 0,88

0 BGPN BiPN PNBT KPN OPN RPN PN WPN BPN BsPN GPN KsPN PPN SPN TPN WoPN

Ryc. 1. Ilość gatunków Fulgoromorpha w poszczególnych Parkach Narodowych i ich procentowy udział na tle fauny Polski (skróty nazw Parków jak w tabeli). Fig. 1. Number of planthopper species in particular national parks and its percentage in fauna of Poland (abrevation an in table). PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE 105

180 40,29 160 37,06 34,57 140

29,35 120 28,35

100 23,63

80 18,65 iloæ gatunkówiloæ 60

40 7,71

3,48 3,98 20 2,98 1,99 1,74 1,49 0,74 0,24 0,74 1,24 0 BGPN BiPN PNBT KPN OPN RPN PNGS TPN WgPN BPN BsPN GPN KsPN PPN SPN PN WPN WoPN Ryc. 2. Ilość gatunków Cicadomorpha w poszczególnych Parkach Narodowych i ich procentowy udział na tle fauny Polski (skróty nazw Parków jak w tabeli). Fig. 2. Number of leafhopper species in particular national parks and its percentage in fauna of Poland (abrevation an in table).

NAST 1976; SZWEDO 1999). Miejscem występowania tego gatunku są tereny podmokłe, natomiast rośliną żywicielską Betula pubescens EHRH. Pie- wik ten jest prawdopodobnie azjatycko-syberyjskim reliktem postglacjalnym (SZWEDO 1999). 4. Leopallia carpathica (MELICHAR, 1898) (Cicadomorpha: Cicadellidae) – gatunek typowo górski, należący do podrodziny Agallinae. Jedyne stanowisko tego gatunku w Polsce znajduje się w Bieszczdach (NAST 1973), znany także z Rumunii, Słowacji i Ukrainy (NAST 1987). Bionomia tego gatunku jest nieznana. 5. Erythria manderstjernii (KIRSCHBAUM, 1868) (Cicadomorpha: Cicadelli- dae) – przedstawiciel licznej podrodziny Typhlocybinae; górski gatunek polifagiczny, żerujący na zielnych roślinach dwuliściennych oraz na karło- watych krzewach, heliofilny, uniwoltynny, stadium zimującym jest imago. Spotykany głównie w lasach iglastych i mieszanych, górskich zaroślach. W Polsce notowany ze stanowisk w Karpatach i Sudetach (NAST 1976). Występuje w Alpach, pasmach górskich południowych Niemiec i Francji, notowany od 600 m n.p.m, aż do wysokości 2400 m n.p.m. (NICKEL 2003). 6. Speudotettix montanus GĘBICKI et SZWEDO, 1991 – typowo górski gatunek znany z Bieszczad (Tarnica), mezofilny. NICKEL (2003) uważa, że ga- 106 S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO

tunek ten wymaga rewizji, sugerując, iż jest to forma mieszcząca się w zakresie zmienności pokrewnego Speudotettix subfusculus (FALL.), który wykazuje dużą zmienność w obrębie populacji wyższych regionów górskich i subalpejskich w Alpach. Status tego gatunku wymaga więc dalszych ba- dań.

SUMMARY

Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) are phytophagous insects very common in almost all land habitats in Poland. Representatives of both sub- orders are strictly connected with particular host plants and habitats, so these insects could be a marker of environment conditions. Some of the taxa recorded in Poland are very rare, interesting in terms of systematics and chorology, unique, relic or endemic. Some of them are known exclusively from national parks. Unfortunately, only a few of parks in Poland have lists of Fulgoromorpha and Cicadomorpha. These lists are based on old data, in the most cases, and further research is necessary to know the distribution and biodiversity of these highly differentiated and important groups of insects.

PIŚMIENNICTWO

BOKŁAK E., GĘBICKI C., SZWEDO J. 2003: Zbiór piewików (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu z dawnych i obecnych terenów Pol- ski. Acta ent. siles., 9-10: 5-21. BOURGOIN Th., CAMPBELL B. C. 2002: Inferring a Phylogeny for Hemiptera: Falling into the ‘Autapomorphic Trap’. [W:] HOLZINGER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthop- pers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auchenorrhyncha), Denisia, 4, zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr. 176: 67-82. CELARY W. 2003: Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie ob- jętych szczegółowymi opracowaniami. [W:] WOŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D., CELA- RY W. (red.): Monografie fauny Babiej Góry: 373-396. CHUDZICKA E., STROIŃSKI A. 2000: Piewiki (Hemiptera: Auchenorrhyncha). Flora i Fauna Pienin – Monografie Pienińskie, 1: 163-168. DIETRICH C. H. 2002: Evolution of Cicadomorpha (Insecta, Hemiptera). [W:] HOLZIN- GER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auchenorrhyncha), Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr. 176: 155-170. DWORAKOWSKA I. 1968: Materiały do znajomości krajowych gatunków z rodzaju Doratura J. SHLB. (Homoptera, Cicadellidae). Ann. zool., 25: 381-401. DWORAKOWSKA I. 1970: On the genus Zygina FIEB. and Hypericiella sgen. n. (Auchenorrhyn- cha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 18: 559-567. PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE 107

DWORAKOWSKA I. 1972: On some species of the genus Eupteryx CURT. (Auchenorrhyncha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 20: 727-734. DWORAKOWSKA I. 1973a: Baguioidea rufa (MEL.) and some other Empoascini (Auchenor- rhyncha, Cicadellidae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 21: 49-58. DWORAKOWSKA I. 1973b: On Some Palaearctic Species of the Genus Kybos FIEB. (Auche- norrhyncha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 21: 235-244. DWORAKOWSKA I. 1976: Kybos FIEB., Subgenus of Empoasca WALSH. (Auchenorrhyncha, Cicadellidae, Typhlocybinae) in Palaearctic. Acta zool. cracov., 21 (13): 387-463. GAJEWSKI A. 1961: Krajowe gatunki z rodzaju Macrosteles FIEB. (Homoptera, Jassidae). Fragm. faun., 9: 87-106.

GĘBICKI C., BARTNICKA J., BOKŁAK E., MAŁKOWSKI E. 1982: Piewiki (Homoptera, Auche- norrhyncha) Kotliny Biebrzy. Acta biol., Katow., 10: 13-21. GĘBICKI C., SZWEDO J. 1991: Speudotettix montanus sp. nov. (Homoptera, Cicadellidae) from Bieszczady. Acta biol. siles., Katow., 18 (35): 17-21. GOTKIEWICZ M., SZAFER W. 1950: Ojców jako teren wycieczek szkolnych i wczasów. Chrońmy Przyr., 6 (7/8): 3-59. HOLZINGER W. E., KAMMERLANDER I., NICKEL H. 2003: The Auchenorrhyncha of Central Europe. Vol. 1: Fulgoromorpha, Cicadomorpha excl. Cicadellidae. Brill, Leiden – Boston. XV + 672 ss. KARPIŃSKI J. J. 1949: Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. Inst. Bad. Leśn., A, 56: 1-212. KARPIŃSKI J. J. 1951: Centrobia annae sp. n. (Hymenoptera, Trichogrammatidae) pasożyt jaj szkodnika leśnego Cicadetta montana SCOP. (piewik górski) z Puszczy Białowieskiej. Roczn. nauk. leśn., 4: 61-68. KARPIŃSKI J. J. 1958: Materiały do poznania pluskwiaków równoskrzydłych podrzędu Ho- moptera Cicadina biocenozy lasu Białowieskiego Parku Narodowego. Rocz. Nauk Leśn., Warszawa, 31: 49-60. NAST J. 1936: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 2: 323-326. NAST J. 1938a: Przyczynki do znajomości fauny Homoptera Polski. II. Homoptera okolic Kielc. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 3: 225-234. NAST J. 1938b: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. II. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 3: 431– 434. NAST J. 1955: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. III. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 7: 213–231. NAST J. 1958: Homopterological Notes XXII. Acta zool. cracov., 2: 887–899. NAST J. 1966: Two new Palaearctic Delphacidae (Homoptera). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 13: 643-646. NAST J. 1973: Uzupełnienia i sprostowania do fauny Auchenorrhyncha (Homoptera) Polski. Fragm. faun., 19: 39–53. 108 S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO

NAST J. 1976a: Piewiki – Auchenorrhyncha (Cicadodea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI, (1), 25: 1-256. NAST J. 1976b: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) Pienin. Fragm. faun., 21: 140-176. NAST J. 1979: Auchenorrhyncha (Homoptera) Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Część I – Fulgo- roidea. Fragm. faun., 25 (1): 1-13. NAST J. 1981: Homopterological Notes XIII–XX. Ann. zool., 34 (2): 27–37. NAST J. 1986: Notes on some Auchenorrhyncha (Homoptera). 6–10. Ann. zool., 40 (3): 297-307. NAST J. 1987: The Auchenorrhyncha (Homoptera) of Europe. Ann. zool., 40 (15): 535-661. NICKEL H. 2003: The Leafhoppers and Planthoppers of Germany (HEMIPTERA, Auchenorr- hyncha): Patterns and strategies in a highly diverse group of phytophagous insects. Se- ries Faunistica, 28. Pensoft Publishers, Sofia–Moscow, Goecke & Evers, Keltern. i–x + 1-460. NOWICKI M. 1868: Wykaz pluskwówek galicyjskich (Rhynchota, Hemiptera). Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 2: 91-107. O’BRIEN L.B. 2002: The Wild Wonderful World of Fulgoromorpha. [W:] HOLZINGER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auche- norrhyncha), Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr. 176: 83-102. OMAN P., SAILER R. J. 1986: The role of Cataloging in the Advancement of Systematics and Biogeography. Tymbal. Auchenorrhyncha Newsletter. London, 7: 16-21. PAWŁOWSKI J., SZEPTYCKI A. 1977: Inne bezkręgowce lądowe. [W:] Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Nat., B, 28: 343-369. SMRECZYŃSKI S. 1906: Wykaz pluskwiaków nowych dla fauny galicyjskiej. Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 40: 72-79.

SMRECZYŃSKI S. 1910a: Spis pluskwiaków zebranych w Gorcach w r. 1909. Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 44: 109-122. SMRECZYŃSKI S. 1910b: Pluskwiaki nowe dla fauny galicyjskiej. Wykaz II. Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 44: 123-125. SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm. faun., 7: 1-146. SMRECZYŃSKI S. 1955: Uzupełnienie do „Materiałów do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski”. Fragm. faun., 7: 209-211. STOBIECKI S. 1915: Wykaz pluskwiaków (Rhynchota) zebranych w Galicyi zachodniej i środ- kowej. Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 49: 126-219. SZWEDO J. 1992: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace Muz. Szafera, 5: 223-233. SZWEDO J. 1999: Piewiki Puszczy Białowieskiej (Homoptera: Auchenorrhyncha). Parki nar. Rez. Przyr., 18.1 (supl.): 109-124. PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE 109

SZWEDO J. 2001a: Subordo (podrząd) Auchenorrhyncha – piewiki. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Białowieski Park Narodo- wy. IBL Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa: 109-112. SZWEDO J. 2001b: 16. Pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera). 16.1. Piewiki (Fulgoromorpha et Cicadomorpha) Bieszczadów. Monogr. bieszcz., 7, (2000): 205-215. SZWEDO J., BOURGOIN Th., LEFEBVRE F. 2004: Fossil Planthoppers (Hemiptera: Fulgoro- morpha) of the World. An annotated catalogue with notes on Hemiptera classification. Studio 1, Warszawa. 1-208. SZWEDO J., GĘBICKI C., WEGIEREK P. 1998: Leafhopper communities (Homoptera, Auche- norrhyncha) of selected peat-bogs in Poland. Ann. Upper Sil. Mus., Natural History, 15: 154-176. ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003a: Różnorodność gatunkowa piewików w Polsce i jej ochrona (Hemiptera, Auchenorrhyncha). Acta ent. siles., 9-10: 77-84. ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003b (2004): Nowe i rzadkie gatunki piewików w faunie Polski (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha). Acta ent. siles., 11: 63-73. WAGA A. 1854a: Ledra aurita to jest skoczek uszaty. Dziennik Warsz., Warszawa 1854, (281): 3-4, (282): 3-4, (283): 3-4. WAGA A. 1854b: Ledra aurita to jest skoczek uszaty. [W:] J. UNGRA: Kalendarz, Warszawa, 10 (1855): 63-69. WAGA A. 1857: Zwierzęta niższych gromad. [W:] WAGA A., STRONCZYŃSKI K., TACZA- NOWSKI W.: Sprawozdanie z podrózy naturalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa. Bibliot. Warsz., Warszawa, 1857, (2): 161-227. WAGA A. 1860: Ledra aurita tojest [sic!] skoczek uszaty. [W:] Przewodnik po Ojcowskiej Dolinie, Warszawa: 55-68. WINCEK M. 1989 [in lit.]: Piewiki (Homoptera: Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk ro- ślinnych Sudetów Zachodnich. Praca magisterska wykonana w Katedrze Zoologii WBiOŚ U.Ś. w Katowicach, [msc.]. 1-35. Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 111-219 Poznań 2004

KOMUNIKATY NAUKOWE COMMUNICATIONS

Chrząszcze z rodzaju Donacia (Coleoptera, Chrysomelidae) rzeki Krutyni na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego Leaf Beetle of the Genus Donacia (Coleoptera, Chrysomelidae) of Krutynia River in the Mazurian Landscape Park

OLEG ALEKSANDROWICZ, DAWID MARCZAK Katedra Zoologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn

ABSTRACT: In north-eastern Poland (EE25, EE34, EE35) the Donacia fauna was investigated using netting and by hand at 11 sampling sites in Krutynia river (Mazurian Landscape Park). The research resulted in collecting 241 specimens of Donacia belonging to 12 species (about 63% of Poland’s fauna). They include some rare species: D. malinovskyj AHRENS, 1810 and D. sparganii AHRENS, 1810. Six species are listed in region for first time. KEY WORDS: Donacia, Chrysomelidae, Mazurian Landscape Park, Krutynia River.

Wstęp Entomofauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego nie była systematycznie badana. Ten obszerny teren jest bardzo różnorodny, z bogatą siecią hy- drograficzną. Unikatową pod względem przyrodniczym jest rzeka Krutynia. Na podstawie badań Inspektoratu Ochrony Środowiska (2002) rzeka ta na prawie całej swej długości – 99,9 km należy do II klasy czystości. Jako typowa rzeka nizinna o charakterze leśnym, tworzy ona wiele rozlewisk porośniętych szuwarami. Chrząszcze amfibiotyczne, do których należą przedstawiciele rodzaju Donacia nie były wcześniej badane w Polsce wschodniej. Jednym z nielicznych opracowań w kraju jest notatka PIETRYKOWSKA, STANIEC (1997) dla Poleskiego Parku Narodowego. 112 KOMUNIKATY NAUKOWE

Materiał i metody Badania były prowadzone w czerwcu i lipcu w latach 1999–2001. Chrząsz- cze były zbierane na upatrzonego z liści roślin pływających oraz czerpakowa- niem z roślin szuwarowych. Próby były pobierane na 11 stanowiskach: w okolicy wsi Krutyni (EE25), Rosochy , Ukty (EE34), Nowego Mostu, Iznoty (EE35), dwa punkty zlokalizowane w okolicy wsi Wojnowo (EE34) oraz na terenie rozlewiska (EE34, EE35) rzeki pomiędzy miejscowościami Ukta i Nowy Most, przebadano także dwa z jezior: Gardyńskie i Malinowe (EE35). Odłowiono 241 osobników należących do 12 gatunków.

Wyniki Stwierdzono występowanie następujących gatunków: Donacia bicolora ZSCHACH, 1788, Donacia cinerea HERBST, 1784, Donacia clavipes FABRI- CIUS, 1792, Donacia crassipes FABRICIUS, 1775, Donacia dentata HOPPE, 1795, Donacia impressa PAYKULL, 1799, Donacia malinovskyj AHRENS, 1810, Donacia semicuprea PANZER, 1796, Donacia simplex FABRICIUS, 1775, Donacia sparganii AHRENS, 1810, Donacia versicolorea (BRAHM, 1790) i Do- nacia vulgaris ZSCHACH, 1788. Pod względem zoogeograficznym dominowały element eurosyberyjski – 72%, pozostałe gatunki reprezentowały element europejski (13%) oraz palearktyczny (15%). Masowymi gatunkami okazały się: D. dentata i D. crassipes. Często wystę- powały: D. semicuprea, D. spargani, D. vulgaris oraz D. clavipes. Najmniej odłowiono D. versicolorea i D. simplex. Siedliskami najbogatszymi w gatunki okazały się rozlewiska Krutyni w okolicy Ukty oraz na pasie między Uktą a Nowym Mostem. Odnotowano tam wszystkie 12 gatunków oraz odłowiono najwięcej osobników. Najuboż- sze w gatunki są odcinki rzeki z szybkim nurtem i brakiem rozlewisk, z ubo- gą bazą pokarmową. Najuboższym siedliskiem był odcinek rzeki w okolicy wsi Iznoty, mającej typowo leśny charakter z zacienionymi brzegami, gdzie odłowiono tylko dwa gatunki: D. dentata i D. vulgaris. Stwierdzono 6 gatunków nowych dla Krainy Pojezierze Mazurskie (Bura- kowski et al., 1990): D. dentata, D. impressa, D. malinovskyj, D. simplex, D. sparganii i D. versicolorea.

Dyskusja Na uwagę zasługuje fakt stwierdzenia na tak ograniczonym terenie 12 ga- tunków z rodzaju Donacia z pośród 19 gatunków występujących w Polsce (BURAKOWSKI i in. 1990), co stanowi 63 % fauny krajowej. Taka znaczna WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 113 różnorodność gatunkowa może świadczyć o bardzo dużych walorach przyrodniczych rzeki Krutyni. Monitoring różnorodności w obrębie rozlewisk może stać się elementem planów ochronnych badanego terenu.

PIŚMIENNICTWO

BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1990: Kat. Fauny Pol., Warszawa, 23, 16: 1-279. PIETRYKOWSKA E., STANIEC B. 1997: Donaciinae (Coleoptera, Chrysomelidae) zebrane w Po- leskim Parku Narodowym. Wiad. entomol., 16, 2: 117-118. Raport o stanie środowiska Województwa Warmińsko-Mazurskiego w latach 1999–2000 – Część II – rok 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn 2002. 244 ss.

Stan poznania entomofauny Gorczańskiego Parku Narodowego State of knowledge of the entomofauna of the Gorczański National Park

PAWEŁ ARMATYS Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka 590, 34-735 Niedźwiedź

ABSTRACT: Entomofauna of the Gorce National Park as well as whole Gorce Mountains is poorly known. About 850 species have been recorded in the protected area and above 1850 species in the Gorce Mts. We have more information only about Plecoptera, Ephemeroptera, Trichoptera, Odonata and some families of Coleoptera. KEY WORDS: entomofauna, Gorce National Park, Carpathians.

Entomofauna Gorczańskiego Parku Narodowego, jak również całych Gorców jest ciągle bardzo słabo zbadana. Mimo że jest to pasmo łatwo do- stępne i usytuowane w niedalekiej odległości od dużego ośrodka naukowego, jakim jest Kraków nie cieszyło się zbytnią popularnością wśród badaczy. Było raczej „przysłonięte” pobliskimi Pieninami i Tatrami, które uważa się za ciekawsze pod względem faunistycznym. Pierwsze prace z Gorców i tere- nów przyległych pochodzą z początku XX w. i dotyczą praktycznie tylko plu- skwiaków. Nieco większe zainteresowanie fauną owadów rozpoczęło się dopiero w drugiej połowie XX w., a szczególnie po powstaniu w 1981 r. Parku Narodowego. 114 KOMUNIKATY NAUKOWE

Entomofauna Gorców liczy obecnie ponad 1850 gat., w tym w GPN stwierdzono ok. 850 gat. Część gatunków wykazywanych z pasma Gorców podczas pionierskich badań mogło mieć stanowiska na terenie obecnego Parku, ale nie ma odpowiednich danych, aby to dokładnie stwierdzić. Jętki (Ephemeroptera). Z Gorców znanych jest 43 gat., natomiast z Parku i jego otuliny 40 gat. (33% fauny Polski). Wśród nich znajduje się 4 endemity karpackie, 9 gat. górskich i wysokogórskich oraz 3 gat. z „Czerwo- nej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych” (SZCZĘSNY 1998). Ważki (Odonata). Spośród 33 gat. stwierdzonych w Gorcach 25 gat. (35% fauny Polski) występuje na terenie GPN. 2 gat. objęte są ochroną ga- tunkową (ŁABĘDZKI 1995). Widelnice (Plecoptera). Na terenie GPN i otuliny (2 gat.) stwierdzono 67 gat. (59% fauny Polski). Wśród nich 6 endemitów karpackich bądź sudecko-karpackich, 6 gat. wpisanych na „Czerwoną Listę” oraz 18 gat. gór- skich i wysokogórskich (SZCZĘSNY 1998). Chruściki (Trichoptera). Dotychczas w Parku i w otulinie (14 gat.) stwierdzono 87 gat., co stanowi 33% fauny krajowej. Na uwagę zasługuje 6 endemitów karpackich, 9 gat. znajduje się na „Czerwonej Liście”. Licznie występują przedstawiciele fauny górskiej i wysokogórskich. Motyle (Lepidoptera). W latach 1944–48 ŻUKOWSKI (dane nipubl.) prowadził odłowy motyli w Ochotnicy Dolnej. Spisał 536 gat. Było to jak do- tąd największe opracowanie motyli dla Gorców, ale odłowy prowadzono poza obecnym terenem Parku. Później dopiero w latach 90-tych podjęto pewne kroki w kierunku wstępnej inwentaryzacji motyli dziennych na terenie Parku należących do rodzin: Papilionoidea i Hesperioidea. Stwierdzono 52 gat., co stanowi poniżej 2% fauny Polski (PRZYBYŁOWICZ 1998). Muchówki (Diptera). Lista muchówek GPN liczy obecnie 161 gat. głównie z rodzin: Limonidae, Pediciidae i Empididae. Dalsze ponad 30 gat. wykazała w pracy doktorskiej CHANIECKA (dane niepubl.). Stanowi to tylko około 3% fauny Polski. Opisano tutaj nowy gatunek dla nauki Chelifera polonica WAGNER et NIESIOŁOWSKI oraz dokonano pierwszych stwierdzeń w Polsce dla kilkunastu gatunków (WIEDEŃSKA 1998). Błonkówki (Hymenoptera). W Gorcach potwierdzono występowanie zaledwie 75 gat., natomiast z terenu Parku wykazano 44 gat., z czego: Bom- binae 14 gat. (DYLEWSKA i in. 1998), Tenthredinidae 18 gat. (SOŁTYK dane niepubl.), Formicidea 8 gat. (CZECHOWSKI 1998). Pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera). Do lat 70-tych z Gorców znanych było 144 gat., przy czym nie wiadomo, które z nich mogły być stwierdzone w obecnych granicach Parku. Później dopiero w latach 90-tych GŁO- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 115

WACKA i MIGUŁA (1996) podają listę koliszków występujących w Gorcach (59 gat.) oraz na terenie GPN (39 gat.). Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera). Dane z początku XX w. wskazują na 24 gat. z terenu Gorców. W latach 90-tych podczas inwentaryzacji fauny wodnej do „Planu Ochrony”, SZCZĘSNY (1998) stwierdził 17 gat., głównie z rodzin: Corixidae, Gerridae i Notonectidae. Chrząszcze (Coleoptera). W Gorcach stwierdzono do tej pory ok. 620 gat., natomiast lista dla Parku zawiera 325 gat. (ok. 5% fauny Polski). Tylko trzy rodziny zostały opracowane w szerszym zakresie: Carabidae – 79 gat. (WOJAS 1995), Curculionidae – 102 gat. (PETRYSZAK, KNUTELSKI 1987) oraz Cerambycidae – 52 gat. (STARZYK i in. 1991). Wśród nich jest 7 endemi- tów karpackich bądź sudecko-karpackich, ponad 40 gat. górskich i wysoko- górskich. Stosunkowo dobrze, choć jeszcze niewystarczająco, poznana jest entomofauna wodna: widelnice, ważki, jętki i chruściki. W przypadku pozostałych rzędów potrzebne są kompleksowe badania, szczególnie tych grup bogatych w gatunki jak: chrząszcze, muchówki, błonkówki czy motyle. W 2003 r. autor rozpoczął badania nad rzędem prostoskrzydłych. Nowe gatunki dla wiedzy, duża liczba endemitów oraz szereg gatunków górskich i wysokogórskich znanych tylko z najwyższych pasm Karpat, świadczą o nieprzeciętnym charakterze gorczańskiej entomofauny. Na znaczne bogactwo gatunkowe mogą wskazywać choćby dobrze opracowane w Gorcach rodziny chrząszczy: biega- cze – 214 gat. (dla porównania w innych parkach z otulinami ich liczba przedstawia się następująco: Pieniński PN – 188 gat., Babiogórski PN – 190, Bieszczadzki PN – 208, Ojcowski PN – 176), ryjkowce – 252 gat. (PPN – 374, BgPN – 201, BdPN – 348, OPN 392), kózkowate – 52 (PPN - 80, BgPN – 59, BdPN – 92). Można przypuszczać, że równie bogata jest fauna innych grup owadów. Chciałbym więc zachęcić specjalistów zajmujących się innymi grupami systematycznymi do pracy na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego.

PIŚMIENNICTWO

CZECHOWSKI 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Formicidae). CHANIECKA K. 2003 [in lit.]: Bezkręgowce obszarów źródliskowych GPN. Kat. Zool. Bezkr. i Hydrobiol. UŁ. Rozprawa doktorska [mscr.]. DYLEWSKA M. i inni 1998: Skład gatunkowy i liczebność trzmieli i trzmielców na łąkach w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąk w tych parkach w 1998 roku. Prądnik, Prace Muz. Szafera, 11–12: 279-292. GŁOWACKA E., MIGUŁA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 15, 3: 59-79. 116 KOMUNIKATY NAUKOWE

ŁABĘDZKI A. 1995: Ważki (Odonata) Gorczańskiego Parku Narodowego – stan poznania i przewidywane kierunki zmian. Parki nar. Rez. Przyr., 14, 3: 97-102. PETRYSZAK B., KNUTELSKI S. 1987: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Gorców. Zesz. Nauk. UJ, Prace Zool., 33, 43-83. PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki Nar. Rez. przyr., 11, 4: 5-24. PRZYBYŁOWICZ Ł. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Lepidoptera). STARZYK J. R., BRAWER M., DAJEK S. 1991: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gor- czańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 10, 1–2, 61-70. SZCZĘSNY B. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona fauny wodnej (bezkręgowce). WIEDEŃSKA J. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Diptera ). WOJAS T. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Gorców. Kat. Roln. i Leśn. Tropikal. i Subtropikal. AR w Krakowie. Rozprawa doktorska, mscr. 200 ss. ŻUKOWSKI S [in lit.]: Fauna motyli większych Gorców. Maszynopis w bibliotece Parku. 91 ss.

Zgrupowania trzmieli (Bombus LATR .) i trzmielców (Psithyrus LEP.) (Hymenoptera: Apoidea: Apidae) w Świętokrzyskim Parku Narodowym i wybranych Parkach Krajobrazowych województwa świętokrzyskiego

Assemblages of bumble-bees (Bombus LATR .) and cuckoo-bees (Psithyrus LEP.) (Hymenoptera: Apoidea: Apidae) in the Świętokrzyski National Park and chosen landscape parks in the świętokrzyskie Province

JOLANTA BĄK Zakład Zoologii Instytutu Biologii AŚ, 25-406 Kielce, ul. Świętokrzyska 15, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: In the years 2001–2002 assemblages of bumble-bees (Bombus LATR.) and cockoo-bees (Psithyrus LEP.) were investigated in the Świętokrzyski National Park and chosen landscape parks in the Świętokrzyskie Province. During the research 17 species of bum- blebees and 7 species of their parasites – cuckoo-bees were found in the 51 research plots. The highest number of species and individuals were caught in the Chęcińsko-Kielecki Land- scape Park (19 species, 450 individuals) and Nadnidziański Landscape Park (17 species, 672 individuals). The dominant and constant species were Bombus pascuorum WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 117

(SCOP.), Bombus lapidarius (L.), Bombus terrestris (L.) and Bombus ruderarius (MÜLL.). They occurred within whole research area. Mean density of insects in the landscape parks varied form 2.5 to 200 individuals/200 sq m. The highest species diversity was found in the Chęcińsko-Kielecki Landscape Park and Nadnidziański Landscape Park. The Pielou index (J') reached the highest value of 0.78 in the Chęcińsko-Kielecki Landscape Park. Bumble- bees and cuckoo-bees visited 65 plants from 17 families. KEY WORDS: bumble-bees and cuckoo-bees, landscape parks, Świętokrzyskie Province, assemblage structure.

W latach 2001 – 2002 prowadzono badania nad zgrupowaniami trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) w Świętokrzyskim Parku Na- rodowym i w wybranych Parkach Krajobrazowych województwa świętokrzy- skiego: Chęcińsko-Kieleckim, Cisowsko-Orłowińskim oraz Nadnidziańskim. W każdym z parków wyznaczono stanowiska badawcze, reprezentujące róż- ne zbiorowiska roślinne: olsy, łęgi, bory jodłowe, świeże i mieszane bory sosnowe, zespoły chwastów polnych, zbiorowiska ruderalne, murawy kserotermiczne, zbiorowiska zaroślowe, torfowiska oraz strefy styku (ekotony). Celem badań było poznanie aktualnego składu gatunkowego i liczebności trzmielowatych oraz opracowanie struktury ich zgrupowań w wymienionych wyżej parkach. Na 51 powierzchniach badawczych pobierano próby ilościowe metodą transektów (BANASZAK 1983; PAWLIKOWSKI 1985). Liczba osobników zaob- serwowanych i odławianych na powierzchniach badawczych stanowiła jedną próbę. Całość prób posłużyła do analizy struktury zgrupowań trzmieli i trzmielców. W strukturze każdego zgrupowania określano: liczbę gatun- ków (S), dominację (D), stałość występowania (C), średnie zagęszczenie (A), czyli liczbę osobników złowionych w ciągu 30 minut na 200 m2, różno- rodność gatunkową (H'), wyrażoną współczynnikiem Shannona-Weavera (1963), równomierność (równocenność – J'), wyrażoną wskaźnikiem Pielou (1966). Na wszystkich powierzchniach badawczych wykonano spis flory i zbiorowisk roślinnych. Systematykę zbiorowisk roślinnych podano za MATUSZKIE- WICZEM (2001), natomiast obowiązującą taksonomię rodzin i gatunków ro- ślin za GREUTER i in. (2000) i MIRKIEM i in. (1995). Łącznie na badanych stanowiskach stwierdzono występowanie 17 gatun- ków trzmieli (Bombus LATR.) oraz 7 gat. trzmielców (Psithyrus LEP.), co stanowi odpowiednio 56,7 % i 87,5 % gatunków znanych obszaru Polski (BA- NASZAK 1993). Spośród 24 gatunków trzmielowatych, 12 taksonów obserwowano we wszystkich parkach, natomiast 7 gatunków występowało tylko na pojedynczych stanowiskach. Najwięcej gatunków i osobników tych owadów stwierdzono w Chęcińsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym (19 gat., 450 osobni- 118 KOMUNIKATY NAUKOWE ków), Nadnidziańskim PK (17 gat., 672 os.). Mniej licznie trzmiele i ich pa- sożyty występowały w ŚPN (16 gat., 352 os.) i Cisowsko-Orłowińskim PK (15 gat., 404 os.). Oceniając zgrupowania trzmielowatych w oparciu o w/w parametry stwierdzono, że gatunkami dominującymi i jednocześnie stanowiącymi stały składnik zgrupowań w zbiorowiskach na całym badanym obszarze były Bom- bus pascuorum (SCOP.), B. terrestris (L.) i B. lapidarius (L.). Ponadto w Nad- nidziańskim i Cisowsko-Orłowińskim PK do dominantów zaliczono również trzmiela rudonogiego – B. ruderarius (MÜLL.). W wymienionych parkach średnie zagęszczenie owadów wahało się od 2,5 os. (Cisowsko-Orłowiński PK, zespoły chwastów polnych), do 22,7 os. na 200 m2 (Nadnidziański PK, czyżnie). Największą różnorodność gatunkową wyrażoną współczynnikiem Shannona-Weavera, wykazały zgrupowania trzmieli i trzmielców w Chęcińsko-Kieleckim i Nadnidziańskim PK (odpowiednio 3,36 i 2,8). Wskaźnik równocenności Pielou (J') osiągnął w Chęciń- sko-Kieleckim PK jedną z najwyższych wartości – 0,78, natomiast w zbiorowiskach roślinnych Cisowsko-Orłowińskiego PK i ŚPN wykazywał wahania od 0,31 do 0,42. Stwierdzono, iż trzmielowate na terenie badań odwiedzały 65 gatunków roślin z 17 rodzin. Najczęściej oblatywane były rośliny z rodzin Fabaceae, La- miaceae i Asteraceae.

PIŚMIENNICTWO

BANASZAK J. 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9: 421-505. BANASZAK J. 1993: Ekologia pszczół. PWN, Warszawa-Poznań. GREUTER W., MC NEILL J., BARRIE F. R., BURDET H.-M., DEMOULIN V., FILGUEIRAS T. S., NICOLSON D. H., SILVA P. C., SKOG J. E., TREHANE N. J., TURLAND N. J., HAWK - SKWORTH D. L. 2000: Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej. Königstein. MATUSZKIEWICZ W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślin Polski. PWN, War- szawa. MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M. 1995: Vascular Plants of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Pol. Bot. Stud. Guidebook, 15: 1-308. PAWLIKOWSKI T. 1985: Zgrupowania dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na kserotermicznych siedliskach wydmowych Kotliny Toruńskiej. Stud. Soc. Sci. Tor., 10: 257-311. PIELOU E. C. 1966: Shannon’s formula as a measure of specific diversity: its use and misuse. Amer. Natural., 100: 463-465. SHANNON C.E., WEAVER W., 1963: The mathematical theory of communication. Urbana, University of Illinois Press. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 119

Bzygowate Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego The hoverflies in Complex Landscape Parks Chełmiński and Nadwiślański

JANINA BENNEWICZ Akademia Teczniczno-Rolnicza w Bydgoszczy, 85-225 Bydgoszcz, ul. ks. A.Kordeckiego 20, e-mail: [email protected]

Abstract: The investigations of the midfield thickets carried out in 2000–2001, in Complex Landscape Parks Chełmiński and Nadwiślański. The subjects of the study were hoverflies (Diptera: Syrphidae). The collected material was characterized in faunistic and ecological terms. The occurrence of all hoverflies were dominated by aphidophagous species. The dominated of predatory syrphids was observed in bushes. The most frequent species which occurred in the midfield thickets investigated were represented by Episyrphus balteatus, Melanostoma mellinum and Sphaerosphoria scripta. In agrocenoses larvae of these species most often attack many pest aphids. KEY WORDS: Diptera, Syrphidae, midfield thickets, landscape parks.

Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego został utworzy w 1993 roku na obszarze ponad 33 tys. ha. O walorach przyrodniczych i krajobrazowych tego terenu świadczy, to iż zaliczony został on do dziesięciu najcenniejszych obiektów w kategorii ekosystemów cieków wodnych. W jego obrębie znajduje się 8 rezerwatów przyrody i kolejne są tworzone. Niezwykle duże zróżnicowanie geomorfologiczne tego trenu, ma swoje odbicie w mozai- kowatości krajobrazu, w którym występują również pola uprawne o małej powierzchni, poprzecinane licznymi miedzami, zadrzewieniami i zakrzewienia- mi. Podnosi to walory tych parków również w kontekście rozwoju tzw. rolnictwa ekologicznego. I stało się także przesłanką do podjęcia badań w celu poznania składu gatunkowego i liczebności fauny pożytecznej występującej w siedliskach, takich jak miedze czy zakrzewienia śródpolne w celu określenia ich roli jaką mogą odgrywać w takich agrocenozach. Przedstawione poniżej badania są jedynie wycinkiem prac dotyczącym występowania owadów w róż- nych rodzajach miedz, zadrzewień i zakrzewień na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. W latach 2000–2001 prowadzono badania nad muchówkami z rodziny Syrphidae. Odłowy muchówek prowadzono w odstępach dziesięciodniowych w ciągu okresu wegetacyjnego, przy pomocy siatki entomologicznej, na dwóch miedzach i dwóch zakrzewieniach śródpolnych. W tych latach badań odłowiono trzy gatunki z podrodziny Cheilosinae, których larwy są fitofaga- mi, sześć gatunków Eristalinae, zaliczane do saprofagów, osiemnaście z pod- 120 KOMUNIKATY NAUKOWE rodziny Syrphinae i jeden z podrodziny Pipizinae, których larwy są zaliczane do drapieżców mszyc oraz po jednym gatunku z podrodziny Brachyopinae i Milesiinae, larwy ich są koprofagami. W roku 2000 ze wszystkich odłowio- nych muchówek z rodziny bzygowatych od 80% w „zakrzewieniu I” do 100% na „miedzy I” stanowiły gatunki afidofagiczne. W 2001 roku na „miedzy I” odnotowano również 100% mszycożernych gatunków, a w pozostałych siedliska odłowiono ich ponad 91%. Wśród odłowionych muchówek z rodziny Syrphidae dominowały gatunki afidofagiczne, mające duże znaczenie w ograniczaniu populacji mszyc (BENNEWICZ 2002). Spośród badanych siedlisk najliczniej odławiano bzygowate na „miedzy II”. A w 2001 roku na tej miedzy odłowiono dwukrotnie więcej gatunków afidofagicznych niż w pozo- stałych badanych zaroślach śródpolnych. W badanych miedzach i zakrzewieniach dominowały wśród gatunków mszycożernych: Episyrphus balteatus, Melanostoma mellinum i Sphaerosphoria scripta. W koloniach mszyc larwy tych gatunków są pospolicie notowane (WNUK 1972; MALINOWSKA 1997; BENNEWICZ 2001). Ocenę zależności między badanymi siedliskami oparto o kryteria jakościowo-ilościowe (wskaźnik Shannona-Weavera). W 2001 roku obliczony wskaźnik różnorodności gatunkowej wykazał, że badane siedliska różniły się między sobą istotnie. Pomimo, że liczebność muchówek była naj- większa ma miedzach, to jednak największą różnorodność gatunkową zgru- powań bzygowatych obserwowano w siedlisku „zakrzewionym II”. Świadczy to, że zakrzewienia stanowią lepsze warunki dla rozwoju tych muchówek (BARCZAK i in. 2000; BENNEWICZ 2002). Podsumowując należy stwierdzić, że w rolnictwie ekologicznym, prefero- wanym na tym terenie, licznie występujące mszycożerne muchówki z rodziny Syrphidae, mają szczególne znaczenie, jako naturalni wrogowie mszyc. A zakrzewienia śródpolene wydają się być szczególnie cennymi siedliskami dla tych owadów.

