MECONEMA
MERIDIONALE ()
Bart de Knegt & Floris Brekelmans
Sinds de eerste waarnemingen, in het begin van de jaren , wordt de zuidelijke boomsprinkhaan op steeds meer locaties in Nederland waargenomen. Hoewel de soort ook voorkomt in het buitengebied, lijkt de verspreiding zich grotendeels te beperken tot het stedelijke milieu. Bij een gerichte inventarisatie in de stad Utrecht in het najaar van is de soort in alle bezochte kilometerhokken aangetroffen. Het is nu een van de meest voorkomende sprinkhanen in de stad Utrecht. Klimaatverandering en passief transport door verkeer over de weg zijn waarschijnlijk de belangrijkste factoren voor de recente uitbreiding in Nederland en Noordwest-Europa.
(Kleukers et al. ). Sindsdien is sprake van een In werden in een wijk in Vlaardingen tien- flinke toename in het aantal waarnemingen van tallen exemplaren van een tot dan toe niet uit M. meridionale, voornamelijk in het stedelijk Nederland bekende sprinkhaan aangetroffen, de gebied. zuidelijke boomsprinkhaan Meconema meridionale Costa, (fig. , ). De dieren werden opval- De laatste decennia neemt het aantal uitheemse lend vaak rond buitenverlichting van flats aan- diersoorten in Nederland steeds sneller toe. getroffen (Van As & Kleukers ). Het bleek Ten opzichte van is het aantal uitheemse niet om de eerste Nederlandse waarnemingen diersoorten in Nederland meer dan verdubbeld. te gaan. Een in Dordrecht in verzamelde Een deel van de nieuwkomers is door de mens boomsprinkhaan bleek na herdeterminatie even- ingevoerd, uit gevangenschap ontsnapt of op eens de zuidelijke boomsprinkhaan te betreffen eigen kracht naar Nederland gekomen.
Figuur . Meconema meridionale, mannetje. Foto Floris Brekelmans. Figure . Meconema meridionale, male. Photo Floris Brekelmans.
‒ Figuur . Meconema meridionale, vrouwtje. Foto Floris Brekelmans. Figure . Meconema meridionale, female. Photo Floris Brekelmans.
Door klimaatverandering is Nederland voor geven. Daarnaast wordt ingegaan op de vraag hoe een aantal zuidelijke planten- en diersoorten een de soort zich zo snel in Nederland heeft weten geschikt leefgebied geworden. Klimaatverandering te verspreiden. heeft ervoor gezorgd dat de acht warmste jaren van de afgelopen drie eeuwen in de laatste twee decennia vielen ( ). De temperatuur- stijging is in de stedelijke omgeving zelfs nog Adulte exemplaren van M. meridionale zijn enkele graden hoger dan in het buitengebied eenvoudig te onderscheiden van de inheemse (Arnfield ). Vooral in de nacht is het verschil boomsprinkhaan M. thalassinum omdat zowel tussen de stad en het omliggende landelijke mannetjes als vrouwtjes sterk gereduceerde schub- gebied groot (Graves et al. ). Een aantal vormige vleugels hebben. De soort is te onder- zuidelijke nieuwkomers weet te profiteren van scheiden van juveniele exemplaren van M. thalas- de opschuivende temperatuurgrenzen en mildere sinum door de opvallende netvormige adering winters. Het zijn vooral soorten die op eigen op de tot mm lange voorvleugels, die de kracht naar Nederland zijn gekomen, waaronder achtervleugels bedekken. De soort is lichtgroen de zuidelijke heidelibel Sympetrum meridionale van kleur en heeft een lichtgele streep die midden (Selys, ), zuidelijke keizerlibel Anax parthe- over de kop, het halsschild en de bovenkant van nope (Selys, ), wespenspin Argiope bruennichii het achterlijf loopt. (Scopoli, ), zuidelijk spitskopje Conocephalus discolor (Thunberg, ) en sikkelsprinkhaan Phaneroptera falcata (Poda, ) (Kleukers , Van der Linden ). Vanaf eind juli worden in Nederland adulte exemplaren van M. meridionale aangetroffen. In dit artikel wordt ingegaan op de huidige ver- De hoofdtijd van voorkomen van adulte exem- spreiding en habitatvoorkeur van M. meridionale plaren valt in september-oktober. Daarmee lijkt in Nederland, waar nog weinig over bekend is. M. meridionale zijn piek in voorkomen een paar Op basis van literatuuronderzoek, anekdotische weken later te hebben dan M. thalassinum informatie en gericht onderzoek in het najaar (Kleukers et al. , landelijk sprinkhanen- van , is geprobeerd daar nader inzicht in te bestand -Nederland en www.waarneming.nl).
