Opmars Van De Zuidelijke Boomsprinkhaan Meconema Meridionale in Nederland
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
MECONEMA MERIDIONALE () Bart de Knegt & Floris Brekelmans Sinds de eerste waarnemingen, in het begin van de jaren , wordt de zuidelijke boomsprinkhaan op steeds meer locaties in Nederland waargenomen. Hoewel de soort ook voorkomt in het buitengebied, lijkt de verspreiding zich grotendeels te beperken tot het stedelijke milieu. Bij een gerichte inventarisatie in de stad Utrecht in het najaar van is de soort in alle bezochte kilometerhokken aangetroffen. Het is nu een van de meest voorkomende sprinkhanen in de stad Utrecht. Klimaatverandering en passief transport door verkeer over de weg zijn waarschijnlijk de belangrijkste factoren voor de recente uitbreiding in Nederland en Noordwest-Europa. (Kleukers et al. ). Sindsdien is sprake van een In werden in een wijk in Vlaardingen tien- flinke toename in het aantal waarnemingen van tallen exemplaren van een tot dan toe niet uit M. meridionale, voornamelijk in het stedelijk Nederland bekende sprinkhaan aangetroffen, de gebied. zuidelijke boomsprinkhaan Meconema meridionale Costa, (fig. , ). De dieren werden opval- De laatste decennia neemt het aantal uitheemse lend vaak rond buitenverlichting van flats aan- diersoorten in Nederland steeds sneller toe. getroffen (Van As & Kleukers ). Het bleek Ten opzichte van is het aantal uitheemse niet om de eerste Nederlandse waarnemingen diersoorten in Nederland meer dan verdubbeld. te gaan. Een in Dordrecht in verzamelde Een deel van de nieuwkomers is door de mens boomsprinkhaan bleek na herdeterminatie even- ingevoerd, uit gevangenschap ontsnapt of op eens de zuidelijke boomsprinkhaan te betreffen eigen kracht naar Nederland gekomen. Figuur . Meconema meridionale, mannetje. Foto Floris Brekelmans. Figure . Meconema meridionale, male. Photo Floris Brekelmans. ‒ Figuur . Meconema meridionale, vrouwtje. Foto Floris Brekelmans. Figure . Meconema meridionale, female. Photo Floris Brekelmans. Door klimaatverandering is Nederland voor geven. Daarnaast wordt ingegaan op de vraag hoe een aantal zuidelijke planten- en diersoorten een de soort zich zo snel in Nederland heeft weten geschikt leefgebied geworden. Klimaatverandering te verspreiden. heeft ervoor gezorgd dat de acht warmste jaren van de afgelopen drie eeuwen in de laatste twee decennia vielen ( ). De temperatuur- stijging is in de stedelijke omgeving zelfs nog Adulte exemplaren van M. meridionale zijn enkele graden hoger dan in het buitengebied eenvoudig te onderscheiden van de inheemse (Arnfield ). Vooral in de nacht is het verschil boomsprinkhaan M. thalassinum omdat zowel tussen de stad en het omliggende landelijke mannetjes als vrouwtjes sterk gereduceerde schub- gebied groot (Graves et al. ). Een aantal vormige vleugels hebben. De soort is te onder- zuidelijke nieuwkomers weet te profiteren van scheiden van juveniele exemplaren van M. thalas- de opschuivende temperatuurgrenzen en mildere sinum door de opvallende netvormige adering winters. Het zijn vooral soorten die op eigen op de tot mm lange voorvleugels, die de kracht naar Nederland zijn gekomen, waaronder achtervleugels bedekken. De soort is lichtgroen de zuidelijke heidelibel Sympetrum meridionale van kleur en heeft een lichtgele streep die midden (Selys, ), zuidelijke keizerlibel Anax parthe- over de kop, het halsschild en de bovenkant van nope (Selys, ), wespenspin Argiope bruennichii het achterlijf loopt. (Scopoli, ), zuidelijk spitskopje Conocephalus discolor (Thunberg, ) en sikkelsprinkhaan Phaneroptera falcata (Poda, ) (Kleukers , Van der Linden ). Vanaf eind juli worden in Nederland adulte exemplaren van M. meridionale aangetroffen. In dit artikel wordt ingegaan op de huidige ver- De hoofdtijd van voorkomen van adulte exem- spreiding en habitatvoorkeur van M. meridionale plaren valt in september-oktober. Daarmee lijkt in Nederland, waar nog weinig over bekend is. M. meridionale zijn piek in voorkomen een paar Op basis van literatuuronderzoek, anekdotische weken later te hebben dan M. thalassinum informatie en gericht onderzoek in het najaar (Kleukers et al. , landelijk sprinkhanen- van , is geprobeerd daar nader inzicht in te bestand -Nederland en www.waarneming.nl). ‒ Figuur . Verspreiding van Meconema meridionale in Figuur . Verspreiding van Meconema meridionale in Nederland vóór . Bron: landelijk sprinkhanen- Nederland sinds . Bron: landelijk sprinkhanen- bestand -Nederland en www.waarneming.nl. bestand -Nederland en www.waarneming.nl. Figure . Distribution of Meconema meridionale in the Figure . Distribution of Meconema meridionale in the Netherlands before . Source: national Orthoptera Netherlands since . Source: national Orthoptera database of -the Netherlands and www.waarneming.nl. database of -the