PIŚMIENNICTWO

BARCZAK T., KACZOROWSKI G., BENNEWICZ J., KRASICKA-KORCZYŃSKA E. 2000: Znacze- nie zarosli sródpolnych jako rezerwuarów naturalnych wrogów mszyc. Wyd. Uczeln. ATR, Bydgoszcz. 47 ss. BENNEWICZ J. 2001: Zgrupowania mszyc i ich naturalnych wrogów, muchówek z rodziny bzygowatych w zaroślach śródpolnych. Progress Plant Protect., 41 (2): 670-674. BENNEWICZ J. 2002: Znaczenie różnego typu zarośli śródpolnych dla mszycożernych bzygowatych (Syrphidae). Zesz. nauk. AR im. Kołłątaja w Krakowie, 82: 377-382 MALINOWSKA D. 1973: Larwy bzygowatych (Diptera) w koloniach mszyc na niektórych rosli- nach uprawnych. Pol. Pismo ent., 43: 607-619. WNUK A. 1972: Badania nad skladem gatunkowym drapieżnych bzygowatych (Syrphidae, Diptera) wystepujących w koloniach mszyc na drzewach i krzewach owocowych. Pol. Pi- smo ent., 42: 235-247. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 121

Rozmieszczenie Diptera rzeki Pasłęki w strefie oddziaływania elektrowni wodnej „Kasztanowo” * Diptera distribution of the River Pasłęka in the influence zone of the water power station „Kasztanowo”

ALINA BONAR, URSZULA SZYMAŃSKA, MAJA ADAMCZUK Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Zakład Prawa Ochrony Środowiska

ABSTRACT: Study relatived the quality and quantity composition and the biodiversity indicators befor and below the water power station. The biodiversity indicators of the Diptera communities had the highest values in the water stagnation zone. However the higest of Diptera taxons below the water power station was observed. KEY WORDS: Diptera, river, water power station, conservation area.

Badania składu ilościowego i jakościowego muchówek (Diptera) prowadzono na rzece Pasłęce (objęta ochroną rezerwatową od 1970r.) w rejonie oddziaływania elektrowni wodnej „Kasztanowo”. Powyżej elektrowni znajduje się zastoisko z nagromadzoną wodą o głębokości do ok. 2m, gdzie pręd- kość przepływu wody jest spowolniona. Sprzyja to osadzaniu materii organicznej i nieorganicznej. W strefie brzegowej dominują siedliska z roślinno- ścią wynurzoną i zanurzoną oraz muliste. Natomiast poniżej elektrowni rzeka jest dość płytka, a szybki nurt wynosi materię organiczną, odsłaniając ka- mieniste i kamienisto-żwirowe dno porośnięte miejscami oczeretem i roślin- nością zanurzoną. Materiały zbierano w latach 2001–2003 raz w miesiącu od kwietnia do listopada uwzględniając siedliska ze zróżnicowanymi podłożami (podłoże z przewagą roślinności wodnej wynurzonej i zanurzonej, kamieni- ste, piaszczyste oraz muliste), rozmieszczone do około 1 km powyżej i poni- żej elektrowni. Próby pobierano czerpakiem hydrobiologicznym zgodnie z przyjętą w tego typu badaniach metodą (STAŃCZYKOWSKA 1986), przy czym z każdego typu podłoża zbierano po pięć podprób ilościowych. W oznacza- niu przynależności systematycznej wykorzystano klucze CZERNOWSKIEGO (1949), ROMANISZYNA (1958), EDMONDSONa (1971) i ROZKOSZNEGO (1980). Stwierdzono różnice w liczbie taksonów na podłożach roślinnych, kamienistych, piaszczystych i mulistych. Na wszystkich objętych badaniami stanowiskach, niezależnie od podłoża licznie występowały larwy Chironomidae.

*badania realizowano w ramach grantu KBN nr 6PO4G06620 pt. „Ekologiczne skutki zabu- dowy rzeki Pasłęki do celów małej retencji i energetyki wodnej” 122 KOMUNIKATY NAUKOWE

Zabudowa Pasłęki (elektrownia) utworzyła dwa odcinki rzeki, różniące się pod względem prędkości przepływów wody, czego skutkiem były zmiany w liczbie taksonów, a także w składzie jakościowym Diptera. Powyżej elektrowni na stanowiskach roślinnych stwierdzono 13 taksonów, na kamienistych 7 i na piaszczystych 9. Na stanowiskach poniżej elektrowni liczba tak- sonów była znacznie większa i wynosiła odpowiednio 17, 14 i 15. Pod względem jakościowym różnice w rozmieszczeniu Diptera były nastę- pujące. Przed elektrownią (wody o spowolnionej prędkości przepływu) na stanowiskach roślinnych występowały licznie poczwarki Ceratopogonidae, na stanowiskach kamienistych – larwy Tanytarsus ex grege exiguus, na piaszczystych larwy i poczwarki Ceratopogonidae, a na mulistych larwy Psychoda sp., Tipula sp., Eulalia sp. i Atrichops crassipes. Stanowiska roślinne zlokalizowane poniżej elektrowni (silny nurt) obfito- wały w larwy Simlium sp., poczwarki Ceratopogonidae i larwy Tanytarsus ex grege exiguus, zaś na podłożach kamienistych larwy Tanytarsus ex grege exiguus były dominantem. Na stanowiskach piaszczystych licznie występowały larwy Ceratopogonidae. Na stanowiskach mulistych stwierdzono tylko larwy Chironomidae, Simulium sp. i Tabanus sp. Czynnikiem, który mógł pośrednio wpłynąć na rozmieszczenie Diptera była ilość wody dopływającej do rzeki Pasłęki ze zlewni. Zmiany te odzwier- ciedlają współczynniki bioróżnorodności obliczone wg. Margalef’a (KREBS 1996). W latach 2001 i 2002, przy dużej ilości wody płynącej rzeką współ- czynniki bioróżnorodności były wyższe poniżej elektrowni, podczas gdy w 2003 roku współczynnik bioróżnorodności Diptera osiągnął wyższą wartość powyżej elektrowni („mała woda”). Średnie miesięczne opady od III do XI wynosiły w 2001 – 55mm, 2002 – 69mm, 2003 – 12mm.

PIŚMIENNICTWO

CZERNOWSKIJ A. A. 1949: Opreidielitiel liczinok komarow siemiejstwa Tendipedidae. Akad. Nauk SSSR, Moskwa-Leningrad. EDMONDSON W. J.1971: Fresh-Water Biology. Universyty of Washington, Seatle. 1120 ss. KREBS C. J. 1996: Ekologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. ROMANISZYN W. 1958: Muchówki – Diptera. Klucze Oznacz. Owadów Pol., Warszawa, 28. ROZKOSZNY R. 1980: Klicz vodnych larev hmyzu. Czechoslovenska Akademie Ved, Praga. STAŃCZYKOWSKA A. 1986: Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. WSiP Warszawa. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 123

Nowe dane o wodnych chrząszczach (Coleoptera) obszarów chronionych Lubelszczyzny New data about the aquatic beetles (Coleoptera) of protected areas in the Lublin region

PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, WITOLD KOWALIK 2 1 Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-570 Lublin 2 Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-570 Lublin

ABSTRACT: Authors present materials collected in the years 1967–93 in 2 national parks and 7 nature reserves in SE Poland. 52 species were recorded in total of which 1 is protected and 4 are redlisted in Poland. The great values of the beetle assemblages of running waters in the Roztocze Upland and lakes and peat bogs in the Western Polesie are emphasised. The presented material can facilitate the analyses of the changes of regional fauna which are difficult in the Lublin region due to the lack of historical data. KEY WORDS: Coleoptera, aquatic beetles, Poland, national park, nature reserve, records.

Wodne chrząszcze Lubelszczyzny były do niedawna słabo zbadane. Poza Roztoczem (TENENBAUM 1913) i jeziorami sosnowickimi (KOWALIK 1968), do lat 90-tych XX w. prace nad nimi ograniczały się niemal wyłącznie do wy- rywkowych badań faunistycznych. Utrudnia to analizy zmian fauny, ważne zwłaszcza przy badaniach obszarów chronionych. Niniejsze opracowanie jest prezentacją materiału zebranego w latach 1967–93, na różnej rangi obszarach chronionych Lubelszczyzny. Zbiór te, choć stosunkowo nieduży (338 okazów, 52 gatunki), jest ważny jako punkt odniesienia dla obecnie prowadzonych badań. W poszczególnych obiektach badawczych złowiono: rezerwat „Czartowe Pole” (UTM FA48; lata 1973–75), źródła i rzeka Sopot – 11 gatunków; rezerwat „Szum” (FA49; 1973–74), źródła i rzeka Szum – 9 gatunków; rezerwat „Nad Tanwią” (FA58; 1973–74), rzeki Jeleń i Tanew oraz źródła przy Tanwi – 10 gatunków; Roztoczański Park Narodowy (FB40; 1973–75), rzeki, strumienie i stawy – 15 gatunków; planowany rezerwat „Jezioro Łukietek” (FB39; 1980), Jez. Łukietek – 3 gatunki; rezerwat „Jezioro Brzeziczno” (FB49; 1967–71), Jez. Brzeziczno – 16 gatunków; planowany rezerwat „Uro- czysko Uściwierskie” (FB49; 1991), Jez. Uściwierz – 2 gatunki; Poleski Park Narodowy (FB49, FB59, FC40, FC50; 1966–68, 1991–93), jeziora oraz wody torfowisk niskich i sfagnowych – 18 gatunków; rezerwat „Trzy jeziora” (FB89; 1968), Jez. Brudzieniec – 2 gatunki. 124 KOMUNIKATY NAUKOWE

Wykazano cztery gatunki z Czerwonej listy Polski (PAWŁOWSKI i in. 2002) i jeden gatunek chroniony (ROZPORZĄDZENIE... 2001): – Brychius elevatus (PANZ.) [kategoria LC] – rez. „Czartowe Pole” (Sopot, 28 VIII 1972, 1 ex.); rez. „Nad Tanwią” (Tanew, 14 VI 1973, 2 exx., 19 VII 1973, 5 exx.; źródła przy Tanwi, 14 VII 1972, 2 exx.). – Haliplus variegatus STURM [NT] – rez. „Jezioro Brzeziczno” (Jez. Brze- ziczno, 13 IV 1967, 1 ex.). – Haliplus varius (NIC.) [EN] – Poleski PN (Jez. Moszne, 11 X 1991, 1 ex.). – Graphoderus bilineatus (DE G.) [chroniony] – Poleski PN (torfiarka na Ba- gnie Bubnów k. Sękowa, 6 IX 1993, 1 ex.). – Spercheus emarginatus (SCHALL.) [CR] – rez. „Jezioro Brzeziczno” (Jez. Brzeziczno, 13 IV 1967, 1 ex.). Zebrane dane świadczą o ważności wielu środowisk wodnych regionu lubelskiego dla ochrony chrząszczy. Dotyczy to zwłaszcza rzek Roztocza oraz jezior i torfowisk Polesia Zachodniego. W rzekach Roztocza, obok licznego występowania Brychius elevatus, interesująca jest wysoka liczebność steno- termicznej Elmis aenea (Ph. MÜLL.) oraz jej wyraźna przewaga nad euryter- micznymi Limnius volcmari (PANZ.) i Oulimnius tuberculatus (Ph. MÜLL.). Świadczy to o podobieństwie tych rzek do wód bieżących obszarów górskich i podgórskich. Natomiast wody poleskie są ważną ostoją fauny tyrfofilnej i tyrfobiontycznej. Analizowane materiały mają w dużej mierze charakter historyczny. Ostatnie badania Polesia Zachodniego wskazują, że pozostaje ono nadal obszarem o bogatej, dobrze zachowanej faunie wodnych chrząszczy (BUCZYŃ- SKI, PIOTROWSKI 2002). Obecnie trwają intensywne badania Roztocza.

PIŚMIENNICTWO

BUCZYŃSKI P. , P IOTROWSKI W. 2002: Materiały do poznania chrząszczy wodnych (Coleopte- ra) Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 21 (2): 185-194. KOWALIK W. 1969: Chrząszcze wodne (Coleoptera aquatica) jezior sosnowickich na Pojezie- rzu Łęczyńsko-Włodawskim. Annals Univ. M. Curie-Skłodowska, sec. C, 23: 283-300. PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 88-110. TENENBAUM S. 1913: Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w Ordynacyi Zamojskiej. Pam. Fizy- ogr., 21, III: 1-72. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 125

O zasadności włączenia „Krowiego Bagna” do Poleskiego Parku Narodowego – na podstawie Odonata, wodnych Coleoptera i Trichoptera Is the incorporation of the „Krowie Bagno” Marsh into the Poleski National Park well-founded? – on the basis of Odonata, aquatic Coleoptera and Trichoptera

PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, EDYTA SERAFIN 2 1 Zakład Zoologii UMCS, ul.Akademicka 19, 20-570 Lublin 2 Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-570 Lublin

ABSTRACT: The „Krowie Bagno” Marsh situated near the Poleski National Park was mel- iorated in 60s of 20th century. Because the north-central area of the marsh has remained of high natural values the whole area is proposed to become a part of the national park. The evaluation basing on Odonata, aquatic Coleoptera and Trichoptera was conducted in 2003 in order to support this idea. The obtained results showed that fauna was rich in species (Odonata: 36, Coleoptera: 74, Trichoptera: 21) and its assemblages were natural. 6 species under protecion and 9 from red lists were aslo found. Faunas associated with lakes and peat bogs were the most interesting aspect of research, in contrary to anthropogenic waters. Nev- ertheless, the most valid factor for maintaining such abundant fauna is the stabilization of water conditions. KEY WORDS: nature protection, national park, Odonata, Coleoptera, Trichoptera, Poland.

„Krowie Bagno” to kompleks wodno-torfowiskowy o powierzchni 40 km2, wbrew protestom przyrodników zmeliorowany w latach 60-tych XX w. Jest użytkowane jako mało wydajne łąki, miejscami wydobywa się torf. Ponieważ leży blisko Poleskiego Parku Narodowego (PPN), planuje się jego renatury- zację. W planie ochrony PPN z 1999 roku uznano też za wskazane włączenie go do parku. By ocenić zasadność tych planów, w roku 2003 badaliśmy zgrupowania ważek, wodnych chrząszczy i chruścików najlepiej zachowanej czę- ści „Krowiego Bagna”. Prace objęły jeziora Lubowierz i Lubowierzek (tzw. „Bycze Jaja”) wraz z otaczającymi je torfowiskami oraz leżące na południe od nich: kanał Więzienny Rów i rowy melioracyjne. Wodna entomofauna badanego obszaru jest bogata taksonomicznie: stwierdziliśmy 36 gatunków Odonata, 74 Coleoptera i 21 Trichoptera, w tym 6 gatunków chronionych [*] i 9 z krajowych Czerwonych list [#]: Sympecma paedisca*, Nehalennia speciosa*#, Aeshna juncea#, Aeshna viridis*#, Leucorr- hinia albifrons*#, L. caudalis*#, L. pectoralis*, Hydrophilus aterrimus#, Ma- 126 KOMUNIKATY NAUKOWE cronychus quadrituberculatus#, Hydropsyche ornatula# i Oecetis tripunctata# [oznaczenie niepewne] (BERNARD i in. 2002; PAWŁOWSKI i in. 2002; ROZPO- RZĄDZENIE 2001; SZCZĘSNY 2002). Interesujące jest złowienie do światła nowego dla fauny Polski chruścika Orthotrichia tragetti. Zgrupowania badanych owadów w jeziorach były specyficzne siedliskowo, bogate w gatunki związane z torfowiskami i mało żyznymi jeziorami. Zebrane dane wskazują na ich wysokie walory przyrodnicze, porównywalne z najcenniejszymi jeziorami PPN: Jez. Moszne i Jez. Długim. Pod każdym względem mało warto- ściowe okazały się natomiast siedliska antropogeniczne – rowy i kanały. Badana część Krowiego Bagna okazała się ważna dla zachowania naturalnej fauny jezior i torfowisk Polesia. Postulat jej włączenia do PPN jest więc w pełni uzasadniony. Jednak niezależnie od tego, czy zostanie on spełniony, niezbędna jest poprawa stosunków wodnych na tym obszarze. Niski poziom wód gruntowych powoduje miejscami okresowe przesuszanie wierzchnich warstw torfu i wahania lustra wody w jeziorach (np. w 2003 r. niemal całko- wicie wyschło Jez. Lubowierz). Niekorzystnym zjawiskiem jest też wyraźna eutrofizacja badanych wód i ekspansja Betula verrucosa. Zagraża to kondycji jezior i torfowisk oraz zasiedlającej je, specyficznej i cennej entomofaunie.

PIŚMIENNICTWO

BERNARD R., BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A, TOŃCZYK G. 2002: Odonata Ważki. [W:] GŁO- WACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydaw- nictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125-127. PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 88-110. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ści- słą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. 130 poz. 1456. SZCZĘSNY B. 2002: Trichoptera Chruściki. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 76-79. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 127

Owady wybranych obszarów źródliskowych Gorczańskiego Parku Narodowego Insects of some spring areas of the Gorce National Park

KAROLINA CHANIECKA Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The paper informs of the most common, dominant and interesting species of Insects inhabiting varies types of spring habitats: springs, spring brooks and bog-springs in Gorce National Park. KEY WORDS: Insects, spring areas, Gorce National Park, the Western Beskidy Mts.

Gorczański Park Narodowy (Beskidy Zachodnie) stanowi teren szczegól- nie odpowiedni do badań nad fauną obszarów źródliskowych – wyróżnia się na tle pozostałych parków najwyższą gęstością sieci rzecznej (2,3 km/km2), a średnia gęstość stałych wypływów wody, wynosząca 20-25 na km2, lokalnie może być nawet kilkakrotnie większa (KOSTERKIEWICZ 1988; LANGER 1985). Źródłowe partie dolin zachowały naturalny charakter, a dolina rzeki Kamienicy, w której usytuowane są badane źródliska, została uznana za ostoję przyrody o znaczeniu europejskim, ze względu m.in. na obecność za- nikających i zagrożonych siedlisk, w tym niektórych o unikatowej wartości (DYDUCH-FALNIOWSKA i in. 1999). Ekosystemy źródliskowe, obejmujące źródła, ich bezpośrednie odpływy oraz sąsiadujące mokradła, charakteryzują się zróżnicowaną i niejednokrot- nie unikatową fauną i florą. Źródła są strefą graniczną siedlisk naziemnych i podziemnych, wodnych i lądowych. Warunkuje to współwystępowanie fauny wód powierzchniowych z gatunkami stygobiontycznymi, elementów typowo wodnych, ziemnowodnych i lądowych. Specyfika termiczna źródeł sprawia, że stanowią one refugia dla zimnolubnych gatunków stenotermicznych i gatunków reliktowych; ze względu na izolację i wyspowy charakter rozmieszczenia mogą być też miejscem powstawania endemitów. Odpływy źró- dłowe, niekiedy zanikające i poddawane ekstremalnym warunkom termicz- nym bywają natomiast zasiedlane w sposób ubogi, przypadkowy. Z kolei wy- pływy bagienne (np. młaki) stanowią środowiska wyróżniające się dużą róż- norodnością gatunkową (KUSLER i in. 1994). Poprzez powiązanie siedlisk płytkowodnych i nasączonych wodą gleb łączą cechy ekosystemów wodnych i lądowych. Wykazując znaczną zmienność w czasie i przestrzeni sprzyjają tworzeniu się rozmaitych mikrosiedlisk, oferując dogodne warunki egzysten- cji organizmom o przeróżnych wymaganiach. 128 KOMUNIKATY NAUKOWE

Badaniami objęto 27 obszarów źródliskowych zlokalizowanych na terenie Gorczańskiego PN (830–1230 m n.p.m.), w tym 27 źródeł, 23 przyźródłowe odcinki potoków oraz 15 młak. Materiał zbierano w latach 1995–1996, w od- stępach 6-tygodniowych. Z 630 prób ilościowych wysegregowano blisko 40 000 osobników Inverte- brata. Owady (8 rzędów) stanowiły ponad połowę makrofauny, we wszystkich typach siedlisk będąc najliczniejszą z grup (61% fauny źródeł, 55% w odpływach, 44% w młakach). W źródłach i odcinkach przyźródłowych zdecydowanie dominowały trzy rzędy: Diptera, Trichoptera i Plecoptera; w odpływach dodatkowo zaznaczył się udział Coleoptera. Z kolei w młakach obok wyraźnie przeważających Diptera znaczący udział miały Collembola i Plecoptera. W źródliskach stwierdzono występowanie 206 taksonów makrobezkrę- gowców, w tym 161 taksonów Insecta. Wśród owadów zidentyfikowanych do gatunku (82) najbardziej pospolite były: w źródłach – muchówka Heterotris- socladius marcidus (Chironomidae) oraz chruścik Parachiona picicornis, w odpływach – muchówki Brillia modesta, H. marcidus (Chironomidae), chruściki Sericostoma personatum i Chaetopteryx polonica, w młakach – mu- chówki Neolimnomyia nemoralis (Limoniidae) i Pedicia rivosa (Pediciidae). Owadami zdecydowanie najliczniejszymi były: w źródłach – ochotkowate Prodiamesa olivacea (10,9% makrofauny), H. marcidus (10,7%) i chruścik Drusus carpathicus (2,7%), w odpływach – chruściki S. personatum (2,7%), D. carpathicus (2,2%), Lithax niger (1,4%), ochotkowate H. marcidus (2,3%), Pseudodiamesa branickii (1,4%) oraz chrząszcz Elmis latreillei (1,5%), w młakach – chruścik Beraea pullata i muchówka Neolimnomyia nemoralis (Limoniidae) (po ponad 1% fauny młak). W źródliskach stwierdzono obecność 7 gatunków z „Czerwonej listy zwie- rząt ginących i zagrożonych Polski” (GŁOWACIŃSKI 2003): jednego o statusie gatunku zagrożonego [EN] – Crenitis punctatostriata (Coleoptera), pięciu z kategorii gatunków najmniejszej troski [LC] – Hydroporus kraatzi (Coleo- ptera), Beraea maurus, Potamophylax carpathicus, Plectrocnemia brevis, Syna- gapetus armatus (Trichoptera) oraz jednego gatunku o słabo rozpoznanym statusie [DD] – Beraea pullata (Trichoptera). Wśród wykazanych gatunków owadów znalazło się 6 endemitów: ogólno- karpackie – Morulina verrucosa (Collembola), Apatania carpathica, Chaeto- pteryx polonica (Trichoptera), północno- wschodniokarpackie – Drusus carpathicus, Potamophylax carpathicus (Trichoptera) i endemit południowo- wschodniokarpacki wnikający w Karpaty Zachodnie, o zasięgu kończącym się na Gorcach – Drusus brunneus (Trichoptera). Dla muchówek Tipula simulans (Tipulidae) oraz Parasmittia carinata (Chironomidae), stanowiska w Gorcach są drugim znanym w Polsce miejscem występowania, zaś rodzaj Parachaetocladius (Chironomidae), występu- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 129 jący w badanym terenie powszechnie i licznie, w Polsce znany jest dotychczas tylko ze źródlisk gorczańskich (CHANIECKA 2001a, 2001b).

PIŚMIENNICTWO

CHANIECKA K. 2001a: Tipula (Savtshenkia) simulans SAV. (Nematocera, Tipulidae) – drugie stanowisko w Polsce rzadkiego gatunku muchówki. Parki nar. Rez. przyr., 20, 2: 13-17. CHANIECKA K. 2001b [in lit.]: Muchówki w faunie bezkręgowej obszarów źródliskowych Gorczańskiego Parku Narodowego. XX Zjazd Sekcji Dipterologicznej, Ojców 25–27 V 2001. Dipteron, Gdańsk – Łódź, 17: 4-9. DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZA- NOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K. 1999: Ostoje przyrody w Polsce. IOP PAN, Kraków. 244 ss. GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierzat ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków. 155 ss. KOSTERKIEWICZ R. 1988 [in lit.]: Wody. Hydrografia. [W:] Gorczański Park Narodowy, Kronika, T. 1, Opis ogólny, Rzeki: 39-44. [mscr.] KUSLER J. A., MITSCH W. J., LARSON J. S. 1994: Ekosystemy podmokłe. Świat Nauki, War- szawa, 3 (31): 18–25. LANGER M. 1985: Hydrografia górnej części doliny Poniczanki. [W:] BANDOŁA-CIOŁ- CZYK E.: Badania fizjograficzne i ekologiczne na obszarze zlewni Poniczanki w Gor- cach, Studia Naturae, Ser. A, 29: 85-97.

Trzmiele, Bombus LATR. (Hymenoptera: Apidae: Bombinae) jako element i symbol ochrony krajobrazu przyrodniczego, w filatelistyce światowej

Bumble bees, Bombus LATR . (Hymenoptera: Apidae: Bombinae) as an element and symbol of conservation of nature landscape, in the world philately

WIT CHMIELEWSKI Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy e-mail: [email protected]

ABSRTRACT: Bumble bees (Bombus LATR.), belong to very effective plant pollinating insects of economic and ecological importance. They were placed in so called „red book” and belong to the species of entomofauna protected by law as animals menaced by human activity and environment pollution. As elements of natural biocenoses and symbols of natural 130 KOMUNIKATY NAUKOWE landscape they are also presented in postage stamps and other philatelic issues. Since now „bumble-bee stamps” were issued in 30 countries and they amount over 50 items. Of them the oldest are the stamps showing buff and white tailed bumble bees, Bombus terrestris L. and Bombus lucorum (L.) issued in Switzerland, Finland (1954), Poland and former Czecho- slovakia (1961). Total number of these issues include pictures of 13 identified species and some undetermined Bombus specimens. Majority of them show bumble bees as pollinators visiting agricultural cultivars (e.g. clovers, sunflower), various ornamental plants, weeds, orchard-, park- and forest-trees and bushes. Pollination of cultivated and wild living plant species, especially so called „difficult flowers” plants, (e.g. red clover, alfalfa) by them is necessery condition of optimal fruit and seed crops and ecological balance in nature. Pres- entation of these useful insects by means of philately is worthy of recom- mendation as an attractive and effective method of popularization of their biocenotical and economic importance and idea of nature conservation. KEY WORDS: Bombus, bumble bees, environment protection, nature conservation, philately.

MOTTO: “... les Bourdons hirsutes et trapus, parfois minuscules, presque toujours énormes et couverts, comme les hommes primitifs, d’un informe sayon que cerclent des anneaux de cuivre ou de cinabre. Ils sont encore ŕ demi barbares, violentent les calices, les déchirent s’ils résistent, et pénčtrent sous les voiles satinés des corolles comme l’ours des cavernes entrerait sous la tente, toute de soie et de perles, d’une princesse byzantine. ...” [“... Trzmiel gruby i kosmaty, w niektórych odmianach maleńki, prawie zawsze ogromny i pokryty kudłatym włosem, niby człowiek jaskiniowy, o prze- paskach barwy miedzi lub cynobru. Jest to barbarzyńca na poły, gwałci kieli- chy kwiatów, rozdziera je, jeśli się opierają, i pakuje się do przecudnego oko- la płatków, niby niedźwiedź z epoki lodowej do namiotu z jedwabnej, hafto- wanej perłami tkaniny, gdzie śni królewna z Bizancjum. ...”] (MAETERLINCK M. 1901: La vie des abeilles.[Życie pszczół]. Paris).

Trzmiele należą do najbardziej efektywnych zapylaczy roślin uprawnych polowych, szklarniowych i dziko-rosnących w przyrodzie. Zanieczyszczenie środowiska sprawia, że od wielu już lat ich liczebność w przyrodzie ma ten- dencję malejącą. Niektóre gatunki są zagrożone wyginięciem i w związku z tym umieszczone zostały w tzw. „czerwonej księdze”, na liście gatunków entomofauny prawnie chronionej. W niektórych krajach prowadzi się zakro- joną na szeroką skalę edukację ekologiczną społeczeństwa, a zwłaszcza z my- ślą o młodzieży, mającą na celu upowszechnienie wiedzy o tych pożytecz- nych owadach i idei ich ochrony. Celowi temu służą m.in. edycje znaczków pocztowych i innych walorów filatelistycznych, jako jedna z najbardziej sku- tecznych form tej działalności. Pierwsze europejskie znaczki pocztowe związane tematycznie z trzmiela- mi (Bombus LATR.), ukazały się już przed ponad 50 laty w Szwajcarii i Fin- landii (1954), a nieco póżniej w Polsce i (byłej) Czechosłowacji (1961). Pol- ski znaczek z trzmielem, B. lucorum (L.) (w serii: owady chronione) jest jak WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 131 dotychczas jedyną pozycją z tym motywem, wydaną w naszym kraju. Później ukazały się edycje w wielu innych krajach na całym świecie. Wydawano je przy różnych okazjach, jak np. „Evropsky Rok Ochrany Přirody” (Czechy – 1995), „Krasnaja Kniga” (Rosja – 1994), „Pro Juventute” (Szwajcaria – 1954), „Fur die Jugend” (Niemcy – 1984), „I Exposicion Nacional de Orqu- ideas” (Kolumbia – 1967), „Maurice Maeterlinck Prix Nobel De Litterature 1911” (Niger – 1977) etc. W sumie jest ich obecnie na świecie ponad 50, a łącznie z kartami pocztowymi i stemplami okolicznościowymi o tej tematyce znacznie więcej. Pokazano na nich 13 określonych i ponad 14 niezidenty- fikowanych gatunków. W literaturze filatelistyczno-entomologicznej trzmiele traktowane są zazwyczaj łącznie z pszczołą miodną i innymi błonkówkami pszczołowatymi. Celem obecnego opracowania jest oddzielne potraktowanie tematu, gdyż dotychczas brak było publikacji naukowej z tego zakresu, poza skromnymi wzmiankami o charakterze popularno-naukowym (CHMIELEWSKI 1977). Prezentację oparto na zbiorach własnych (znaczki, karty pocztowe) groma- dzonych od wielu lat, przy czym korzystano z katalogów filatelistyki świato- wej, takich jak Michel i Scott oraz Yvert & Tellier. Zebrane dane skonfron- towano z podobnymi informacjami w dostępnej literaturze (DEVOS 1968; FISK i in. 1962; MOULTON 1971; PRUESS 1973; SHAW, STUART CHING 1994; WRIGHT 1967). A oto gatunki trzmieli (Bombus LATR.) na wydanych dotychczas znaczkach pocztowych (kraj, rok edycji serii): B. americanorum F. (Vietnam – 1986); B. bimaculatus CRESSON (Buł- garia – 2002[?]); B. hortorum (L.) (Węgry – 1980); B. lucorum (L.) (Finlandia – 1954, Polska – 1961, W. Man – 2001); B. modestus EVER- SMANN (Rosja – 2000); B. muscorum (L.) (Rosja – 2000); B. pascuorum (SCOP.) [= B. agrorum (F.)] (Angola – 2000, Rosja – 2000); B. pomorum (PANZ.) (Litwa – 1999); B. proteus GERSTAECKER (Rosja – 2000); B. (Megabombus) ruderatus (F.) (Gwinea Równikowa – 1974, Portugalia - Azory – 1984, Rosja – 2000); B. sporadicus NYLANDER (Rosja – 2000); B. subterraneus (L.) (Angola – 2000, Rosja – 2000); B. terrestris (L.) (Belgia – 1996, Jugosławia – 1978, Mongolia – 1979, Niemcy - Berlin – 1982, Niger – 1977, Norwegia – 1997, Sharjah – 1972, Wielka Brytania – 1985); Bombus sp. (Brazylia – 1979, Finlandia – 1993, Gwinea-Bissau – 2001, Monako – 1988, 1989, Kolumbia – 1967, Mozambik – 1989, Nikaragua – 1979, Niemcy - Berlin – 1985, (była) NRD – 1980, 1982; Paragwaj – [?], Rosja – 1994, St Vincent – 1976, Umm-Al.-Qiwain – 1973). 132 KOMUNIKATY NAUKOWE

Spośród roślin odwiedzanych przez trzmiele na znaczkach tych pokazano m.in. Carduus sp., Dianthus sp., Catasetum macrocarpum RICH. ex CUNTH., Centurea sp., Doronicum sp., Echium vulgare L., Fragaria sp., Gaillardia ari- stata PURSH., Gentiana sp., Geranium sanguineum L., Helianthus annuus L., Hypericum perforatum L., Iris sp., Lilium sp., Monochaetum sp., Myosotis sp., Pulsatilla sp., Rosa sp., Salix sp., Trifolium pratense L., Trifolium repens L., Ve- ronica sp. Prezentacja trzmieli jako elementu krajobrazu przyrodniczego poprzez filatelistykę jest efektywną, efektowną i godną rekomendacji formą popula- ryzacji wiedzy o tych pożytecznych owadach, idei ochrony przyrody i środo- wiska życia człowieka. Znaczki o tej tematyce poza walorami edukacyjnymi mają też dużą wartość naukową i są miniaturowymi dziełami sztuki.

PIŚMIENNICTWO

CHMIELEWSKI W. 1977: Trzmiele na znaczkach pocztowych różnych krajów. Pszczelarstwo 2: 19. DEVOS R. 1968: Postzegels en bijen. Maandbl. Vlaam. Imkersb., 54 (3): 79-81. FISK F., MONTGOMERY B. E., PRUESS K. P., RIEGEL G. T., RINGS R. W. 1962: A checklist of „entomological” stamps. Proc. N. Centr. Br. Ent. Soc. Amer., 17: 160-169. MAETERLINCK M. 1901: La vie des abeilles. Paris [Życie pszczół. Wydawnictwo Polskie w Poznaniu (Firma R. Wegner), przekład F. MIRANDOLI. Książnica Śląska, Mikołów (1947)]. MOULTON M. A. 1971: A „beeline”approach to stamp collecting. Glean. Bee Cult., 99 (8): 290-291. PRUESS K. P. 1973: Postage stamps showing bees and hives. Bee World, 54 (2): 53-56. SHAW E., STUART CHING J. 1994: Bee and bee interest postage stamps of the world: supple- ment 1. Bee World, 75 (4): 181-193. WRIGHT D. R. Jr. 1967: A checklist of insects on stamps. Part. III. Orders Diptera and Hy- menoptera. Bio-Philately, 17 (2): 74-81. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 133

Wstępne badania nad zespołami larw Diptera w glebie dolnego regla w Gorczańskim Parku Narodowym Preliminary research on Diptera larvae communities in the soil of the lower subalpine forests in the Gorce National Park

ANNA CHRZAN, MARIA MARKO-WORŁOWSKA Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej, Zakład Ekologii, Badań Łowieckich i Ekoturystyki, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków

ABSTRACT: The research was carried out to prove the relation between the structures of Diptera larvae communities in the pedofauna bearing in mind their role and preferential habitat. Two monitored areas situated both at 1020 and 750 metres above sea level made the research localities. The research localities differ in content of humus, nickel, chromium as well as lead with the higher situated locality having more of these elements. The results of the study show that the concentration and variety of Diptera larvae communities in the soil of Carpathian beech depends mainly on humus content in the soil. On the other hand, almost identical indexes of Chironomidae saprophagic larvae more than 70% in both explored localities with significant concentration discrepancy prove that the factors which influence the quantity structure of Diptera larvae communities in forest soils are mainly kinds of soil and forest stand. KEY WORDS: soil mesofauna, larvae of Diptera, trophic structure, Gorce National Park.

Larwy Diptera stanowią znaczący komponent mezofauny glebowej pod względem liczebności, biomasy i wielorakich związków troficznych. Zróżni- cowanie ich zespołów jest z reguły wyższe w glebach leśnych niż łąkowych, zaś struktura zespołów wykazuje ścisły związek zarówno z rodzajem gleby, jak i charakterem drzewostanu (BOROWSKI 1995). Celem badań było wykazanie zależności pomiędzy strukturą zespołów larw Diptera a siedliskowymi uwarunkowaniami na różnej wysokości w reglu dolnym Gorczańskiego Parku Narodowego. Badania prowadzono w siedliskach glebowych buczyny karpackiej przez okres dwóch lat. Stanowiska badawcze usytuowane były na dwóch wybranych, stałych powierzchniach monitoringowych. Stanowisko I (s.21) zlokalizowane było na wysokości 750 m n.p.m. a stanowisko II (s.46) na wysokości 1020 m n.p.m. Charakterystykę badanych siedlisk przeprowadzono w oparciu o ogólne dane monitoringowe (LOCH i in. 1994) i uzupełniono szczegóło- wą analizą chemiczną gleby obejmującą takie parametry, jak: pH, zawartość próchnicy, zawartość w glebie metali ciężkich Cd, Cr, Ni, Pb. Okresem najbardziej reprezentatywnym dla ustalenia różnorodności larw Diptera jest jesień, ze względu na zimowanie większości form w glebie (CIE- SIELSKA i in. 1991), dlatego szczegółową analizę porównawczą struktury ich 134 KOMUNIKATY NAUKOWE zespołów odniesiono do danych z tego okresu. Uzyskane wyniki wskazują, iż zagęszczenie, biomasa i różnorodność ze- społów larw Diptera w glebie buczyny karpackiej są zależne głównie od za- wartości próchnicy w glebie. Na stanowisku II, w którym zawartość próchni- cy jest prawie dwukrotnie wyższa, w jesieni wykazano wyższe wartości za- gęszczenia i biomasy larw Diptera. Uzupełniających danych dostarcza porównanie średniego ciężaru osobni- czego, który jest wyższy w glebie stanowiska I, co może mieć związek ze zwolnionym przebiegiem rozwoju, a tym samym mniejszym przyrostem masy ciała larw występujących w glebie siedlisk wyżej usytuowanych. Wskazuje również na przewagę udziału drobnych glebowych saprofagów w badanych wyższych partiach leśnych Gorczańskiego Parku Narodowego. Znaczące różnice w glebie obydwu stanowisk wykazuje zróżnicowanie ze- społów oraz ich struktura troficzna. Na stanowisku II stwierdzono występo- wanie 7 rodzin larw Diptera należących do trzech grup troficznych – saprofa- gów, fitosaprofagów i drapieżców. Natomiast na I stanowisku występowały tylko 4 rodziny z grupy saprofagów i drapieżców, nie odnotowano fitosapro- fagów. Dalsze różnice w strukturze troficznej dotyczą udziału drapieżnych larw Dolichopodidae i Rhagionidae. Ich zagęszczenie w ciągu całego sezonu wegetacyjnego na stanowisku I jest wielokrotnie wyższe. Potwierdza to niemal ośmiokrotnie wyższa wartość wskaźnika struktury troficznej zespołu, wy- rażona relacją saprofagów i fitosaprofagów do drapieżców na stanowisku II. Analiza zawartości metali ciężkich w glebie badanych siedlisk wykazała, iż mieszczą się one w przedziale średnich zawartości charakterystycznych dla gleb leśnych Polski, przy czym zawartość ołowiu wykazuje nieznaczną ten- dencję do jej przekroczenia. Odniesienie uzyskanych wyników badań do stwierdzonego stanu zawartości metali ciężkich w glebach badanych siedlisk nie wykazało ich wpływu na kształtowanie się struktury zespołów larw Dipte- ra. Natomiast zbliżone wartości wskaźników dominacji saprofagicznych larw Chironomidae, przekraczające 70% na obydwu badanych stanowiskach, przy znacznych różnicach ich zagęszczenia pozwalają stwierdzić, że czynnikami warunkującymi strukturę ilościową zespołów larw Diptera w glebach leśnych jest przede wszystkim rodzaj gleby i charakter drzewostanu.

