BUDOWA I ROZWÓJ JAJNIKÓW ORAZ CHORIOGENEZA I ULTRASTRUKTURA KAPSUŁ JAJOWYCH WIDELNIC (Insecta: Plecoptera)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
BUDOWA I ROZWÓJ JAJNIKÓW ORAZ CHORIOGENEZA I ULTRASTRUKTURA KAPSUŁ JAJOWYCH WIDELNIC (Insecta: Plecoptera) Elżbieta Rościszewska BUDOWA I ROZWÓJ JAJNIKÓW ORAZ CHORIOGENEZA I ULTRASTRUKTURA KAPSUŁ JAJOWYCH WIDELNIC (Insecta: Plecoptera) WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego Nr 360 Publikacja finansowana przez Instytut Zoologii Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT Janusz Kubrakiewicz REDAKTOR Jerzy Hrycyk © Copyright by Elżbieta Rościszewska & Uniwersytet Jagielloński Wydanie I, Kraków 2003 All rights reserved ISBN 83-233-1679-1 ISSN 0239-782X Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Kraków tel. (012) 638-77-83, 636-80-00 w. 2022, fax (012) 430-19-95, 636-80-00 w. 2023 tel. kom. 0604-414-568, e-mail: [email protected]. edu. pl http: //www. wuj. pl Konto: BPH PBK SA IV/O Kraków nr 10601389-320000478769 Spis treści WPROWADZENIE ............................................................................................................. 9 I. Ogólna charakterystyka i klasyfikacja jajników owadzich.............................................. 11 II. Oogeneza owadów........................................................................................................... 15 II. 1. Prewitelogeneza..................................................................................................... 15 II. 2. Witelogeneza.......................................................................................................... 16 II. 3. Rozwój nabłonka folikulamego i choriogeneza.................................................... 17 II. 4. Kapsuły jajowe owadów - warstwy, rejony......................................................... 18 III. Charakterystyka widelnic............................................................................................... 20 III. 1. Cechy pierwotne................................................................................................... 20 III. 2. Środowisko życia................................................................................................. 20 III. 3. Systematyka.......................................................................................................... 21 IV. Historia badań widelnic................................................................................................. 23 MATERIAŁY I METODY................................................................................................. 25 WYNIKI I DYSKUSJA....................................................................................................... 29 I. Budowa żeńskiego układu rozrodczego widelnic............................................................. 29 II. Budowa jajników dojrzałych samic................................................................................. 32 II. 1. Morfologia.............................................................................................................. 32 II. 2. Budowa owarioli - cechy wspólne rzędu.............................................................. 32 II. 3. Budowa histologiczna owarioli............................................................................. 33 II. 4. Indywidualne cechy owariol widelnic z podrzędów: Arctoperlaria i Antarcto- perlaria........................................................................................................................ 35 III. Budowa jajników larwalnych......................................................................................... 36 III. 1. Cechy wspólne..................................................................................................... 36 III. 2. Cechy indywidualne............................................................................................. 37 IV. Stadia wzrostu oocytów................................................................................................. 39 IV. 1. Prewitelogeneza................................................................................................... 39 IV. 2. Witelogeneza......................................................................................................... 40 V. Hermafrodytyzm szczątkowy; jajnik akcesoryczny u samców widelnic........................ 42 6 VI. Synteza, sekrecja i formowanie osłon jajowych........................................................... 44 VI. 1. Euholognatha....................................................................................................... 46 VI. 2. Systellognatha...................................................................................................... 47 VII. Ultrastruktura kapsuł jajowych..................................................................................... 