Iqaluit, 2008

wkw5 W6fyoEp1Q5

NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT TUHAKTAKHAIT TUNIHIMAYUT ILAUPLUTIK INUIT PIYAKHAINIK ATAANI ILANGANI 32, NUNAVUMI NUNATAAGUTIT ANGIGUTAANUT, 1993MI.

07 UKIUK TAMAAT TUHAKTAKHAIT KANUGITUT INUIT INUUVIVINIIT OVALO INUUHITJUTAIT 08 Makpigaliuqtauyuq Nunavut Tunngavitkunit Iqaluit, 2008 www.tunngavik.com

ISBN 978-0-9784035-2-2

Nanminiriyaat Nunavut Tunngavik Inc.

Talvangatuq: Piksaliuqtaa Elisapee Ishulutak

Sheepa Ishulutak ibluat amiinnik amiliqiyuq aimavingmini Iqalungni wkw5 W6fyoEp1Q5

ILUANI TAIGUAKTAKHAIT

Naitumik Ukautait 5 Hivuliit Ukautait 7 Nunavumi Naniitjutait 7 Nunauyait Aniaktailigiyit Munagiyiit 7 Aniaktailigiyit Munagiyiit Inuit Inuuhitjutainik 9 Nunavumi Nunataagutit Angigutaanut 9

Kanugitut Inuit Aniaktailigiyiit 10 1) Ikluligiyit ovalo Nunait Havakatigiit 10 2) Ilihagutikhait ovalo Hanatiligiyit Ilangit 10 3) Nikinik Tutkuktuitjutikhait 11 4) Inuuhitjutikhait 12 5) Nutakat Naamagutikhait ovalo Inuuhimayut ukumaitjutait 12 6) Inminik Aniaktailigiyiit Atuinaktait 13 7) Aniagutait Kanugitut 13 8) Nuutitikataktut Aniagutikhait 15 9) Kagitainut Aniagutikhait 16 10)Inminiikatagutait 16

Maligaliugutikhait ovalo Akiligutikhait Aniaktailigiyit Munagiyiit Nunavumi 18 1) Kinguliit aniaktailigiyit munagiyiit 18 2) Nuutitigutait GNWTmit GNkunut 19 3) Akiit Aniaktailigiyit Munagiyiit 19 4) Akiligutait Aniaktailigiyit Munagiyiit: Kinigutait Kanatami ilaukatauyut 20 5) Tutkuktuitjutaitut Aniaktailigiyit Ikayugutikhait 21 6) DIANDkut: Aniakviit ovalo Taaktiit Ikayugutikhait Angigutaanut 22 7) Havaktiligiyiit 22

Iniktigutait Atugutikhait: Inuit ovalo Nunainit Havakviit 26 1) Inuit Ilaukatauyut Kinauyakhait 26 2) Ihumagiyait ovalo Nunakakaakhimayut tugaakhimayut Kanatami Pilihimayuit 28 3) Nunainit Havakviit 29

Atugutikhait Aniaktailigiyit Munagiyiit Nunavumi 30 1) Hivuliit Aniaktailigiyit Munagiyiit 30 2) Aniaktailigiyit Tuhagutikhait ovalo Aniaktut Nutkaktigutikhait. 31 3) Inuit Aniaktailigiyit Uktugutikhait 31 4) Ilaukatautjutikhait ovalo Inuit Ilaukatauyukhait 32 5) Ilaukataulugit ovlao Ikayugutikhait Inuit Aniaktailigiyit ovalo Naamagutikhait Ilangit 33

Iniktigutikhait 36 Pitkhkimayait 37 Makpigaat Ikayugutait 38

www.tunngavik.com 1 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Iqalungmiutaq Bobby Ma ilauyuq Nunavut Upluani ulapqiuni, July 9, 2008.

Piksa tuniyat Inuligiyituqatkut – Nunavut Aviktuqhimaniani Aapisiat

2 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

TITIGAQ AULAQTITJUT

Nuvampa 18, 2008

Nakataq 32 Nunavut Nunatarutata Angirutaani tiliurutaungmat timinngurnianik Nunavunmi Inulirinirmut Katimayiinnik. Nakataq 32.3.4-kut Katimayit “Parnaiyaiyariaqarmata tunihilutik ukiumut unipkaliugamik qanurinnianut Inuit ilitquhiat inuuhiallu Nunavut Nunatarviup Iluani Hivulliuqtiannut Aviktuqhimayup Kavamanni hakyaiqtauyukhamik Maligaliurvingmi, uvvalu Ministamut Nunaqaqqaqtuliriyitkunut hakyaiqtauyukhamik Maligaliurvikyuami”.

Ilautiyariaqaqtuq piliriakhaptingnut ataani Nunavut Nunatarutata Angirutaani, Katimayit, Nunavut Tun- ngaviup Timingatigut, aghuruuqtuq pivaallirahuakhugit inuuhiit Inuit Nunavunmi, kihimilluaq Inuit inu- uhiat ilitquhiallu.