PIŚMIENNICTWO

BOROWSKI J. 1995: Antropogeniczne przeobrażenia zgrupowań larw Diptera borów sosnowych Polski. [W:] A. SZUJECKI (red.): Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 335-354. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 135

CIESIELSKA A., KACZMAREK M., MAKULEC G., PĘTAL J., WASILEWSKA L.1991: Zespoły bezkręgowców glebowych – ich funkcje i przemiany w glebach torfowych. Wiad. Instyt. Melior. i Użyt. Ziel., 16, 3: 195-209. LOCH J. i inni 1994: Przewodnik po stałych powierzchniach monitoringowych GPN. Poznań.

Dynamika zmian fauny pszczół wywołana ochroną ścisłą murawy kserotermicznej w Wielkopolskim Parku Narodowym Dynamics of changes in bee fauna caused by strict protection of xerothermic sward in Wielkopolska National Park

TOMASZ CIERZNIAK Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska

ABSTRACT: Influence of strict protection on dynamics of second succession and disap- pearance of xerothermic sward was analyzed. 1.5 ha of swards was replaced by forest during 44 years. It has caused decrease of bee species richness about 78% and bee density about 82%. KEY WORDS: Apoidea, xerothermic sward, strict protection, changes in fauna.

Mała powierzchnia biotopów kserotermicznych stwarza niebezpieczeń- stwo łatwego ich zniszczenia, wraz z specyficzną florą i fauną. Paradoksalnie zagrożenie stwarzają także źle zastosowane działania ochronne, które umoż- liwiając sukcesję wtórną prowadzą często do zaniku chronionych obiektów. W pracy przedstawiono ocenę tempa zmian sukcesyjnych zachodzących w biocenozie kserotermicznej wskutek zaniechania działalności gospodarczej i objęcia obiektu ścisłą ochroną rezerwatową, ze szczególnym uwzględ- nieniem owadów zapylających z nadrodziny Apoidea. W prezentowanej analizie wykorzystano dane z prac SZULCZEWSKIEGO (1948), BANASZAKA (1983, 1995) i BANASZAKA i in. 2003. Badania przeprowadzono na obszarze ochrony ścisłej „Jezioro Budzyńskie” w Wielkopol- skim Parku Narodowym (WPN). W granicach rezerwatu znajduje się piasz- czysty wał ozowy. Działalność rolnicza prowadzona przed powołaniem parku narodowego i warunki mikroklimatyczne doprowadziły do ukształtowania się w południowo-wschodniej części ozu, na tzw. „Górach Szwedzkich”, mu- 136 KOMUNIKATY NAUKOWE raw kserotermicznych należących do zespołu Festuco-Silenetum otitis (CE- LIŃSKI, BALCERKIEWICZ 1973). Obszar ozu został wyłączony spod działalno- ści rolniczej w 1957 roku, w momencie utworzenia WPN. Istnienie zdjęć lotniczych z lat 1952, 1960, 1976, 1981 i 1996 umożliwiło przestrzenną i czasową analizę tempa zanikania muraw kserotermicznych w wyniku sukcesji wtórnej. Na tle zmian sukcesyjnych roślinności określono kierunek i zakres zmian w zgrupowaniu pszczół występujących na ozie. Badania nad pszczołowatymi prowadzono systematycznie od 1977 roku. Co dziesięć lat wyznaczano okres 3–4 letni, w którym pobierano próby ilo- ściowe metodą transektów (BANASZAK 1980). Badania wykonano w latach 1977–1980, 1988–1990 i 1998–2000. Próby pobierano zawsze na tej samej powierzchni zbocza i szczytu ozu od kwietnia do sierpnia w odstępach śred- nio 3-tygodniowych. Końcowy fragment ozu nad Jez. Budzyńskim o powierzchni 1,72 ha po- krywała na początku lat 50-tych roślinność murawowa. Objęcie ozu ochroną rezerwatową i zaprzestanie działań rolniczych, pozwoliły na rozwój krzewów oraz drzew i stopniowe zarastanie murawy. 1,5 ha muraw zanikło prawie cał- kowicie w ciągu 44 lat. Średnie tempo wkraczania zbiorowisk leśnych wyno- siło 343 m2/rok. Na Ozie Budzyńskim stwierdzono występowanie 112 gatunków pszczół, co stanowi 50% fauny pszczół WPN (CIERZNIAK 2003). Napiaskowe murawy kserotermiczne warunkowały występowanie lokalnych populacji gatun- ków południowych oraz gatunków o szerszym zasięgu występowania, prefe- rujących jednak środowiska niezadrzewione, głównie suche murawy. W wyniku zarastania muraw kserotermicznych stwierdzono, proporcjonalne do zmniejszającej się powierzchni murawy, zanikanie gatunków pszczół. Liczba gatunków pszczół zmniejszyła się w stosunku do stanu z końca lat 70. ponad trzykrotnie (48 gatunków) (Ryc.). Pięć gatunków pszczół, które zanikły na Ozie Budzyńskim posiadały tam jedyne znane stanowisko w WPN, tym samym, według obecnej wiedzy, ustąpiły również z terenu parku. Gatunki pszczół, które nadal utrzymują się w badanym środowisku zmniejszyły swoją liczebność. Średnie zagęszczenie pszczół występujących na ozie zmniejszyło się około 7-krotnie, z ponad 1000 osobników/ha w latach 70. do około 150 osobników/ha obecnie (Ryc.) Przedstawiony dane pokazują, że obszary kserotermiczne przeznaczone do ochrony nie mogą mieć statusu rezerwatu ścisłego. Tylko ochrona czę- ściowa i zaplanowane adekwatnie do rodzaju roślinności kserotermicznej, gleby i mikroklimatu zabiegi pielęgnacyjne mogą stworzyć odpowiednie warunki dla zachowania flory i fauny cennych przyrodniczo środowisk kserotermicznych WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 137

80 1200 70 Gatunki Species Zagêszczenie Density 1000 60 800 50 40 600 30 400 20 Density (indiv./ha) Liczba gatunków (S)

Number of species (S) 200 10 Zagêszczenie (osobn./ha) 0 0 1977-1980 1988-1990 1998-2000 Period of investigation Okres badañ

Ryc. Zmiany bogactwa gatunkowego i liczebności pszczół (Apoidea) na Ozie Budzyńskim w latach 1977–2000.

PIŚMIENNICTWO

BANASZAK J. 1980: Studies on methods of censusing the numbers of bees(Hymenoptera, Apoidea). Pol. ecol. Stud., 6, 2: 355-366. BANASZAK J. 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9: 421-505. BANASZAK J. 1997: Local changes in the population of wild bees. I. Changes in the fauna ten years later. Ochr. Przyr., 54: 119-130. BANASZAK J. 2002. Apoidea Pszczoły. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kra- ków: 69-74. BANASZAK J., CIERZNIAK T., RATYŃSKA H. 2003: Local changes in populations of wild bees (Hymenoptera: Apoidea): 20 years later. Polskie Pismo ent., 72: 261-282. CELIŃSKI F., BALCERKIEWICZ S. 1973: Zespoły muraw psammofilnych w Wielkopolskim Parku Narodowym pod Poznaniem. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Prace Monogr. Przyr. Wlkp. Parku Narod., Poznań, 5, 4: 1-30. CIERZNIAK T. 2003. Changes in the bee fauna (Apoidea) of the Wielkopolska National Park over the last half century. Fragm. faun., 46: 151-170. SZULCZEWSKI J. W. 1948: Błonkówki (Hymenoptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Cz. III: Pszczołowate (Apidae). Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Prace Monogr. Przyr. Wlkp. Parku Narod., Poznań, 2, 3: 1-19. 138 KOMUNIKATY NAUKOWE

Stan poznania kuczmanów (Diptera: Ceratopogonidae) w polskich parkach narodowych Distribution of biting midges (Diptera: Ceratopogonidae) in the Polish national parks

PAT RYC JA DOMINIAK, RYSZARD SZADZIEWSKI Uniwersytet Gdański, Katedra Zoologii Bezkręgowców, Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia

ABSTRACT: Up to now 190 species of biting midges are known to occur in Poland. Only 70 species, i.e. 37% have been reported from national parks (NP). The highest number of species are noted in the Bieszczadzki NP and the Ojcowski NP. Most of rare species are recorded outside of protected areas because entomologists have no troubles to collect insects here. KEY WORDS: Diptera, Ceratopogonidae, distribution, national parks, Poland.

W Polsce istnieją obecnie 23 parki narodowe. Badania nad kuczmanami prowadzone były w 9 spośród nich: Babiogórskim PN, Białowieskim PN, Bieszczadzkim PN, Kampinowskim PN, Ojcowskim PN, Pienińskim PN, Roztoczańskim PN, Świętokrzyskim PN, Tatrzańskim PN. Łącznie w granicach parków narodowych stwierdzono występowanie 70 gatunków tych mu- chówek. Stanowi to ponad 37% fauny krajowej, gdyż do tej pory z Polski wykazano 190 gatunków Ceratopogonidae (SZADZIEWSKI, BORKENT 2003). Najlepiej poznane są kuczmany z Bieszczadzkiego PN – 44 gatunki (KLA- SA i in. 2000; SZADZIEWSKI 1985, 1986, 1991b; SZADZIEWSKI, BORKENT 2003), Ojcowskiego PN – 22 gatunki (SZADZIEWSKI 1991a, 2001a, 2001c) oraz Świętokrzyskiego PN i Tatrzańskiego PN – po 19 gatunków (BILIŃSKI 1968, 1984; SZADZIEWSKI 1985, 1991b, 2001a; SZADZIEWSKI i in. 1994). Na uwage zasługuje fakt notowania wielu rzadkich gatunków Ceratopogo- nidae na terenach graniczących z parkami narodowymi. Tak jest chociażby w przypadku Białowieskiego PN (SZADZIEWSKI 2001b), Babiogórskiego PN (SZADZIEWSKI 2001a, 2001c; SZADZIEWSKI i in. 1994) czy Biebrzańskiego PN (KRZYWIŃSKI 1987; SZADZIEWSKI 2001a, 2001c; SZADZIEWSKI, KRZY- WIŃSKI 1988; SZADZIEWSKI i in. 1994). Stwierdzanie interesujących gatun- ków kuczmanów poza terenami prawnie chronionymi wynikać może z braku przeszkód formalnych w pozyskiwaniu stąd materiału. Wydaje się, że przy obecnych wymogach stawianych przez dyrekcje parków narodowych związa- nych z uzyskaniem pozwoleń na zbieranie materiałów entomologicznych stan poznania kuczmanów i innych owadów względem terenów nie chronionych będzie coraz słabszy. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 139

PIŚMIENNICTWO

BILIŃSKI Z. 1968: Uzupełnienia do znajomości kuczmanów Polski. Annals. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, Sectio E, 23: 319-325. BILIŃSKI Z. 1984: Nowe dla Polski kuczmany z rodzaju Culicoides LATR. (Diptera, Ceratopo- gonidae). Pol. Pismo ent., 54: 227-228. KLASA A., PALACZYK A., SOSZYŃSKI B., 2000: Muchówki (Diptera) Bieszczadów. [W:] PAWŁOWSKI J. (red.): Monografie Bieszczadzkie VIII. Bezkręgowce Bieszczadów Za- chodnich ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego II. Ofi- cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, Ustrzyki Dolne: 305-369. KRZYWIŃSKI J. 1987: Nowe dla Polski gatunki kuczmanów (Diptera, Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 57: 791-796. SZADZIEWSKI R. 1985: Przegląd faunistyczny krajowych kuczmanów z rodzaju Culicoides (Diptera, Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 55: 283-341. SZADZIEWSKI R. 1986: Pasożyt płazów – Forcipomyia velox (Diptera, Ceratopogonidae) w Polsce. Wiad. parazyt., 32: 389-391. SZADZIEWSKI R. 1991a: Hematofagiczne kuczmany z rodzaju Culicoides (Diptera, Ceratopo- gonidae) z Polski. Wiad. parazyt., 37: 53-56. SZADZIEWSKI R. 1991b: Ceratopogonidae (Diptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwie- rząt Polski 2. ISEZ PAN Kraków/Ossolineum: 103-109. SZADZIEWSKI R. 2001a: European Atrichopogon of the pavidus group (Diptera: Ceratopogo- nidae). Pol. Pismo ent., 70: 347-358. SZADZIEWSKI R. 2001b: Diptera: Ceratopogonidae. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 272-273. SZADZIEWSKI R. 2001c: European Atrichopogon of the subgenus Psilokempia (Diptera: Ce- ratopogonidae). Pol. Pismo ent., 70: 359-374. SZADZIEWSKI R., BORKENT A. 2003: New synonyms, combinations and records of biting midges (Diptera: Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 72: 249-260. SZADZIEWSKI R., KACZOROWSKA E., KRZYWIŃSKI J. 1994: The predaceous midges of the subgenus Isohelea of Brachypogon in Poland (Diptera, Ceratopogonidae). Acta zool. ca- cov., 37: 1-32. SZADZIEWSKI R., KRZYWIŃSKI J. 1988: Biting midges of the genus Culicoides (Ceratopogo- nidae) visiting umbelliferous flowers in Poland. [W]: OLEJNIČEK J. (red.): Medical and Veterinary Dipterology. Česke Budejovice: 155-158. 140 KOMUNIKATY NAUKOWE

Możliwości dyspersyjne niepylaka mnemozyny – Parnassius mnemosyne (L.) w warunkach Bagien Biebrzańskich i perspektywy ochrony w Biebrzańskim Parku Narodowym Dispersion abilities of Clouded Apollo butterfly Parnassius mnemosyne (L.) in the conditions of the Biebrza Marshes and it’s protection prospects in the Biebrza National Park

KRZYSZTOF FRĄCKIEL 1, MACIEJ KONOPIŃSKI 2 1 Biebrzański Park Narodowy 2 Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

ABSTRACT: The results of the spatial organization of the population of Clouded Apollo butterfly in the Biebrza Marshes are presented in the poster. Gene flow was studied between three sites in this area. Genetic variation and degree of isolation of current populations of clouded Apollo butterfly were estimated by analysis of polymorphism of three microsatellite loci. The results indicate that there is isolation of populations and that the species is not capable of colonizing and exploiting suitable habitats within the Biebrza valley. The cause of this may be an increasing number of birches and osiers-bed on the open marsh territory within the last few decades. Consequently, in the Biebrza National Park for the protection of Clouded Apollo, not only is the conservation of the local habitat essential but also a landscape scale conservation strategy is recommended. KEY WORDS: Clouded Apollo, Parnassius mnemosyne, genetic, Biebrza National Park, protection.

Przedstawiono założenia i wstępne wyniki badań nad organizacją prze- strzenną populacji niepylaka mnemozyny na Bagnach Biebrzańskich. Wyni- ki badań potwierdzają wcześniejsze przypuszczenie, że występujące na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego trzy lokalne populacje niepylaka mnemozyny są izolowane. Uzyskane z analizy trzech loci mikrosatelinarnego DNA parametry „genetyczno-populacyjne” (różnorodność i bogactwo alleli, dystanse genetyczne: Neiego, Cavalli-Svorzy i Edwardsa, Wrighta) wskazują na postępujące pod wpływem dryfu genetycznego różnicowanie się pul gene- tycznych analizowanych populacji. Obecne dość wysokie zróżnicowanie genetyczne populacji biebrzańskiej wskazuje, że przepływ genów pomiędzy sta- nowiskami jest bardzo mały. Obliczona teoretyczna liczba migrantów jest niewielka i wynosi 1,5 – 2 osobników na pokolenie. W stosunku do pozosta- łych (Pogorzały, Kapice) najbardziej izolowaną jest populacja na Grzędach. Rzadkość migracji potwierdzają również obserwacje behawioralne prowa- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 141 dzone metodą bezpośrednich obserwacji znakowanych motyli w terenie. Uzyskane informacje wskazują na negatywną rolę rozległych zwartych za- krzaczeń brzozy i wierzby, które dla osobników podejmujących próby migracyjne stanowią barierę ekologiczną. Zmiany siedliskowe związane z postępu- jącą sukcesją drzew lekkonasiennych na otwarte obszary bagienne nasiliły się w dolinie Biebrzy w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Ustalenie wpływu tego zjawiska na lokalne populacje niepylaka mmnemozyny występujące na Bagnach Biebrzańskich ma decydujące znaczenie dla przyjęcia strategii ochrony tego motyla w Parku. Występujące zjawisko izolacji populacji bie- brzańskich sugeruje, iż dla skutecznej ochrony tego gatunku w dłuższej perspektywie czasowej zastosowanie tylko biernej metody ochrony środowiska może być niewystarczające. Realizacja tematu finansowana jest prze Komitet Badań Naukowych.

PIŚMIENNICTWO

DĄDROWSKI J. S., KRZYWICKI M. 1982: Ginące i zagrożone gatunki motyli (Lepidoptera ) w faunie Polski. Cz. I. Studia Naturae, B, 31: 1-171. MEGLÉCZ E., NČVE G., PECSENYE K., VARGA Z. 1999: Genetic variations in space and time in Parnassius mnemosyne (L.) (Lepidoptera) populations in north-east Hungary: im- plications for conservation. Biol. Conserv., 89, 3: 251-259. WITKOWSKI Z., BUDZIK J., KOSIOR A. 1992: Restytucja niepylaka apollo w Pienińskim Par- ku Narodowym II. Ocena stanu populacji i jej zagrożeń. Chrońmy Przyr. ojcz., 48, 4: 31-40

Czerwce (Hemiptera: Coccinea) na obszarach prawnie chronionych w Polsce The scale insects (Hemiptera: Coccinea) in protected areas in Poland

KATARZYNA GOLAN 1 , BOŻENA ŁAGOWSKA 2, KRZYSZTOF STEPANIUK 2 1 Katedra Entomologii, Akademia Rolnicza, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin 2 Politechnika Białostocka, Katedra Rozwoju Rolnictwa i Agrobiznesu, ul. S. Tarasiuka 2, 16-001 Kleosin, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Data on the occurrence of scale insects in legally protected areas in Poland are presented. Attention being paid to protection of valuable and rare species. 27 species 142 KOMUNIKATY NAUKOWE were noted exclusively in national parks, landscapes and nature reserves, about 60% of them are considered as the rare species. KEY WORDS: scale insects, protected areas, rare species, Poland.

W Polsce lista czerwców rodzimych liczy 141 gatunków. Jest ona wynikiem planowych, systematycznych badań faunistyczno-inwentaryzacyjnych prowadzonych w kilku krainach geograficznych (Wyżyna Krakowsko-Czę- stochowska, Góry Świętokrzyskie, Roztocze, Wyżyna Lubelska). W krainach tych poszukiwania czerwców prowadzono głównie w środowiskach naturalnych i seminaturalnych pomijając środowiska antropogeniczne. W wielu wypadkach były to tereny prawnie chronione objęte systemem ochrony obsza- rowej (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe). W sumie badania prowadzono w 6 parkach narodowych, 14 rezerwatach przyrody i w 12 parkach krajobrazowych (Tab.). Analiza danych literaturowych (KAWECKI 1985; KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1983, 1989) i wyników własnych badań faunistycznych (ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996; ŁAGOWSKA, GOLAN 2002) wykazała, że 25 gatunków czerwców (18,4% fauny krajowej) stwierdzono wyłącznie na obszarach prawnie chronionych. W tej grupie przeważają gatunki uznane w Polsce za rzadkie (37% ogółu gatunków rzadkich). Wśród czerwców stwierdzonych wyłącznie na obszarach chronionych są gatunki związane z trawami i turzycami (np. Anophococcus agropyri (BORCHSENIUS), Luzulaspis dactylis GREEN, Heliococcus sulci GOUX,), zio- łami (Cerococcus cycliger GOUX, Planchonia arabidis SIGNORET, Rhizaspi- diotus canariensis (LINDINGER)) i roślinnością drzewiastą (Eulecanium sericeum (LINDINGER), Nemolecanium graniforme (WÜNN)). Z przeprowadzonej analizy wynika, że obszary chronione są miejscem bytowania wielu cennych gatunków. Takim obszarem jest Świętokrzyski Park Narodowy, gdzie tylko tutaj, na jodłach znanych jest kilka stanowisk misecz- nika jodłowego Eulecanium sericeum (LINDINGER), natomiast wyłącznie na obszarze rezerwatu „Zelejowa Góra” występują takie gatunki jak: Cerococ- cus cycliger (GOUX) i Kaweckia laeticoris (TEREZNIKOVA) (KOTEJA, ŻAK- OGAZA 1989). Kolejnym przykładem jest Roztoczański Park Narodowy, gdzie stwierdzono 4 gatunki czerwców nowe dla fauny Polski i jeden nowy dla wiedzy (ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996) – jak dotąd są to jedyne znane stanowiska tych gatunków . Czerwce są bardzo ściśle związane z rośliną żywicielską, są mało ruchliwe lub też prowadzą osiadły tryb życia. Obecność wielu gatunków, szczególnie mono- i oligofagicznych jest ściśle uzależniona od obecności żywiciela. Stąd WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 143

Tab. Liczba gatunków czerwców (Hemiptera: Coccinea) na obszarach chronionych.

Liczba gatunków

Kraina Obszar chroniony Na obsza- geograficzna Ogółem rze chro- nionym Góry Świętokrzyski Park Narodowy 87 32 Świętokrzyskie Rezerwat: „Zelejowa Góra” Dolina Nidy Rezerwaty: „Grabowiec”, „Chotel Czerwo- (woj. świętokrzyskie) ny”, „Owczary”, „Skowronno”, „Skotniki 13 13 Górne”, „Skorocice”, „Krzyżanowice” Wyżyna Parki krajobrazowe: Bielańsko-Tyniecki, Krakowsko- Dolinek Krakowskich, Dłubniański, 96 68 Częstochowska Orlich Gniazd, Rudniański, Tenczyński, Ojcowski Park Narodowy 53 Wyżyna Lubelska Kazimierski Park Krajobrazowy 67 63 Roztocze Roztoczański Park Narodowy, Parki krajobrazowe: Krasnobrodzki, 88 82 Puszczy Solskiej, Szczebrzeszyński Bieszczady Bieszczadzki Park Narodowy, Parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński, 21 17 Gór Słonnych Pieniny Pieniński Park Narodowy, Rezerwaty: „Wysokie Skałki”, „Zaskalskie”, „Bodnarówka”, „Wąwóz Homole”, „Bystrzyk”, „Zielone Skałki”, „Biała Woda” 54 47 Puszcza Kampinoski Park Narodowy 14 14 Kampinoska Wybrzeże Bałtyku pas wydm nadmorskich 45 45 też obszary chronione, ze względu na cenne rośliny są zarazem miejscem ochrony czerwców.

PIŚMIENNICTWO

KAWECKI Z. 1985: Czerwce, Coccoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, 21, 5: 1-107. KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 19-34. 144 KOMUNIKATY NAUKOWE

KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1983: Fauna czerwców (Homoptera, Coccinea) Wyżyny Krakow- sko-Częstochowskiej. Acta zool. cracov., 26: 465-490. ŁAGOWSKA B., GOLAN K. 2002: Materiały do poznania czerwców (Hemiptera: Coccinea) Wyżyny Lubelskiej. Wiad. entomol., 21 (2): 69-85. ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39 (4): 29-42.

Rezerwat „Ligota Dolna” i „Gipsowa Góra” na Opolszczyźnie jako ostoje ciepłolubnej fauny Heteroptera Nature Reserves „Ligota Dolna” and „Gipsowa Góra” as a refuge of xerothermofilous fauna of Heteroptera

GRZEGORZ HEBDA Uniwersytet Opolski, Katedra Biosystematyki, Oleska 22, 45-052 Opole, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Author discuss importance of the Nature Reserve „Ligota Dolna” and „Gipsowa Góra” for the xerothermofilous fauna of Heteroptera. A share of xerothermofilous bugs in total species composition and quantitative analysis are also presented. KEY WORDS: Heteroptera, Nature Reserve „Ligota Dolna”, Nature Reserve „Gipsowa Góra”, xerothermophilous species.

Rezerwaty „Ligota Dolna” i „Gipsowa Góra” położone u wylotu Bramy Morawskiej na Opolszczyźnie, są jedynymi rezerwatami powołanymi w celu ochrony roślinności kserotermicznej w południowo-zachodniej Polsce. Wraz z murawami kserotermicznymi ochronie podlega tam ciepłolubna fauna owadów, rzadko spotykana w tej części Polski. Do bardzo nielicznych zbadanych tu grup owadów (chrząszczy, motyli, prostoskrzydłych), dołączyły także ostatnio pluskwiaki różnoskrzydłe – Heteroptera. O ile fauna pluskwiaków rezerwatu „Ligota Dolna” jest przedmiotem obserwacji już od początków XX wieku, to badania na obszarze rezerwatu „Gipsowa Góra” mają młodą historię. W wyniku cenzusów przeprowadzonych w obu rezerwatach w ostatnim ćwierćwieczu stwierdzono, że fauna Heteroptera zawiera dość liczną gru- pę gatunków, które można określić jako kserotermofilne. Fauna pluskwia- ków, tak pod względem jakościowym jak i ilościowych różni się jednak na obu stanowiskach. Na terenie rezerwatu „Ligota Dolna” w ostatnim ćwierć- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 145 wieczu stwierdzono 78 gatunków Heteroptera, a w rezerwacie „Gipsowa Góra” 46 gatunków. Gatunki kserotermofilne stanowiły w nich odpowiednio od 11% (5 gatunków – rez. „Gipsowa Góra”) do 14% (11 gatunków – rez. „Ligota Dolna”) składu gatunkowego fauny. Łącznie w obu rezerwatach wy- stępuje aż 14 kserotermofilnych gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych. Różnice w znaczeniu obu rezerwatów dla kserotermofili wyrażają się także w stosunkach ilościowych zgrupowań pluskwiaków. Znamienne jest, że o ile na murawach rezerwatu „Ligota Dolna” do eudominantów i dominantów zaliczały się aż trzy kserotermofile, to w rezerwacie „Gipsowa Góra” wszystkie kserotermofile zaliczają się do najniższych klas liczebności.

PIŚMIENNICTWO

GORCZYCA J. 1991: Phylinae (Heteroptera, Miridae) of Poland. Ann. Upper Siles. Mus., Ent., 2:17-81. HEBDA G. 2002: Terrestrial bugs Heteroptera (Insecta: Hemiptera) of the „Gipsowa Góra” Nature Reserve in Poland. Čas. Slez. Muz. Opava, (A), 51: 91-95. LIS B. 1994: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej (Górny Śląsk). Acta entom. siles., 2 (2): 25-30. LIS J. A. 1989: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Insecta: Heteroptera) Wyżyny Śląskiej. Ann. Upper Siles. Mus., Nat. Hist., 12: 5-60. POLENTZ G. 1943: Beiträge zur Kenntnis der schlesischen Wanzen. Ztschr. Ent., 19: 9-14.

Dynamika i kierunek zmian w zgrupowaniach biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w rezerwacie „Chełmowa Góra” Świętokrzyskiego Parku Narodowego Dynamics and direction of trends in carabid beetle communities (Coleoptera: Carabidae) in the „Chełmowa Góra” reserve, Świętokrzyski National Park

STANISŁAW HURUK, ALICJA HURUK Akademia Świętokrzyska, Instytut Biologii, Zakład Zoologii, ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce; e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Studies of the species composition and structure of carabid communities in three forest habitats: subcontinental linden-oak-hornbeam forest, mixed coniferous forest and acidic lowland beech forest were carried out using barber’s pitfall traps in 1982-83 and 146 KOMUNIKATY NAUKOWE

1994–95. The repeat investigation revealed the following major changes in the communities: Community abundance had decreased by 46.02% on average, with the number of species in the linden-oak-hornbeam forests and mixed coniferous stands decreasing by 33.65% on average, but rising by 10% in the beech stands. Carabid community biomass had increased by 53.16% on average in the linden-oak-hornbeam and mixed coniferous stands and decreased by 46.83% in the beech stands. In terms of trophic structure, small zoophages had lost their dominant position to large zoophages in the linden-oak-hornbeam and mixed coniferous stands, while in the beech stands there was sustained dominance of small zoophages. Spe- cies appearing in spring were dominant in the first study period in the linden-oak-hornbeam stands and mixed coniferous stands but had been replaced by „autumn” species by the second study period, „autumn” species being dominant in both study periods in the beech stands; Palaearctic forms maintained their dominance in both study periods in the linden- oak-hornbeam stands, but they had been replaced by representatives of the European For- est Province in the mixed coniferous stands and by montane species in the beech stands. The period of peak activity of the communities in the linden-oak-hornbeam stands and mixed coniferous stands had shifted from may to July, and in the beech stands it had changed from July to June. The index of diversity had increased for the communities in the linden-oak-hornbeam stands and mixed coniferous stands, and decreased for the community in the beech stands. These changes could be due to environmental change or to natural variation in the abundance of individual species. Key words: Coleoptera, Carabidae, subcontinental linden-oak-hornbeam forest (Tilio- Carpinetum), mixed coniferous forest (Pino-Quercetum), acidic lowland beech forest (Dentario glandulosae-Fagetum).

Badania prowadzono w latach 1982–1983 (pierwszy okres) i 1994–1995 (drugi okres) w uroczysku „Chełmowa Góra” Świętokrzyskiego Parku Naro- dowego. Materiał zbierano w grądzie subkontynentalnym Tilio-Carpinetum TRACZ. 1962, borze mieszanym Pino-Quercetum KOZŁ. 1925 em. MAT. 1964, oraz kwaśnej buczynie niżowej Dentario glandulosae-Fagetum KLIKA 1927 em. MAT. 1964. W każdym z typów siedliskowych lasu założono cztery stałe powierzchnie badawcze. W obydwu okresach badawczych Carabidae zbierano na tych samych stałych powierzchniach. Biegaczowate odławiano przy pomocy pułapek Barbera, w cyklach mie- sięcznych, od maja do września. Na każdej powierzchni zakopywano w ziemi liniowo po 10 pułapek Barbera, rozstawionych w 3 m odstępach, napełnio- nych glikolem do 1/3 wysokości. Celem badań było poznanie i porównanie składu jakościowego i ilościo- wego oraz biomasy zgrupowań biegaczowatych, dominacji, charakteru ekologicznego zgrupowań, ich składu zoogeograficznego, sezonowej dynamiki oraz różnorodności w wybranych wariantach badawczych, w dwu okresach badawczych. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 147

Zgrupowania scharakteryzowano na podstawie prac: LARSSON (1939); MARGALEF (1958); SZYSZKO (1983); LEŚNIAK (1987); KOCH (1989). W obydwu okresach badawczych odłowiono w sumie 15900 osobników i 49 gatunków o łącznej wadze 3211,92 g, w tym, w pierwszym okresie 11051 i 45 gatunków o wadze 1460,86 g, w drugim zaś 4849 osobników i 27 gatun- ków o wadze 1751,06 g. W drugim okresie badań znacznie zmniejszyła się liczebność zgrupowań, średnio o 46,02%. Najbardziej (o 77,27%) zmniejszyła się liczebność zgrupowania z buczyn. Liczba odłowionych gatunków w drugim okresie wzrosła w borach z 20 do 22; zmniejszyła się w grądach z 30 do 22, a w buczynach z 32 do 19. W pierwszym okresie badawczym dominował we wszystkich zgrupowaniach Pterostichus oblongopunctatus. W drugim okresie gatunek ten zajmo- wał pierwsze miejsce w strukturze dominacji tylko w buczynach, natomiast w grądach i borach mieszanych dominował Carabus hortensis. W grądach i borach mieszanych zwiększyła się biomasa zgrupowania – średnio o 53,16%, w buczynach natomiast uległa zmniejszeniu o 46,83%. Charakterystyka ekologiczna zgrupowań pozwoliła na stwierdzenie naj- większych zmiany w kategorii trofizmu oraz typu rozwojowego. W kategorii trofizmu dominowały w pierwszym okresie w grądach i borach mieszanych zoofagi małe, w drugim zoofagi duże. W buczynach dominowały w obydwu okresach zoofagi małe. W kategorii typu rozwojowego dominowały w grą- dach i borach mieszanych w pierwszym okresie osobniki gatunków wiosen- nych, w drugim jesiennych. W buczynach, w obydwu okresach dominowały osobniki gatunków jesiennych. W ujęciu zoogeograficznym dominowały w zgrupowaniach elementy palearktyczne. W drugim okresie dominowały one nadal w grądach. Natomiast borach mieszanych dominowały elementy europejskiej prowincji leśnej, a w buczynach elementy górskie. W grądach i borach mieszanych szczyt aktywności zgrupowań wystąpił w pierwszym okresie w maju, w drugim w sierpniu. W buczynach natomiast szczyt aktywności wystąpił w pierwszym okresie w lipcu, w drugim w czerwcu. W grądach i borach mieszanych wskaźnik różnorodności w drugim okresie zwiększył się, w buczynach zmniejszył. Opisane zmiany wynikały ze znacznych zmian liczebności populacji kilku gatunków Carabidae. Ich przyczyną mogły być zmiany stanu środowiska w drugim okresie badawczym (istnieją ku temu przesłanki) lub mogły one wynikać z naturalnych zmian liczebności populacji gatunków. 148 KOMUNIKATY NAUKOWE

PIŚMIENNICTWO

KOCH K. 1989: Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie. Bd. 1. Goecke & Evers Verlag, Krefeld. 440 ss. LARSSON S. G. 1939: Entwicklungstypen und Entwicklungszeiten der dänischen Carabiden. Entomol. Medd., 20: 277-560. LEŚNIAK A. 1987: Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland. Fragm. faun., 30 (17): 297-312. MARGALEF R. 1958: Information theory in ecology. G. Syst., 3: 36-71. SZYSZKO J. 1983: State of Carabidae (Col.) fauna in fresh pine forest and tentative valorisa- tion of this environment. Warsaw Agricultural University Press, Warszawa. 80 ss.

Stan zbadania muchówek (Diptera) Wolińskiego Parku Narodowego State of knowledge of the flies (Diptera) of Wolin National Park

ELŻBIETA KACZOROWSKA Katedra Zoologii Bezkręgowców, Uniwersytet Gdański, 81-378 Gdynia, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The results of a study on flies (Diptera) of Wolin National Park are reported. In August 2003, in localities representing beaches adjacent to the cliff, 1633 specimens of flies belonging to thirty-three families were collected. In the material, the flies of the Chironomidae, Anthomyiidae and Luxanidae were the most numerous. The synanthropic flies of Calliphoridae and Sarcophagidae as well as hematophagous Culicidae were also large in number. Their abundance is connected with an increase of anthropogenisation of this habitat. KEY WORDS: Diptera, faunistics, Wolin National Park.

Badania nad Diptera Wolińskiego Parku Narodowego prowadzone były w sierpniu 2003 roku. Materiał poławiano na stanowiskach położonych wzdłuż plaży klifowej, rozciągniętej w okolicach miejscowości Międzyzdroje. Klif ten należy do żywych, czyli podlega procesom naturalnej sukcesji i utrzymywania, tj. abrazji. Jego zbocze porośnięte jest gęstymi zaroślami ro- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 149 kitnika zwyczajnego, a wierzchołek pokryty jest lasami bukowo-sosnowo-dę- bowymi. Górna partia klifu w celu ochrony przed nadmiernym osypywaniem obsadzona jest częściowo krzewami róży pomarszczonej. Muchówki pozyskiwano dwa razy dziennie, przez tydzień, metodą kosze- nia siatką entomologiczną. Owady zbierane były z powierzchni wody, materii organicznej wyrzuconej na brzeg i zalegającej w strefie oprysku oraz ro- ślinności klifowej. Niewielkie Diptera umieszczane były we fiolkach z 70–75% alkoholem etylowym, a duże zabijano w zatruwaczkach, w których substancją trującą był octan etylu. Wszystkie muchówki są zaetykietowane. Na etykietach wypisano datę i miejsce zbioru oraz warunki pogodowe. W trakcie badań pozyskano 1633 okazy Diptera, reprezentujące 33 rodziny. Najbardziej liczebne w zbiorze były Chironomidae, stanowiące 44,64% zbioru, Anthomyiidae (12,61%) i Lauxanidae (6,55% zebranego materiału). Najmniej, bo jedynie po jednym okazie pozyskano przedstawicieli rodzin Mycetophilidae, Tabanidae, Rhagionidae, Pipunculidae, Platystomatidae, Opomyzidae, Anthomyzidae i Asteiidae. Otrzymane wyniki jakościowe, mimo stosunkowo krótkiego okresu ba- dań, pozwalają stwierdzić, iż plaże Wolińskiego Parku Narodowego są do- godnym miejscem bytowania i rozwoju Diptera. Jak dotąd, w ciągu pięciolet- nich badań nad muchówkami morskich i przymorskich siedlisk zasolonych pozyskano przedstawicieli 53 rodzin (KACZOROWSKA, w druku). Muchówki z 33 rodzin zanotowane w Międzyzdrojach stanowią więc 60% składu Dipte- ra tych środowisk. Po raz pierwszy na Wolinie udało złapać okaz należący do Platystomatidae, rodziny reprezentowanej w Polsce przez niewiele gatun- ków. Należy także podkreślić, iż na plażach okolic Międzyzdrojów stosunkowo licznie pozyskano muchówki z rodziny Heleomyzidae, poławianej sporadycznie na trzynastu stanowiskach rozciągniętych wzdłuż polskiego wybrze- ża w latach 1999–2003. W czasie badań stwierdzono także, iż wysoki udział procentowy w zbiorze mają muchówki synantropijne z rodzin Calliphoridae (3,55%) i Sarcophagidae (1,47%) oraz hematofagiczne Culicidae, które sta- nowią 1,78% zebranych owadów. Ich występowanie związane jest ze wzro- stem znaczenia turystycznego badanych terenów, a co za tym idzie ich antro- pogenizacją.

PIŚMIENNICTWO

KACZOROWSKA E. [w druku]: Hover flies (Diptera: Syrphidae) of the coastal and marine habitats of Poland. Pol. Pismo ent. SZADZIEWSKI R. 1983: Flies (Diptera) of the saline habitats of Poland. Pol. Pismo ent., 53: 31-76. 150 KOMUNIKATY NAUKOWE

Badania entomofauny rezerwatów przyrody Śląska Opolskiego Entomological studies in the nature reserves of the Opole Silesia

ANNA KOCOREK, JOANNA CZAJA Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii Bezkręgowców, Oleska 22, 45-720 Opole, e-mail: [email protected], [email protected]

ABSTRACT: There have been created 34 nature reserves in the Opole Silesia. Entomologi- cal studies have been caried out only in area of six of them. The subject of the researches have been mentioned such groups of insects as: Heteroptera, Coleoptera (Curculionidae, Apionodae, Scolytidae), Lepidoptera, Odonata, Orthoptera. KEY WORDS: entomofauna, Heteroptera, Lepidoptera, Coleoptera, Odonata, Orthoptera, Opole Silesia, nature reserves.