50 VII. 1. Euholognatha...................................................................................................... 50 VII. 2. Systellognatha..................................................................................................... 53 VIII. Budowa chemiczna i funkcje regionów kapsuł jajowych........................................... 59 IX. Różnorodność kapsuł jajowych widelnic i jej wykorzystanie w badaniach taksono micznych........................................................................................................................ 61 PODSUMOWANIE I WNIOSKI........................................................................................ 63 PIŚMIENNICTWO............................................................................................................... 65 STRESZCZENIE.................................................................................................................. 73 ABSTRACT.......................................................................................................................... 75 OBJAŚNIENIA DO TABLIC.............................................................................................. 77 EXPLANATIONS OF PLATES.......................................................................................... 87 Monografia ta jest rozprawą habilitacyjną powstałą na podstawie wymienionych niżej prac oraz danych niepublikowanych Rościszewska, E. (1989). Oogenesis of the stone fly Perla sp. (Insecta, Plecoptera). Morphology of adult female gonad. Zoologische Jahrbucher fur Anatomie, 118: 335-364. Rościszewska, E. (1991). Ultrastructural and histochemical studies of the egg capsules of Perla marginata and Dinocras cephalotes (Plecoptera, Perlidae) stone flies. In ternational Journal of Insect Morphology and Embryology, 20: 189-203. Rościszewska, E. (1995). Oogenesis of the stone flies. Development of follicular epi thelium and formation of the egg shell in ovaries of Perla marginata (Panzer) and Perla pallida (Guerin) (Plecoptera: Perlidae). International Journal of Insect Mor phology and Embryology, 23: 3-4. Rościszewska, E. ( 1996). Egg capsule structure of the stone fly Protonemura intricata (Ris, 1902) (Plecoptera: Nemouridae). Acta Biologica Cracoviensia, Series Zoolo- giae, 38: 41-48. Rościszewska, E. (1997). Morphology of the larval ovary of stone fly Perla marginata (Panzer) (Plecoptera: Perlidae). W: Proceedings of the International Congress on Ephemeroptera and Plecoptera. Lausanne, August 1995. P. Landoldt and M. Sartori (red): Ephemeroptera and Plecoptera. Biology-Ecology-Systematics. Mauron, Tin guely and Lachat, Fribourg: 343-348. Rościszewska, E., Soldàn, T. (1999). Morphology of accessory ovaries in adult males of Perla marginata (Plecoptera: Perlidae). European Journal of Entomology, 96: 45-51. Rościszewska, E. (2001). Structure of the ovaries in larvae and mature females of euholognathan stoneflies (Plecoptera). Acta Zoologica (Stockholm), 82: 307-314. Poprawa, 1., Baran, A., Rościszewska, E. (2002). Structure of ovaries and formation of egg envelopes in the stonefly, Leuctra autumnalis Aubert, 1948 (Plecoptera: Leuc- tridae). Ultrastructural studies. Folia biol., Kraków, 50: 29-38. Prace te finansowane były z grantów: KBN PB 0507/P2/92/02 oraz DS/UJ/IZ/ZS. Mikroskop skaningowy, wykorzystany w niniejszych badaniach, zakupiony został w ramach programu SUB1N 94. WPROWADZENIE Widelnice są słabo poznanym rzędem owadów, uważanym do tej pory za jeden z najbardziej prymitywnych. Powyższa opinia została wydana na podstawie cech ze wnętrznych; w ostatnich latach okazało się, że istotnych informacji o poziomie roz woju ewolucyjnego i pokrewieństwach (filogenezy) owadów dostarczają badania struktury, funkcji i rozwoju jajników, które są jednymi z bardziej konserwatywnych (opornych na wpływy środowiska zewnętrznego) narządów wewnętrznych. Prezento wane niżej wyniki, dotyczące gonad żeńskich widelnic, stanowią część rezultatów, uzyskanych w ramach szerszego projektu badań filogenezy owadów w oparciu o bu dowę i funkcję jajników. Projekt ten został podjęty przez grupę badawczą w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Zoogeografii Instytutu Zoologii UJ we współpracy z Insty tutem Zoologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Niniejsze podsumowanie dotyczy opisu budowy i rozwoju jajników widelnic w oparciu o wyniki badań 26 gatunków, reprezentujących oba wyróżniane podrzędy Plecoptera: Arctoperlaria (Euholognatha + Systellognatha) oraz Antarctoperlaria. Szczególną uwagę poświęciłam omówieniu rezultatów badań porównawczych organi zacji kapsuł jajowych widelnic różnych środowisk. I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA I KLASYFIKACJA JAJNIKÓW OWADZICH Jajniki (gonady żeńskie) są organami należącymi do żeńskiego układu rozrodczego, w których rozwijają się komórki linii płciowej (patrz