‒ Figuur . Verspreiding van Meconema meridionale in Figuur . Verspreiding van Meconema meridionale in Nederland vóór . Bron: landelijk sprinkhanen- Nederland sinds . Bron: landelijk sprinkhanen- bestand -Nederland en www.waarneming.nl. bestand -Nederland en www.waarneming.nl. Figure . Distribution of Meconema meridionale in the Figure . Distribution of Meconema meridionale in the Netherlands before . Source: national Orthoptera Netherlands since . Source: national Orthoptera database of -the Netherlands and www.waarneming.nl. database of -the Netherlands and www.waarneming.nl.
Het is niet bekend hoe oud M. meridionale in ). In de eerste jaren na de ontdekking het veld kan worden. Een op november kwamen de meeste waarnemingen uit de weste- in Utrecht verzameld volwassen (ei-afzettend) lijke en zuidelijke helft van het land. Zo bleek de vrouwtje is gedurende dagen in een terrarium soort in al verspreid in Rotterdam voor te in leven gehouden op een dieet van bladluizen komen (Brekelmans & Backerra ). De soort en gedroogde, ongezouten ham. is recent ook aangetroffen in Groningen en op de Waddeneilanden Vlieland en Texel (fig. ). Alleen uit de provincie Drenthe zijn nog geen waar- nemingen bekend. In , jaar na de eerste De zuidelijke boomspinkhaan komt van origine waarneming in Nederland, is de soort in voor in Italië, Zuid-Frankrijk tot Kroatië en ×km-hokken ( kilometerhokken) aangetrof- Slovenië. De noordelijke areaalgrens in Europa fen, een exponentiële toename (fig. ). werd tot voor kort gevormd door de Alpen (Detzel ). De laatste jaren zijn echter nieuwe Ook in de ons omringende landen wordt de soort populaties aangetroffen in de landen ten noorden op steeds meer locaties aangetroffen. In Duitsland van de Alpen. Met het verschijnen van de eerste is er bewijs voor een areaaluitbreiding (Sczepanski editie van de ‘De sprinkhanen en krekels van & Jacobi , Grünitz & Hochkirch , Nederland’ (Kleukers et al. ), was de soort Richarz et al. ). Van België zijn recentelijk van in totaal acht ×km-hokken bekend. waarnemingen bekend uit het stedelijk milieu In waren dat er al (fig. ) (Kleukers van Brussel, Gent, Oostende en Mechelen
‒
Figuur . Vindplaatsen van Meconema meridionale in aantal km-hokken Utrecht-stad. De soort werd in bijna alle onderzochte kilometerhokken aangetroffen. Figure . Records of Meconema meridionale in the Figuur . Het aantal kilometerhokken waaruit city of Utrecht. The species was found in almost all Meconema meridionale bekend is groeit exponentieel. surveyed km squares. Bron: landelijk sprinkhanenbestand -Nederland en www.waarneming.nl. Figure . The number of 1 km squares of which Meconema meridionale is recorded shows an exponenti- onal growth. Source: national Orthoptera database of vrouwtjes of vrouwtjes die op zoek waren naar -the Netherlands and www.waarneming.nl. een geschikte ei-afzetplek. Er werden vaak meer- dere exemplaren per boom aangetroffen. Aan de rand van de stad werd op één iep Ulmus spec. (www.waarnemingen.be). In is de soort begin november ei-afzettende vrouwtjes voor het eerst aangetroffen in Londen (Hawkins waargenomen. Meestal koste het niet meer dan , Widgery ). vijf minuten zoeken om de soort in een boomrijk gebied vast te stellen. Gelet op de hoeveelheid bomen in het stedelijk gebied van de stad Utrecht, in combinatie met het gegeven dat Door de auteurs is in het najaar van onder- de soort overal in de stad lijkt voor te komen, zoek gedaan naar de verspreiding van M. meridio- is M. meridionale een van de meest talrijke nale in de stad Utrecht. Op oktober en , , sprinkhanen in het stedelijk gebied van Utrecht. en november werd in de avonduren, met behulp van een zaklamp, gezocht naar boom- sprinkhanen op bomen. De inventarisatie was primair gericht op het vaststellen van de soort Op basis van de bekende waarnemingen lijkt per kilometerhok. Na een waarneming van