Na Opolszczyźnie istnieje obecnie 34 rezerwatów przyrody. Obok zdecy- dowanej większości rezerwatów leśnych, na Śląsku Opolskim znajdują się również rezerwaty stepowe, torfowiskowe i wodne. Badania entomofauny prowadzono jedynie w 6 rezerwatach: „Ligota Dolna”, „Gipsowa Góra” (roślinność stepowa), „Bażany”, „Nad Bystrym”, „Boże Oko” (rezerwaty leśne), „Staw Nowokuźnicki” (rezerwat wodny). Dotyczyły one następujących grup owadów: Heteroptera, Coleoptera (Curcu- lionidae, Apionidae, Scolytidae), Lepidoptera, Odonata, Orthoptera. Badania heteropterofauny prowadzono głównie w rezerwatach z roślin- nością kserotermiczną. Stwierdzono wiele nowych stanowisk rzadko spotykanych gatunków Heteroptera na Śląsku i w Polsce (m.in. HEBDA 2002; LIS B. 1994; LIS B.; DANIELCZOK-DEMSKA 2001). Od lat 70. poddano wnikliwej analizie także ryjkowce (Curculionidae, Apionidae) w trzech rezerwatach Opolszczyzny – dwa z roślinnością ksero- termiczną, jeden leśny (m.in. KUŚKA 1977, 1995, 1999). Pojedyncze informacje o innej grupie chrząszczy (Scolytidae) przynosi także praca SZCZEPAŃ- SKIEGO (1999) z rezerwatu „Bażany”. Największym poligonem badawczym jest jednak „Ligota Dolna”. Obok chrząszczy i pluskwiaków badano tu intensywnie motyle i prostoskrzydłe. W obrębie tych grup znaleziono ciekawe gatunki kserotermofilne (BIELE- WICZ 1966; BLAIK, HEBLA 1999; BLAIK, MAJER 2000; LIANA 1976). WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 151

Wśród rezerwatów Opolszczyzny przeważają rezerwaty leśne. Większość badań prowadzono jednak w rezerwatach z przewagą roślinności kserotermicznej. Dlatego też wyniki powyższych badań są odwzorowaniem entomofauny głównie tych siedlisk.

PIŚMIENNICTWO

BLAIK T., HEBLA G. 1999: Wpływ ścisłej ochrony muraw kserotermicznych na ich entomo- faunę na przykładzie rezerwatu „Ligota Dolna” na Opolszczyźnie. Przeg. Przyr., 10 (3–4): 183-188. BLAIK T., MAJER D. 2000: Nowe dla Śląska i rzadko spotykane gatunki motyli (Lepidoptera) stwierdzone na Opolszczyźnie. Przeg. Przyr., 11 (4): 89-93. HEBDA G. 1999: Nowe stanowiska rzadkich na terenie Polski pluskwiaków różnoskrzydłych (Insecta: Heteroptera). Acta ent. siles., 5–6: 11-13 HEBDA G. 2002: Terrestrial bugs Heteroptera (Insecta: Hemiptera) of the „Gipsowa Góra” Nature Reserve in Poland. Cas. Slez. Muz. Opava, (A), 51: 91-95 KUŚKA A. 1977: Materiały do znajomości ryjkowców (Coleoptera: Curculionidae) wylotu Bramy Morawskiej w Polsce. Pol. Pismo ent., 47: 3-16. KUŚKA A. 1995 [in lit.]: Inwentaryzacja wybranych rodzin chrząszczy (Coleoptera) Parku Krajobrazowego „Góry Opawskie”. Zarząd Opolskich parków krajobrazowych. Po- krzywna. [mscr.] KUŚKA A. 1999: Ryjkowce (Coleoptera: Apionidae, Curculionidae) nowe i rzadkie dla fauny Górnego Śląska i terenów przyległych. Acta ent. siles., 5–6: 25-30. LIANA A. 1976: Prostoskrzydłe (Orthoptera) siedlisk kserotermicznych na Wyżynie Małopol- skiej. Fragm. Faun., 20 (25): 469-556. LIS B. 1994: Pluskwiaki różnoskrzydłe Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej (Górny Śląsk). Acta. ent. siles., 2 (2): 25-30 LIS B., DANIELCZOK-DEMSKA K. 2001: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Insecta: Heteroptera) Par- ku Krajobrazowego „Góra Św. Anny” (Górny Śląsk). Natura Silesiae Superioris, 5: 53-59. SZCZEPAŃSKI W. 1999: Nowe stanowiska kornikowatych (Coleoptera: Scolytidae) w połu- dniowo-zachodniej Polsce. Acta ent. siles., 5–6: 41-47. 152 KOMUNIKATY NAUKOWE

Stan poznania chrząszczy (Coleoptera) Obszaru Chronionego Krajobrazu „Biedrusko” koło Poznania The state of knowledge of beetles (Coleoptera) of the „Biedrusko” Landscape Protected Area

SZYMON KONWERSKI 1, PAWEŁ SIENKIEWICZ 2 1 Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Zoologii, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 Szczecin, e-mail: [email protected] 2 Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Entomologii, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The complete list of the literature data on Coleoptera of the „Biedrusko” Landscape Protected Area is presented. Families and species of beetles known from this area are also added. KEY WORDS: Coleoptera, Landscape Protected Area „Biedrusko”, military range, West- ern Poland.

Od 1998 roku trwają intensywne badania koleopterologiczne Obszaru Chronionego Krajobrazu „Biedrusko” obejmującego większą cześć poligonu wojskowego na północ od Poznania. Dane dotyczące szeregu gatunków zostały już opublikowane w licznych pracach. Ze względu na przygotowywa- ne podsumowanie dotyczące wybranych rodzin Coleoptera poligonu Biedru- sko, uznaliśmy za stosowne zebranie wszystkich publikacji w których znajdu- ją się dane dotyczące koleopterofauny tego terenu. Pierwsze informacje dotyczące chrząszczy poligonu pochodzą z pracy DORNA (1919). Kolejne gatunki z miejscowości Biedrusko wykazuje MYR- DZIK (1933). Autor ten podaje jeszcze 9 gatunków Coleoptera z Radojewa i Złotnik, jednak nie wiadomo czy stanowiska te znajdowały się na terenie poligonu. Na podstawie aktualnych danych literaturowych (1999–2004) podajemy wykaz rodzin Coleoptera wraz z liczbą gatunków wykazanych z Obszaru Chronionego Krajobrazu „Biedrusko”. Nazewnictwo szczebla rodzinowego przyjęto za LAWRENCEM i NEWTONEM (1995). Carabidae – 131 gatunków (SIENKIEWICZ 2001; SIENKIEWICZ, ADAMEK 2001; PAWŁOWSKI, w druku); Histeridae – 7 gatunków (RUTA i in. 2004a, 2004b); Leiodidae – 34 gatunki (JAŁOSZYŃSKI, KONWERSKI 2002b; KON- WERSKI, SIENKIEWICZ, w druku); Scydmaenidae – 6 gatunków (JAŁOSZYŃ- SKI 2003); Staphylinidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999; KONWERSKI, STA- NIEC 2000); Eucinetidae – 1 gatunek (RUTA i in. 2003); Clambidae – 1 gatu- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 153 nek (RUTA i in. 2003); Scirtidae – 8 gatunków (RUTA i in. 2003); Elmidae – 2 gatunki (KONWERSKI 2004); Cleridae – 1 gatunek (KONWERSKI, w druku); Monotomidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Endomychidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Mycetophagidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Me- landryidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Mordellidae – 3 gatunki (KUBISZ i in. 2003); Colydiidae – 2 gatunki (KONWERSKI, SIENKIEWICZ 2003); Tene- brionidae – 2 gatunki (KONWERSKI 1999); Oedemeridae – 1 gatunek (KON- WERSKI 1999); Chrysomelidae – 4 gatunki (KONWERSKI 1999; JAŁOSZYŃSKI, KONWERSKI 2001, 2002a; PRZEWOŹNY 2003); Nemonychidae – 2 gatunki (KONWERSKI 2002); Anthribidae – 3 gatunki (KONWERSKI 2002); Attelabidae – 13 gatunków (KONWERSKI 2002); Brentidae – 49 gatunków (KONWERSKI 2002); Curculionidae – 190 gatunków (KONWERSKI 2002). Opublikowane dane dotyczą przeważnie gatunków rzadko spotykanych w Polsce i potwierdzają wysokie walory przyrodnicze Obszaru Chronionego Krajobrazu „Biedrusko” oraz jego duże znaczenie w zachowaniu różnorod- ności gatunkowej Coleoptera.

PIŚMIENNICTWO

DORN K. 1919: Sammelbericht aus dem Warthelager bei Posen. Ent. Jb., Leipzig, 28: 124-133. JAŁOSZYŃSKI P. 2003: Materiały do poznania Scydmaenidae (Coleoptera: Staphylinoidea) Ni- ziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 22 (1): 13-24. JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2001: Nowe dane o występowaniu Galeruca (Haptoscelis) melanocephala (PONZA, 1805) (Coleoptera: Chrysomelidae) w Polsce. Wiad. entomol., 20 (1–2): 93. JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2002a: Cassida ferruginea GOEZÉ, 1777 i Cassida pannoni- ca SUFFRIAN, 1844 (Coleoptera: Chrysomelidae) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 21 (1): 56. JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2002b: Nowe dane o występowaniu chrząszczy z plemienia Agathidiini (Coleoptera: Leiodidae: Leiodinae) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 21 (1): 11-17. KONWERSKI Sz. 1999: Znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla koleopterofauny. [W:] Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Ochrona owadów w Polsce u progu inte- gracji z Unią Europejską”, Kraków 23–24 IX 1999: 29. KONWERSKI Sz. 2002 [in lit.]: Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhi- nomaceridae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Obszaru Chronionego Krajobrazu „Biedrusko” koło Poznania. Praca doktorska wykonana w Zakładzie Zoologii Systema- tycznej UAM w Poznaniu. 156 ss. [mscr.] KONWERSKI Sz. 2004: Elmidae (Coleoptera) Potoku Glinnowieckiego na terenie poligonu w Biedrusku koło Poznania. [W:] NAMIOTKO T., SYWULA T. (red.): Bioróżnorodność środowisk dna zbiorników wodnych. BEL Studio, Gdańsk-Warszawa: 62-63. 154 KOMUNIKATY NAUKOWE

KONWERSKI Sz. [w druku]: Opilo pallidus (OLIVIER, 1795). [W:] Czerwona księga zwierząt Polski, tom 2 – bezkręgowce. KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. 2003: Nowe stanowiska Orthocerus clavicornis (LINNAEUS, 1758) i O. crassicornis (ERICHSON, 1845) (Coleoptera: Colydiidae) w Polsce. Wiad. entomol., 21 (4): 246. KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. [w druku]: Leiodidae (Coleoptera) of the Biedrusko range in Western Poland. Streszczenia Fifth Symposium of Baltic Coleopterologists – Szklana Huta, Poland: 8-11 IX 2004. KONWERSKI Sz., STANIEC B. 2000: Nowe stanowiska Encephalus complicans STEPH. i Thora- xophorus corticinus MOTSCH. (Coleoptera: Staphylinidae) w Polsce. Pierwsze Sympozjum Staphylinidae, Rogów 10–12 XI 1999: 47-48. KUBISZ D., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2003: Nowe dane o rozsiedleniu Mordellidae (Coleoptera: Tenebrionoidea) w Polsce. Acta ent. silesiana, 9–10: 73-76. LAWRENCE J. F., NEWTON A. 1995: Families and subfamilies of Coleoptera (with selected genera, notes, references and data family-group names). [W: ] PAKALUK J. & ŚLIPIŃSKI S. A. (eds.): Biology, phylogeny and classification of Coleoptera: papers celebrating the 80th birthday of Roy A. CROWSON. Muz. Inst. Zool. PAN, Warszawa: 779-1006. MYRDZIK K. 1933: Materiały do fauny chrząszczy lądowych województwa poznańskiego. Pr. Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, Poznań, 6: 173-194. PAWŁOWSKI J. [w druku]: Carabus clatratus (Carabidae). [W:] Czerwona księga zwierząt Pol- ski, tom 2 – bezkręgowce. PRZEWOŹNY M. 2003: Nowe stanowisko Cassida (Cassida) bergeali BORDY, 1995 (Coleopte- ra: Chrysomelidae: Cassidinae) w Polsce. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salaman- dra”, 7: 209-210. RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2003: Nowe dane o rozmieszczeniu chrząszczy z nadrodziny Scirtoidea FLEMING, 1821 (Coleoptera) w Polsce. Wiad. entomol., 22 (1): 33-46. RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2004a: Nowe stanowiska gnilików (Coleoptera: Histeridae) w Polsce. Część 1. Onthophilinae – Dendrophilinae. Wiad. entomol., 23 (1): 13-20. RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2004b: Nowe stanowiska gnilików (Coleoptera: Histeridae) w Polsce – część 2. Abraeinae i Saprininae. Wiad. entomol., 23 (2): 81-88. SIENKIEWICZ P. 2001: The importance of the „Biedrusko” range for Carabidae on „Wielko- polsko-Kujawska” Lowlands. Streszczenia X European Carabidologist Meeting „How to protect or what we know about Carabid Beetles”, Tuczno, Poland, 24–27 IX 2001: 77-78. SIENKIEWICZ P., ADAMEK H. 2001: Abax carinatus (DUFTSCHMID, 1812) i Leistus rufescens (FABRICIUS, 1775) – nowe dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej gatunki biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae). Wiad. entomol., 20 (1–2): 93-94. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 155

Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki błonkówek (Hymenoptera) i muchówek (Diptera) zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego i potrzeba zachowania ich siedlisk Protected, threatened and rare species of Hymenoptera and Diptera of the western part of the Kampinos National Park and the need of preservation of their habitats

JAN KRZYSZTOF KOWALCZYK 1, KATARZYNA SZCZEPKO 2 1 Muzeum Przyrodnicze UŁ, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź 2 Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁ, ul. Banacha 1/3, 90-237 Łódź

ABSTRACT: The paper gives the list of 77 protected, threatened and rare species of Hy- menoptera and Diptera of the western part of Kampinos National Park. Most of these species were collected in two types of habitats: wooden buildings and sandy grassland. KEY WORDS: Hymenoptera, Diptera, Kampinos National Park, threats.

W wyniku prowadzonych badań stwierdzono występowanie 12 gatunków chronionych błonkówek oraz 35 gatunków zagrożonych błonkówek i 7 ga- tunków zagrożonych muchówek oraz 15 rzadkich błonkówek i 8 rzadkich muchówek (KOWALCZYK, SZCZEPKO 2001a, 2001b; KOWALCZYK, WATAŁA 1989; KOWALCZYK i in. 2002; SZCZEPKO, KOWALCZYK 2001, 2002; SZCZEP- KO i in. 2002; WIŚNIOWSKI, KOWALCZYK 1998a, 1998b, 2002). Wśród badanych siedlisk (Tab.) najbogatsze w omawiane gatunki były drewniane budyn- ki i murawy napiaskowe. Niezbędna jest czynna ochrona tych siedlisk – bu- dynków przed rozbiórką a muraw przed zarastaniem. Niżej podano listę błonkówek (Hymenoptera) i muchówek (Diptera) chronionych, zagrożonych i rzadkich, z terenów porolnych w fazie renaturaliza- cji, zlokalizowanych w zachodniej części KPN. Zastosowano nazewnictwo gatunkowe zgodne z „Wykazem zwierząt Polski” pod red. J. RAZOWSKIEGO. W przypadku, gdy gatunek nie znajduje się w w.wym. wykazie lub jego nazwa uległa zmianie, podano przy jego nazwie nazwisko autora. W pracy uży- to następujących skrótów: inicjały autorów przy danych niepublikowanych – (JKK) Jan Krzysztof KOWALCZYK, (KS) – Katarzyna SZCZEPKO; (1 …) – dane z literatury, H – Hymenoptera, D – Diptera, w – wydma, mp – murawa napiaskowa, ł – łąka, gp – zarastające grunty porolne, wb – wierzby, s – sad, z – zabudowania drewniane, bm – bór mieszany, ol – ols. 156 KOMUNIKATY NAUKOWE

I. Gatunki chronione [CHR] H: Bombus cryptarum (KS) – gp; Bombus hortorum (7) – gp; Bombus hypnorum (7) – z; Bombus lapidarius (7) – mp; Bombus lucorum (7) – gp; Bombus muscorum (KS) – gp; Bombus pascuorum (7) – ł; Bombus pratorum (7) – mp; Bombus ruderarius (7) – gp; Bombus soroensis (KS) – ł; Bombus sylvarum (7) – mp; Bombus terrestris (7) – gp. II. Gatunki z „Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” (pod red. Z. GŁOWACIŃSKIEGO). Krytycznie zagrożone [CR] – H: Polistes gallicus (KS) – z. Zagrożone [EN] – H: Hedychridium integrum (2) – mp. Narażone [VU] – H: Allodynerus delphinalis (1) – z; Symmorphus mu- rarius (1) – z; Oxybelus argentatus (3) – w; Lestica alata (3) – mp; Bem- becinus tridens (3) – mp; Bembix rostrata (3) – mp; Andrena alfkenella (7) – mp; Andrena fulvida (7) – z; D: Stratiomys singularior (JKK) – ł. Bliskie zagrożenia [NT] – H: Ammophila pubescens (3) – mp; Ta- chysphex psammobius (3) – mp; Crossocerus congener (5) – z; Nysson niger (5) – z; Harpactus elegans (3) – w; Gorytes fallax (3) – ł; D: Callicera aenea (JKK) – bm; Spilomyia diophthalma (JKK) – ol. Najmniejszej troski [LC] – H: Pseudogonalos hahnii (4) – gp; Hedy- chridium zelleri (2) – mp; Pseudomalus pusillus (2) – mp; Chrysura ra- dians (2) – z; Chrisis bicolor (2) – mp; Nomada moeschleri (7) – mp. O niepełnych danych [DD] – H: Homonotus sanguinolentus (9) – mp; Stenodynerus xanthomelas (1) – z; Symmorphus crassicornis (1) – z; Polemistus abnormis (8) – z; Miscophus ater (3) – w; Hylaeus styriacus (7) – z; Hylaeus gredleri (7) – z; Colletes inexpectatus (7) – z; Coelioxys afra (JKK) – mp; Coelioxys alata (7) – z; Epeoloides coecutiens (7) – z; Psithyrus norvegicus (7) – gp; Polyergus rufescens (JKK) – mp; D:Temno- stoma vespiforme (JKK) – ol; Orthonevra geniculata (JKK) – ol; Brachy- opa dorsata (JKK) – bm; Sericomyia silentis (JKK) – bm. III. Gatunki rzadkie [R] H: Priocnemis cordivalvata (10) – mp, Chrysis fasciata (2) – wb; Chrysis longula (2) – z; Discoelius dufourii (1) – z; Pseudomicrodynerus parvulus (1) – z; Ancistrocerus antilope (1) – z; Ancistrocerus parietum (1) – mp; Symmorphus gracilis (1) – z; Eumenes coarctatus (1) – mp; Eumenes co- ronatus (1) – mp; Dolichovespula media (1) – ł; Solierella compedita (3) – mp; Nitela fallax (Kohl) (6) – z; Crossocerus assimilis (3) – wb; Har- pactus lunatus (3) – ł; WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 157

D: Pandivirilia eximia (JKK) – bm; Ferdinandea ruficornis (JKK) – s; Dasysyrphus nigricornis (JKK) – bm; Epistrophe flava Doczkal et. Schmid (JKK) – bm; Chalcosyrphus valgus (Gmelin) (JKK) – ol; Chry- sotoxum verralli (JKK) – bm; Cheilosia gigantea (JKK) – ol; Helophilus affinis (JKK) – ł.

Tab. Udział gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich w badanych siedliskach. H/D – Hymenoptera/Diptera, w – wydma (sand dune), mp – murawa napiaskowa (sandy grassland), ł – łąka (meadow), gp – zarastające grunty porolne (overgrown agriculture area), wb – wierzby (willows), s – sad (orchard), z – zabudowania drewniane (wooden buildings), bm – bór mieszany (mixed forest), ol – ols (alder forest).

CHR CR EN VU NT LC DD R razem Siedlisko H/D H/D H/D H/D H/D H/D H/D H/D H/D w 1/1/1/3/ mp3/ 1/4/2/4/3/5/22/ ł 2/ /1 1/ 2/1 6/1 gp6/1/1/8/ wb2/2/ s /1/1 z 1/ 1/ 3/ 2/ 1/ 8/ 6/ 22/ bm/1/2/4/7 ol/1/2/2/5

PIŚMIENNICTWO

1. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2001a: Osy (Hymenoptera, Vespoidea) terenów porolnych zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Kulon, 6 (1–2): 71-76. 2. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2001b: Złotolitki (Hymenoptera, Chrysididae) terenów porolnych zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Kulon, 6 (1–2): 77-83. 3. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K., ŚWIĄTCZAK M. 2002: Grzebaczowate (Hymenoptera, Sphecidae) okolicy Stacji Terenowej Uniwersytetu Łódzkiego w Kampinoskim Parku Na- rodowym. Wiad. entomol., 20 (3–4): 147-156. 4. KOWALCZYK J. K., WATAŁA C. 1989: Nieco danych i nowe stanowiska Trigonalis hahni SPINOLA, 1840 (Hymenoptera, Trigonalyide) w Polsce. Przegl. zool., 33 (2): 271-273. 5. SZCZEPKO K., KOWALCZYK K. 2001: Sphecid wasps (Hymenoptera: Sphecidae) in habitats of abandoned village in forest territory of Kampinoski National Park. Pol. Pismo ent., 70: 185-193. 158 KOMUNIKATY NAUKOWE

6. SZCZEPKO K., KOWALCZYK K. 2002: Nitela fallax KOHL, 1883 (Hymenoptera: Sphecoidea) w Polsce. Wiad. entomol., 20 (3–4): 143-146. 7. SZCZEPKO K., PAWLIKOWSKI T., KOWALCZYK J. K. 2002: Apoidea (Hymenoptera) in habitats of former agricultural area in a renaturization stage of Kampinos National Park (Poland). Fragm. faun., 45: 115-122. 8. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 1998a: Nowe dla Polski gatunki grzebaczy (Hymenop- tera: Aculeata: Sphecidae). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 219-222. 9. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 1998b: Materiały do poznania nastecznikowatych Pol- ski (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 251-260. 10. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 2002: Materiały do poznania nastecznikowatych Pol- ski (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae). Cz. II. Rodzaje: Priocnemis, Arachnospila i Evagetes z kolekcji Jana K. KOWALCZYKA. Parki nar. Rez. przyr., 21 (1): 39-49.

Pszczoły (Hymenoptera: Apoidea) zespołów roślinności kserotermicznej zachodniej części Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły Bees (Hymenoptera: Apoidea) of xerothermic habitats in the western part of the Lower Vistula Valley Landscape Park

RAFAŁ KRIGER Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Zakład Ekologii

ABSTRACT: A list of bees (Apoidea) from the western part of the Lower Vistula Valley Landscape Park is presented. 164 bee species belonging to 7 families and 34 genera were collected. New records of 8 rare bee species are given. KEY WORDS: Hymenoptera, Apoidea, Lower Vistula Valley, faunistic, species diversity, xerothermic habitats.

W celu zapewnienia pszczołom skutecznej ochrony przed niekorzystnymi zmianami cywilizacyjnymi, niezbędne jest rozpoznanie ilościowe i jakościo- we zasobów pszczół na terenie całego kraju w różnych środowiskach. Pomi- mo ponad 200 letniej tradycji badań faunistyczno-ekologicznych w kraju, z wielu obszarów posiadamy tylko wyrywkowe informację lub nie mamy ich wcale. Ze szczególną uwagą należy się przyjrzeć środowiskom, które są osto- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 159 ją dla tej grupy owadów. Obszary z roślinnością kserotermiczną są takimi środowiskami i od dawna budziły zainteresowanie entomologów. W Polsce prace w tych biotopach prowadziła m.in. DYLEWSKA (1962), DYLEWSKA i NOSKIEWICZ (1963) w Pieninach, BANASZAK i PLEWKA (1981) w Puszczy Kampinoskiej czy BANASZAK i KSZYSZTOFIAK (1996) na terenie Wigierskie- go PN. Największe skupiska roślinności kserotermicznej w Polsce zlokalizowane są na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły (PKDDW). Cią- gnie się on nieprzerwanie po obu stronach rzeki od Bydgoszczy do Nowego m. Wisłą. Pierwsze doniesienia o pszczołach PKDDW występujących w śro- dowiskach kserotermicznych pochodzą z pracy ALFKENa (1909, 1912) i doty- czą parowów okolic Kałdusa. W latach 70., 80. i 90. prace na tych terenach prowadził BANASZAK (1980); BANASZAK i CIERZNIAK (1994), PAWLIKOW- SKI (1992) oraz PAWLIKOWSKI i KOWALEWSKA (1998). Jednak wszystkie badania, poza nielicznymi informacjami z okolic Gruczna, dotyczą obszarów prawobrzeżnej części parku krajobrazowego. Uzupełnienie tego braku było celem badań terenowych prowadzonych w latach 1999–2001 na zboczach doliny Wisły w okolicach Bydgoszczy i Świecia oraz w projektowanym rezerwacie „Kozielec”. W trakcie badań stwierdzono występowanie 164 gatunków pszczół, nale- żących do 34 rodzajów z 7 rodzin. Najwięcej gatunków wykazano z okolic Bydgoszcy – 109 gat., następnie z rezerwatu „Kozielec” – 90 gat. i ze Świecia – 89 gat. Stanowi to 35% apidofauny stwierdzonej do tej pory na terenie kraju. Najbogatszą w gatunki i najliczniejszą była rodzina Halictidae, co potwierdza związek tej rodziny pszczół z kserotermicznymi łąkami, wykazywany także przez innych badaczy. Licznym udziałem w zgrupowaniu charakte- ryzowała się również rodzina Andrenidae. We wszystkich trzech sezonach badawczych gatunkami dominującymi były: Evylaeus morio (FABRICIUS) – 14%, Andrena flavipes PANZER – 10% i Apis mellifera L. – 9%. Badane stanowiska okazały się miejscem życia wielu rzadkich i bardzo rzadkich gatunków pszczół. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: Hy- laeus cornutus CURTIS, Hylaeus styriacus FÖRSTER, Andrena curvungula Thomson, Halictus compressus (WALCKENAER), Halictus simplex BLÜTHGEN, Evylaeus convexiusculus (SCHENCK), Sphecodes niger HAGENS. Potwierdzono również, po kilkudziesięciu latach, występowanie Rophites al- girus PÉREZ w Polsce. Jest to grupa gatunków wykazywana do tej pory głów- nie ze stanowisk z roślinnością kserotermiczną lub ciepłolubną. Występujące na zboczach dolin oberwania ziemi tworzą dogodne dla pszczół miejsca do gniazdowania, dodatkowo, poza roślinnością pokarmową, zwiększające atrakcyjność tych stanowisk. 160 KOMUNIKATY NAUKOWE

Stanowiska badawcze z roślinnością kserotermiczną zachodniej części PKDDW okazały się miejscem życia bardzo interesującej apidofauny. Jed- nak należy mieć na uwadze, że są to tereny bardzo niestabilne w naszych warunkach klimatycznych, o pochodzeniu antropogenicznym i mogą zanikać w następstwie sukcesji. Szansą ochrony tych stanowisk jest utworzenie na ich terenie rezerwatów częściowych, na których systematycznie usuwać będzie się młode drzewa i krzewy. Postulat ten jest już realizowany w przypadku stanowiska w Kozielcu, gdzie planuje się utworzenie rezerwatu. Pozostałe stanowiska należy w najbliższym czasie objąć taką samą formą ochrony, by nie dopuścić do zniszczenia tak cennych dla antofilnych owadów stanowisk.

PIŚMIENNICTWO

ALFKEN J. D. 1909: Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Westpreussen (Sammelbe- richt). Ber. westpr. bot. –zool. Ver., Danzing, 31: 101-123. ALFKEN J. D. 1912: Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. westpr. bot. –zool. Ver., Dan- zing, 34: 1-96. BANASZAK J. 1980a: Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm. faun., 25: 335-360. BANASZAK J., CIERZNIAK T. 1994: Estimate of density and diversity of Apoidea (Hymenopte- ra) in steppe reserve „Zbocza Płutowskie” on the lower Vistula river. Pol. Pismo ent., 63: 319-337. BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The natural wild bee resources (Hymenoptera: Apo- idea) of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-50. BANASZAK J., PLEWKA T. 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowe- go. Fragm. faun., 25: 438-452. DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidea and Apidae (partim). Acta zool. cracov., 7: 423-481. DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colleti- dea, Andrenidea, Halictidea, Melittidea, Apidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8: 477-532. PAWLIKOWSKI T. 1992: Struktura zespołów pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na obszarach leśnych Kotliny Toruńskiej . Rozpr. UMK, Toruń. 115 ss. PAWLIKOWSKI T., KOWALEWSKA B. (1997)1998: Atrakcyjność środowisk krawędziowych dla pszczół (Hymenoptera, Apoidea) na Zboczach Płutowskich koło Chełmna. Wiad. entomol., 16 (3–4): 165-176. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 161

Wodne wujkowate (Diptera: Empididae) Pienin Aquatic Dance Flies (Diptera: Empididae) from the Pieniny Mountains

IWONA KRYSIAK Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, 90-237 Łódź, Banacha 12/16, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: .42 species of aquatic Empididae were recorded from the streams of the Pieniny Mts. (17 of the subfamily Hemerodromiinae, 25 of the subfamily Clinocerinae). Two of them are new for science and three are new for Polish fauna (description in press). Two species were not recorded in Poland for more than one hundred years. KEY WORDS: Diptera, Empididae, Hemerodromiinae, Clinocerinae, faunistic, Pieniny Mts.

Empididae (wujkowate) są jedną z najliczniejszych rodzin muchówek, szeroko rozprzestrzenioną na świecie. Według podziału zaproponowanego przez CHVALĘ (1983) obejmuje ona sześć podrodzin: Oreogetoninae, Empi- dinae, Hemerodromiinae, Clinocerinae, Brachystomatinae, Ceratomerinae, ale tylko dwie spośród nich: Hemerodromiinae i Clinocerinae zaliczane są do fauny wodnej. Jak do tej pory z Palearktyki opisano ponad 50 gatunków z podrodziny Hemerodromiinae oraz ponad 150 – z podrodziny Clinocerinae, pochodzących z regionu Zachodniej Palearktyki (CHVÁLA, WAGNER 1989; WAGNER 1997) i związanych głównie z rejonami górskimi Centralnej i Połu- dniowej Europy (Bałkany, Pireneje i Alpy). Brak opracowania dotyczącego wodnych Empididae w Pieninach, skłoni- ło autorkę do podjęcia badań w tym paśmie górskim. Badania nad fauną Hemerodromiinae i Clinocerinae prowadzono w latach 1998–2003 na 42 stałych i 4 dodatkowych stanowiskach, rozmieszczonych wzdłuż potoków: Ociemnego, Łonnego, Białego, Kirowego, Macelowego, Sobczańskiego, Kotłowego, Hulińskiego, Krośnicy i Grajcarka, które poza czterema znajdowały się na terenie Pienińskiego Parku Narodowego i otuliny. Zebrano prawie 43 000 okazów, z czego około 25 000 pochodzi ze stanowisk usytuowanych wzdłuż Dunajca. Wykazano 42 gatunki wodnych Empididae (17 z podrodziny Hemerodro- miinae, 25 z podrodziny Clinocerinae) (KRYSIAK 2003), w tym dwa nowe dla wiedzy, trzy nowe dla fauny Polski i dwa nie notowane z terenu naszego kraju od przeszło stu lat. Stanowi to 70% fauny krajowej – 60 gatunków podaje z Polski NIESIOLOWSKI (1992). Jest to najwyższa liczba gatunków jaką kiedy- kolwiek odnotowano z polskich gór. Dla porównania: z Tatr wykazano 23 gatunki, z Gorców – 22, z Bieszczadów, Sudetów i Gór Świętokrzyskich tylko po 18 gatunków. 162 KOMUNIKATY NAUKOWE

Dominującym rodzajem z podrodziny Clinocerinae był niewątpliwie Wie- demannia (17 gatunków), natomiast z podrodziny Hemerodromiinae – Cheli- fera (11 gatunków). Najbardziej liczebny gatunek w zbiorze to Wiedemannia bistigma (udział procentowy – 22,6%), dominujący prawie wyłącznie na stanowiskach wzdłuż Dunajca. Z pozostałych gatunków na uwagę zasługują: Wiedemannia braueri (6,9%), Wiedemannia fallaciosa (4%), Wiedemannia tricuspidata (3,9%), Clinocera plectrum (3,3%) z podrodziny Clinocerinae, natomiast z podrodziny Hemerodromiinae: Chelifera concinnicauda (0,49%), Chelifera stigmatica (0,47%) i Chelifera trapezina (0,41%). Wziąwszy pod uwagę fakt, że podrodzina Hemerodromiinae nie występuje masowo, udział procentowy trzech ostatnich gatunków w kolekcji jest stosunkowo wysoki. Największą różnorodnością charakteryzowały się potoki: Biały (25 gatun- ków) i Sobczański (25 gat.), Ociemny (24 gat.) i Łonny (22gat.), a najmniej- szą potok Kotłowy (7 gatunków). Potoki położone na północnych, zimniej- szych zboczach były uboższe o 3 gatunki w stosunku do cieków leżących na nasłonecznionych, południowych stokach Pienin. Brak na południowych zboczach Trichopeza longicornis można tłumaczyć tym, że gatunek ten unika miejsc nasłonecznionych. Na tak bogatym pod względem faunistycznym terenie można było oczeki- wać gatunków rzadko spotykanych. Do takich należą m.in.: Chelifera suban- gusta, Chelifera pectinicauda, Hemerodromia oratoria czy Dolichocephala guttata. Ich liczebności nie przekraczają 10 osobników w całej kolekcji. War- to byłoby, dla zachowania unikalnej fauny wodnych Empididae, wyelimino- wać najistotniejsze zagrożenie, jakim jest dla wszystkich organizmów związa- nych z potokami, zrywka drewna korytami potoków. Prowadzony od lat pro- ceder rujnuje rumosz skalny, niszczy i wypłukuje większość organizmów.

PIŚMIENNICTWO

CHVALA M. 1983: The Empidoidea (Diptera) of Fennoscandia and Denmark, II. General Part. The Families Hybotidae, Atelestidae and Microphoridae. Fauna ent. scand., 12: 1-279. CHVALA M., WAGNER R. 1989: Family Empididae. [W:] Soós A., Papp L. (red.): Catalogue of Palearctic Diptera 6. Akadémiai Kiadó Budapest & Amsterdam: 228-336 KRYSIAK I. 2003: Phenology of aquatic Dance Flies (Diptera, Empididae) of the Pieniny Mts. (N. Carpathians). [W:] STLOUKAL E., KALÚZ S. (red.). Book of abstracts. Fauna Carpa- thica Meeting 2004. Smolenice, Slovakia: 26. NIESIOLOWSKI S. 1992: Empididae aquatica. Wodne wujkowate (Insecta: Diptera). Fauna Pol., 14: 1-128. WAGNER R. 1997: Diptera Empididae, Dance Flies. [W:] Aquatic Insects of North Europe – A Taxonomic Handbook. 2: 333-344. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 163

Wciornastki (Thysanoptera) parków narodowych Polski Thrips (Thysanoptera) of national parks in Poland

HALINA KUCHARCZYK Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul Akademicka 19, 20-033 Lublin; e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Thrips (Thysanoptera) of national parks in Poland are known very poorly. The systematic researches on thrips were carried out only in 5 of the 23 national parks existed in Poland. 122 species (about 50% of polish thrips fauna) were noted from their areas up to now. Among them 18 species have been rarely noted in Poland and some of them are rare for Europe. KEY WORDS: Thysanoptera, rare species, national parks.

Wciornastki (Thysanoptera) stanowią zróżnicowaną pod względem prefe- rencji siedliskowych i pokarmowych grupę owadów. Najwięcej jest wśród nich roślinożerców, mniejszy procent stanowią gatunki mikofagiczne, najmniej zaś jest drapieżców. Dotychczasowe badania nad wciornastkami Polski koncentrowały się bądź na obszarach antropogenicznych obejmując głównie szkodniki roślin uprawnych, bądź na terenach o najmniejszym stopniu przekształcenia (rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe). Znacznie lepiej poznana jest fauna wciornastków wschodniej i centralnej Polski niż obszarów południo- wych, zachodnich i północnych kraju. Obecnie na obszarze Polski funkcjonują 23 parki narodowe, tylko w pię- ciu z nich (Babiogórskim, Kampinoskim, Poleskim, Roztoczańskim i Słowiń- skim) prowadzono kilkuletnie systematyczne badania nad fauną wciornast- ków, co nie znaczy, że została ona tam dokładnie poznana. Z dalszych 7 par- ków pochodzą pojedyncze dane zgromadzone przy okazji prowadzenia innych badań (Białowieski PN), uzyskania jednokrotnej zgody na zbieranie materiałów lub zebrane w otulinie parków (KUCHARCZYK 1991, 1994, 1996, 1999, 2001, oraz dane niepublikowane; ZAWIRSKA 1988, oraz dane niepublikowane). Liczba wykazanych z Polski gatunków wciornastków wynosi 223, w parkach narodowych stwierdzono dotychczas występowanie 122 gatunków (54% fauny). Najwięcej wykazano ich z obszaru Poleskiego PN (93 gat.), Słowińskiego PN (ok. 90 gat. – informacja ustna I. ZAWIRSKA), Roztoczań- skiego PN (77 gat.), Kampinoskiego PN (73 gat.), Babiogórskiego PN i Bia- łowieskiego PN (po ok. 50 gat.). Pojedyncze dane (od 6 do 26 gatunków) po- 164 KOMUNIKATY NAUKOWE chodzą z następujących Parków: Bieszczadzkiego, Borów Tucholskich, Kar- konoskiego, Pienińskiego, Tatrzańskiego i Wigierskiego. Z pozostałych par- ków brak jakichkolwiek danych o występowaniu Thysanoptera. Wśród stwierdzonych gatunków 18 należy do bardzo rzadkich na obszarze naszego kraju, są to gatunki o wąskiej tolerancji siedliskowej oraz ści- słych preferencjach pokarmowych. Należą do nich m.in.: związane ze staro- drzewiem liściastym, często mikofagiczne – Haplothrips crassicornis, Phla- eothrips annulipes, Liophloeothrips hungaricus, Hoplandrothrips williamsia- nus, Poecilothrips albopictus; preferujące siedliska wilgotne np. torfowiska i łąki turzycowe – Anaphothrips badius, Drepanothrips reuteri, Pelikanothrips kratochvili, Haplothrips utae, Megathrips lativentris, Meglothrips bonanni, Tre- herniela inferna oraz rzadko spotykane gatunki mono- lub oligofagiczne: Mycterothrips albidicornis, Thrips fulvipes, Thrips incognitus, Thrips inopina- tus, Thrips juniperinus, Thrips menyanthidis. Oceniając powyższe dane można stwierdzić, że stopień poznania fauny Thysanoptera na najcenniejszych przyrodniczo obszarach Polski jest bardzo słaby. Jednocześnie, z prowadzonych dotychczas badań wynika, że unikalne siedliska zachowane w parkach narodowych stanowią ostoję wielu rzadkich, nie tylko w kraju lecz i w Europie, gatunków wciornastków.