Malikhugu Nakataq 32.3.4 malikhugu aghuruutaat Inuit inuuhirmingnut ilitquhimingnullu turangayunik, quviahuktugut tunihittagapta uminga Ukiumut Unipkaliugamik Qanurinnianut Inuit Ilitquhiat Inuuhiallu, atiqhimayumik, Nunavut Aanniaqtailinirmik Aulaniat. Una unipkaliugaq manngit ukiunganut 2007-08.

Uvaptingnit,

Katimayit Nunavut Tunngaviup Timinga Nunavut Inulirinirmut Katimayiit

Paul Kaludjak Angiyuqqaq, Nunavut Tunngaviup Timinga

James Eetoolook Hivulliq Angiyuqqap Tuglia, Nunavut Tunngaviup Timinga

Raymond Ningeocheak Angiyuqqap Tuglikkaninga Maniliqiyi, Nunavut Tunngaviup Timinga

Thomasie Alikatuktuk Angiyuqqaq, Qikiqtani Inuit Timinga

George Eckalook Angiyuqqap Tuglia, Qikiqtani Inuit Timinga

Charlie Evalik Angiyuqqaq, Kitikmeot Inuit Timinga

Raymond Kayasark Angiyuqqap Tuglia, Kitikmeot Inuit Timinga

Jose Kusugak Angiyuqqaq, Kivalliq Inuit Timinga

Johnny Ningeongan Kivalliq Inuit Timinga

Bill Lyall Vutilimaittuq ilauyuq, Nunavut Trust

www.tunngavik.com 3 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Kimmirut, Nunavut

Piksaliugaa Franco Buscemi

4 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

NAITUMIK UKAUTAIT

Ilangani 32 Nunavumi Nunataagutit Angigutaanut (NLCA) pihi- Tikitut 9nik ukiunik nani Nunavut hanahimayuk iniktigutikhainik mayukhat Nunavumi Inuligiyit Katimayiit* tunilutik Ukiuk Tamaat NLCAmi Ilangani 4. Nunavut inminiigutikangituk pitkutikhainik Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait. 2007/08mi tuhak- ovalo mikinikhaat hanatiligiyiinik nunait Kanatami, Nunavut pikangi- takhait ihivgiukhimayut kanugitjutait Inuit Aniaktailigiyit munagiyiit tuk kinauyakhainik pilaaktakhait aalanit Kanatamit nuutitivaktut. Nunavumi. Tuhaktakhait ukakhimayut pingahunik kaligiiktunik Kihimi, Nunavut pikataktut aatjikutainik angililiktut aniaktailigiyit ukautainik: Kanugitjutait Inuit Aniaktailigiyiit, Kinauyakhait ovalo munagiyiit akiinik tamamik aalat pravinsiit ovalo nunait ovalo Munagitjutait Aniaktailigiyit Munagiyiit ovalo kanuk aniaktailigiyit angiyut ilakhait akiit nutaanguyut Nunavumi. munagiyiit munagiyauvaktut ovalo tuniyauvaktut. Amigaitut nigiagani Kanatamiut pivaktait aniaktailigiyit munagiyiit Inuit atuliqtut tahapkunani aaniaqtailiniqmut munaqhiniqmut nunaini inminik ilakatigiit taaktikaktut ovalo aniavikaktut. Amigaitut hivuliutiyakhat tahapkuatlu amihuniqhat pityutai aaniaqtailiniqmut Inuit inminik taaktikangitut ovalo atauhik aniavik Nunavumi. Tu- munaqhiniqmut pitquhiit atuqtauniilu ihuaqhiyauhimayut Inuit- nikhaitjutait aniaktailigiyiit Nunavumi atugutikhait Nunavumiingitut naungittunit. Inuit piyumayut nakuhivaliqniinik atuqtauvaktutuqat kihimi Ontariomi, Albertami, Manitobami ovalo Nunatiami. Hamna havautikhaqniqnut havagutit Nunavutmi. Pipkaqtaungittut Inuit, ihumalutit: ilaa inuuguvit Peterborough, Ontariomi, kihimi takuyu- atuqtaungittut Inuit uqauhiat, havaktingitai Inuit amihutiginiinut maguvit taaktimik ovaluniit ikayugutikhainik aniaviit tunilaak- namakhihimaniinik, naamaktumiklu nalangitai Inuit ihuaqhaiyit takhainik, tingmivaktut Mexicomut. ihuaqhainiqmutluniit pitquhiit. Nakungittumik ihuaqhaqhimaittut angiyumiklu maniqattiangittut aaniaqtailiniqmut munaqhiniqmut Hapkoa pikataktait Inuit aniaktailigiyiit atugutikhainik pikagamik. kivgaqtugutit havagutitlu pihimayut Qaplunaanit Kanatami atuqti- Ihuakhagiagani hapkoa ayokhagutait, tamamik ilaukatauyut tauplutiklu amihuniqhanit Qaplunaatut tatya naamaguiqmata. Nunavumi havakatigiiktukhat ovalo ayongilutik nutaamik tunikhaitjutikhait aniaktailigiyiit pilihimayuit ovalo ikayugutikhait. Aniakviit atugutainut, Inuit havakatigiikhimayut ovalo ilaukatauplutik Tamamik havakviit tunihimayut piyumayainik aniaktailigiyiit Inuit Kavamatkut Nunavumi ovalo Kavamatkut Kanatami atugutait naku- ilauyukhat ovalo ikpigiyaulutik inuuhiit. uhinahuakhugit, nakuuhilugit ovalo takukhaulutik Inuit inuuviviniit ovalo inuuhitjutikhait. Hamna ukaktuk angiklugit, ilaukatigilugit ovalo ikpigilugit inuuviviniit Inuit atuktainik munagitjutikhait ovalo Iqalungmiutaq Bobby Ma ilauyuq Nunavut Upluani ulapqiuni, munagiyakhait ovalo amigainahualugit havaktukhat Inuit tamamik aniaktailigiyit atugutikhainik. July 9, 2008.