M. meridionale in Nederland vooralsnog sterk M. meridionale werd dan ook verder gegaan de voorkeur te geven aan stedelijk gebied. Veruit naar een volgend kilometerhok. het grootste deel van de waarnemingen is gedaan in stedelijk gebied. Meconema meridionale werd in bijna de gehele stad aangetroffen (fig. ). In nagenoeg elke groen- Meconema meridionale is bij de inventarisatie in strook, plantsoen of park, tot midden in het Utrecht op diverse soorten bomen aangetroffen centrum, werd M. meridionale waargenomen. (fig. ). De voorkeur lijkt uit te gaan naar iep De meeste waarnemingen betroffen ei-afzettende Ulmus spec., zomereik Quercus robur en gewone es
‒ Iep Zwarte els vrouwtjes zijn tot op centimeter boven de Zomereik Populier Es Wilg grond waargenomen. Paardenkastanje Plataan Spaanse aak Beuk Esdoorn Acacia Meconema meridionale en M. thalassinum zijn in de stad Utrecht nauwelijks samen aangetroffen. Slechts van de in totaal waarnemingen betrof M. thalassinum. Op slechts % van de bomen waar boomsprinkhanen waren aange- troffen werd zowel M. meridionale als M. thalassi- num aangetroffen. Bedacht dient te worden dat de inventarisatie heeft plaatsgevonden na de piek- tijd van M. thalassinum en dat na de eerste waar- neming van M. meridionale in een kilometerhok niet gericht verder is gezocht naar M. thalassinum. Figuur . Diverse soorten loofbomen, maar vooral Dit zou het lager aantal waarnemingen van iepen in de stedelijke omgeving worden door de vrouw- M. thalassinum kunnen verklaren. tjes gebruikt om eieren op af te zetten (n=). Figure . Different species deciduous trees, but espe- Ook buiten het stedelijk gebied van Utrecht is cially elms in the urban environment are being used by the females to lay their eggs (n=). gezocht naar boomsprinkhanen. In de bossen rond de Maarsseveense plassen bij Maarssen (Amersfoortcoördinaten - & -) werd op november , dicht bij bebouwing, alleen Fraxinus excelsior. Andere bomen waarop regelmatig M. meridionale waargenomen. Verder van de ei-afzettende vrouwtjes zijn waargenomen zijn bebouwing, direct rond de grote Maarsseveense gewone esdoorn Acer pseudoplatanum, Spaanse plas, werd opvallend genoeg alleen M. thalassinum aak Acer campestre en paardenkastanje waargenomen. Dit suggereert dat M. meridionale Hippocastanea spec. Dit zijn algemeen in Utrecht niet of nauwelijks is doorgedrongen tot meer voorkomende bomen. Opvallend genoeg werd de natuurlijke ecosystemen buiten bebouwd gebied. soort relatief weinig waargenomen op andere in Ook in oudere bossen aan de rand van Utrecht, Utrecht veel voorkomende boomsoorten zoals bij Oud-Zuilen ( -), of rond Westbroek populier Populus spec. en plataan Platanus spec. ( - & -), werd alleen M. thalas- Zowel op bomen langs straten, in gazons, plant- sinum aangetroffen en ontbrak M. meridionale. soenen, tuinen en parken werd M. meridionale aangetroffen. De hoogste dichtheden zijn aan- getroffen in parken (fig. ). Het ontbreken van vleugels blijkt geen belem- Op boomstammen werden bij de inventarisatie mering te zijn voor een snelle opmars van deze voornamelijk vrouwtjes aangetroffen, de meeste soort. De theorie dat de soort verplaatst wordt ei-afzettend. Slechts van de waargenomen met (vracht)auto’s wordt ondersteund door vele dieren op boomstammen betroffen mannetjes. waarnemingen. Door verschillende auteurs Eénmaal werd een paring waargenomen. Hoewel (Hochkirch in prep., Kleukers , Kleukers regelmatig hoger op de stam gezocht is naar die- & Krekels , Maas et al. , Niehuis & ren, lijkt ei-afzet voornamelijk plaats te vinden in Niehuis , Tröger ) is geopperd dat de de onderste vijf meter tot de grond. Ei-afzettende toename van verkeersbewegingen tussen zuidelijke
‒ Figuur . Leefgebied van Meco- nema meridionale in Utrecht. Foto Floris Brekelmans. Figure . Habitat of Meconema meridionale in the city of Utrecht. Photo Floris Brekelmans.