PIŚMIENNICTWO

KUCHARCZYK H. 1991: Materiały do poznania wciornastków (Thysanoptera) Roztoczań- skiego Parku Narodowego i jego otuliny. I. Zbiorowiska turzycowe i torfowiskowe. An- nales UMCS, sec. C, 46: 175-183. KUCHARCZYK H. 1994: Przylżeńce (Thysanoptera) Roztocza. Fragm. faun., 37: 167-180. KUCHARCZYK H. 1996: Thysanoptera (Insecta) collected in peat-bog communities in Poleski National Park (East Poland). Folia ent. hung., 57 (suppl.): 61-66. KUCHARCZYK H. 1999: Materiały do poznania wciornastków (Thysanoptera) Puszczy Biało- wieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 1 (suppl.): 87-92. KUCHARCZYK H. 2001: Ordo (rząd): Thysanoptera – wciornastki. [W:] GUTOWSKI J. M., JA- ROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 95, 96. ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13): 361-410. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 165

Pluskwiaki wodne (Heteroptera) rezerwatu krajobrazowego „Źródła rzeki Łyny” Water bugs (Heteroptera) of the Scenic Reserve „Sources of the Łyna River”

ALICJA KURZĄTKOWSKA Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The objective of the present study was to determine the value of the heteropterofauna of the Reserve after 20 years from the moment when the presence of such valuable water bugs as water boatmen Glaenocorisa propinqua (FIEB.) and Hesperocorixa castanea (THOMS.), and a representative of the family Gerridae – Gerris lateralis SCHUM. was recorded there. The results presented in the paper are preliminary. The material collected includes 112 specimens belonging to 14 species. The relatively rare Gerris lateralis. was quite abundant in the Reserve examined. However, the faunal material gathered does not provide a sufficient basis for making definite conclusions concerning the heteropterofauna of the Reserve. Rare water boatman species, noted previously, appear in summer, but their number is too small to confirm their occurrence. KEY WORDS: water bugs, Heteroptera, Glaenocorisa propinqua, Hesperocorixa castanea, Gerris lateralis, sources.

Rezerwat krajobrazowy „Źródła rzeki Łyny” leży na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, 15 km na północ od Nidzicy. Utworzony został w roku 1950 z inicjatywy prof. Romana KOBENDZY w celu objęcia ochroną rzadkich procesów wstecznej erozji źródliskowej. Rezerwat (121 ha) jest rozległą doliną z wieloma bocznymi wąwozami. Na jego terenie znajdują się liczne systemy źródłowe. Na skutek erozji wstecznej w zboczach doliny wytworzyły się liczne półkoliste nisze zwane cyr- kami dolinnymi, które uformowały zbocze doliny w prawie pionowe ściany dochodzące miejscami do 20m wysokości. Na dnie cyrkowych zagłębień zbiera się woda, która następnie licznymi strumykami spływa w dół tworząc często kaskady. Małe strumyki łączą się w coraz większe strumienie dając w ten sposób początek największej rzece regionu – Łynie. Walory krajobrazowe rezerwatu podnosi porastający go las. Dolinę elu- wialną oraz dno cyrków erozyjnych porasta łęg jesionowo-olszowy z okazałą, wspartą na szczudłowatych korzeniach olszą czarną Alnus glutinosa. Wyższe partie rezerwatu porasta dorodny las mieszany z sosną, świerkiem, osiką, brzozą, dębem i grabem. W centralnej części rezerwatu znajduje się niestety środowisko synantropijne utworzone przez kilka zabudowań, łąkę oraz pole uprawne. W tej części występuje także niewielkie turzycowisko (0,5 ha). 166 KOMUNIKATY NAUKOWE

Sieć hydrograficzna rezerwatu jest bardzo bogata. Tworzą ją: źródła (he- loreokreny i limnokreny), strumienie, rzeka, staw młyński powstały po wybu- dowaniu tamy oraz występujące na turzycowisku drobne zbiorniki dystro- ficzne. Specyfika warunków hydrograficznych a także mikroklimatycznych tego terenu (niska temperatura wód przez cały rok) była powodem podjęcia w latach 1983–1984 badań w celu oceny wartości faunistycznej rezerwatu (BIE- SIADKA, LEWANDOWSKI 1986). Badaniami objęto niektóre grupy hydrobion- tów jak: owady z rzędu Ephemeroptera, Plecoptera, Coleoptera, Heteroptera, Trichoptera, roztocze wodne Hydracarina oraz kręgowce: ptaki i ssaki. Obec- ność na terenie rezerwatu gatunków zimnostenotermicznych oraz rzadkich dla fauny Polski potwierdziły konieczność ochrony tego unikalnego obszaru. Aktualnie prowadzone badania mają na celu ocenę wartości faunistycznej heteropterofauny rezerwatu po upływie 20 lat. Przedstawione wyniki mają charakter wstępny, gdyż badania będą prowadzone do końca 2004 roku. Materiał zbierano od połowy kwietnia do początku maja b.r. podczas trzech wyjazdów terenowych. Penetrowano siedliska szczególnie preferowa- ne przez faunę pluskwiaków, a więc staw, dolne odcinki większych potoków, obrzeża źródliskowe oraz zbiorniki o charakterze dystroficznym. Zebrany materiał obejmuje 112 osobników 14 gatunków Heteroptera. Najbogatszy materiał (10 gatunków) pochodzi ze stawu, gdzie najliczniej po- ławiano Gerris lacustris. Tylko tam odnotowano obecność wioślaków (wszystkie gatunki eurytopowe). Stosunkowo licznie występuje tam rzadki gatunek Gerris lateralis. W dolnych odcinkach strumieni odnotowano 8 gatunków z charakterystyczną dla tego typu środowisk Velia caprai i Velia saulii jak również Gerris lateralis. Pojedyncze osobniki z rodzaju Velia spotykano także w rejonach przyźródliskowych. Jak dotąd najuboższy materiał zebrano w zbiornikach na turzycowisku (2 gatunki) co było prawdopodobnie związa- ne z jeszcze zbyt wczesną porą roku. Zgromadzony materiał faunistyczny jest jeszcze zbyt mały by wyciągać daleko idące wnioski dotyczące stanu heteropterofauny rezerwatu. Stwier- dzone wcześniej na terenie rezerwatu cenne dla fauny Polski wioślaki Gla- enocorisa propinqua i Corixa castanea poławiają się w okresie letnim i to tylko w postaci pojedynczych okazów. Aby więc potwierdzić ich występowanie, materiał musi być odpowiednio duży i pobierany przez dłuższy okres czasu.

PIŚMIENNICTWO

BIESIADKA E., LEWANDOWSKI K. 1986: Wartości przyrodnicze rezerwatu krajobrazowego „Źródła rzeki Łyny” w świetle badań faunistycznych. Chrońmy Przyr. ojcz., 42 (6): 16-27. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 167

Kierunki zmian w faunie chrząszczy (Coleoptera) Ojcowskiego PN w wyniku sukcesji ekologicznej Directions of changes in the beetle fauna (Coleoptera) of the Ojców National Park as the result of ecological succession

ANTONI KUŚKA Zakład Biologii i Ekologii AWF, ul. Raciborska 1, Katowice

ABSTRACT: Changes in the composition of the beetle fauna in Ojców National Park as the result of succession of ecological system to the forest. KEY WORDS: Coleoptera, succession of ecological system, Ojców National Park.

Ojcowski Park Narodowy utworzony został 14 kwietnia 1956 r. W wyniku wieloletniej ochrony konserwatorskiej terenów otwartych i prawie całkowi- tego zaprzestania gospodarki rolnej na terenie Parku i w dużej mierze w jego otulinie, obserwuje się zarastanie lasem dawnych pól, łąk, a także wapien- nych form skalnych z roślinnością naskalną i ciepłolubną, np. wisienką ste- pową. Zmniejszyła się bioróżnorodność gatunkowa i ekosystemowa Parku. W związku z powyższym, w kilku miejscach celowo usunięto zadrzewienia na zboczach doliny Prądnika w celu uratowania roślinności ciepłolubnej i żyją- cych w tym środowisku zwierząt. Ojcowski PN ma bardzo dobrze opracowaną koleopterofaunę (PAWŁOW- SKI i in. 1994; KUBISZ, PAWŁOWSKI 1998) dzięki czemu jest możliwe śledze- nie procesów ustępowania i sukcesji wybranych grup chrząszczy. Procesy sukcesji roślinnej, obserwowane zarastanie stanowisk wisienki stepowej przedstawił BĄBA (2001) i ogólnie – zarastanie Ojcowa zbiorowiskami leśny- mi – BUCHHOLZ (2001). Rozpoczęte w 2003 r. badania polegają na odławianiu chrząszczy z rodzin: Elateridae, Cantharidae, Curculionidae na wybranych powierzchniach. Kserotermiczne powierzchnie: „Grodzisko”, „Krzyżowa Góra”, „Psie Klat- ki”; leśne: „Złota Góra”, „Chełmowa Góra”, wschodnie zbocza doliny Prąd- nika od „Zamkowej Drogi” po „Górę Koronną”. Na wierzchowinie, na wschód od „Góry Koronnej”, na dawnych polach, a obecnie ugorach rosną zagajniki grabowo-brzozowe z domieszką wierzby, w wilgotnych miejscach z pojedynczymi olchami i jesionami; występują też większe powierzchnie po- rośnięte klonem jaworem z domieszką graba, buka i innych gatunków drzew. 168 KOMUNIKATY NAUKOWE

Niektóre osiągają wiek około 10–15 lat. Dno doliny Prądnika, podobnie jak i innych dolin biegnących wzdłuż potoków spływających do Rudawy, zarasta olchami, pokrzywami, lepiężnikami i innymi roślinami wilgociolubnymi. Wraz ze zmianami florystycznymi zmienia się skład entomofauny. Nie stwierdzono w lasach Ojcowa reprezentatywnej grupy gatunków chrząszczy z badanych rodzin charakterystycznych dla starych lasów i borów. Interesujące chrząszcze Ojcowa, stosunkowo rzadkie w Polsce, reprezentują faunę świetlistych dąbrów i ciepłych lasów jodłowo-bukowych. Są to z ryj- kowców: Otiorhynchus rugifrons (GYLL.), Phyllobius pilicornis DESBR. a z omomiłków: Metacantharis clypeata (ILL.) i ostatnio stwierdzony (KUŚKA i in. 2004) Malchinus turcicus PIC – wszystkie występują także w Pieninach. Wyginęły prawdopodobnie niektóre gatunki kserotermiczne: Stenoptera- pion intermedium (EP.) na „Grodzisku” i na podszczytowej polance na wzgó- rzu „Psie Klatki” (w pobliżu zachodniej granicy Parku, naprzeciw wylotu Wąwozu Jamki). Tylko na wisience stepowej na „Psich Klatkach” występuje liczna populacja Coenorhinus pauxillus (GERM.), na pozostałych stanowiskach kserotermicznych: „Grodzisku”, „Krzyżowej Górze” i innych, albo go brak lub też występuje pojedynczo. Odsłonięcie dotychczas zarośniętych zboczy daje szansę na zwiększenie liczebności ginących populacji Perapion sedi (GERM.), Ceutorhynchus unguicularis THOMS., C. larvatus SCHULZE i z pewnością także innych gatunków kserotermicznych, stwierdzonych ostatnio na „Grodzisku”. Zarośnięte ugory cechuje zupełnie przypadkowa entomofauna, z polifa- gami: Strophosomus capitatus (DEG.) i S. melanogrammum (FORST.) na czele, pojedynczo odłowiono Anthonomus pomorum (L.), z pewnością przypadkowy, z pobliskich starych sadów, i kilka innych pospolitych gatunków z ro- dzajów Phyllobius GERM. i Polydrusus GERM. Dno dolin porośnięte pokrzywami to miejsce dominacji ryjkowca Nedyus quadrimaculatus (L.), a na lepiężnikach od wiosny do późnego lata można spotkać rozpucze Liparus glabrirostris KÜST. Zgodnie z dyrektywą siedliskową, która w ostatnio uchwalonej Ustawie o ochronie przyrody z dnia 26 IV 2004 r. staje się podstawą innych, tradycyj- nych form ochrony przyrody, za najbardziej cenne w Ojcowie zostaną chyba uznane ekosystemy naskalne: murawy i ciepłolubne zbiorowiska leśne oraz ich fauna. Ten fakt w pełni potwierdza słuszność odlesiania wybranych zboczy. Dalsze badania entomofauny wybranych siedlisk pozwolą uściślić zakres zabiegów zwiększających bioróżnorodność ekosystemową w Ojcowskim Par- ku Narodowym. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 169

PIŚMIENNICTWO

BĄBA W. 2001: Zmiany w populacji wisienki stepowej Cerasus fruticosa PALL. w Ojcowskim Parku Narodowym. [W:] PARTYKA J. (red.): Badania naukowe w południowej części Wy- żyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców: 151-155. BUCHHOLZ L. 2001: Ochrona ścisła i częściowa ekosystemów leśnych i jej efekty w wybranych miejscach w Ojcowskim Parku Narodowym. [W:] PARTYKA J. (red.): Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców: 496-500. KUŚKA A., WERSTAK K., CHOBOTOW J. 2004: Trzy gatunki Malthininae (Coleoptera: Cantha- ridae) – nowe dla fauny Polski. Wiad. entomol., 23 (1): 29-34. KUBISZ D. PAWŁOWSKI J. 1998: Suplement do znajomości chrząszczy (Coleoptera) Ojcow- skiego Parku Narodowego i jego otuliny (w 145 rocznicę rozpoczęcia inwentaryzacji faunistycznych w Ojcowie), Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 293-323. PAWŁOWSKI J., MAZUR M., MŁYNARSKI J.K., STEBNICKA Z., SZEPTYCKI A., SZYMCZAKOW- SKI W. 1994: Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościen- nych. Ojcowski Park Narodowy, Muz. prof. W. Szafera.

Sezonowe fluktuacje liczebności chrząszczy Ciidae (Coleoptera) w rezerwatach: „Cisy Staropolskie” i „Brzęki” Seasonal dynamics of Ciidae (Coleoptera) in nature reserves: „Cisy Staropolskie” and „Brzęki”

MONIKA LIK, TADEUSZ BARCZAK Akademia Techniczno-Rolnicza, Katedra Zoologii, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz, [email protected]

ABSTACT: This paper aims to broaden the knowledge of the influence of the different kinds of habitats for dead wood fungi invertebrates by studying Ciidae beetles living in dead and alive basidiocarps of Fomes fomentarius. Collections of sporophores were made in the following sites: „Cisy Staropolskie and „Brzęki”. The total collected Ciidae beetles include 12 976 individuals. The number of insects differed significantly among basidiocarps collected in the different habitats and in the different seasons of the year. The number of individuals increased in the autumn and in the winter and it was the lowest in the summer. The most numerous samples were extracted from F. fomentarius sporophores collected in „Cisy Staropolskie” site. KEY WORDS: Coleoptera, Ciidae, saproxylic insects, Fomes fomentarius. 170 KOMUNIKATY NAUKOWE

Obowiązujące w leśnictwie zasady hodowli ograniczają istnienie optymal- nej liczby siedlisk, niezbędnych do bytowania wielu gatunków owadów zwią- zanych z rozkładającym się drewnem (ROZWAŁKA 2003), dlatego też organizmy saproksyliczne można obecnie traktować jako jeden z wyznaczników stopnia naturalności ekosystemów leśnych. Niewątpliwie chrząszcze z rodziny Ciidae, wykazywane przez wielu autorów jako wybitnie mikofagiczne i bardzo liczne w owocnikach różnych gatunków grzybów porastających sub- strat drzewny, należą do wyżej wymienionej grupy organizmów (OSTROWSKI 1965; OKLAND 1995; LIK 2001). Ciidae, których sezonowa dynamika liczebności była przedmiotem niniej- szych badań, pozyskiwano z owocników hubiaka pospolitego – Fomes fomentarius (L.ex FR.) KICK, zbieranych z rezerwatów położonych na terenie Bo- rów Tucholskich: „Cisy Staropolskie” (Tilio cordate-Carpinetum betuli), „Brzęki” (Stellario holosteae-Carpinetum betuli). Materiał pobierano z obu siedlisk jesienią i zimą 1996 r. oraz wiosną i latem 1997 r., przy czym z rezerwatu „Cisy Staropolskie” zgromadzono 154 owocniki, a z rez. „Brzęki” – 144 grzyby. Zebrane owocniki podzielono na dwie grupy – owocniki żywe i martwe, umieszczono w słojach Weck’a, zabezpieczono gazą i odstawiono w cie- płe miejsce, w celu hodowli owadów. Opuszczające owocniki chrząszcze konserwowano w 70% roztworze alkoholu etylowego. Uzyskane wyniki przeliczono na 100 gramów owocnika hubiaka pospolitego (tzw. zasiedlenie). Owocniki F. fomentarius pochodzące z rezerwatu „Cisy Staropolskie” charakteryzowała większa liczebność i wielkość zasiedlenia przez chrząszcze z omawianej rodziny, niż grzyby z rez. „Brzęki” (Tab.). Preferowanie przez Ciidae hub zebranych w siedlisku Tilio cordate-Carpinetum betuli, mogło być związane z wyższym stopniem heterogeniczności zbiorowisk grądowych niż

Tab. Zależność liczebności (L) i stopnia zasiedlenia (Z – liczba okazów przypadających na 100 g owocnika Fomes fomentarius) chrząszczy z rodziny Ciidae od pory roku.

„Cisy Staropolskie” – siedlisko gr¹du „Brzê ki siedlisko nizinnego lasu dêbowo- subkontynentalnego (Tilio cordate-Carpinetum betuli) grabowego (Stellario holo steae-Carp inetum betuli) owocniki martwe owocniki ¿ywe razem owocniki martwe owocniki ¿ywe razem

L ZLZLZLZLZLZ wiosna 1662 157,85 811 54,83 2473 97,67 961 52,26 26 3,07 987 36,77 lato 230 55,56 165 8,95 395 17,49 215 21,45 3 0,29 218 10,67 jesieñ 1780 173,59 465 42,22 2245 105,55 1036 114,82 63 6,82 1099 60,21 zima 81 57,61 3246 109,51 3327 107,16 1573 153,36 659 65,01 2232 109,44 razem 3753 142,54 4678 63,43 8440 84,22 3785 100,41 751 19,65 4536 52,80 WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 171 leśnych. Wpływ zróżnicowania biologicznego i żyzności siedliska na wielkość zasiedlenia owocników grzybów przez Ciidae potwierdziły badania THUNE- SA (1994) oraz THUNESA i WILLASENA (1997). W obu siedliskach odnotowano tendencję do liczniejszego zasiedlania martwych okazów hubiaka pospolitego, z wyjątkiem owocników zbieranych zimą w grądzie sukontynentalnym (Tab.). Według THUNESA i WILLASENA (1997) Ciidae zasiedlają już owocniki żywe, ale intensywnie w nich żerując i rozmnażając się, doprowadzają do śmierci zajętego grzyba, stąd też znaczne nagromadzenie okazów w hubach martwych. Niezależnie od siedliska zbioru owocników hubiaka pospolitego i stopnia rozkładu hub, zaobserwowano wzrost zasiedlenia i liczebności Ciidae w pró- bach jesiennych i zimowych (Tab.). Możliwe, że przyczyną tego zjawiska było pojawienie się w wyżej wymienionych próbach nowej generacji chrząszczy. Ciidae często wykorzystują ten sam grzyb przez kilka pokoleń, zaś głównym bodźcem do ich dyspersji staje się brak substancji pokarmowych w wybra- nym owocniku (JONSSON 2002). Konkludując należy stwierdzić, że na liczebność i wielkość zasiedlenia owocników hubiaka pospolitego przez chrząszcze z rodziny Ciidae wpływają zarówno warunki środowiska – siedlisko i pora roku, jak i cechy mikorośro- dowiska – owocnika.

PIŚMIENNICTWO

JONSSON M. 2002: Dispersal ecology of insects inhabiting wood-decaying fungi. Doctorat thesis. Swedish University of Agriculture Science, Uppsala. LIK M. 2001: Entomofauna owocników hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius) w strefie podmiejskiej Bydgoszczy. [W:] INDYKIEWICZ P. i in. (red.): Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. Nice, Bydgoszcz: 62-68. OKLAND B. 1995: Insect fauna compared between six polypore species in southern Norve- gian spruce forest. Fauna norv., B, 42: 21-26. OSTROWSKI F. 1965: Owady stwierdzone w hubach, Annales UMCS, Lublin, 20, 8:121-131. ROZWAŁKA Z. 2003: Zasady hodowli lasu. Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Pań- stwowych w Bedoniu. 159 ss. THUNES K. H. 1994. The coleopteran fauna of Piptoporus betulinus and Fomes fomentarius in western Norway. Ent. fennica, 5:157-168. THUNES K. H., WILLASSEN E. 1997: Species composition of beetles (Col.) in the bracket fungi Piptoporus betulinus and Fomes fomentarius: an explorative approach with canoni- cal correspondence analysis. J. nat. Hist., 31: 471-486. 172 KOMUNIKATY NAUKOWE

Różnorodność gatunkowa czerwców (Hemiptera: Coccinea) w Polsce – problemy jej ochrony Species diversity of scale insects (Hemiptera: Coccinea) in Poland – problems of its protection

BOŻENA ŁAGOWSKA 1, KATARZYNA GOLAN 2, KRZYSZTOF STEPANIUK 1 1 Katedra Rozwoju Rolnictwa i Agrobiznesu, Politechnika Białostocka, ul. S. Tarasiuka 2, 16-001 Kleosin, e-mail: [email protected] 2 Katedra Entomologii, Akademia Rolnicza, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin

ABSTRACT: The scale insects fauna of Poland and the main threats to species diversity of Coccinea are discussed. The application of the new IUCN/WCU classification of threats to scale insect are also considered. The scale insects protection should concentrate on preserv- ing the distribution areas and habitats. Species protection should be limited to Porphyrophora polonica (L.) and this postulate is based on historical and ecological argu- ments. KEY WORDS: scale insects, Poland, species diversity, protection.

Czerwce są jedną z najmniej licznych grup owadów; fauna światowa liczy około 7,4 tys. gatunków, w Polsce stwierdzono dotychczas 185 gatunków na- leżących do 9 rodzin i 94 rodzajów. Wśród nich 141 gatunków tworzy grupę czerwców rodzimych, pozostałe gatunki (44) żyją wyłącznie w szklarniach. Należy zaznaczyć, że jest to lista otwarta, bowiem wśród rodzimych gatun- ków wciąż brakuje przedstawicieli wielu rodzin i rodzajów (np. Aclerdidae, Scythia, Exaeretopus, Rhizopulvinaria, Rhodococcus) występujących u naszych sąsiadów. Ze względu na ograniczony zakres badań faunistyczno-inwentaryzacyjnych, liczba gatunków wykazanych w poszczególnych krainach geograficznych Polski jest bardzo zróżnicowana. Tylko 3 krainy posiadają zadawalający stan poznania fauny czerwców (ponad 60% liczby krajowych gatunków). Na- tomiast aż w 10 krainach liczba wykazanych gatunków stanowi poniżej 20% fauny krajowej. W faunie krajowej 43 gatunki (30,5% krajowej fauny) można uznać za czerwce rzadkie. Dotychczas zanotowano ich obecność tylko w 1–2 krainach na pojedynczych stanowiskach. W tej grupie, aż 32 gatunki związane są z trawami, turzycami lub wieloletnimi ziołami, w tym kilkanaście z nich (np. Ce- rococcus cycliger (GOUX), Chaetococcus sulci (GREEN) notowano wyłącznie na murawach i zaroślach kserotermicznych. Przy obecnym , dosyć niskim, poziomie wiedzy ekologicznej o czerwcach krajowych oraz wobec niedostatku i niedoskonałości badań ilościowych, ustalenie gatunków zagrożonych w grupie czerwców rzadkich według wska- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 173 zówek podanych przez TROJANA (2000) praktycznie jest niemożliwe. Stosu- jąc najnowsze kategorie zagrożeń IUCN/WCU grupę czerwców rzadkich na- leżałoby zaliczyć do gatunków niedostatecznie zbadanych. W obecnej sytuacji, zakładając, że gatunki zagrożone to te o niskiej li- czebności, zwykle występujące lokalnie i w izolowanych populacjach, wszystkie czerwce rzadkie można uznać za zagrożone. Również stosując dotychczasowe kategorie zagrożeń zalecane przez IUCN, oparte w znacznej mierze na ocenie intuicyjnej, czerwce rzadkie można zaliczyć do kategorii gatunków zagrożonych z powodu rzadkości. W literaturze polskiej i krajowej trudno się doszukać prac poruszających problematykę ochrony czerwców. Jedną z przyczyn jest zapewne brak dobre- go rozeznania odnośnie ich biologii, upodobań środowiskowych i znaczne „luki” inwentaryzacyjne. Małe rozmiary ciała czerwców (w faunie krajowej przeważają samice o wymiarach od 1 do 5 mm), ich ścisły związek z rośliną żywicielską, ukryty tryb życia przemawiają za przyjęciem strategii ochrony skierowanej na ochronę obszarową i siedliskową (głównie użytków ekologicznych). Czerwce zdecydowanie preferują środowiska oligotroficzne, praktycznie tereny piaszczyste, wrzosowiska, często występują wśród skałek. Sie- dliska te są ostoją nie tylko gatunków stenotopowych, ale także tych o szerszej plastyczności środowiskowej, które zostały wyparte z innych środowisk działalnością człowieka. Stąd też postępująca eutrofizacja środowisk jest po- ważnych zagrożeniem dla różnorodności gatunkowej tej grupy owadów, w tym dla gatunków rzadkich. Zagrożeniem dla czerwców jest również wiosenne wypalanie traw. Prowadzone w kilku krainach systematyczne badania faunistyczne wyka- zały, że murawy i zarośla kserotermiczne są szczególnie chętnie zasiedlane przez czerwce. Znajdowano tam od 28 do 42 gatunków (KOTEJA, ŻAK-OGA- ZA 1989; ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996; ŁAGOWSKA, GOLAN 2002). Wśród nich liczną grupę stanowią gatunki rzadkie w większości związane z trawami i wieloletnimi ziołami. Stąd też objęcie ochroną prawną użytków ekologicznych w tym kserotermicznych muraw i zarośli zwiększa szansę ochrony róż- norodności gatunkowej czerwców. W tych siedliskach, szczególne znaczenie będą miały zabiegi ochronne zabezpieczające murawy przed ekspansją drzew i krzewów. Z ochrony gatunkowej powinien korzystać jeden gatunek, a mianowicie czerwiec polski – Porphyrophora polonica (L.). Za jego ochroną przemawiają argumenty historyczne i ekologiczne. Czerwiec ten początkowo powszechnie występował w Polsce, która jest uważana za centrum jego rozsiedlenia. Jesz- cze w latach 60. jego obecność stwierdzono na 38 stanowiskach (WERNE- RÓWNA 1971). Prowadzone w późniejszym okresie prace faunistyczne nie potwierdziły występowania czerwca polskiego nawet w tych krainach geograficznych Polski, które zostały uznane za tereny o dobrym stanie inwenta- 174 KOMUNIKATY NAUKOWE ryzacji czerwców. Zmniejszająca się przestrzeń życiowa tego gatunku (nie- użytki, pastwiska i odłogi), a także w przeszłości intensywna eksploatacja w celu pozyskania karminowego barwnika, uznane zostały za przyczyny stop- niowego zanikania tego historycznego czerwca w Polsce i w całej Europie. Dopiero w ostatnich kilku latach udało się stwierdzić jego obecność w kilku nowych miejscach, co wskazuje na potrzebę wznowienia intensywnych po- szukiwań tego gatunku w celu ustalenia stanowisk, które powinny zostać ob- jęte ochroną prawną. PIŚMIENNICTWO

KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32:19-34. ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39 (4): 29-42. ŁAGOWSKA B., GOLAN K. 2002: Materiały do poznania czerwców (Hemiptera: Coccinea) Wyżyny Lubelskiej. Wiad. entomol., 21 (2): 69-85. TROJAN P. 2000: Wyznaczanie gatunków owadów zagrożonych wyginięciem. Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 221-232. WERNERÓWNA H. 1971: Rozmieszczenie czerwca polskiego Porphyrophora polonica (L.) (Homoptera, Coccoidea) w Polsce i krajach ościennych. Przegl. zool., 15 (3): 287-291.

Motyle (Lepidoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego Butterflies (Lepidoptera) of the Iława Lakeland Landscape Park

ANDRZEJ OLEKSA 1, ARTUR BARANOWSKI 2, ANNA OLEKSA 3 1 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Zakład Ekologii, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz, e-mail: [email protected] 2 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska UMK, Zakład Ekologii, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń 3 ul. J. Porazińskiej 6/20, 85-792 Bydgoszcz

ABSTRACT: Preliminary studies on Lepidoptera of the Iława Lakeland Landscape Park (NE Poland) were done in 1999–2003. We recorded ca. 500 species of Lepidoptera, in that number 71 species of butterflies (Hesperioidea, Papilionoidea). A great value of the studied area for Lepidoptera results from habitat diversity and low level of human impact. The most WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 175 interesting species are: Brenthis daphne, Argyronome laodice, Coenonympha tullia, Lycaena dispar, Monochroa palustrella, Anarta cordigera, Carsia sororiata, regarded as endangered or vulnerable in Poland. During the present study we do not confirmed the presence of Gastropacha ilicifolia and Boloria aquilonaris which were recorded in the end of XIX century and now are probably extinct in the area under study. KEY WORDS: Lepidoptera, Iława Lakeland, NE Poland, Anarta cordigera, Argyronome laodice, Boloria aquilonaris, Brenthis daphne, Coenonympha tullia, Carsia sororiata, Gastropacha ilicifolia, Lycaena dispar, Monochroa palustrella.

Obszar Pojezierza Iławskiego, podobnie jak inne tereny Polski północno- wschodniej, nie doczekał się dotychczas kompleksowego opracowania fauny motyli. Nieliczne informacje na temat tego terenu podaje SPEISER (1903), który odławiał motyle w okolicach Susza i Zalewa. Bardziej aktualne informacje o występowaniu motyli minujących części Pojezierza Iławskiego podaje BUSZKO (1992). Do stosunkowo najlepiej poznanych należą motyle dzienne, o których informacje znalazły się w „Atlasie rozmieszczenia motyli dziennych Polski” (BUSZKO 1997). Stanowiska interesujących gatunków motyli z Pojezierza Iławskiego podaje OLEKSA (2001) oraz OLEKSA i BARAN (2002). Wstępne badania nad motylami Parku Krajobrazowego Pojezierza Iław- skiego (PKPI) były prowadzone w okresie od 1999 do 2003 roku z najwięk- szym nasileniem prac przypadającym na lipiec. Miały one charakter nieregu- larnych penetracji całego obszaru PKPI wraz z otuliną. Najlepiej zbadane zostały okolice Jerzwałdu (DE06) oraz rez. „Jezioro Gaudy” (CE95 i CE96). Główną metodą badań były dzienne obserwacje prowadzone w różnych śro- dowiskach, przeważnie na łąkach, torfowiskach, wzdłuż dróg i linii oddziało- wych w lasach oraz na polanach, a także odłowy do światła, prowadzone na terenie wsi Jerzwałd, a także w środowiskach leśnych przy użyciu agregatu prądotwórczego. Część materiału zgromadzono przy pomocy samołówki świetlnej, działającej od kwietnia do końca lipca 2000 w Jerzwałdzie. Na terenie PKPI wraz z otuliną stwierdzono występowanie 71 gatunków motyli dziennych (Hesperioidea, Papilionoidea). Spośród ciekawszych gatun- ków wymienić można pospolicie występującą na zrębach i środowiskach okrajkowych dostojkę Brenthis daphne (DEN. et SCHIFF.) oraz kilka gatun- ków związanych z terenami podmokłymi: Heteropterus morpheus (PALL.), Lycaena dispar (HAW.), Argyronome laodice (PALLAS) i Coenonympha tullia (MÜLL.). Lista gatunków motyli dziennych jest najprawdopodobniej kom- pletna, zaś teren PKPI można określić jako istotną ostoję bioróżnorodności grupy. 176 KOMUNIKATY NAUKOWE

Znacznie gorzej prezentuje się stan poznania pozostałych Lepidoptera. Godny odnotowania jest fakt występowania stenotopowych gatunków zwią- zanych z torfowiskami wysokimi i przejściowymi – Anarta cordigera (THNBG.) (Noctuidae) i Carsia sororiata (HBN.) (Geometridae) oraz torfowisk niskich – Monochroa palustrella (DOUGL.) (Gelechiidae). W trakcie badań, mimo intensywnych poszukiwań, nie udało nam się po- twierdzić obecności dwóch rzadkich obecnie, figurujących na „Czerwonej li- ście” (BUSZKO, NOWACKI 2002) gatunków podawanych przez SPEISERA (1903): Boloria aquilonaris (STICH.) i Gastropacha ilicifolia (L.). Duża wartość PKPI jako ostoi motyli wynika z niewielkiego stopnia prze- kształceń antropogenicznych. Już pobieżne rozpoznanie fauny motyli wskazuje, że do najcenniejszych środowisk PKPI należą torfowiska.

PIŚMIENNICTWO

BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, To- ruń. 170 ss. BUSZKO J. 1992: Struktura i dynamika zasięgów motyli minujących (Lepidoptera) na obszarze Doliny Dolnej Wisły. Wyd. UMK, Toruń. BUSZKO J., NOWACKI J. 2002: Rząd Motyle Lepidoptera. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czer- wona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + suppl. 74 ss. OLEKSA A. 2001: Uwagi na temat występowania Buckleria paludum (ZELLER, 1841) (Lepi- doptera: Pterophoridae) i Carsia sororiata (HÜBNER, 1813) (Lepidoptera: Geometridae) na torfowiskach Pojezierza Iławskiego. Wiad. entomol., 20 (1-2). OLEKSA A., BARAN T. 2002: Nowe stanowiska interesujących Elachistidae i Gelechiidae (Le- pidoptera) z północnej Polski. Wiad. entomol., 21 (3): 185-186. SPEISER P. 1903: Die Schmetterlingsfauna der Provinzen Ost- und Westpreussen. Naturk. Preuss. Königsberg., 9: 1-149. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 177

Aleje śródpolne Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego jako ostoja owadów saproksylicznych Alleys of Iława Landscape Park as a refuge of saproxylic insects

ANDRZEJ OLEKSA 1, ROBERT GAWROŃSKI 2 1 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Zakład Ekologii, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz, e-mail: [email protected] 2 ul. Ostródzka 4/5, 14-330 Małdyty, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Roadside alleys of trees in open, agricultural landscape are recognized as the most important refugia of the hermit beetle and other saproxylics in northern Poland. Osmoderma eremita presence pattern of alleys is affected by tree species composition (pref- erence for Tilia cordata) and trunk girth (thicker trees are occupied more often than thin- ner). Occupation is correlated with the number of trees per alley. KEY WORDS: saproxylic insects, Osmoderma eremita, Iława Lakeland Landscape Park, monument trees, alleys.

Martwe drewno stanowi bardzo zróżnicowane mikrośrodowisko, a jego obecność jest warunkiem zachowania dużej części bioróżnorodności. Jest ono ważnym elementem dojrzałych drzewostanów, jego zasoby w lasach za- gospodarowanych są jednak znacznie zubożone. W tej sytuacji wzrasta rola okazałych drzew w krajobrazie nieleśnym jako ostoi gatunków saproksylicznych. Paradoksalnie tzw. „gatunki puszczańskie” (np. PAWŁOWSKI 1961; GUTOWSKI 1995) częściej występują obecnie w krajobrazie rolniczym niż w użytkowanych gospodarczo lasach (np. OLEKSA i in. 2003). Celem prezentowanej pracy jest określenie zasobów naturalnych organi- zmów saproksylicznych występujących w alejach i zadrzewieniach śródpol- nych Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego (PKPI) wraz z otuliną ze szczególnym nastawieniem na skartowanie stanowisk pachnicy Osmoderma eremita (SCOP.) – gatunku chronionego m.in. na mocy Konwencji Berneń- skiej i Dyrektywy Habitatowej oraz rozpoznanie zasiedlenia dziupli przez roje pszczoły miodnej Apis mellifera. Większość badań terenowych przepro- wadziliśmy w lipcu 2003. Podstawą determinacji gatunków były imagines. Dla dwóch gatunków: O. eremita (SCOP.) i Protaetia lugubris (HERBST), tak- że stadia przedimaginalne i wygląd ekskrementów pędraków (PAWŁOWSKI 1961). W trakcie prac stwierdziliśmy 73 gatunki chrząszczy, uważanych za gatunki saproksyliczne (RANIUS, JANSSON 2000; SPEIGHT 1992; BOROWSKI 2001). Na 55,5 km skontrolowanych alei występowanie O. eremita potwierdziliśmy w przypadku 114 drzew, wobec czego obszar PKPI wraz z otuliną jest naj- 178 KOMUNIKATY NAUKOWE ważniejszym miejscem występowania tego gatunku w Polsce i jednym z waż- niejszych w skali całego areału gatunku (RANIUS i in. 2004). Spośród innych gatunków szczególnie interesujących faunistycznie należy wymienić Gnori- mus variabilis (L.), Anisotoma glabra (KUGELLAN), Palmar rutilans F., Cyllo- des ater (HERBST), Elater ferrugineus L., Cyllodes ater (HERBST), Neomida haemorrhoidalis (F.), Pladydema violaceum (F.), Hymenophorus doublieri MULSANT, Allecula rhenana BACH, Chlorophorus herbstii (BRAHAM), Exo- centrus lusitanus (L.), Tetrops starkii (CHEVROLAT). Prawdopodobieństwo zasiedlenia drzewa przez pachnicę wzrasta wraz z wielkością drzewa. Najchętniej zasiedlane są lipy, natomiast klony – wręcz unikane. Udział zasiedlonych drzew w danym odcinku alei wzrasta wraz z ogólną liczbą potencjalnie przydatnych do zasiedlenia drzew w alei, stąd już sam udział starych, dziuplastych drzew w alejach jest dobrym predykato- rem zasiedlenia przez owady saproksyliczne. Problem usuwania drzew przy drogach stanowi najpoważniejsze zagroże- nie dla trwałości populacji pachnicy i innych gatunków saproksylicznych. Plany modernizacji dróg wiążą się z ich poszerzaniem kosztem wycinki drzew, co prawdopodobnie w najbliższej przyszłości spowoduje drastyczne załamanie się populacji gatunków saproksylicznych w najbliższym czasie o ile nie zostaną podjęte środki zaradcze.