Netherlands and www.waarneming.nl. Het is niet bekend hoe oud M. meridionale in ). In de eerste jaren na de ontdekking het veld kan worden. Een op november kwamen de meeste waarnemingen uit de weste- in Utrecht verzameld volwassen (ei-afzettend) lijke en zuidelijke helft van het land. Zo bleek de vrouwtje is gedurende dagen in een terrarium soort in al verspreid in Rotterdam voor te in leven gehouden op een dieet van bladluizen komen (Brekelmans & Backerra ). De soort en gedroogde, ongezouten ham. is recent ook aangetroffen in Groningen en op de Waddeneilanden Vlieland en Texel (fig. ). Alleen uit de provincie Drenthe zijn nog geen waar- nemingen bekend. In , jaar na de eerste De zuidelijke boomspinkhaan komt van origine waarneming in Nederland, is de soort in voor in Italië, Zuid-Frankrijk tot Kroatië en ×km-hokken ( kilometerhokken) aangetrof- Slovenië. De noordelijke areaalgrens in Europa fen, een exponentiële toename (fig. ). werd tot voor kort gevormd door de Alpen (Detzel ). De laatste jaren zijn echter nieuwe Ook in de ons omringende landen wordt de soort populaties aangetroffen in de landen ten noorden op steeds meer locaties aangetroffen. In Duitsland van de Alpen. Met het verschijnen van de eerste is er bewijs voor een areaaluitbreiding (Sczepanski editie van de ‘De sprinkhanen en krekels van & Jacobi , Grünitz & Hochkirch , Nederland’ (Kleukers et al. ), was de soort Richarz et al. ). Van België zijn recentelijk van in totaal acht ×km-hokken bekend. waarnemingen bekend uit het stedelijk milieu In waren dat er al (fig. ) (Kleukers van Brussel, Gent, Oostende en Mechelen ‒ Figuur . Vindplaatsen van Meconema meridionale in aantal km-hokken Utrecht-stad. De soort werd in bijna alle onderzochte kilometerhokken aangetroffen. Figure . Records of Meconema meridionale in the Figuur . Het aantal kilometerhokken waaruit city of Utrecht. The species was found in almost all Meconema meridionale bekend is groeit exponentieel. surveyed km squares. Bron: landelijk sprinkhanenbestand -Nederland en www.waarneming.nl. Figure . The number of 1 km squares of which Meconema meridionale is recorded shows an exponenti- onal growth. Source: national Orthoptera database of vrouwtjes of vrouwtjes die op zoek waren naar -the Netherlands and www.waarneming.nl. een geschikte ei-afzetplek. Er werden vaak meer- dere exemplaren per boom aangetroffen. Aan de rand van de stad werd op één iep Ulmus spec. (www.waarnemingen.be). In is de soort begin november ei-afzettende vrouwtjes voor het eerst aangetroffen in Londen (Hawkins waargenomen. Meestal koste het niet meer dan , Widgery ). vijf minuten zoeken om de soort in een boomrijk gebied vast te stellen. Gelet op de hoeveelheid bomen in het stedelijk gebied van de stad Utrecht, in combinatie met het gegeven dat Door de auteurs is in het najaar van onder- de soort overal in de stad lijkt voor te komen, zoek gedaan naar de verspreiding van M. meridio- is M. meridionale een van de meest talrijke nale in de stad Utrecht. Op oktober en , , sprinkhanen in het stedelijk gebied van Utrecht. en november werd in de avonduren, met behulp van een zaklamp, gezocht naar boom- sprinkhanen op bomen. De inventarisatie was primair gericht op het vaststellen van de soort Op basis van de bekende waarnemingen lijkt per kilometerhok. Na een waarneming van M. meridionale in Nederland vooralsnog sterk M. meridionale werd dan ook verder gegaan de voorkeur te geven aan stedelijk gebied. Veruit naar een volgend kilometerhok. het grootste deel van de waarnemingen is gedaan in stedelijk gebied. Meconema meridionale werd in bijna de gehele stad aangetroffen (fig. ). In nagenoeg elke groen- Meconema meridionale is bij de inventarisatie in strook, plantsoen of park, tot midden in het Utrecht op diverse soorten bomen aangetroffen centrum, werd M. meridionale waargenomen. (fig. ). De voorkeur lijkt uit te gaan naar iep De meeste waarnemingen betroffen ei-afzettende Ulmus spec., zomereik Quercus robur en gewone es ‒ Iep Zwarte els vrouwtjes zijn tot op centimeter boven de Zomereik Populier Es Wilg grond waargenomen. Paardenkastanje Plataan Spaanse aak Beuk Esdoorn Acacia Meconema meridionale en M. thalassinum zijn in de stad Utrecht nauwelijks samen aangetroffen. Slechts van de in totaal waarnemingen betrof M. thalassinum. Op slechts % van de bomen waar boomsprinkhanen waren aange- troffen werd zowel M. meridionale als M. thalassi- num aangetroffen. Bedacht dient te worden dat de inventarisatie heeft plaatsgevonden na de piek- tijd van M. thalassinum en dat na de eerste waar- neming van M. meridionale in een kilometerhok niet gericht verder is gezocht naar M. thalassinum. Figuur . Diverse soorten loofbomen, maar vooral Dit zou het lager aantal waarnemingen van iepen in de stedelijke omgeving worden door de vrouw- M. thalassinum kunnen verklaren.