streken en Nederland wel eens de oorzaak kan effect te verwachten is door het uitbrengen van de zijn van de uitbreiding. Ook indirect bewijs wijst ‘Veldgids sprinkhanen en krekels’ (Kleukers & er op dat de soort zich ‘over de weg’ verplaatst. In Krekels ) en de introductie van www.waarne- Engeland is een van de eerste waarnemingen van ming.nl, kan gesproken worden van een duidelij- de soort gedaan naast een drukke snelweg (Wid- ke uitbreiding in Nederland. Deze uitbreiding is gery ). In België werd de eerste waarneming in lijn met de toename van waarnemingen in de van M. meridionale gedaan langs een autosnelweg ons omringende landen. Het is niet bekend of in Namen (Couvreur ). M. meridionale in andere steden net zo algemeen is als in Utrecht, al lijken waarnemingen uit Zelf hebben we vier maal een zuidelijke boom- Rotterdam, Haarlem, Culemborg, Nijmegen sprinkhaan aangetroffen op of in een auto (fig. ). en Amsterdam daar wel op te wijzen. Hoe de In werd een mannetje op de voorruit van verspreiding van de soort in het buitengebied is, een rijdende auto aangetroffen. Het dier wist, is nog onvoldoende bekend. ook met snelheden boven de km/h nog op de voorruit te blijven zitten, waarbij het van De reden voor het grote aantal waarnemingen in Amsterdam tot Lelystad verplaatst werd (onge- stedelijk gebied ten opzichte van het buitengebied veer km). Het was hiermee het eerste bekende is niet bekend. Drie factoren lijken een belang- exemplaar voor de provincie Flevoland. Ook rijke rol te spelen, te weten transport, tempera- M. thalassinum lift mee op auto’s, getuige een tuur en de waarnemersdichtheid. Indien verkeer waarneming van beide auteurs in de provincie inderdaad de belangrijkste verspreidingsvector is, Zeeland in , toen een mannelijk exemplaar zal de hoeveelheid transportbewegingen van zich bij snelheden tot km/uur nog op de invloed zijn op de mate waarin de soort zich in voorruit wist vast te houden. een gebied kan verspreiden. Aangezien in en tussen steden meer autobewegingen plaatsvinden in vergelijking met het buitengebied, zal de soort zich in steden makkelijker en sneller kunnen Meconema meridionale wordt op steeds meer plek- verspreiden. Eenmaal in de stad aangeland, weet ken in Nederland aangetroffen. Ondanks dat ten de soort zich succesvol te handhaven en voort te opzichte van begin jaren een waarnemers- planten. De temperatuur in het stedelijk gebied
‒ een voorkeur lijken te hebben voor bomen met een structuurrijke schors.
De zuidelijke boomsprinkhaan heeft zich in korte tijd succesvol weten te vestigen in een groot deel van Nederland. Het is niet bekend of de zuide- lijke boomsprinkhaan ook in andere steden zo verspreid en talrijk voorkomt als in Utrecht. Daarnaast is het nog onbekend in hoeverre de soort zich reeds in meer natuurlijke systemen buiten de stad heeft gevestigd, en of er concur- rentie optreedt met M. thalassinum. De zuidelijke Figuur . Meconema meridionale op een auto (geën- boomsprinkhaan is gemakkelijk te inventariseren sceneerd). Foto Floris Brekelmans. door vanaf augustus na de schemering met Figure . Meconema meridionale on a car (staged). een zaklamp te zoeken naar imago’s op boom- Photo Floris Brekelmans. stammen. Gegevens kunnen worden doorgegeven aan -Nederland. is gemiddeld hoger dan in het buitengebied (Arnfield ), waar de soort mogelijk van kan profiteren. De relatief grote hoeveelheid Arnfield, A.J. . Two decades of urban climate waarnemingen van de steden kunnen tot slot research: a review of turbulence, exchanges of ook (mede) veroorzaakt worden door een hogere energy and water, and the urban heat island. waarnemersdichtheid in de stad. – International Journal of Climatology : -. Ei-afzettende vrouwtjes van M. meridionale zijn As, B. van & R.M.J.C. Kleukers . Meconema vooral aangetroffen op inheemse loofbomen, meridionale, de zuidelijke boomsprinkhaan nieuw die pas laat in het seizoen hun blad verliezen en voor Nederland (Orthoptera: Tettigoniidae). bovendien een structuurrijke schors bezitten, zoals – Entomologische Berichten : -. iep Ulmus spec. Niet onderzocht is of M. meridio- Brekelmans, F.L.A. & M. Backerra . Voorlopige nale inderdaad iepen prefereert als eiafzetplaats of atlas dagvlinders, libellen en sprinkhanen Rotter- dat iepen in Utrecht vaker voorkomen dan andere dam. – Bureau Stadsnatuur Rotterdam, Rotterdam. bomen. Een reden voor het ontbreken op popu- [ rapport ] lier kan zijn gelegen in het feit dat de inventa- Couvreur, J.