PIŚMIENNICTWO

BOROWSKI J. 2001: Próba waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej na podstawie chrząszczy (Coleoptera) związanych z nadrzewnymi grzybami. [W:] SZUJECKI A. (red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. SGGW, War- szawa: 287-317. GUTOWSKI J. M. 1995: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) wschodniej części Polski. Prace IBL, 811: 3-189. OLEKSA A., SZWAŁKO P., GAWROŃSKI R. 2003: Pachnica Osmoderma eremita (SCOPOLI, 1763) (Coleoptera: Scarabaeoidea: Trichiinae) w Polsce – występowanie, zagrożenia i ochrona. PAWŁOWSKI J. 1961: Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A., 9: 355-437. RANIUS T., AGUADO L. A., ANTONSSON K., AUDISIO P., BALLERIO A., CARPANETO G. M., CHOBOT K., GJURAŠIN B., HANSSEN O., HUIJBREGTS H., LAKATOS F., MARTIN O., NE- CULISEANU Z., NIKITSKY N. B., PAILL W., PIRNAT A., RIZUN V., RUICĂNESCU A., STE- GNER J., SÜDA I., SZWAŁKO P., TAMUTIS V., TELNOV D., TSINKEVICH V., VERSTEIRT V. , V IGNON V., VÖGELI M., ZACH P. 2004: Osmoderma eremita (Coleoptera: Scarabaeidae: Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation. [w druku] RANIUS T., JANSSON N. 2000: The influence of forest regrowth, original canopy cover and tree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biol. Conserv., 95: 85-94. SPEIGHT M. C. D. 1989. Saproxylic invertebrates and their conservation. Nature and Envi- ronment Series, No. 42. Council of Europe, Strasbourg. 79 ss. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 179

Wstępne wyniki badań nad pszczołami (Apoidea) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego * Preliminary results of studies on bees (Apoidea) of the Iława Lakeland Landscape Park

ANDRZEJ OLEKSA 1, ANNA OLEKSA 2, KATARZYNA FALEŃCZYK 3 1 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Zakład Ekologii, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz, e-mail: [email protected] 2 ul. J. Porazińskiej 6/20, 85-792 Bydgoszcz 3 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Koło Naukowe Przyrodników, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz

ABSTRACT: Preliminary studies on bees of the Iława Lakeland Landscape Park (NE Poland) were done in 1999–2003. We found 16 species of Bombinae and do not confirmed presence of 2 species recorded 25 years ago, B. ruderatus and B. muscorum, which are declining in Poland. We recorded Osmia pilicornis, an endangered species of megachilid bee connected with dead wood. The species was regarded as extinct in Poland according to „The Polish Red List of Animals”. KEY WORDS: Apoidea, Bombus, Psithyrus, Osmia pilicornis, Iława Lakeland Landscape Park, NE Poland.

Tereny Polski północno-wschodniej należą na tle innych obszarów kraju do poznanych słabo pod względem fauny owadów z nadrodziny pszczół (Apoidea). Szczególnym ubóstwem danych wyróżnia się położone na zacho- dzie regionu Pojezierze Iławskie, toteż w roku 2003 rozpoczęliśmy prace nad zasobami populacyjnymi pszczół Parku Krajobrazowego Pojezierza Iław- skiego (PKPI). Pionierem prac nad pszczołami Prus był ALFKEN (1912, 1913), jednak nie badał on stanowisk położonych w granicach PKPI. W latach 70. XX w. przeprowadzone zostały ogólnopolskie badania nad zasobami populacyjnymi trzmieli na plantacjach koniczyny czerwonej, którymi ob- jęto także stanowiska znajdujące się w otulinie PKPI (SOWA i in. 1990, 1991). W roku 2003 stwierdziliśmy 11 gatunków trzmieli – B. lucorum (L.), B. terrestris auct. (nec L.), B. cryptarum FABR., B. hypnorum (L.), B. pratorum (L.), B. lapidarius (L.), B. hortorum (L.), B. pascuorum (SCOP.), B. ruderarius (MÜLL.), B. sylvarum (L.), B. veteranus (FABR.) i 5 gatunków trzmiel- ców – Psithyrus bohemicus (SEIDL), P. vestalis (GEOFFR. in FOURCR.), P. ru- pestris (FABR.), P. campestris (PANZ.), P. sylvestris LEP. Nie udało nam się od-

*Praca zrealizowana przez Koło Naukowe Przyrodników Akademii Bydgoskiej im. Kazi- mierza Wielkiego. 180 KOMUNIKATY NAUKOWE naleźć dwu gatunków łowionych w 1978 roku (SOWA i in. 1990): B. ruderatus (FABR.) i B. muscorum (L.). Obydwa gatunki wykazują w ostatnich latach spadek liczebności (J. BANASZAK, inf. ustna) – brak stwierdzeń z terenu PKPI być może potwierdza to zjawisko. Łączna liczba gatunków Bombinae wynosi 18, co stanowi 46% liczby gatunków znanych z Polski i świadczy o du- żym bogactwie fauny pszczół. Na wzmiankę zasługuje również stwierdzenie Osmia pilicornis SMITH (Jerzwałd, DE05, 26 V 2003, 1&, linia oddziałowa pomiędzy młodnikiem so- snowym a subatlantyckim grądem Stellario-Carpinetum, przy pniaku z otwo- rami wylotowymi chrząszczy). Gatunek ten został omyłkowo scharakteryzo- wany na „Czerwonej liście ...” jako wymarły w Polsce (GŁOWACIŃSKI 2002). Ostatnio był on wykazywany jedynie z Puszczy Augustowskiej (BANASZAK, KRZYSZTOFIAK 1996), zaś z pierwszej połowy XX wieku był wymieniany ze Śląska i Pomorza (BANASZAK i in. 2002). Badania nad pszczołowatymi PKPI są kontynuowane. Prowadzone są prace nad strukturą zgrupowań Apoidea łąk śródleśnych, jak również realizowany jest projekt aktywnej ochrony pszczół związanych gniazdowo ze sta- rą zabudową wiejską.

PIŚMIENNICTWO

ALFKEN J. D. 1912: Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot. Zool. Ver., 34: 1-96. ALFKEN J. D. 1913: Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr. Phys.-Ökon. Ges., 53: 114-182. BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The natural bee resorces of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-50. BANASZAK J., ROMASENKO L., CIERZNIAK T. 2002: Błonkówki – Hymenoptera, Pszczołowa- te – Apidae, Podrodzina smuklikowate – Halictinae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Toruń, XXIV, 68b: 1-112. GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. In- stytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + suppl. 74 ss. SOWA S., DYLEWSKA M., RUSZKOWSKI A. 1991: Trzmiele Pojezierza Mazurskiego. Psz- czeln. Zesz. Nauk., 35: 103-111. SOWA S., RUSZKOWSKI A., BILIŃSKI M., KACZMARSKA K., WOJDASZKA J. 1990: Trzmiele wschodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: 73-83. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 181

Stan poznania chrząszczy wodnych (Coleoptera) obszarów chronionych Polski State of knowledge on water beetles of protected areas in Poland

JOANNA PAKULNICKA, IWONA KAŹMIERSKA Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, ul. Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, Poland, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: 261 species of water beetles have been found in the protected areas of Poland. Among 45 threatened species, only 47% occured there. To determine, what is a role of these areas in species protection, there is a need to study much protected areas in Poland. KEY WORDS: Coleoptera, water beetles, national parks, landscape parks, threatened species.

Obszary chronione w Polsce zajmują obecnie 9,1% powierzchni kraju (WALCZAK i in. 2002). Na ich terenie reprezentowane są wszystkie typy śro- dowisk wodnych zarówno naturalnych jak i antropogenicznych. Obszary te coraz częściej stają się obiektem badań nad entomofauną wodną. Mimo bogatego piśmiennictwa dotyczącego fauny chrząszczy wodnych, niewiele jest prac poświęconych tej grupie owadów w obszarach chronionych na terenie kraju. Wiele z nich ma charakter wstępnych doniesień. Celem tej pracy jest rozpoznanie stanu badań nad koleopterofauną zasiedlającą obszary chronione kraju oraz próba odpowiedzi na pytanie – czy miejsca te skutecznie chro- nią gatunki, których występowanie bądź nawet istnienie w kraju jest w róż- nym stopniu zagrożone. Podstawą tego opracowania są dane literaturowe oraz własne dotychczas niepublikowane. Zawarte są w nich informacje na temat chrząszczy zasiedla- jących 12 różnego typu obszarów chronionych na terenie kraju. Do tej pory na obszarach chronionych udokumentowano występowanie 261 gatunków chrząszczy wodnych, co stanowi 72% całej koleopterofauny stwierdzonej dla Polski (RAZOWSKI 1991). Spośród nich – 21 gatunków, to chrząszcze uwzględnione w „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i giną- cych” w kraju o różnym statusie zagrożenia (2 z nich to gatunki krytycznie zagrożone [CR], 6 – zagrożone [EN], 3 – bliskie zagrożenia [NT], 7 – nara- żone [VU] oraz 3 najmniejszej troski [LC] (PAWŁOWSKI i in. 2002). Stano- wią one około 47% wszystkich gatunków chrząszczy wodnych uwzględnio- nych w „Czerwonej liście ...”. Liczba gatunków o różnym statusie zagrożenia jest różna dla badanych obszarów, co ma związek nie tylko z ich powierzchnią i stopniem zróżnico- wania w nich sieci hydrograficznej, ale przede wszystkim odzwierciedla in- 182 KOMUNIKATY NAUKOWE tensywność i dokładność prowadzonych tu badań. Z analizy materiału wynika, że najdokładniej rozpoznana została koleopterofauna Puszczy Białowie- skiej. Krzywa reprezentatywności dla wszystkich obszarów chronionych łącz- nie wykazuje bardzo nieznaczną tendencje wzrostową, co wskazuje, że dalsze badania nad fauną chrząszczy obszarów chronionych tylko w niewielkim stopniu podniosą listę gatunków w nich stwierdzanych. Nie mniej jednak ponad połowa gatunków posiadających status gatunków zagrożonych, nie zo- stała wykazana w analizowanych obszarach, co wskazuje na potrzebę objęcia badaniami pozostałych obszarów chronionych w kraju. Dopiero pełne rozpoznanie pozwoli na określenie, czy bierna ochrona gatunków poprzez tworzenie obszarów chronionych spełnia zamierzoną funkcję i zabezpiecza wy- stępowanie, a nawet istnienie populacji wielu gatunków rzadkich w Polsce.

PIŚMIENNICTWO

ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZE- WICKI W. 2002: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Mantis, Olsztyn. 101 ss. BIESIADKA E. 1973: Water beetles found in peat – bogs of High Karkonosze Mts. And Góry Izerskie Mts. Prz. zool., 17 (4): 441-445. BIESIADKA E. 1991: Środowiskowe rozmieszczenie chrzaszczy (Coleoptera) wodnych w Kar- konoszach. [W:] Geologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Kar- paczu. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: 263-273. BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004: Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński Landscape Park of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. przyr., [w przygotowaniu do druku] BUCZYŃSKI P., CZACHROWSKI S., LECHOWSKI L. 2001: Some groups of water insects (Odo- nata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of the projected reserve „Hanging peat bogs by Jaczno Lake” and its surroundings: results of preliminary studies. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 27-42. BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002. Contribution of the knowledge of water beetles (Cole- optera) of the Poleski National Park. Parki nar. Rez. Przyr., 21: 185-194. BUCZYŃSKI P., PRZEWOŹNY M. 2002: Water beetles (Coleoptera) of the Krzczonowski Landskape. Parki nar. Rez. Przyr., 21: 283-297. BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003: Odonata, Trichoptera, Coleoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landskape Park (Eastern Po- land) and factors affecting the characters if these ecosystems. Supplementa ad Acta hydrobiol., 5: 13-29. BUCZYŃSKI P., SERAFIN E. 2004: Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach (Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużako- wa (Polska, Niemcy). Parki nar. Rez. Przyr. BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. 2004: Selected aquatic insects (Odonata, Hete- roptera, Coleoptera, Trichoptera) of Narwiański National Park – results of preliminary studies. Parki nar. Rez. Przyr. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 183

GUTOWSKI M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa. 403 ss. PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, IOP PAN, Kraków: 88-110 RAZOWSKI J. (red.) 1991: Wykaz zwierząt Polski. Krakowskie Wydawnictwo Zoologiczne, Kraków. WALCZAK M., RADZIEJOWSKI W., SMOGORZEWSKA M., SIENKIEWICZJ., GACKA-GRZESI- KIEWICZ E., PISARSKI Z. 2001: Obszary chronione w Polsce. Wyd. III. Instytut Ochony Środowiska, Warszawa. 235 ss.

Wstępne wyniki badań nad sprężykowatymi (Coleoptera: Elateridae) zbiorowisk borowych Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie” Preliminary study of the click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of the coniferous forest in the „Lasy Janowskie” Landscape Park

KRZYSZTOF PAWLĘGA Katedra Zoologii Akademii Rolniczej w Lublinie; ul Akademicka 13; 20-950 Lublin, [email protected]

ABSTRACT: In this study click-beatles fauna of four kinds of the coniferous forest communities in the „Lasy Lanowskie” Landscape Park was examined. The adult forms of Elateridae were collected by use of entomological umbrella and entomological drawer. Microbiotops of their development were also sought for. 31 species of Elateridae have been found. 7 rare species were recognized and among them relicts of original forests. The most frequently Athous subfuscus i Dalopius marginatus were noticed. KEY WORDS: click-beetles, Elateridae, Coleoptera, coniferous forest, relics of natural forests, Sandomierz Lowland, SE Poland.

Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” położony jest całkowicie na obszarze Równiny Biłgorajskiej, będącej najbardziej na północ wysuniętym mezo- regionem Kotliny Sandomierskiej (KONDRACKI 2000). Stanowi on jeden z większych zwartych kompleksów leśnych w Polsce. Cechuje się wysokimi walorami przyrodniczymi – m.in. różnorodnością zbiorowisk roślinnych, z których najwartościowsze objęto ochroną rezerwatową. Pod względem zróżnicowania borów tereny Parku zajmują pierwsze miejsce w Polsce, a pod względem zróżnicowania torfowisk – drugie po Poleskim Parku Narodowym (FIJAŁKOWSKI 1996, 1997). 184 KOMUNIKATY NAUKOWE

Dotychczas nie prowadzono badań nad sprężykowatymi zbiorowisk borowych Lasów Janowskich, z wyjątkiem notatek o 4 gatunkach tych chrząszczy, podawanych ze zbiorowisk boru świeżego i wilgotnego Parku (BUCHHOLZ, OSSOWSKA 1993; PAWLĘGA 2002). Badania fauny Elateridae prowadzono w latach 1997–2001, w następują- cych zbiorowiskach borowych: borze świeżym (Leucobryo-Pinetum), śródlą- dowym borze suchym (Cladonio-Pinetum), wyżynnym jodłowym borze mieszanym (Abietetum polonicum) i kontynentalnym borze mieszanym (Querco roboris-Pinetum). Postacie dorosłe zbierano przy pomocy czerpaka i parasola entomolo- gicznego (próby ilościowe i jakościowe). Dodatkowo, materiał gromadzono poprzez wybieranie postaci dorosłych z „napływek” oraz metodą „na upatrzonego”. Przeszukiwano także mikrobiotopy ich rozwoju (próchniejące pnie drzew, gleba wokół pni). W wyniku prowadzonych badań zgromadzono 2049 osobników Elateridae należących do 31 gatunków, w tym 24 gatunki postaci dorosłych z prób ilo- ściowych i 7 gatunków dorosłych i larw z prób jakościowych. Do najliczniej poławianych należały Athous subfuscus i Dalopius marginatus. Gatunki te tworzyły grupę eudominantów. Grupę subdominantyów stanowiły Agrypnus murinus i Prosternon tesselatum. Do recedentów zaliczono: Actenicerus sja- elandicus, Ampedus balteatus i Ectinus aterrimus. Pozostałe 24 gatunki wystę- powały mniej licznie. Największą liczbę gatunków pozyskano w kontynentalnym borze mieszanym (24), najmniejszą zaś w borze suchym – 6 gatunków. Objęcie ochroną rezerwatową części obszarów zbiorowisk borowych Par- ku, pozwoliło zachować najcenniejsze ich fragmenty – w tym stare, często próchniejące drzewostany iglaste i liściaste. Stanowią one środowisko rozwoju i bytowania dla wielu rzadkich gatunków sprężykowatych. W zebranym materiale stwierdzono występowanie 7 rzadkich i bardzo rzadkich gatunków Elateridae. Wśród nich występował Crepidophorus mutilatus – relikt lasów pierwotnych. Larwy tego gatunku zebrano w kontynentalnym borze mieszanym, ze środka próchniejącego, świeżo złamanego pnia olchy.

PIŚMIENNICTWO

BUCHHOLZ L., OSSOWSKA M. 1993: Nowe dane i uwagi o występowaniu w Polsce niektórych gatunków z nadrodziny sprężyków (Coleoptera, Elateroidea). Wiad. entomol., 12 (1): 58. FIJAŁKOWSKI D. 1996: Ochrona przyrody i środowiska naturalnego w środkowo-wschodniej Polsce. Wydawnictwo UMCS, Lublin. 318 ss. FIJAŁKOWSKI D. 1997: Szata roślinna Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”. Wydawnic- two UMCS, Lublin. 214 ss. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 185

KONDRACKI J. 2000: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza- wa. 441 ss. PAWLĘGA K. 2002: Nowe dla Wyżyny Lubelskiej i Niziny Sandomierskiej gatunki sprężyko- watych (Coleoptera: Elateridae). Wiad. entomol., 21 (1): 57-58.

Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) obszaru ochrony ścisłej „Bukowa Góra” (RPN) Ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae) of „Bukowa Góra” reserve (RNP)

EWA PIETRYKOWSKA, ZOFIA STĄCZEK Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin

ABSTRACT: Ladybirds (Coccinellidae) of „Bukowa Góra” natural reserve were investigated in three forest associations: Leucobryo-Pinetum, Abietetum polonicum and Dentario glandulosae-Fagetum. There were recorded 22 species, which accounted for approximately 30% of the Coccinellidae fauna of Poland. The richest fauna of beetles (19 species, 141 specimens) was collected in association Leucobryo-Pinetum. KEY WORDS: Coleoptera, Coccinellidae, faunistics, Roztocze National Park, „Bukowa Góra” reserve, SE Poland.

Wstępne badania nad fauną biedronek na obszarze ochrony ścisłej „Bu- kowa Góra” – (FB30) (Roztoczański Park Narodowy) prowadzono w 1978 roku, a systematyczne połowy kontynuowano w latach 1986–88. Badaniami objęto trzy zbiorowiska leśne typowe dla Bukowej Góry (IZDEBSKI i in. 1979): bór świeży (Leucobryo-Pinetum), bór jodłowy (Abietetum polonicum), oraz buczynę karpacką (Dentario glandulosae-Fagetum). Materiał pozyskiwano z trzech warstw: runa (czerpak entomologiczny), podszytu – z brzozy, dębu, jarzębiny, sosny, jodły, świerka, buka grabu i jaworu (parasol entomologiczny) i koron drzew – z sosny, jodły, świerka, buka (pułapki Moericka). W wyniku badań odłowiono łącznie 22 gat. (300 osobn.), co stanowi ponad 30% fauny Polski. Najbogatszym zarówno pod względem ilości gatun- ków jak i osobników, okazał się bór świeży – 19 gat. (141 osobn.), nieco uboższym bór jodłowy – 12 gat. (109 osobn.), zaś w buczynie karpackiej odnotowano 5 gat. (50 osobn.). Gatunkiem najliczniej poławianym we wszystkich zbiorowiskach był eurytop Propylea quatuordecimpunctata, skupiony głównie w runie. W warstwie tej, w obu typach borów, znaczny udział wyka- 186 KOMUNIKATY NAUKOWE zał również Chilocorus renipustulatus, gatunek podawany także z koron drzew i pni. W podszycie, na krzewach iglastych, najwięcej owadów pozyskano na sośnie – 8 gat. (18 osobn.), a dominującą biedronką był dendrofilny Exochomus quadripustulatus. Na krzewach liściastych ilościowo przeważały: Propylea quatuordecimpunctata i Adalia bipunctata, zasiedlające głównie brzozę, najliczniejszą zaś w taksony okazała się jarzębina – 5 gat. W warstwie koron drzew najbogatszym w gatunki był świerk (5 gat.) oraz sosna (4 gat.), na których odnotowano biedronki związane z drzewami iglastymi: Exocho- mus quadripustulatus, Aphidecta obliterata i Anatis ocellata. Coccinellidae zebrane na badanym obszarze reprezentowały 5 elementów zoogeograficznych: kosmopolityczny skupiający 2 gat., holarktyczny – 1 gat., palearktyczny – 13 gat., eurosyberyjski – 2 gat. i eurokaukaski – 4 gat. W zakresie struktury jakościowej i ilościowej dominowały gatunki palearktyczne. Analiza składu gatunkowego Coccinellidae występujących w borze świe- żym obszaru ochrony ścisłej „Bukowa Góra”, wykazała 6 gat. wspólnych z fauną biedronek odłowionych z koron drzew borów sosnowych w Puszczy Białowieskiej, Puszczy Białej i Borach Tucholskich (CZECHOWSKA 1995). Były to: Exochomus quadripustulatus, Coccinella septempunctata, Harmonia quadripunctata, Myrrha octodecimguttata, Propylea quatuordecimpunctata, Anatis ocellata. W runie boru jodłowego odłowiono Adalia conglomerata (1 osobn.) – gatunek borealno-górski, w kraju wykazany z nielicznych stanowisk w kilkunastu krainach. Z obszaru Roztocza (Florianka), podaje go TE- NENBAUM (1918). Zastanawiające jest, że w zespole tym, mimo intensywno- ści odłowów i zastosowanych metod, nie odnotowano gatunków z rodzaju Scymnus, elementów charakterystycznych dla drzew iglastych. Również BIE- LAWSKI (1978), prowadząc badania biedronek w środowisku jedliny ciepło- lubnej w Pieninach, podaje taką sugestię.

PIŚMIENNICTWO

BIELAWSKI R. 1978: Biedronki (Coleoptera, Coccinellidae) Pienin. Fragm. faun., 22: 337-357. CZECHOWSKA W. 1995: Coccinellidae (Coleoptera) of the canopy layer in pine forests. Fragm. faun., 38: 379-388. IZDEBSKI K., GRĄDZIEL T., POPIOŁEK Z. 1979: Ścieżka Przyrodnicza na Bukowej Górze (przewodnik dydaktyczny). Roztoczański Park Narodowy, Lublin. 15 ss. TENENBAUM Sz. 1918: Dodatek do spisu Chrząszczy z Ordynacji Zamojskiej. Pam. Fizj., 25: 24-34. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 187

Ekologiczna charakterystyka rozmieszczenia chruścików (Trichoptera) Doliny Narwi w okolicach Łomży i Wizny Ecological characteristics of distribution of caddis larvae in the Narew River’s valley

KATARZYNA PIOTROWSKA 1, STANISŁAW CZACHOROWSKI 2 1 Studencko-Doktoranckie Koło Naukowe Ekologów UWM w Olsztynie 2 Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM w Olsztynie

ABSTRACT: The data analysed come from the research in 1984–2003 year. 66 species of caddis flies were found in wide, low-lying Narew River’s valley in northern part of Poland. 8 Trichoptera species are entered in Red List of Species. The most fauna similarites was between old river beds and the river. The lowest one was in a helocrene spring. KEY WORDS: caddis flies, protected area, endangered species, red list.

Stan badań nad chruścikami nizinnej, północnej części Polski jest nadal niezadowalający. Rodzi się silna potrzeba uzupełniania wiedzy o składzie gatunkowym, i strukturze rozmieszczenia chruścików w zbiornikach wodnych dolin dużych rzek nizinnych. Celem prezentowanych badań jest dokumentacja faunistyczna oraz poznanie charakterystyki ekologicznego rozmieszczenia larw chruścików (Tri- choptera) w Dolinie Narwi w okolicach Łomży i Wizny, z uwzględnieniem wieloletnich zmian. Obszar objęty prezentowanymi badaniami wg regionalizacji KONDRAC- KIEGO stanowi zachodnią wysuniętą część Kotliny Biebrzańskiej, wchodząc w skład Niziny Północno-Podlaskiej. O występowaniu chruścików na Podla- siu niewiele jeszcze wiadomo. Region podlaski należy do najsłabiej poznanych pod względem fauny Trichoptera. Materiał stanowiący podstawę tego opracowania zebrano w 2003 roku we wszystkich typach wód i środowisk istotnych dla występowania chruścików. Zasadniczą część prób pobrano podczas obozu w lipcu 2003 r. przez uczest- ników Studencko-Doktoranckiego Koła Ekologów UWM w Olsztynie. Wcześniejsze dane pochodzą z lat 1985–1993. Analizowany materiał obejmuje 446 larw i imagines Trichoptera, obejmu- jący 40 taksonów, (34 pewnie oznaczono do gatunku) zebranych w roku 2003, oraz 1555 larw należących do 60 różnych taksonów, zebranych w latach 1984–1993. W roku 2003 wykazano obecność 16 nowych gatunków, których nie stwierdzono wcześniej. Najbogatszą trichopterofaunę stwierdzono w rzekach oraz starorzeczach – po 18 taksonów w każdym, mniej liczną w źródle helokrenowym (7). W zbiorniku okresowym wykazano 5 taksonów. 188 KOMUNIKATY NAUKOWE

Wśród wykazanych, osiem gatunków jest odnotowanych w „Czerwonej Liście ...” (SZCZĘSNY 1992): Ithytrichia lamellaris (EATON), Hydropsyche bul- garomanorum (MALICKY), Beraea maurus (CURTIS), Beraea pullata (CUR- TIS), Limnephilus borealis (CURTIS), Limnephilus elegans (CURTIS), Ceraclea alboguttata (HAGEN) oraz Ceraclea senilis (BURMAISTER). Jeden gatunek charakterystyczny jest dla Karpat – Drusus annulatus (STEPHENS). W zebranym materiale wystąpiły wszystkie klasy dominacji. Najliczniej reprezentowanymi byli recendenci (42% zebranych okazów). Do recenden- tów należało 17 gatunków. W kolejnej licznej klasie influentów stanowiącej 22% badanego materiału, wyróżniono 9 gatunków. Klasa domianantów sta- nowiła 18% okazów zaliczanych do 7 gatunków. Mniejszy udział w materiale przypadł klasie subdominantów – 15% zawierającej 6 gatunków, to jest: Athripsodes aterrimus (STEPHENS), Oxyethira flavicornis (PICTET), Anabolia laevis (ZETTERSTEDT), Ceraclea sp., Limnephilus flavicornis (FABRICIUS), Phryganea bipunctata (RETZIUS). Najmniejszy udział procentowy pobranym materiale charakteryzował klasę eudominantów – 3%, do której należał tylko jeden gatunek – Leptocerus tineiformis (CURTIS). Analizowano podobieństwa faunistyczne pomiędzy faunami rzeki, starorzeczy, zbiorników okresowych, strumieni i źródła (programu BioDiversity). Najbardziej odrębnym faunistycznie okazało się źródło (w ujęciu jakościo- wym, metoda Jaccarda). Starorzecza i zbiorniki okresowe miały faunę chru- ścików najbardziej podobną (w ujęciu ilościowym, metoda Bray-Curtisa). Przeprowadzone analizy wskazują na silną integrację trichopterofauny zbiorników wodnych doliny rzeki nizinnej. Czynnikiem integrującym i uła- twiającym migracje mogą być wiosenne wylewy rzeki (łączność hydrologicz- na między rzeką, starorzeczami i zbiornikami okresowymi) oraz kolonizowa- nie zbiorników w stadium imaginalnym. W tym kontekście na funkcjonowa- nie trichopterofauny wpływ będą miały nie tylko siedliska wodne (istotne dla larw), lecz także zadrzewienia w dolinie (istotne dla diapauzujące imagines). Prezentowane badania uzupełniają wiedzę na temat rozmieszczenia chru- ścików w profilu podłużnym rzek oraz w profilu poprzecznym doliny dużej rzeki nizinnej. Teren doliny Narwi objęty badaniami należy do obszarów o wysokim stopniu naturalności. Dlatego koniecznością staje się przyszły monitoring, nie tylko wybranych odcinków dolin rzeki, ale wszystkich wzdłuż całej długo- ści Narwi.

PIŚMIENNICTWO

SZCZĘSNY B.1992: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instutut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 76-79. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 189

Znaczenie rezerwatu „Krajkowo” koło Poznania dla ochrony chrząszczy (Coleoptera) środowisk dolin rzecznych The importance of „Krajkowo” nature reserve in protection of beetles (Coleoptera) of river valley environments

PAWEŁ SIENKIEWICZ 1, SZYMON KONWERSKI 2 1 Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Entomologii, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, e-mail: [email protected] 2 Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Zoologii, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 Szczecin, e-mail: [email protected]

KEY WORDS: Coleoptera, flooded areas, nature reserve, the Warta river, Western Poland.

Środowiska okresowo zalewane, szczególnie te związane z dolinami du- żych rzek, ulegają w Europie coraz silniejszym przekształceniom. Wiąże się to z szeroko rozumianą regulacją rzek, przeprowadzanymi melioracjami po- legającymi głównie na osuszaniu oraz odlesieniu dolin rzecznych na potrzeby rolnictwa. W wyniku tej działalności naturalne fragmentu dolin rzecznych, które podlegają okresowym wiosenno-letnim cyklom wylewowym stały się środowiskami rzadkimi i zagrożonymi całkowitą dewastacją. Problem ten został dostrzeżony szczególnie w Europie Zachodniej, gdzie procesy degradacji są jeszcze mocniej zaawansowane niż np. w Polsce (LUKA i in. 1998; ZULKA 1993, 1999). Ze względu na opisaną sytuację fragmenty dolin rzecznych z zachowanym, naturalnym lub seminaturalnym układem ekologicznym traktowane są jako ostoje charakterystycznej fauny i flory. Odnajduje się tu wiele unikalnych zbiorowisk roślinnych stwarzających mozaikę rozmaitych mikrośrodowisk, w których żyje przystosowana do wylewów, również unikatowa zoocenoza. Do niezwykle cennych przyrodniczo fragmentów doliny Warty zaliczyć należy rezerwat „Krajkowo” położony 30 kilometrów na południowy-wschód od Poznania (UTM XT38). Zachowane są tu naturalne cykle wylewowe rzeki z systemem starorzeczy i cieków wodnych. Rezerwat zajmuje ok. 160 ha – 70% powierzchni to grądy, lasy łęgowe, 25% stanowią podmokłe łąki oraz szuwary wielkoturzycowe, 5% zajmują powierzchnie wodne. Mimo wielokrotnie podkreślanej wartości przyrodniczej dotychczas kompleksowo opracowano jedynie rośliny naczyniowe (JACKOWIAK 1990), ptaki (WOŁK 1974), a z owadów jętki – Ephemeroptera (POPRAWSKA 1960) oraz chrząszcze z rodziny biegaczowatych – Carabidae (SIENKIEWICZ 2003). Dane dotyczące in- teresującej nas koleopterofauny rozsiane są ponadto w kilku niewielkich do- niesieniach (ŁĘGOSZ-OWSIANNA 1963; ŚLIWIŃSKI, LESSAER 1970; BANA- 190 KOMUNIKATY NAUKOWE

SZAK 1978; SIENKIEWICZ 2000; JAŁOSZYŃSKI 2001; KONWERSKI, SIENKIE- WICZ 2002; WOJAS 1992). W trakcie badań chrząszczy rezerwatu „Krajkowo” stwierdzono występo- wanie wielu zagrożonych wyginięciem oraz rzadkich w skali Niziny Wielko- polsko-Kujawskiej i całego kraju gatunków, związanych z typowymi środowi- skami dolin rzecznych i terenów podmokłych. Należą do nich: Dytiscidae: Graphoderus bilineatus (DEG.); Carabidae: Carabus clatratus L., Blethisa multipunctata (L.), Bembi- dion gilvipes STURM., Pterostichus chamaeleon (MOTSCH.), Amara fulvipes (AUD.-SERV.), Stenolophus mixtus (HERBST.), Stenolophus skirmshiranus STEPH., Tri- chocellus placidus (GYLL.), Platynus longiventris (MANN.), Agonum dolens (SAHLB.), Oodes helopioides (FABR.); Patrobus septentrionis DEJ.; Leiodidae: Catops grandicollis ER., Catops morio (FABR.), Leiodes bicolor (W. L. SCHMIDT), Leiodes ferruginea (FABR.), Lio- cyrtusa vittata (CURTIS); Cleridae: Opilo pallidus (OLIV.); Colydiidae: Pycnomerus terebrans (OLIV.); Tenebrionidae: Tenebrio opacus DUFT., Palorus depressus (FABR.); Curculionidae: Bagous tubulus CALD. et O’BRIEN, Bagous subcarinatus GYLL., Bagous puncticollis BOH., Grypus brunnirostris (FABR.). Koleopterofaunę obserwowaną w rezerwacie „Krajkowo” oraz w jego są- siedztwie można traktować jako unikatową w skali Europy. Dlatego też rezerwat ten powinien spełniać ważną funkcję ostojową nie tylko dla chrząsz- czy ale zapewne również dla całego kompleksu bezkręgowców.

PIŚMIENNICTWO

BANASZAK J. 1978: Entomofauna zabytkowych dębów w Rogalinie. Wszechświat, 1978, 5: 123-125. JACKOWIAK B. 1990: Rośliny naczyniowe rezerwatu „Krajkowo” nad Wartą (woj. poznań- skie). Bad. fizjogr. Pol. zach., B – Botanika, 40: 29-56. JAŁOSZYŃSKI P. 2003: Materiały do poznania Scydmaenidae (Coleoptera: Staphylinoidea) Ni- ziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 22 (1): 13-24. KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. 2002: Leiodes bicolor (W. L. SCHMIDT, 1841) i L. ferruginea (FABRICIUS, 1787) (Coleoptera: Leiodidae) – gatunki nowe dla Niziny Wielkopolsko-Ku- jawskiej. Wiad. entomol., 20 (3–4): 174. LUKA H., WALTHER B., DURRER H. 1998: Die Laufkäferfauna (Col., Carabidae) des Natur- schutzgebietes „Petite Camargue Alsacienne” (Elsass, F). Mitt. ent. Basel, 48 (3): 99-140. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 191

ŁĘGOSZ-OWSIANNA D. 1963: Przegląd krajowych gatunków z rodzaju Paederus FABRICIUS (Coleoptera, Staphylinidae). Fragm. faun., 10 (22): 317-359. POPRAWSKA U. 1960: Jętki (Ephemeroptera) rezerwatu Krajkowo nad Wartą (pow. Poznań- ski). Przyr. Pol. zach., 4: 156-162. SIENKIEWICZ P. 2000: Amara (Zezea) fulvipes (AUD.-SERV., 1821) (Col., Carabidae) – nowe stanowisko w Polsce. Wiad. entomol., 19 (2): 120. SIENKIEWICZ P. 2003: Ground beetles (Col.: Carabidae) of the seasonally flooded meadows in the valley of the middle course of the Warta – qualitative analysis. Baltic J. Coleopte- rol., 3 (2): 129-136; ŚLIWIŃSKI Z., LESSAER M. 1970: Materiały do poznania kózek Polski (Coleoptera, Ceramby- cidae) ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadów Zachodnich. Roczn. Muz. Górnośl. w Bytomiu, Przyroda – Studia i materiały entomologiczne, 5: 77-127. WOJAS T. 1992: Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera, Ca- rabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 11 (3): 143-147. WOŁK K. 1974: Ptaki rezerwatu Krajkowo n. Wartą. Ochr. Przyr., 40: 205-228. ZULKA K. P. 1993: Überflutung – Stress, Störung oder notwendige Voraussetzung für das Leben der Bodentiere? Mitteilgn. Dtsch. Bodenkundl. Gesellsch., 69: 79-82. ZULKA K. P. 1999: 8.7 Flussbauliche Massnahmen und ihre ökologischen Konsequenzen. [W:] Fliessende Grenzen. Lebensraum Marsch-Thaya-Auen. Sonderdruck – Wien: 305-314.

Rośliniarki (Hymenoptera: Symphyta) Gorczańskiego Parku Narodowego. Badania wstępne Sawflies (Hymenoptera: Symphyta) of the Gorce National Park. A preliminary study

DANUTA SOŁTYK Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, 31-054 Kraków ul. Podbrzezie 3

ABSTRACT: In 2003 research on species diversity of sawflies in the Gorce National Park was undertaken. Forest meadows in the area of Turbacz, Suchora and Kudłoń have been investigated. So far 18 species of sawflies from the Tenthrdinidae family have been found. KEY WORDS: sawflies, Gorce National Park, Tenthredinidae.

Rośliniarki ( Hymenoptera: Symphyta ) Gorczańskiego Parku Narodowe- go stanowią słabo poznaną grupę owadów. Dotychczas na tym terenie prowadzone były badania odnoszące się wyłącznie do rodziny Pamphiliidae (PE- 192 KOMUNIKATY NAUKOWE

TRYSZAK 1992), głównie jednak dotyczące problemu masowych pojawów zasnui wysokogórskiej Cephalcia fallenii DALM., (HONOWSKI, HUFLEJT 1988; ŻUREK, KURZEJA 1992). Wobec braku informacji związanych z występowaniem w GPN innych ga- tunków rośliniarek, w 2003 roku rozpoczęto badania, których celem jest opracowanie zróżnicowania gatunkowego owadów z rodziny Tenthredinidae, w podrzędzie Symphyta. Owady dojrzałe stanowiące materiał badawczy odławiano siatką entomo- logiczną na polanach śródleśnych trzech Obwodów Ochronnych GPN, tj. Suchory, Turbacza i Kudłonia. Na tych terenach w okresie: od czerwca do września 2003 roku stwierdzono 18 gatunków rośliniarek z rodziny Tenthredinidae, a mianowicie: Tenthre- della bipunctula (KLUG), T. livida (LINNAEUS), T. mandibularis (FABRICIUS), Tenthredo vespa (RETZIUS), Endotethryx albicornis (FABRICIUS), E. campestris (LINNAEUS), Cuneala koehleri (KLUG), Zonuledo zonula (KLUG), Z. amoena (GRAVENHORST) Sciapteryx consobrina (KLUG), Eurogaster me- somela (LINNAEUS), Thomsonia litterata (GEOFFROY in FOURCROY), Atha- lia rosae (LINNAEUS), A. circularis (KLUG), Caliroa annulipes (KLUG), Pristi- phora conjugata (DAHLBOM), Pareophora pruni (LINNAEUS) i Nesoselandria morio (RHOWER). Przedstawione wyniki mają charakter wstępny. Kontynuacja badań w kolejnych trzech sezonach wegetacyjnych, umożliwi zapewne uzupełnienie za- mieszczonego powyżej wykazu gatunków, a także przeprowadzenie obserwacji fenologicznych rośliniarek, występujących w GPN.

PIŚMIENNICTWO

HONOWSKI J., HUFLEJT T. 1988: O występowaniu zasnui wysokogórskiej, Cephalcia falleni (DALM.) (Hymenoptera, Pamphiliidae), w Gorczańskim Parku Narodowym . Pol. Pismo ent., 58: 433-445. PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24. ŻUREK Z., KURZEJA M. 1992: Obserwacje gradacji zasnui wysokogórskiej Cephalcia falleni (DALM.) (Hymenoptera, Pamphiliidae), w Gorczańskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 73-80. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 193

Zimowa aktywność kusakowatych (Staphylinidae) w rezerwatach Wzniesień Łódzkich Winter activity of Staphylinidae in the reserves of Łódź Upland

AGNIESZKA SOSZYŃSKA-MAJ 1, ANDRZEJ MELKE 2 1 Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź 2 ul. św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz

ABSTRACT: The activity of Staphylinidae during winter were studied in four reserves in Central Poland. Data were collected using pitfall traps from soil and litter during two win- ters in 2000/2001 and 2001/2002. Altogether 48 species of Staphylinidae were identified. Three species Oxypoda acuminata, Ocalea picata, Anthobium atrocephalum clearly predomi- nated. KEY WORDS: pitfall traps, subnivean fauna, winter activity, Staphylinidae.