-M. . Meconema meridionale (Costa, risatie laat is uitgevoerd (half oktober-half novem- ) observée pour la première fois en Belgique ber), een periode waarin in ieder geval de meest à Aische-en-Refail (comune d’Eghezée, province voorkomende populier (P. x canadensis) nagenoeg de Namur): une espèce attendue. – Nieuwsbrief geen blad meer heeft. Bladeren zijn enerzijds van Saltabel : -. belang als schuilplaats, anderzijds als voedselbron Detzel, P. . Die Heuschrecken Baden-Württem- voor prooidieren zoals luizen. Dit laatste kan ook bergs. – Ulmer-Verlag, Stuttgart. de reden zijn voor het feit dat op plataan weinig Grabenweger, G., P. Kehrli, B. Schlick-Steiner, F. Steiner, exemplaren van M. meridionale zijn waarge- M. Stolz & S. Bacher . Predator complex of nomen. Bovendien heeft de plataan een relatief the horse chestnut leafminer Cameraria ohridella: gladde bast, terwijl juist ei-afzettende vrouwtjes identification and impact assessment. – Journal of
‒ Applied Entomology : -. Maas, S., P. Detzel & A. Staudt . Gefährdungs- Graves, H.M., R. Watkins, P. Westbury & P. Littlefair analyse der Heuschrecken Deutschlands - Verbrei- . Cooling buildings in London: overcoming tungsatlas, Gefährdungseinstufung und Schutz- the heat island. – Ltd, London. konzepte. – Schriftenreihe des Bundesamt für Grünitz, K. & A. Hochkirch . Erst-Nachweis der Naturschütz, Bonn. Südlichen Eichenschrecke, Meconema meridionale Niehuis, M. & O. Niehuis . Freilandfunde der (Costa, ), in Bremen. – Articulata : -. Sudlichen Eichenschrecke - Meconema meridionale Hawkins, R.D. . The southern oak bush-cricket, (Costa, ) - in Rheinland-Pfalz (Insecta: Meconema meridionale Costa (Orthoptera: Tet- Saltatoria). – Fauna Flora Rheinland-Pfalz : tigoniidae) new to Britain. – British Journal of -. Entomology and Natural History : -. Richarz, F., O. Elle & M. Zimmermann . . De toestand van het klimaat in Nederland Massenhaftes Auftreten der Südlichen Eichen- . – , De Bilt. schrecke (Meconema meridionale) in Trier als Erst- Kleukers, R. . Nieuwe waarnemingen aan sprink- nachweis einer etablierten Population im rhein- hanen en krekels in Nederland (Orthoptera). land-pfälzischen Moseltal. – Articulata : -. – Nederlandse Faunistische Mededelingen : Sczepanski, S. & B. Jacobi . Notizen zur Ausbrei- -. tung der Südlichen Eichenschrecke (Meconema Kleukers, R.& R. Krekels . Veldgids sprinkhanen meridionale Costa) in Nordrhein-Westfalen (Insec- en krekels. – uitgeverij, Utrecht. ta: Saltatoria). – Natur und Heimat : -. Kleukers R., E. van Nieukerken, B. Odé, L. Willemse Tröger, E.J. . Die südliche Eichenschrecke, Meco- & W. van Wingerden . De sprinkhanen en nema meridionale Costa (Saltatoria: Ensifera; krekels van Nederland. – Naturalis, Uit- Meconematidae), erobert die Städte am Oberrhein. geverij en -Nederland, Leiden. [Nederlandse – Entomologische Zeitschrift : -. Fauna ] Widgery, J. . The first British records of southern Linden, J. van der . De opmars van de wespen- oak bush-cricket (Meconema meridionale) and how spin, Argiope bruennichi in Nederland (Araneae: it is distinguished from the native oak bush-cricket Araneidae). – Nederlandse Faunistische Mede- (M. thalassinum). – British wildlife : -. delingen : -.
The advance of the southern oak bush-cricket Meconema meridionale in the Netherlands (Orthoptera) After its discovery in M. meridionale has been found on an increasing number of locations in the Netherlands. The species seems to be almost limited to the urban environment, with few records outside city borders. During a survey in the city of Utrecht in the autumn of , the species was found in almost all investigated km squares. Climate change and passive transport by means of traffic are probably the most important factors for the recent increase in distribution in the Netherlands and northwestern Europe.
B. de Knegt F.L.A. Brekelmans Tannhauserdreef Verenigingstraat Utrecht Utrecht [email protected] [email protected]
‒