Zimowa aktywność owadów w ściółce, jak i na powierzchni śniegu nie jest zjawiskiem przypadkowym jak powszechnie się uważa. Z literatury wiadomo o zimowej aktywności ściółkowej większości znanych rzędów owadów: m.in. skoczogonków, wojsiłek, chrząszczy, muchówek i błonkówek (RENKEN 1956; NÄSMARK 1964; AITCHISON 1979, 2001; ŁĘGOWSKI, ŁOZIŃSKI 1995). Jed- nakże badania w sezonie zimowym prowadzone są niezwykle rzadko, co skutkuje niewielkim stopniem poznania tego zjawiska. Badania prowadzono na terenie mezoregionu Wzniesień Łódzkich [= Wyżyny Łódzkiej] (KONDRACKI 1988). Pułapki rozstawiono w czterech rezerwatach odzwierciedlających charakter badanego regionu: rez. „Struga Dobieszkowska” – grąd typowy w dolinie rzeki Młynówki, rez. „Parowy Jani- nowskie” – kwaśna buczyna niżowa z drzewostanem starych buków, rozwija- jących się na zboczach parowów erozyjnych, rez. „Molenda” – las mieszany z udziałem buka, świerka i jodły na granicach ich zasięgu, rez. „Wolbórka” – naturalny zespół łęgu jesionowo-olszowego otaczający źródła rzeki Wol- bórki. Zastosowano samołowne pułapki glebowe typu Barber, zmodyfikowane dla potrzeb badań w okresie zalegania pokrywy śnieżnej na podstawie opi- sów pułapek stosowanych do połowu fauny subniwalnej (NÄSMARK 1964; AITCHISON 1974). Materiał wybierany był przez dwa sezony w latach 2000 –2002 dwa razy w miesiącu. W badanym materiale najliczniejsze były skoczogonki, stanowiące prawie połowę zebranego materiału, na drugim miejscu znalazły się chrząszcze 194 KOMUNIKATY NAUKOWE

(20,7%). Wśród chrząszczy dominowały trzy rodziny: Cantharidae (42,9%), Carabidae (14,3%) (SOSZYŃSKA, JASKUŁA 2002) i Staphylinidae (32,9%). W zebranym materiale stwierdzono 1261 osobników kusakowatych, wśród których zidentyfikowano 48 gatunków. Zdecydowanym eudominan- tem był gatunek Oxypoda acuminata (STEPH.) (43,3%), a także Ocalea picata (STEPH.) (17,8%) i Anthobium atrocephalum (GYLL.) (10,5%). Poszcze- gólne stanowiska różniły się między sobą liczbą okazów i dominantami, nie- znaczne były natomiast różnice w składzie gatunkowym. Najwięcej osobni- ków Staphylinidae stwierdzono w rez. „Struga Dobieszkowska” (41,1%) i rez. „Molenda” (30,8%), natomiast najmniej w rez. „Parowy Janinowskie”, choć to właśnie na tym stanowisku stwierdzono największą liczbę gatunków. Na wszystkich stanowiskach zdecydowanie dominował gatunek O. acuminata, prócz rez. „Struga Dobieszkowska”, gdzie w materiale znalazły się dwa eudominanty O. acuminata (29%) i O. picata (37%). Warto zaznaczyć, że O. picata należy do taksonów rzadkich. Wykazano ścisły związek między aktywnością badanej rodziny chrząszczy, a czynnikami atmosferycznymi. Kusakowate, w przeciwieństwie do Carabi- dae (SOSZYŃSKA, JASKUŁA 2002) charakteryzowały się wzmożoną aktywno- ścią z początkiem zimy, kiedy temperatura powietrza gwałtownie spadała.

PIŚMIENNICTWO

AITCHISON C. W. 1979: Winter-active subnivean invertebrates in southern Canada. II. Cole- optera. Pedobiologia, 19: 121-128. AITCHISON C. W. 2001: The effect of snow cover on small animals. [W:] JONES. H. G., PO- MEROY J., WALKER D.A., HOHAM R.: Snow ecology. Cambridge Univ. Press: 229-265. RENKEN W. 1956: Untersuchungen über Winterlager der Insekten. Z. Morphol. Ökol. Tie- re, 45: 34-106. KONDRACKI J. 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 442 ss. ŁĘGOWSKI D., ŁOZIŃSKI J. 1995: A contribution to the study of spiders and epigeic insects present in five forest ranges during winter and early spring. Ann. Warsaw Agricult. Univ. – SGGW, For. Wood Technol., 46: 31-39. NÄSMARK O. 1964: Vinteraktivitet under snön hos landlevande evertebrater. Zool. Revy, 26: 5-15. SOSZYŃSKA A., JASKUŁA R. 2002: Zimowa aktywność biegaczowatych (Coleoptera: Carabi- dae) na Wyżynie Łódzkiej, Centralna Polska. [W:] HURUK S. (red.): Streszczenie mate- riałów z VII Międzynarodowego Sympozjum Karabidologów i XXVII Sympozjum Sekcji Koleropterologicznej PTE. Kielce: 54-55. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 195

Stan poznania trichopterofauny Słowińskiego Parku Narodowego i terenów przyległych State of knowledge on trichopterofauna of Słowiński National Park and adjacent areas

WITOLD SZCZEPAŃSKI Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM, Olsztyn

ABSTRACT: The aim of this paper is to increase the state of knowledge about caddisflies of Poland especially from the territory of Słowiński National Park, because there were no data from this area. During field works lakes, rivers, canals and sea beaches were investigated. Imagines were also caught in light traps. Until year 2003, 33 species of caddisflies were found (400 specimens). Two of them are on The Red List of Animals: Agrypnia picta [EX?] and Limnephilus elegans [DD]. KEY WORDS: caddisflies, trichopterofauna, Słowiński National Park.

Wstęp Mimo, iż chruściki są dość dobrze poznaną grupą bezkręgowców wodnych, nadal istnieje niedostatek danych dotyczących rozmieszczenia regionalnego (CZACHOROWSKI, PIETRZAK 2002). Prace mające na celu zebranie tychże danych są prowadzone od kilku lat, jednak teren Słowińskiego Parku Narodowego był dotąd „białą plamą” i jest jednym ze słabiej poznanych Par- ków Narodowych pod względem fauny chruścików (CZACHOROWSKI, MA- JEWSKI 2003). Dane z obszaru objętego badaniami do tej pory zawierały głównie informacje o roślinach naczyniowych i kręgowcach, pomimo tego, że owady są grupą najliczniejszą w gatunki.

Teren badań Słowiński Park Narodowy został powołany 1 stycznia 1967 r. W lutym 1977r. doceniając wybitne walory przyrodnicze Parku, Międzynarodowa Rada Koordynacyjna programu MaB zadecydowała o nadaniu mu rangi rezerwatu biosfery. Sąsiedztwo morza nadaje swoiste piętno klimatowi. Wa- runki hydrologiczne Parku kształtują głównie jeziora, oraz niezwykle gęsta sieć kanałów i rowów odwadniających. Spośród kilku rzek przecinających teren Parku, naturalny charakter mają tylko Łeba i Łupawa. (OSTROWSKI, SY- MONIDES 1994). 196 KOMUNIKATY NAUKOWE

Materiał i metody Materiał wykorzystany przy niniejszym opracowaniu pochodzi z prób zebranych podczas obozów naukowych Naukowego Koła Entomologów KOR- TOPTERA w latach 2002–2004, a także z danych niepublikowanych z lat 1995–1999, znajdujących się w bazie danych prof. Stanisława CZACHOROW- SKIEGO. Próby pobierane były w szerokim spektrum siedlisk (jeziora, rzeki, kanały, plaże nadmorskie) na terenie Słowińskiego Parku Narodowego oraz na terenach sąsiadujących z nim (otulina, obszary o które planuje się po- większyć SPN). Larwy Trichoptera łowiono za pomocą czerpaka hydrobiolo- gicznego o trójkątnej obręczy. Materiał przebierano na miejscu w terenie na białej kuwecie, a następnie przenoszono do plastikowych pojemników opa- trzonych etykietą zawierającą datę połowu i opis stanowiska. Próby konserwowano w 70% roztworze alkoholu etylenowego. Oprócz czerpakowania stosowano także łowienie „na upatrzonego” za pomocą pęsety. Dodatkowo prowadzono odłów imagines do światła, przy szkole usytuowanej w Smołdzi- nie.

Wstępne wyniki Do roku 2003 z terenu Parku oraz obszarów przyległych zebrano 400 osobników chruścików, należących do 43 taksonów, z których 33 zostały pewnie oznaczone do gatunku. Dwa ze stwierdzonych gatunków posiadają rozpoznany stopień zagrożenia według Czerwonej Listy (GŁOWACIŃSKI 2002). Są to: Agrypnia picta [EX?] oraz Limnephilus elegans [DD]. Z jezior wykazano 9 gatunków (72 osobniki), z rzek 11 gatunków (186 osobników), z kanałów 3 gatunki (15 osobników), z plaż nadmorskich 6 gatunków (9 osobników) oraz 6 gatunków odłowiono do światła (118 osobników). Przeprowadzane badania zwiększyły znacznie stan poznania trichopterofauny badanego terenu.

PIŚMIENNICTWO

CZACHOROWSKI S., PIETRZAK L. 2002: Chruściki Trichoptera Pomorza – stan poznania rozmieszczenia regionalnego. Przegl. przyr., 12 (1–2): 75-90. CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 167-181. GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. In- stytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. OSTROWSKI M., SYMONIDES E. 1994: Słowiński Park Narodowy. SCI&ART. Departamant Ochrony Przyrody MOŚZNiL, Warszawa. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 197

Unikatowe i rzadko występujące gatunki piewików (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) w Polsce Unique and rare species of planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) in Poland

JACEK SZWEDO Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Wilcza 64, 00-679 Warszawa, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: List of Polish Fulgoromorpha comprises 113 species, and of 402 Cicadomorpha species. Over 70 species of these two groups could be regarded as species of particular attention because of their distribution in Poland and Europe, rarity, ecological relationships, endemic or relic status. Only few of them are presented in the „Red List of threatened animals”, and most species have to be investigated, as the existing data are very scarce and in- complete. KEY WORDS: Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, planthoppers, leafhoppers, rare and endangered species.

Piewiki to zbiorcza nazwa dwu podrzędów pluskwiaków (Hemiptera), tj. Fulgoromorpha i Cicadomorpha. W Polsce wykazano dotąd obecność 515 ga- tunków, 113 gatunki Fulgoromorpha z 6 rodzin i 402 gatunki Cicadomorpha z 6 rodzin. Piewiki są jednymi z pospolitszych owadów fitofagicznych, spotykanych we wszystkich biocenozach lądowych w Polsce, jednak stan poznania tak faunistycznego, jak i faunologicznego Polski pozostawia wiele do życze- nia. Duża część gatunków to formy pospolite, licznie spotykane w szerokim spektrum siedlisk. Są wśród nich jednak gatunki ściśle związane z określony- mi środowiskami i warunkami, a także roślinami żywicielskimi. Wiele danych o występowaniu poszczególnych gatunków wymaga potwierdzenia, po- chodzą one bowiem sprzed 50 a nawet 100 lat. Spośród tej liczby około 70 gatunków zasługuje na większą uwagę, bowiem reprezentują one interesują- ce elementy chorologiczne, formy wąsko wyspecjalizowane, reliktowe czy endemiczne. „Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” obejmuje jedynie 2 gatunki Fulgoromorpha i 12 gatunków Cicadomorpha (DROHOJOWSKA i in. 2002), a zaledwie trzy gatunki uwzględnione zostały w proponowanej nowej edycji „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Co in- teresujące, niemiecka „Czerwona Lista” (REMANE i in. 1998) obejmuje niemal 370 gatunków (z wykazanych 145 gatunków Fulgoromorpha i 475 Cica- domorpha). Wydaje się jednak, iż wynika to raczej ze znacznie lepszego poznania faunistycznego i faunologicznego Niemiec w porównaniu z Polską. 198 KOMUNIKATY NAUKOWE

Do gatunków, które na terenie Polski mają swe granice zasięgu należą m.in. Myndus musivus (GERMAR, 1825), Reptalus panzeri (LÖW, 1883), Cir- culifer haematoceps (MULSANT et REY, 1855) – północna granica zasięgu, czy Dictyophara europaea (LINNAEUS, 1767) – północna i wschodnia granica zasięgu w Europie. W Polsce znajdują się też jedyne europejskie stanowiska wschodniosyberyjskiego gatunku Aphrophora similis LETHIERRY, 1888, wy- spowe stanowiska wielu gatunków bardzo rzadkich w Europie np. Aphro- phora major UHLER, 1896 czy Cicadetta podolica (EICHWALD, 1830). Bardzo interesujące są nowe dane sugerujące odmienność gatunkową populacji bia- łowieskiej Cicadetta montana (SCOPOLI, 1772). Gatunek ten jest obecnie uznawany za kompleks gatunkowy (GOGALA 2002). Wstępne rezultaty suge- rują także, iż populacja z rezerwatu „Polana Polichno” w dolinie Nidy ma cechy bioakustyczne przypominające Cicadetta cerdanienisis PUISSANT et BO- ULARD, 2000 z południowo-zachodniej Europy. Innym interesującym gatunkiem jest Achorotile longicornis (J. SAHLBERG, 1871), gatunek borealny i reliktowy (Finlandia, północna Szwecja, północna Rosja), w Polsce wykazany jedynie z Tatr (NAST 1973). Pokrewny, boreoalpejski i reliktowy Achorotile albosignata (DAHLBOM, 1850) w Polsce znany jest z dwu stanowisk na Poje- zierzu Pomorskim i Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej (NAST 1976). Poza tymi podawany jest ze Tatr słowackich, oraz z izolowanych stanowisk w Al- pach oraz północnych części nizin Niemiec i Rosji. Gatunek ten włączony jest do „Czerwonej Księgi” dawnej Czechosłowacji (LAUTERER 1992). Pomimo względnie słabego rozpoznania faunistycznego wielu regionów Polski, w tym także rezerwatów czy parków narodowych, można określić grupę gatunków wymagających szczególnej uwagi. Wymagane są jednak liczne kroki zmierzające do potwierdzenia wielu stanowisk, ewentualnego odszukania nowych, określenia stopnia zagrożenia i kroków zmierzających do ich utrzymania. Podobnie jak w przypadku większości owadów głównym za- grożeniem jest przekształcanie i zanikanie siedlisk (np. bagien, podmokłych łąk czy torfowisk, zarastanie wtórnych muraw kserotermofilnych) i inne czynniki antropopresyjne.

PISMIENNICTWO

DROHOJOWSKA J., GORCZYCA J., WEGIEREK P., WOJCIECHOWSKI W., SZWEDO J. 2002: Pluskwiaki Hemiptera [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych wyginięciem. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 112-114. GOGALA M. 2002: Gesänge der Singzikaden aus Südost- und Mittel-Europa. [W:] HOLZIN- GER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auchenorrhyncha). Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr. 176: 241-248. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 199

LAUTERER P. 1992: Rovnakokrídlovce (part.) Auchenorrhyncha. [W:] ŠKAPEC L. (red.): Červená Kniha ohrozených a vzácnych druhov rastlin a živočichov ČSFR. Bezstavovce, 3: 77-80. NAST J. 1973: Uzupełnienia i sprostowania do fauny Auchenorrhyncha (Homoptera) Polski. Fragm. faun., 19: 39–53. NAST J. 1976: Piewiki – Auchenorrhyncha (Cicadodea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI (1), 25: 1-256. REMANE R., ACHTZIGER R., FRÖHLICH W., NICKEL H., WITSACK W. 1998: Rote Liste der Zikaden (Homoptera, Auchenorrhyncha). [W:] BINOT M., BLESS R., BOYE P., GRUTTKE H., PRETSCHER P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz, 55: 243-249.

Stonkowate (Coleoptera: Chrysomelidae) zbiorowisk borowych Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie” Chrysomelid beetles (Coleoptera: Chrysomelidae) of coniferous forest communities of the „Lasy Janowskie” Landscape Park

RADOSŁAW ŚCIBIOR Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

ABSTRACT: In the years 1996–2000 the chrysomelid fauna of five coniferous forest associations of the „Lasy Janowskie” Landscape Park (SE Poland) were investigated. The most of species were collected in mixed coniferous forest – Querco roboris-Pinetum (50), suboceanic fresh coniferous forest – Leucobryo-Pinetum (26), upland fir mixed forest – Abietetum polonicum (23), respectively. Much poorer fauna of Chrysomelidae was characteristic for inland wet coniferous forest – Molinio-Pinetum (12) and continental marshy coniferous forest – Vaccinio uliginosi-Pinetum (11). The qualitative composition of chrysomelid fauna of associations given above were similar to the other protected regions of Poland. The main factor influenced the increase of Chrysomelidae biodiversity was the growing number of broad-leaf trees and shrubs in the brushwood level. KEY WORDS: nature protection, Coleoptera, Chrysomelidae, SE Poland, landscape park.

Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” jest jednym z najlepiej zachowanych, zwartych kompleksów leśnych (z dominacją zespołów borowych) w Polsce. W latach 1996–2000 badano zgrupowania stonkowatych w pięciu ze- społach: boru świeżego, wilgotnego, bagiennego, wyżynnego jodłowego boru 200 KOMUNIKATY NAUKOWE mieszanego oraz kontynentalnego boru mieszanego. Odłowów chrząszczy dokonywano wśród roślinności runa oraz warstw podszytu i drzew. Najwię- cej gatunków złowiono w borze mieszanym (50, dominanty na drzewach i krzewach: Phratora vitellinae, Galerucella lineola, Lochmaea capreae, na ro- ślinności zielnej: Lochmaea capreae, Chaetocnema laevicollis, Phyllotreta vittula); świeżym (26, dominanty na drzewach i krzewach: Altica aenescens, Lochmaea capreae, na roślinności zielnej: Lochmaea suturalis, Chaetocnema laevicollis); w wyżynnym jodłowym borze mieszanym (23, dominanty na ro- ślinności zielnej: Batophila rubi, Longitarsus parvulus, Phyllotreta vittula). W borze wilgotnym i bagiennym fauna stonkowatych była wyjątkowo uboga (odpowiednio 12 gatunków, dominanty na drzewach i krzewach: Phratora laticollis, Ph. vitellinae dominanty na roślinności zielnej: Galerucella grisescens, Chaetocnema laevicollis i 11 gatunków, dominant na roślinności zielnej: Lochmaea suturalis).

Najwyższą wartość ekologiczną (Q2) na obszarze Parku osiągnęło zgrupowanie stonkowatych kontynentalnego boru mieszanego (29,82%), a w pozo- stałych zespołach wartość ta była znacznie niższa (10,27–19,25%). Bory mieszane, z większą liczbą gatunków liściastych, cechowały się również relatywnie wyższymi wskaźnikami bogactwa gatunkowego (d) Chrysomelidae (18,52 – kontynentalny, 10,03 – wyżynny) w przeciwieństwie do zgrupowań stonkowatych borów świeżego, wilgotnego i bagiennego (9,53–3,87), w których odłowiono niewielką liczbę gatunków. Większość gatunków stonkowatych unika zbiorowisk borowych, z których jedynie bór mieszany stanowi w Parku zbiorowisko dość atrakcyjne dla nielicznych gatunków dendrofilnych. Podobnie ubogim składem gatunkowym charakteryzują się analogiczne zbiorowiska na innych dotychczas przebada- nych obszarach nizinnych i wyżynnych Polski – Puszcza Białowieska, Bory Tucholskie, Puszcza Biała, Roztocze (WĄSOWSKA 1993, 1994, 2001 a, 2001b). Przy porównaniu składu zgrupowań stonkowatych Lasów Janowskich i przyległego Roztocza (WĄSOWSKA 1994) najwyższe podobieństwo (J=54,54%) uzyskano dla wyżynnego jodłowego boru mieszanego. Nieco wyższy wskaźnik cechował jedynie zgrupowania stonkowatych kontynentalnego boru mieszanego w Lasach Janowskich i grądów Roztocza (J=55,42%). Potwierdza to fakt, że rosnący udział gatunków drzew liścia- stych w ekosystemach borowych zwiększa bioróźnorodność fauny tej rodziny chrząszczy. Jedynym gatunkiem związanym z sosną w Parku był Cryptoce- phalus pini, natomiast najwięcej gatunków odłowiono na wierzbach szeroko- listych (23), wąskolistnych (15) i topoli osice (10). WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 201

PIŚMIENNICTWO

WĄSOWSKA M. 1993: Leaf beetles (Coleoptera, Chrysomelidae) of selected pine forests in Poland. Fragm. faun., 36: 387-396. WĄSOWSKA M. 1994: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) wybranych zbiorowisk roślin- nych Roztocza. Fragm. faun., 37: 211-266. WĄSOWSKA M. 2001a: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) Puszczy Białowieskiej – stan poznania. Parki nar. rez. Przyr., 20 (3): 99-105. WĄSOWSKA M. 2001b: Changes in chrysomelid communities (Coleoptera, Chrysomelidae) from pine forests in Poland. Fragm. faun., 44: 59-72.

Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) projektowanego Jurajskiego Parku Narodowego Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) of the projected Jurrasic National Park

DARIUSZ ŚWIERCZEWSKI Zakład Ochrony Środowiska WSP, Al. Armii Krajowej 13/15, PL 42-201 Częstochowa, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: A proposal of establishing a Jurrasic National Park, located in the northern part of the Kraków-Częstochowa Upland, has been put forward to protect the unique lime- stone landscape of this region with its rich and varied vegetation and fauna. As regards planthoppers and leafhoppers, communities of these insects were investigated in several phytocenoses characteristic of this area. In beech forests: Dentario enneaphylidis-Fagetum, Luzulo pilosae-Fagetum and Carici-Fagetum 55 species have been recorded with the dominant – Fagocyba douglasi (EDW.). Research on sandy and xerothermic grasslands: Spergulo vernalis-Corynephoretum, Diantho-Armerietum elongatae, Festucetum pallentis and of Cirsio- Brachypodion alliance, a total of 110 species have been found with rare psammo- and xerothermophilous taxa such as Anakelisia perspicillata (BOH.), Eurybregma nigrolineata SCOTT, Metropis inermis WAGN., Utecha lugens GERM., Micantulina stigmatipennis (M. et R.), Wagneriala incisa (THEN) and Balclutha calamagrostis OSS. KEY WORDS: Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, Kraków-Częstochowa Upland, Jurrasic National Park

Piewiki, należące do rzędu pluskwiaków, to fitofagi żywiące się sokiem roślinnym, występujące w dużej liczebności i ze znacznym zróżnicowaniem w większości ekosystemów lądowych. Zasiedlając zarówno warstwę zielną, 202 KOMUNIKATY NAUKOWE jak i korony drzew, są one ważnym składnikiem łańcuchów pokarmowych (NICKEL 2003). W Europie wykazano dotychczas ponad 1700 gatunków pie- wików (4% światowej cykadofauny), natomiast na obszarze Polski odnotowano dotychczas 515 gatunków (NAST 1987; NAST, CHUDZICKA 1990; ŚWIERCZEWSKI, GĘBICKI 2003). Do tej pory badania faunistyczne nad piewikami prowadzono w kilkunastu parkach narodowych, między innymi w Białowieskim PN, Ojcowskim PN i Pienińskim PN. Projektowany Jurajski Park Narodowy o powierzchni 5147,70 ha, położo- ny w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, jest jednym z mniejszych polskich parków narodowych. Składa się z dwóch części – połu- dniowej, tzw. złotopotockiej, wokół miejscowości Złoty Potok (78,4%) i pół- nocnej – olsztyńskiej, na południe od miejscowości Olsztyn (21,6%). Zada- niem parku jest ochrona unikatowego w skali kraju i Europy krajobrazu jurajskiego z bogato rozwiniętą rzeźbą krasową, zbiorowiskami roślinnymi reprezentowanymi przez naturalne zespoły leśne o charakterze klimaksowym, murawy kserotermiczne, piaskowe i naskalne. Flora liczy ponad 800 gatun- ków roślin naczyniowych, wśród których odnotowano wiele rzadkich i zagro- żonych wyginięciem taksonów. Z fauny na szczególną uwagę zasługują gatunki jaskiniowe, petrofilne i liczne interesujące elementy zoogeograficzne posiadające północną granicą zasięgu na omawianym obszarze. Na terenie planowanego parku narodowego utworzono dotychczas pięć rezerwatów przyrody: „Sokole Góry”, „Kaliszak”, „Ostrężnik”, „Bukowa Kępa” (leśne), „Parkowe” (krajobrazowy), a kolejne cztery są projektowane wraz z ustano- wieniem parku: „Góry Gorzkowskie”, „Bogdaniec” (leśne), „Góra Buko- wie” (stepowy), „Olsztyńskie Skały” (krajobrazowo-stepowy) (HEREŹNIAK 1996, 2002). Pierwsze wzmianki o entomofaunie omawianego terenu podaje warszawski zoolog Antoni WAGA (WAGA 1857). W swej pracy wymienia także pięć gatunków piewików: Tettigometra obliqua (PANZ.), Tettigometra virescens (PANZ.), Issus muscaeformis (SCHRK.), Ledra aurita (L.) i Eupelix cuspidata (F.). Dane te są wynikiem jego wyprawy w 1854 roku na teren Jury Krakow- sko-Częstochowskiej, między innymi w okolice Olsztyna i Złotego Potoku. Jednakże kompleksowe badania nad piewikami na terenie projektowanego Jurajskiego Parku Narodowego obejmują dopiero ostatnie dwie dekady. Dotyczą one fauny piewików zasiedlającej zbiorowiska leśne rezerwatu „So- kole Góry” (DOBOSZ 1986) oraz murawy piaskowe i kserotermiczne w części olsztyńskiej parku (ŚWIERCZEWSKI 2002). Badania zoocenotyczne nad zgrupowaniami piewików buczyn rezerwatu „Sokole Góry” prowadzono w trzech płatach reprezentujących charakterystyczne dla tego obszaru zespoły ze związku Fagion sylvaticae: żyzną buczynę WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 203 sudecką (Dentario enneaphylidis-Fagetum), acidofilną buczynę niżową (Lu- zulo pilosae-Fagetum) i ciepłolubną buczynę storczykową (Carici-Fagetum) (DOBOSZ 1986). W żyznej buczynie sudeckiej (Dentario enneaphylidis-Fagetum) zebrano w runie i koronach drzew 20 gatunków piewików. W runie dominowały dwa gatunki: Edwardsiana flavescens (F.) i Fagocyba douglasi (EDW.), a w koronach drzew Edwardsiana flavescens (F.), Fagocyba douglasi (EDW.) i Speudo- tettix subfusculus (FALL.). Z acidofilnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-Fa- getum) wykazano 18 gatunków piewików, przy czym w runie dominowały Fa- gocyba douglasi (EDW.) i Eupteryx stachydearum (HARDY), a w koronach drzew Fagocyba douglasi (EDW.), Fagocyba cruenta (H.-S.) i Edwardsiana flavescens (F.). Najwięcej gatunków – 43, odłowiono w płacie ciepłolubnej buczyny storczykowej (Carici-Fagetum). Dominantami runa były Fagocyba douglasi (EDW.) i Hardya tenuis (GERM.), a warstwy koron Fagocyba douglasi (EDW.) i Edwardsiana flavescens (F.). Łącznie w badanych zbiorowiskach leśnych stwierdzono występowanie 55 gatunków piewików. Gatunkiem dominującym w trzech badanych typach buczyn był Fagocyba douglasi (EDW.). Za charakterystyczne dla buczyn przy- jęto trzy gatunki preferujące buka (Fagus sylvatica L.) jako roślinę żywiciel- ską: Fagocyba douglasi (EDW.), Fagocyba cruenta (H.-S.) i Edwardsiana flavescens (F.). Od 2001 roku w części olsztyńskiej parku prowadzone są kompleksowe badania nad zgrupowaniami piewików muraw piaskowych i kserotermicznych. W badanych zespołach roślinnych odłowiono łącznie 110 gatunków piewików (ŚWIERCZEWSKI 2002). Na murawie szczotlichowej Spergulo vernalis-Corynephoretum stwierdzono występowanie 20 gatunków piewików. Najliczniejszymi gatunkami w tym siedlisku były Neophilaenus minor (KBM.), Doratura exilis HORV. i Psammo- tettix excisus (MATS.). W zespole goździka i zawciągu pospolitego Diantho- Armerietum elongatae, który stanowi następny etap sukcesji na piaskach śródlądowych, stwierdzono występowanie 32 gatunków, wśród których do- minowały: Chlorita paolii (OSS.), Neoaliturus fenestratus (H.-S.), Psammotet- tix cephalotes (H.-S.) i Turrutus socialis (FL.). Badania na murawach kserotermicznych prowadzono w dwóch typach zbiorowisk: murawie naskalnej Festucetum pallentis i murawie ze związku Cirsio-Brachypodion. W zespole Festucetum pallentis stwierdzono występo- wanie 33 gatunków piewików. Do najliczniejszych należały: Emelyanoviana mollicula (BOH.), Arocephalus languidus (FL.) i Empoasca pteridis (DHLB.). W materiale zebranym na murawie ze związku Cirsio-Brachypodion wyróż- 204 KOMUNIKATY NAUKOWE niono 44 gatunki piewików. W strukturze dominacyjnej przeważały: Ribau- todelphax albostriata (FIEB.), Megadelphax sordidula (STĹL), Cicadula persi- milis (EDW.) i Turrutus socialis (FL.). W badanych zbiorowiskach stwierdzono także występowanie kilkunastu rzadkich, kserotermofilnych i psammofilnych gatunków piewików, takich jak: Anakelisia perspicillata (BOH.), Eurybregma nigrolineata SCOTT, Metro- pis inermis WAGN., Utecha lugens GERM., Micantulina stigmatipennis (M. et R.), Wagneriala incisa (THEN) i Balclutha calamagrostis OSS.

PIŚMIENNICTWO

DOBOSZ R. 1986 [in lit.]: Piewiki (Homoptera: Auchenorrhyncha) buczyn rezerwatu Sokole Góry. Praca magisterska. Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskie- go, Katowice. 37 ss. [mscr.]. HEREŹNIAK J. 1996: Tworzymy Jurajski Park Narodowy. Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Częstochowie, Częstochowa. 32 ss. HEREŹNIAK J. 2002: Rezerwaty przyrody ziemi częstochowskiej. Studium przyrodniczo-historyczne. Liga Ochrony Przyrody – Zarząd Okręgu w Częstochowie, Częstochowa. 300 ss. NAST J. 1987: The Auchenorrhyncha (Homoptera) of Europe. Ann. zool., 40: 535-661. NAST J., CHUDZICKA E. 1990: Auchenorrhyncha. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz Zwierząt Polski, 1. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków: 91-101. NICKEL H. 2003: The Leafhoppers and Planthoppers of Germany (Hemiptera, Auchenorr- hyncha): Patterns and strategies in a highly diverse group of phytophagous insects. Pen- soft Publishers, Sofia–Moscow. 460 ss. Świerczewski D. 2002: Auchenorrhyncha of Sandy and Xerothermic Swards on the Często- chowa Upland in Southern Poland. [W:] 11th International Auchenorrhyncha Congress. Book of Abstracts, 5–9 sierpnia 2002, Poczdam/Berlin, Niemcy: 96. ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003: Nowe i rzadkie gatunki piewików w faunie Polski (He- miptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha). Acta ent. sil., 11 (1–2): 63-73. WAGA A. 1857: Zwierzęta niższych gromad. [W:] WAGA A., STRONCZYŃSKI K., TACZA- NOWSKI W.: Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w roku 1854 do Ojcowa. Bi- blioteka Warszawska, 2: 161-227. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 205

Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) środowisk naturalnych w Parku Narodowym Gór Stołowych The click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of natural environments of the Stołowe Mountains National Park

DARIUSZ TARNAWSKI 1, MAREK JANOSZEK 2 1 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Zoologiczny, Zakład Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej, ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław, e-mail: [email protected] 2 Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Authors studied click-beetles fauna of the Stołowe Mountains National Park and his surrounding. There were recorded 46 Elaterid species which makes 34,9% of the Polish fauna as a whole. The special attention should be paid to boreal-mountain species (Danosoma fasciata, Orithales serraticornis, Liotrichus affinis and Diacanthus undulatus), mountain species (Pheletes aeneoniger, Ctenicera cuprea, Aplotarsus angustulus, Paraphotistus impressus, Ampedus aethiops and Sericus subaeneus) and species connected with moss patches (Pheletes aeneoniger, Sericus subaeneus and S. brunneus). KEY WORDS: Insecta, Coleoptera, Elateridae, faunistics, Poland.

Wstęp Badania prowadzono w latach 1996–2003 w Parku Narodowym Gór Sto- łowych. Charakterystyki Parku Narodowego Gór Stołowych znajdują się między innymi w pracach: BORATYŃSKIEGO i MAŁEK (1996), MAŁEK (1996), JA- NOSZKA i TARNAWSKIEGO (2001) oraz DWORZYCKIEGO i in. (2003). W ro- ślinności tego Parku dominują zbiorowiska leśne zajmujące 91% powierzchni. Głównie są to monokultury świerkowe sztucznego pochodzenia (świerk jest gatunkiem panującym na ponad 80% powierzchni leśnej). W wyniku prowadzonej na tym terenie od przeszło dwustu lat gospodarki leśnej zastąpiły one występujące tutaj lasy liściaste i mieszane, z głównym udziałem buka i jo- dły. Wykazują one zły stan zdrowotny i są bardzo podatne na niekorzystny wpływ wielu czynników abiotycznych i biotycznych. Objawia się on często, w masowym pojawie szkodników wtórnych, głównie kornika drukarza wraz z gatunkami towarzyszącymi, doprowadzającym do rozpadu drzewostanów. Postacie dorosłe zbierano głównie przez czerpakowanie oraz łowienie na „upatrzonego”, a także pod kamieniami i w próchnie drzew oraz wybierano z pułapek feromonowych (typu Borregaard – feromon Pheroprax). Larwy zbierano w zbutwiałych pniakach i kłodach różnych gatunków drzew oraz w glebie i pod kamieniami. 206 KOMUNIKATY NAUKOWE

Wyniki i podsumowanie W roślinności Parku Narodowego Gór Stołowych dominują monokultury świerkowe sztucznego pochodzenia. Mimo tego, bardzo interesujące jest znalezienie na tym terenie gatunków sprężyków silnie związanych z miesza- nymi lasami naturalnymi, wcześniej porastającymi te góry. Obecnie w Parku zmienia się strukturę lasu i wprowadza drzewostany mieszane, złożone głów- nie z buka i jodły; stopniowo będą one zasiedlane przez zachowane na nie- wielu stanowiskach gatunki sprężyków, a także przez inne owady. Gatunki górskie i borealno-górskie zasiedlają gleby niemal wyłącznie śro- dowisk naturalnych nieskażonych działalnością człowieka. Element górski reprezentuje w faunie Elateridae Parku Narodowego Gór Stołowych 6 ga- tunków. Są to Pheletes aeneoniger, Ctenicera cuprea, Aplotarsus angustulus, Paraphotistus impressus, Ampedus aethiops, Sericus subaeneus. Cztery gatunki charakteryzują się zasięgiem borealno-górskim: Danosoma fasciata, Ori- thales serraticornis, Liotrichus affinis, Diacanthous undulatus. Gatunki den- drofilne: Lacon lepidopterus, Danosoma fasciata, Diacanthous undulatus, Denticollis rubens, Ampedus aethiops są także reliktami lasów pierwotnych. Do pierwotnych elementów leśnych należy zaliczyć również występującego na nizinach Stenagostus rufus oraz biotycznie związane z płatami mchów Pheletes aeneoniger, Sericus subaeneus i szerzej rozsiedlonego w Polsce S. brunneus. W Parku Narodowym Gór Stołowych stwierdzono 46 gatunków sprężyko- watych, co stanowi 34,9% fauny Elateridae Polski (BURAKOWSKI i inni 1985, 2000; Tarnawski 2000). Są to następujące gatunki: Lacon lepidopterus (PAN- ZER, 1801); Danosoma fasciata (LINNAEUS, 1758); Agrypnus murinus (LIN- NAEUS, 1758); Limonius minutus (LINNAEUS, 1758); Pheletes aeneoniger (DEGEER, 1774); Diacanthous undulatus (DEGEER, 1774); Stenagostus rufus (DEGEER, 1774); Hemicrepidius hirtus (HERBST, 1784); H. niger (LINNA- EUS, 1758); Athous haemorrhoidalis (FABRICIUS, 1801); A. subfuscus (MÜLLER, 1764); A. zebei BACH, 1852; Denticollis rubens PILLER et MITTER- PACHER, 1783; D. linearis (LINNAEUS, 1758); Liotrichus affinis (PAYKULL, 1800); Ctenicera pectinicornis (LINNAEUS, 1758); C. cuprea (FABRICIUS, 1775); Orithales serraticornis (PAYKULL, 1800); Actenicerus siaelandicus (MÜLLER, 1764); Prosternon tessellatum (LINNAEUS, 1758); Anostirus casta- neus (LINNAEUS, 1758); A. purpureus (PODA, 1761); Aplotarsus incanus (GYLLENHAL, 1827); A. angustulus (KIESENWETTER, 1858); Paraphotistus impressus (FABRICIUS, 1792); Selatosomus aeneus (LINNAEUS, 1758); Ampe- dus praeustus (FABRICIUS, 1792b); A. aethiops (LACORDAIRE, 1835); A. balteatus (LINNAEUS, 1758); A. sanguineus (LINNAEUS, 1758); A. nigerrimus (LACORDAIRE, 1835); A. pomorum (HERBST, 1784); A. nigroflavus (GOEZE, 1777); A. nigrinus (HERBST, 1784); A. erythrogonus (MÜLLER, 1821); Mela- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 207 notus villosus (FOURCROY, 1785); M. castanipes (PAYKULL, 1800); Sericus brunneus (LINNAEUS, 1758); S. subaeneus (REDTENBACHER, 1842); Adra- stus pallens (FABRICIUS, 1792b); Dalopius marginatus (LINNAEUS, 1758); Agriotes pilosellus (SCHÖNHERR, 1817); A. obscurus (LINNAEUS, 1758); A. lineatus (LINNAEUS, 1767); A. sputator (LINNAEUS, 1758); Cardiophorus ruficollis (LINNAEUS, 1758). Przedstawiony wykaz jest oczywiście niepełny. Wy- soce prawdopodobne jest odnalezienie w Parku jeszcze innych gatunków, zwłaszcza tych które są znane z pozostałych części Sudetów Zachodnich. Interesujące jest porównanie elaterofauny Gór Stołowych z fauną innych górskich parków narodowych. Na Babiej Górze stwierdzono 45 gatunków (PAWŁOWSKI 1967), w Tatrach polskich 56 (TARNAWSKI, KORNALEWICZ 1991), w Pieninach 55 (BURAKOWSKI 1979; TARNAWSKI 1987) i w Bieszcza- dach Zachodnich 58 (BURAKOWSKI 1971; BUCHHOLZ 1981; BURAKOWSKI i in. 1985; TARNAWSKI 1987).

PIŚMIENNICTWO

BORATYŃSKI A., MAŁEK L. 1996: Zarys przyrodniczej i gospodarczej charakterystyki lasów Parku Narodowego Gór Stołowych. Szczeliniec: 133-141. BUCHHOLZ L. 1981: Stanowisko Quasimus minutissimus (GERMAR, 1822) (Coleoptera, Ela- teridae) w Bieszczadach. Prz. zool., 25: 121-122. BURAKOWSKI B. 1971: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17: 221-272. BURAKOWSKI B. 1979. Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Pienin. Fragm. faun., 24: 185-226. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1985. Chrząszcze (Coleoptera), Bupre- stoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 10: 1-401. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze (Coleoptera), Uzupeł- nienia tomów 2–21. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: 1-252. DWORZYCKI T., JANOSZEK M., ŁUGOWOJ J., TARNAWSKI D. 2003: Sprężykowate (Coleopte- ra: Elateridae) w feromonowych pułapkach na korniki. Szczeliniec, 7: 45-58. JANOSZEK M., TARNAWSKI D. 2001: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) Parku Narodo- wego Gór Stołowych i jego otuliny. Szczeliniec, 5: 115-147. MAŁEK L. 1996: Zniekształcenia ekosystemów leśnych w Parku Narodowym Gór Stołowych. Szczeliniec: 143-149. PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665. TARNAWSKI D. 1987: Nowe stanowiska polskich chrząszczy sprężykowatych (Coleoptera, Elateridae). Pol. Pismo ent., 56: 911-913. TARNAWSKI D. 2000: Elateridae – Sprężykowate (Insecta: Coleoptera). Część I (część ogólna oraz podrodziny: Agrypninae, Negastriinae, Diminae i Athoinae). Fauna Pol., 21: 1-413. TARNAWSKI D., KORNALEWICZ W. 1991: Sprężykowate (Coleoptera, Elateridae) polskich Tatr i Kotliny Nowotarskiej. Fragm. faun., 35 (13): 185-202. 208 KOMUNIKATY NAUKOWE

Pluskwiaki wodne (Heteroptera aquatica et semiaquatica) południowo-zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego Water Bugs (Heteroptera aquatica et semiaquatica) of the south-west part of the Kampinos National Park

GRZEGORZ TOŃCZYK Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: 36 species of aquatic and semaquatic bugs was reported from south-west part of Kampinos National Park. Most of species were eurytopic, specific for small water bodies. Among all species found, the most vauable were Hesperocorixa moesta (FIEB.), Paracorixa concinna (FIEB.). Sigara limitata (FIEB.), S. nigrolineata (FIEB.) and Gerris lateralis SCHUMM. KEY WORDS: Heterpotera aquatica et semiaquatica, Kampinos National Park, Poland.

Dane dotyczące pluskwiaków wodnych Kampinoskiego Parku Narodo- wego są bardzo skąpe. Jedyne informacje pochodzące z terenu parku i jego strefy ochronnej (stwierdzone występowanie 16 gatunków) znajdujemy w ra- porcie RUTKOWSKIEGO (1995) oraz w pracy KRAJEWSKIEGO (1997), który badał heteropterofaunę doliny środkowej Wisły na odcinku Zakroczym – Wychódź (stwierdził 29 gatunków), czyli terenu graniczącego na północy z KPN i wchodzącego w skład jego otuliny. Badania zostały przeprowadzone w południowo-zachodniej części Kam- pinoskiego PN, w latach 1997–2002. Na badanym terenie analizowano skład heteropterofauny w 23 stanowiskach reprezentujących typowe dla tej części parku drobne zbiorniki wód stojących (stałe i okresowe) na zabagnionych łą- kach. Badaniami zostały objęte również wody bieżące reprezentowane przez kanały odwadniające tereny bagienne: Kanał Łasica i Kanał Olszowiecki. Analiza zebranych materiałów pozwoliła na wykazanie 36 gatunków plu- skwiaków (24 wodnych i 12 pleustonowych). Stwierdzone gatunki na ogół re- prezentują formy o szerokim spektrum siedliskowym, występujące na terenie całej Polski. Gatunkami najciekawszymi okazały się: H. moesta (FIEB.), Paracorixa concinna (FIEB.), Sigara limitata (FIEB.), S. nigrolineata (FIEB.) i Gerris lateralis SCHUMM. Charakterystyczna dla badanego terenu okazała się słaba reprezentacja gatunków preferujących siedliska rzeczne (odłowio- no pojedyncze osobniki Gerris najas (DE GEER) i Velia carpai TAM.). WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 209

Przeprowadzone badania pokazały, że uznawany przez WRÓBLEWSKIE- GO (1980) za rzadki w skali całego kraju nartnik G. lateralis jest na badanym terenie bardzo liczny i dorównuje liczebnością najpospolitszemu G. lacustris (L.). Jego występowanie było ograniczone do mocno zacienionych zbior- ników śródleśnych występujących w siedliskach olsowych, w których był gatunkiem dominującym. Innym bardzo ciekawym spostrzeżeniem, jest stwierdzenie w okresie zimowym bardzo licznych zgrupowań wioślaków w niezamarzającym Kanale Łasica. W pojedynczych próbach odławiano zazwyczaj po kilkaset osobni- ków, wśród których dominantem okazał się wioślak Callicorixa praeusta (FIEB.). Na uwagę zasługuje też fakt, że wykorzystanie do zbierania wioślaków (Corixinae) odłowów „na światło” przyniosło bardzo dobre rezultaty. Meto- da ta pozwoliła na zebranie bogatych materiałów, dobrze odzwierciedlają- cych strukturę gatunkowa zespołów Corixinae.

PIŚMIENNICTWO

KRAJEWSKI S. 1976: Przyczynek do poznania pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) dolnego biegu rzeki Wisły i zbiorników jej terenu zalewowego na odcinku Zakroczym – Wychódź. Zesz. nauk. Uniw. Łódz., mat.-przyr., ser. II, 9: 119 -123. RUTKOWSKI D. H. 1995: Inwentaryzacja drobnych zbiorników wodnych i rozlewisk Kampi- noskiego Parku Narodowego. Plan Ochrony Przyrody KPN. 28 ss. WRÓBLEWSKI A. 1980. Pluskwiaki. Heteroptera. Fauna Słodkow. Pol., Warszawa–Poznań, 8: 1-157. 210 KOMUNIKATY NAUKOWE

Wstępne badania nad fauną biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) otuliny rezerwatu przyrody „Zwierzyniec” Preliminary studies on carabid beetle fauna (Coleoptera: Carabidae) in surroundings of „Zwierzyniec” nature reserve

JACEK TWARDOWSKI 1, WERONIKA KORNALEWICZ 2 1 Katedra Ochrony Roślin, Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław 2 Katedra Zoologii i Ekologii, Akademia Rolnicza, ul. Kożuchowska 5, 51-631 Wrocław

ABSTRACT: The paper contains preliminary results of a faunistic research carried out in 2003 on the carabid beetles fauna in surroundings of „Zwierzyniec” nature reserve near Oława, Lower Silesia, Poland. Fourteen pitfall traps were placed at four different biotops near nature reserve. Total amount of 1108 carabid beetles belonged to 52 species and four genera were caught. KEY WORDS: Carabidae, faunistic, species composition, nature reserve.

Wstęp Rezerwat przyrody „Zwierzyniec” położony jest w rozległym kompleksie leśnym w pobliżu miasta Oławy. Utworzony na terenie zalewiskowym Odry, chroni w swych granicach fitocenozy leśne o naturalnym charakterze (ANIOŁ-KWIATKOWSKA, WERETELNIK 1995). Powierzchnia rezerwatu to 8,96 ha. Otulinę rezerwatu stanowią różne biotopy. W głównej mierze są to nieużytki polne z przewagą roślin jednoliściennych, las grądowy (o różnej strukturze wiekowej drzewostanu) oraz nabrzeże rzeki Odry, z roślinnością zielną jedno- i wieloletnią, a także nielicznymi drzewami. Celem rozpoczętych w 2003 roku kilkuletnich badań jest analiza faunistyczna zgrupowań biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) odławianych w otulinie rezerwatu przyrody „Zwierzyniec”.

Metodyka Badania przeprowadzono w okresie od 25 czerwca do 21 listopada 2003 roku. Do odłowów biegaczowatych użyto 14 pułapek Barbera rozmieszczonych w czterech różnych siedliskach otuliny rezerwatu. Dwie pułapki wysta- wiono na łące wyczyńcowej, pięć na nabrzeżu Odry (ziołorośla okrajkowe, szuwary mozgowe), cztery w grądzie niskim oraz trzy pułapki na nieużytku polnym (z przewagą włośnicy sinej i wyczyńca łąkowego). Pułapkę stanowiło WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 211 szklane naczynie (słoik Weck’a) o pojemności 1l, średnicy 90 mm i głęboko- ści 150 mm. Zakopano je równo z powierzchnią gleby i wypełniono w 1/3 glikolem etylenowym (100%). Naczynia te opróżniano raz na dwa tygodnie.

Wyniki i ich podsumowanie W dotychczasowych badaniach odłowiono łącznie 1108 sztuk biegaczowatych (Tab.). Spośród nich wyodrębniono 52 gatunki Carabidae. Najwięcej gatunków (38), stwierdzono w najbardziej zróżnicowanym botanicznie sie-

Tab. Skład gatunkowy najliczniej odławianych biegaczowatych.

Łąka Nabrzeże Grąd Nieużytek Razem Gatunek wyczyń- Odry niski polny cowa

Pterostichus melanarius ILL. 39 135 36 24 234 Pterostichus niger (SCHRANK) 9 147 41 11 208 Pseudoophonus rufipes DEG. 5 19 3 126 153 Carabus coriaceus L. 1 37 22 8 68 Epaphius secalis (PAYK.) 33 13 3 49 Abax paralellus (DUFT.) 2 17 16 9 44 Carabus granulatus L.71121030 Ophonus puncticollis (PAY K .) 24 24 Abax paralellepidus PILL et MITT. 4 12 4 20 Badister bipustulatus (SCHRANK) 3 10 4 17 Ophonus azureus (L.) 17 17 Pterostichus oblongopunctatus (FABR.) 5 7 1 13 Nebria brevicollis (FABR.) 1 12 13 Poecilus cupreus (L.) 5 2 5 12 Carabus violaceus L. 2 2 8 12 Patrobus atrorufus STROEM 12 12 Synuchus nivalis (ILL.) 3 7 2 12 Amara aulica (PANZ.) 2 9 11 Harpalus latus (L.) 3 4 1 3 11 Pozostałe 45 71 16 16 148 Razem 160 546 161 241 1108 Razem liczba gatunków 33 38 18 22 52 212 KOMUNIKATY NAUKOWE dlisku tj. na nabrzeżu Odry. Najmniej natomiast w niskim lesie grądowym (18 gatunków). Można zatem przypuszczać, że liczebność gatunków wystę- pujących w różnych siedliskach otuliny rezerwatu, w dużej mierze uzależnio- na jest od stopnia zróżnicowania roślinnego. Pozostałe 34 gatunków odłowiono we wszystkich stanowiskach w niewielkiej liczbie (mniej niż 10 sztuk/stanowisko). Są to: Abax ovalis (DUFT.), Ago- num obscurum (HERBST), Amara aenea (DE GEER), A. familiaris (DUFT.), A. plebeja (GYLL.), Asaphidion flavipes L. Badister sodalis (DUFT.), Bembi- dion biguttatum (FABR.), B. femoratum (STURM), B. lampros (HERBST), B. lunulatum (FOURCR.), B. quadrimaculatum (L.), Carabus cancellatus ILL., C. hortensis L., C. ullrichi (GERM.), Clivina fossor (L.), Cychrus carabo- ides (L.), Dyschirius globosus (HERBST), Harpalus fuliginosus (DUFT.), H. lu- teicornis (DUFT.), H. quadripunctatus DEJ., H. tardus (PANZ.), Lasiotrechus discus (FABR.), Leistus ferrugineus (L.), L. rufescens (FABR.), Microlestes mi- nutulus (GOEZE), Panageus cruxmajor (L.), Platynus assimilis (PAY K .), Poeci- lus versicolor STURM, P. nigrita (PAYK.), P. anthracinus (ILL.), P. strenuus (PANZ.), P. vernalis (PANZ.). Nieliczne Carabidae zaliczono do czterech ro- dzajów: Agonum spp. (1 szt.), Pterostichus spp. (2 szt.), Badister spp. (2 szt.), Licinus spp. (1 szt.). Ponadto, osiem osobników do tej pory nie zostało ozna- czonych.

PIŚMIENNICTWO

ANIOŁ-KWIATKOWSKA J., WERETELNIK E. 1995: Flora i roślinność rezerwatu „Zwierzy- niec” koło Oławy. Acta Univ. Wratislav., 1667: 287-303. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 213

Porównanie fauny chrząszczy saproksylicznych terenów zurbanizowanych i pierwotnych na przykładzie rezerwatów warszawskich i Puszczy Białowieskiej Comparison of saproxylic beetle fauna of urban and primary areas: forest reserves of Warsaw and Białowieża Forest

PIOTR TYKARSKI 1, DARIUSZ KUCHARSKI 1, PAULINA GARBALIŃSKA 1, ADAM BYK 2 1 Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii, Zakład Ekologii, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa 2 Wydział Leśny SGGW, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa

ABSTRACT: The purpose of the research was to assess the condition of saproxylic fauna connected with oaks in three forest reserves in Warsaw: „Las Bielański”, „Las Natoliński” and „Las im. Króla Jana Sobieskiego” in comparison with a strict reserve and forest stands of Hajnówka district in Białowieża Primeval Forest. Flight window traps were used to collect beetles, from June to October 2001. Ecological parameters of the community structure were calculated, such as species richness and species diversity. Species richness was the highest for the strict reserve in Białowieski National Park, and lower for Hajnówka District, Las Natoliński, Las Bielański and Las Sobieskiego respectively. The results we obtained prove a reverse effect of antropopression on saproxylic beetle communities. We discuss similarities and differences of entomofauna in the investigated areas and try to give them an explanation. KEY WORDS: anthropopression, biodiversity, saproxylic beetles, urban forests, Białowieża Primeval Forest, nature reserves.

Puszcza Białowieska jest największym kompleksem leśnym Niżu Euro- pejskiego o naturalnym charakterze. Bogactwo fauny i flory Białowieskiego Parku Narodowego czyni go doskonałym obiektem badań jako punkt odniesienia w porównaniach z innymi obszarami leśnymi (BOBIEC i in. 2000; BU- TLER i in. 2002; NILSSON i in. 2002). Mniejsze rezerwaty o charakterze le- śnym, nawet znajdujące się na obszarach miejskich, będące zwykle pozosta- łościami po pierwotnej formacji roślinnej, mogą stanowić lokalne „centra bioróżnorodności” i stanowić istotne ogniwa dla podtrzymania populacji wielu gatunków (WINIARSKA 1990). Do określenia stopnia naturalności czy też odchyleń od stanu pierwotnego badanych obszarów stosuje się różnego rodzaju wskaźniki, z których w ostatnich latach coraz większe znaczenie mają miary bioróżnorodności (MC GEOCH 1998). Grupą, która skupia coraz większą uwagę jako odpowiedni obiekt do tego typu oszacowań, są chrząsz- 214 KOMUNIKATY NAUKOWE cze saproksyliczne, związane ze środowiskiem martwego drewna, nieodłącz- nego składnika ekosystemów leśnych (KAILA i in. 1997; JONSELL i in. 1998; MARTIKAINEN i in. 2000; NILSSON i in. 2001; BUTLER i in. 2002; GROVE 2002; JONSELL, NORDLANDER 2002). Największym bogactwem organizmów saproksylicznych wśród drzew w Europie charakteryzuje się dąb szypułkowy (Quercus robur) (JONSELL i in. 1998; RANIUS, JANSSON 2000). Celem badań było porównanie fauny związanych z dębami saproksylicznych chrząszczy 3 rezerwatów warszawskich: „Las Bielański”, „Las Natoliński” i „Las im. Króla Jana Sobieskiego” w odniesieniu do właściwości tego zgrupowania w Puszczy Białowieskiej z terenów Białowieskiego PN i Nadleśnictwa Haj- nówka. Materiał uzyskano przy pomocy standardowego typu pułapek ekrano- wych (OKLAND 1996) rozwieszonych na dziuplastych dębach w okresie od połowy czerwca do połowy października 2001 w następującej liczbie: Biało- wieski PN (BPN) – 10, Nadl. Hajnówka (NH) – 5, Las Bielański (LB) – 12, Las Natoliński (LN) – 22, Las Sobieskiego (LS) – 11. Pułapki sprawdzano co 30–40 dni, chrząszcze oznaczano do gatunku. Obliczono parametry ekologiczne struktury zgrupowania fauny saproksylicznej na badanych powierzchniach, m.in. różnorodność gatunkową (wsk. Shannona-Weavera, Simpsona), podobieństwo struktury dominacji (wsp. Renkonena) oraz zagęszczenie ga- tunków (metoda rarefakcji – KREBS 1989; GOTELLI, COLWELL 2000), do którego wykorzystano ogólnie dostępne oprogramowanie (COLWELL 1997). Materiał z rezerwatów warszawskich obejmował 1346 osobników chrząsz- czy saproksylicznych, należących do 122 gatunków i 36 rodzin, z Puszczy Bia- łowieskiej odpowiednio 485 osobników, 108 gatunków i 38 rodzin. Gatunki wspólne dla wszystkich badanych drzewostanów to Dorcatoma chrysomelina STURM, 1837 (Anobiidae), Enicmus rugosus (HERBST, 1793) (Latridiidae), Anisotoma humeralis (FABRICIUS, 1792) (Leiodidae), Ptinus raptor STURM, 1837 (Ptinidae), Quedius brevicornis (THOMSON, 1860) (Staphylinidae) i Au- lonothroscus brevicollis (BONVOULOIR, 1859) (Throscidae). Rezerwat ścisły BPN jest najbogatszym terenem pod względem fauny saproksylicznej, na co wpływ ma szereg czynników: minimalna presja człowieka, wielkość rezerwatu, ilość martwego drewna (MARTIKAINEN i in. 2000; BOBIEC 2002), jego różnorodność oraz mozaikowatość zbiorowisk leśnych w samej puszczy (SZUJECKI 2001). W porównaniu z BPN Nadleśnictwo Hajnówka jest uboż- szym siedliskiem dla fauny saproksylicznej, co ma związek z gospodarczym wykorzystaniem tego terenu (BYK 2001) i potwierdza stwierdzone na innych obszarach prawidłowości (MARTIKAINEN i in. 2000; SIMILÄ i in. 2002). Duże podobieństwo fauny saproksylicznej NH i BPN można wyjaśnić ich wspól- nym położeniem w jednym kompleksie leśnym. W rezerwatach warszaw- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 215 skich stwierdzono niższe wskaźniki bogactwa gatunkowego w stosunku do Puszczy Białowieskiej, wynikające z o wiele silniejszego niż w Białowieży stopnia antropopresji i przekształceń naturalnych ekosystemów leśnych. Najbogatsza fauna saproksyliczna została stwierdzona w Lesie Natolińskim. Związane jest to bezpośrednio z obecnością wielu dziuplastych drzew i na- gromadzeniem martwego drewna. Najuboższym rezerwatem jest Las Sobie- skiego, co wynika między innymi z małego udziału starych drzew, niewielkiej różnorodności fitocenoz i silnej presji człowieka w niedalekiej przeszłości. Las Bielański pod względem wartości wskaźników wykazywał cechy pośred- nie między LN i LS, ale obecność na jego terenie gatunków cennych faunistycznie świadczy o dużej wartości przyrodniczej. Duże podobieństwo struktury fauny saproksylicznej rezerwatów warszawskich wydaje się wynikać z ich bliskiego położenia i wspólnego pochodzenia, pomimo rozdzielenia rozległą przestrzenią terenów zurbanizowanych. Fauna saproksyliczna rezerwatów warszawskich wykazuje podobieństwo w strukturze grupy dominantów, obejmującej także gatunki rzadkie, do tej stwierdzonej w Puszczy Białowie- skiej, co może świadczyć o dobrej kondycji zgrupowania na tych obszarach.

PIŚMIENNICTWO

BOBIEC A., VAN DER BURGT H., ZUYDERDUYN C., HAGA J., MEIJER K., VLAANDEREN B. 2000: Rich deciduous forests in Białowieża as a dynamic mosaic of developmental pha- ses: premises for nature conservation and restoration management. For. Ecol. Manage., 130: 159-175. BOBIEC A. 2002: Living stands and dead wood in the Białowieża forest: suggestions for restoration management. For. Ecol. Manage., 165:125-140. BUTLER J., ALEXANDER K., GREEN T. 2002: Decaying Wood: An Overview of Its Status and Ecology in the United Kingdom and Continental Europe. USDA Forest Service Gen. Tech. Rep. PSW-GTR-181: 11-19. BYK A. 2001: Próba waloryzacji drzewostanów starszych klas wieku Puszczy Białowieskiej na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera) związanych z rozkładającym się drewnem pni martwych drzew stojących i dziupli. [W:] SZUJECKI, A.(red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnic- two SGGW, Warszawa: 7-31. COLWELL R. K. 1997: EstimateS: Statistical estimation of species richness and shared species from samples. Version 5. User’s Guide and application published at: http://vice- roy.eeb.uconn.edu/estimates. GOTELLI N. J., COLWELL R.K. 2001: Quantifying biodiversity: procedures and pitfalls in the measurement and comparison of species richness. Ecol. Lett., 4: 379-391. GROVE S. J. 2002: The influence of forest management history on the integrity of the saproxylic beetle fauna in an Australian lowland tropical rainforest. Biol. Conserv., 104: 149-171. 216 KOMUNIKATY NAUKOWE

JONSELL M., NORDLANDER G. 2002: Insects in polypore fungi as indicator species: a comparison between forest sites differing in amounts and continuity of dead wood. Forest Ecology and Management, 157: 101-118. JONSELL M., WESLIEN J., EHNSTRÖM B. 1998: Substrate requirements of red-listed saproxylic invertebrates in Sweden. Biodiversity and Conservation, 7: 749-764. KAILA L., MARTIKAINEN P., PUNTTILA P. 1997: Dead trees left in clear-cuts benefit saproxylic Coleoptera adapted to natural disturbances in boreal forest. Biodiversity and Conse- rvation, 6: 1-18. Krebs C. J. 1989: Ecological Methodology. Harper Collins Publ., New York. 654 ss. MARTIKAINEN P., SIITONEN J., PUNTTILA P., KAILA L., RAUH J. 2000: Species richness of Coleoptera in mature managed and old-growth boreal forests in southern Finland. Biol. Conserv., 94: 199-209. MC GEOCH M. A. 1998: The selection, testing and application of terrestrial insects as bioin- dicators. Biol. Rev., 73: 181-201. NILSSON S. G., NIKLASSON M., HEDIN J., ARONSSON G., GUTOWSKI M. J., LINDER P. , L JUNGBERG H., MIKUSIŃSKI G., RANIUS T. 2002: Densities of large living and dead trees in old-growth temperate and boreal forests. Forest Ecology and Management, 161: 189-204. NILSSON S. G., HEDIN J., NIKLASSON M. 2001: Biodiversity and its Assessment in Boreal and Nemoral Forests. Scand. J. For. Res. Suppl., 3: 10-26. OKLAND B. 1996: A comparison of three methods of trapping saproxylic beetles. Eur. J. En- tomol., 93: 195-209. RANIUS T., JANSSON N. 2000: The influence of forest regrowth, original canopy cover and tree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biol. Conserv., 95: 85-94. SIMILÄ M., KOUKI J., MARTIKAINEN P., UOTILA A. 2002: Conservation of beetles in boreal pine forests: the effects of forest age and naturalness on species assemblages. Biol. Conserv., 106: 19-27. SZUJECKI A. 2001: Waloryzacja lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną – synte- za wyników. [W:] SZUJECKI A. (red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Bia- łowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 395-411. WINIARSKA G. 1990: Impact of settlement pressure on communities of noctuid moths (Le- pidoptera, Noctuidae) in linden-oak-hornbeam forests on the Mazovian Lowland. Fragm. faun., 34 (1–5): 61-71. WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 217

Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) rezerwatu „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem” Ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem” nature reserve

MARIA WOLENDER Katedra Entomologii Stosowanej AR, ul.Słowackiego 17, 71-434 Szczecin

ABSTRACT: The fauna of carabid beetles were studied in „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem” nature reserve on North-West part of Poland. About 462 Carabidae individuals belonging to 48 species were caught using Barber’s pitfall traps. Carabus auratus and Harpalus latus were the most frequently found species in reserve. Two typical kserothermic species were found, i.e., Panagaeus bipustulatus and Licinus depressus. Additionally, many psammophilic species were revealed. On the kserothermic hill, Blethisa multipunctata, and Carabus convexus, two threatened species, and four (Carabus auratus, C. convexus, C. granulatus, C. hortensis) species protected in Poland were recorded. KEY WORDS: carabid beetles , xerothermic habitat, nature reserve, Northern Poland.

Rezerwat przyrody „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem” jest jednym z cenniejszych siedlisk kserotermicznych na Pomorzu Zachodnim i do tej pory nie doczekał się opracowań faunistycznych dotyczących owadów, chrząszczy z rodziny biegaczowatych. Znane są jedynie prace z tego obszaru pochodzące ze środowisk kserotermicznych w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (WOJAS 1998; WOLENDER 2002). Rezerwat stanowi stożkowate wzniesienie o wysokości ok. 35 m n.p.m, i powierzchni 4,19 ha, położone po południowej stronie autostrady E–74, biegnącej ze Szczecina do Kołbaskowa, zaś celem jego ochrony jest zachowanie wzgórza, stanowiącego fragment wysokiego brzegu Odry o szczegól- nych cechach geomorfologicznych i botanicznych. Wzgórze porośniete jest roślinnością murawową, ulegającą zadrzewieniu z zespołem murawy stepowej ostnicy włosowatej, zbiorowiskiem murawy ty- motki i zespołem łąki stepowej, wokół otoczone 30-letnim mieszamym drzewostanem. Do badań chrząszczy biegaczowatych wytyczono 3 transekty T1–T3, w których poławiano faunę biegaczowatych różnymi metodami, główną sta- nowiły pułapki glebowe Barbera. W badaniach odłowiono 462 osobniki Carabidae należących do 48 gatun- ków, najliczniejszym osobniczo transektem okazał się transekt T3. 218 KOMUNIKATY NAUKOWE

Wykazano jeden gatunek na poziomie eudominanta – Carabus auratus (L.) (D=40,4%) oraz jednego dominanta – Harpalus latus (L.) (D=7,7%). W badanym siedlisku wystąpiły typowe gatunki kserotermicznych biegaczowatych (BURAKOWSKI i inn. 1973, 1974): Panagaeus bipustulatus (FABR) i Licinus depressus (PAY K ) oraz bardzo liczna grupa gatunków psammofilnych (STACHOWIAK 1998) preferująca stanowiska wyraźnie suche i nasło- necznione: Amara eyrinota (PANZ), A. pallens STURM, A. aenea (DE GEER), A. equestris (DUFT.), A. ingenua (DUFT.), A. ovata (FABR.), Harpalus anxius (DUFT.), H. vernalis (FABR.), H. autumnalis (DUFT.), H. latus , H. picipenn- nis (DUFT.), H. rubripes (DUFT.), H. serripes (QUENS.), H. tardus (PANZ.), Microlestes minulutus (GOEZE). Wykazano także dość dużą grupę gatunków wilgociolubnych biegaczowatych: Leistus rufescens (FABR.), Elaphrus cupreus (DUFT.), Agonum fuligino- sum (PANZ.), Badister bipustulatus (FABR.), Carabus granulatus (L.), C. hortensis (L.), Notiophilus biguttatus (FABR.), Pterostichus niger (SCHALL.), Ani- sodactylus binotatus (FABR.) i Chlaenius nigricornis (FABR.), przenikających na wzgórze z pobliskich siedlisk olsu i lasu mieszanego. Ta pokaźna grupa higrofilnych biegaczowatych penetrujących zbocza rezerwatu może świadczyć o zmianach charakteru kserotermy i jej częściowej degradacji spowodowanej zarastaniem roślinnością krzewiasto-drzewiastą, szczególnie transektu T1. Do gatunków zagrożonych [VU] (GŁOWACIŃSKI 2002) zaliczany jest Ble- thisa multipunctata (L.) a bliskich wyginięciu [NT] – Carabus convexus (FABR.). Na uwagę zasługuje fakt złowienia gatunków, które do tej pory na Poje- zierzu Pomorskim nie były stwierdzone: Amara eyrinota, A. pallens, Aniso- dactylus binotatus, oraz wielu gatunków z rodzaju Amara i Harpalus ostatnio łowionych w latach przedwojennych. W rezerwacie stwierdzono 4 gatunki prawnie chronione w Polsce: Cara- bus auratus, C. convexus, C. granulatus, C. hortensis. Złowione gatunki biegaczowatych zaklasyfikowano do 5 elementów zoogeograficznych (LEŚNIAK 1987), najliczniejszą grupę stanowiły gatunki palearktyczne (28), następnie eurosyberyjskie (8), i Europejskiej Prowincji Le- śnej (7). Wśród gatunków przekraczających granicę zasięgu zanotowano wystąpie- nie 2 gatunków holoarktycznych (Blethisa multipunctata i Harpalus fuliginosus (DUFT.) oraz 3 gatunków środziemnomorskiego pochodzenia: Harpalus flavicornis DEJ., H. melancholicus DEJ., i H. neglectus AUD.-STEV., odławia- WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 219 nych w pojedynczych egzemplarzach, rzadko wykazywanych z tej krainy. Te ostatnie łowiono głównie w transektach T2 i T3, gdzie panowały warunki siedliskowe o charakterze czysto kserotermicznym.

PIŚMIENNICTWO

BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J.1973: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczo- wate– Carabidae , część 1. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXII, 2: 1-233. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1974: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczo- wate-Carabidae, część 2. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 3: 1-430. GŁOWACIŃSKI Z. 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. 146 ss. LEŚNIAK A. 1987: Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland. Fragm. faun., 30 (17): 297-312. STACHOWIAK M. 1998: Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tu- cholskie. WSP, Bydgoszcz: 371-438. WOJAS T. 1998: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) rezerwatu leśno-stepowego w Bielin- ku nad Odrą i jego okolic. Wiad. entomol., 16 (3–4): 143-154. WOLENDER M. 2002: Rzadkie i chronione chrząszcze w Cedyńskim Parku Krajobrazowym. [W:] CIACIURA M. (red.): Dylematy ochrony przyrody XXI wieku. Uniwersytet Szcze- ciński, Szczecin: 67-70. 220 KOMUNIKATY NAUKOWE Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 221-229 Poznań 2004

LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI LIST OF THE CONFERENCE MEMBERS

ADAMCZUK Maja Zakład Prawa Ochrony Środowiska UWM, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn

ARMATYS Paweł, mgr Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka 590, 34-735 Niedźwiedź [email protected]

BANASIAK Grzegorz ul. Miodowa 6, 96-100 Skierniewice [email protected]

BANASZAK Józef, prof. dr hab. Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz [email protected]

BARANIAK Edward, dr inż. Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań [email protected]

BARCZAK Tadeusz, dr hab. Katedra Zoologii ATR, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz [email protected]

BĄK Jolanta, dr Zakład Zoologii AŚ, ul.Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce [email protected]

BENNEWICZ Janina, dr ATR Bydgoszcz, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz [email protected]

BIDAS Marek, mgr inż. ul. Mazurska 64/91 25-345 Kielce 222 LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI

BONAR Alina, prof. dr hab. Zakład Prawa Ochrony Środowiska UWM, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn

BOROWIAK Michał ul. Obornicka 121, 62-002 Suchy Las [email protected]

BUCHHOLZ Lech, dr inż. Ojcowski Park Narodowy, 32-047 Ojców 9 [email protected]

BUCZYŃSKI Paweł, dr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin [email protected]

BUNALSKI Marek, dr inż. Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 154, 60-594 Poznań [email protected]

BUSZKO Jarosław, prof. dr hab. Zakład Ekologii Zwierząt UMK, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń

CHANIECKA Karolina, dr Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

CHMIELEWSKI Wit, prof. dr hab. Oddział Pszczelnictwa ISiK, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy [email protected]

CHRZAN Anna, dr Instytut Biologii AP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków [email protected]

CIEPIELEWSKA Dolores, prof. dr hab. Katedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 Olsztyn [email protected]

CIERZNIAK Tomasz, dr hab., prof. nzw. Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz [email protected]

CZACHOROWSKI Stanisław, dr hab., prof. nzw. Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn [email protected]

DOMINIAK Patrycja, mgr Katedra Zoologii Bezkręgowców UG, al. Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia [email protected] WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 223

FALEŃCZYK Katarzyna Koło Naukowe Przyrodników AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz

FRĄCKIEL Krzysztof, mgr Biebrzański Park Narodowy, 19-252 Osowiec-Twierdza [email protected]

GAD Anna Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój [email protected]

GAJ Daniel, mgr Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice [email protected]

GARBALIŃSKA Paulina Zakład Ekologii UW, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa

GOLAN Katarzyna, dr Katedra Entomologii AR, ul. K. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin [email protected]

GORCZYCA Jacek, dr hab. Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice [email protected]

GÓRSKI Paweł, dr ul. Van Gogha 3B/10A, 03-188 Warszawa [email protected]

HEBDA Grzegorz, dr Katedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 Opole [email protected]

HURUK Stanisław, dr Instytut Biologii AŚ, ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce Stanisł[email protected]

IWAN Dariusz, dr hab. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa [email protected]

JAROSZEWICZ Bogdan, dr Białowieski Park Narodowy, Park Pałacowy 5, 17-230 Białowieża [email protected]

JARZĘBOWSKA Magdalena, mgr Zakład Dydaktyki Biologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź [email protected] 224 LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI

KACZOROWSKA Elżbieta, dr Katedra Zoologii Bezkręgowców UG, al. Marszałka Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia [email protected]

KAŹMIERSKA Iwona Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn

KLIMCZUK Przemysław, mgr ul. Parkowa 7/7, 15-224 Białystok [email protected]

KOCOREK Anna, dr Katedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 Opole [email protected]

KONWERSKI Szymon, dr Katedra Zoologii AR, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 Szczecin [email protected]

KORDAN Bożena, dr inż. Katedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 Olsztyn [email protected]

KOSEWSKA Agnieszka, mgr Katedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 Olsztyn [email protected]

KOWALIK Witold, prof. dr hab. Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

KRIGER Rafał, mgr inż. Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, al. Ossolińskich 12, 85-067 Bydgoszcz [email protected]

KRYSIAK Iwona, mgr Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź [email protected]

KRZYSZTOFIAK Anna, dr Wigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-400 Suwałki [email protected]

KRZYSZTOFIAK Lech, dr Wigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-400 Suwałki [email protected] WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 225

KUBASIK Wojciech, mgr Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań [email protected]

KUCHARCZYK Halina, dr Instytut Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin [email protected]

KURZĄTKOWSKA Alicja, dr Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn [email protected]

KUŚKA Antoni, dr hab., prof. nzw. Katedra Nauk Biologicznych AWF, ul. Raciborska 1, 40-510 Katowice [email protected]

LIPA Jerzy J., prof. dr hab. Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań [email protected]

LIS Barbara, dr Katedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 Opole

LIS Jerzy, prof. dr hab. Katedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 Opole [email protected]

ŁAGOWSKA Bożena, dr hab. Katedra Entomologii AR, ul. K. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin [email protected]

MARCZAK Dawid, mgr Katedra Zoologii UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn [email protected]

MELKE Andrzej ul. Św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz [email protected]

MIŁKOWSKI Marek, inż. ul. Królowej Jadwigi 19/21, 26-600 Radom [email protected]

MROCZKOWSKI Maciej, prof. dr hab. ul. Bobrowa 2 05-607 Podkowa Leśna 226 LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI

MYSSURA Maria, dr ul. Górnicza 12/18, 62-510 Konin [email protected]

NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK Jolanta, dr hab., prof. nzw. Katedra Entomologii AR, ul. Kr. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin

NOGOWSKI Leszek, prof. dr hab. Prorektor AR im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań

NOWACKI Janusz, prof. dr hab. Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań [email protected]

NOWAKOWSKA Magdalena, mgr Muzeum Przyrodnicze UŁ, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź [email protected]

OKOŁÓW Czesław Park Pałacowy, 17-230 Białowieża

OLEKSA Andrzej, dr Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz [email protected]

OSIADACZ Barbara, mgr Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice [email protected]

OSSOWSKA Małgorzata, mgr inż. Zakład Filozofii Przyrody i Historii Kultury Regionalnej al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków

PAKULNICKA Joanna, dr Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn [email protected]

PAWLĘGA Krzysztof, dr Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin [email protected]

PIETRYKOWSKA Ewa, dr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin [email protected] WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 227

PILARCZYK Sebastian, mgr Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice [email protected]

PRZYBYŁOWICZ Łukasz, dr Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków [email protected]

RUTA Rafał, mgr Instytut Zoologiczny UWr, Zakład Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław

SAWONIEWICZ Janusz, dr hab. Zakład Zoologii Bezkręgowców UBł, ul. Świerkowa 20B, 15-133 Białystok [email protected]

SERAFIN Edyta, mgr Katedra Zoologii AR, ul Akademicka 13, 20-033 Lublin [email protected]

SIENKIEWICZ Paweł, dr Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań [email protected]

SKWISZ Małgorzata, dr ul. Sienkiewicza 5, 64-610 Rogoźno

SOŁTYK Danuta, dr Instytut Biologii AP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków [email protected]

SOSZYŃSKA-MAJ Agnieszka, mgr Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź [email protected]

STANIEC Bernard, dr hab. Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin [email protected]

SZADZIEWSKI Ryszard, prof. dr hab. ul. Polanki 94, 80-302 Gdańsk [email protected]

SZCZEPAŃSKI Witold, mgr Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn [email protected] 228 LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI

SZCZEPKO Katarzyna, dr Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁ ul. Banacha 1/3, 90-237 Łódź [email protected]

SZNAJDER Dariusz Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój [email protected]

SZWEDO Jacek, dr Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa [email protected]

SZYMAŃSKA Urszula, dr Zakład Prawa Ochrony Środowiska, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn [email protected]

ŚCIBIOR Radosław, dr Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin [email protected]

ŚWIERCZEWSKI Dariusz, mgr Zakład Ochrony Środowiska WSP, al. Armii Krajowej 13/15, 42-201 Częstochowa [email protected]

TARNAWSKI Dariusz, dr hab. Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław [email protected]

TOŃCZYK Grzegorz, dr Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź [email protected]

TRZCIŃSKI Paweł, dr Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań [email protected]

TURZAŃSKI Jerzy, mgr ul. Rataja 16, 51-507 Wrocław

TWARDOWSKI Jacek, dr inż. Katedra Ochrony Roślin AR, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław [email protected]

TYKARSK Piotr, dr Zakład Ekologii UWa, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa [email protected] WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004 229

ULANOWSKI Krzysztof, mgr inż. ul. Polna 8/16, 09-500 Gostynin [email protected]

WACHOWIAK Jędrzej Os. Jana III Sobieskiego 26/4, 60-688 Poznań [email protected]

WANAT Marek, dr hab. Muzeum Instytutu Zoologicznego UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław

WĄSALA Roman, dr Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań [email protected]

WĄSOWICZ Erwin, prof. dr hab. Rektor AR im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań

WĘGIEREK Piotr, dr hab. Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice [email protected]

WIERZBICKI Zbigniew, mgr inż. Zespół Ochrony Lasu, ul. Gdyńska 139, 62-004 Czerwonak [email protected]

WILKANIEC Barbara, prof. dr hab. Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań [email protected]

WOLENDER Maria, dr ul. Arkońska 14/20, 71-470 Szczecin [email protected]