Inuit Nunavumi kinguliuyut Kanatamit amigaitunik aniaktailigiyit iniktigutainik. Atuinaktait nutkaktigutikhait aniaktailigiyiit, ilangit ilihagutikhait pihimayakhait, ikluligiyit ovalo kinauyaliuktait havakviani, tunilutik iluani hapkoa ayokhagutait. Mamiana GNkut ublumi pikangitut havagutikhainik ovalo pitkutikhainik havagiagani mikhaanut nakuuhinahuagutikhait aniaktailigiyit iniktigutikhainik ovalo akhuugutait havagiagani havagutikhait mikhaanut aniaktailigiyit munagiyiit tunikhaitjutikhait.

Ayonagalualutik pilaaktut. Kanatami ovalo Nunavumi Kavamatkut havakatigiiliktut Inuinik. Amigaitut ikayugutikhait GNkut aniaktailigiyit atugutikhait, ilaa mikhaanut nunaini naamagutikhait, hava- liktait kavamatkuungitut havakviit ovalo Inuit havakviit ikayuktut Inuinik inuuyaangani aniaktailigiyumik ovalo inuutiagiagani.

Piksaliugaa Franco Buscemi

* Nunavut Tunngavik Nanminilgit, tamna Inuit timingat havaqaqtuq atuqpiaqtitniinik atuqpalianii tapkuat Nunavutagutit Angigutit, atuqtitai Nunavut Inuliginiqmut Pivaliati- tiyit Katimayit havagiyai.

www.tunngavik.com 5 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Hamna tuhaktakhat inikhimayut hitamanik pitkutikhainik: tunikhkaitjutikhait aniaktailigiyit munagiyiit akigaktukmiituk; atukafungituk kanugitjutainik Hivuliit Aniaktailigiyit Munagiyiit 1) Ikayuklugit Hivuliit Aniaktailigiyit Munagitjutikhait (PHC) atugutikhainik. atugutait. Kavamatkut (Kanatami ovalo Nunavumi) ovalo Inuit kiniktukhat ungahiktumut munagitjutikhait aniaktailigiyit akiit 3) Ikpigilugit ovalo kitkaniitut kinauyakhainik Inuit ovalo nunaini akhut pinahualugit Hivuliit Aniaktailigiyit Munagitjutikhait ilaa havakviit atuktainik. Havakatigigaagat kitkanit Inuit, Kava- kungialugit hingaihimayut aknait ovalo nutagait, hakugikhi- matkut ovalo Kavamatkuungitut havakviit ilauyukhat. Nunainit nahualugit aniaktailigiyit kungiagutikhait Inuit aniagutikhainik, havakviit, tutkuktuikatauyut nunaini naamagutikhait, ilaa Inuit hanalutik nunaini munagiyukhanik, nuutitilugit aniaktailigiyit havakviit ovalo aalat kinauyaliungitut nunaini havakviit, tuniya- havagutait ovalo hivuliutikhait havagutikhainik nunaini ovalo uyukhat nakuuyumik ovalo atuinaktakhainik kinauyakhait havakatigiilugit ovalo ilaukatigiilugit ublumi havatiangitut pili- (ukiuk tamaat). himayuit ovalo pikuyakhait. Hamna ilauyut ihuakhafaalugit ovalo aniaktigutikhait atugutainik kungiagiagani utiktigutainik 4) Tutkuktuilutik havaktukhanik. Inuit piyumayut aniaktailigiyiit aniakvimit ovalo taaktiit ikayugutikhait nigiaganit Nunavumut. munagiyiit atugutainik ikpigiyainik havaktiit ovalo ayoikhailugit Inuit iniktigiagani NLCAmi Ilangani 23. Kavamatkut munagi - 2) Nunavumi ovalo Kanatami Kavamatkut tuhaktitiyukhat ovalo yakhait hapkoa ayokhagutait kinikhialutik ovalo pihimalugit ilaukatigilugit Inuit hanauyautikhainik ovalo tunikhaitjutikhainik havaktiit, ilaa munakhiit, tunilugit nakuuyumik kinauyaliuk- aniaktailigiyit munagiyiit. Hamna kitkaniituk pihimayakhainik takhainik havakviinit ovalo ayoikhailugit ovalo nakuuhilugit Ilangani 32, NLCAmi. Inuit ilaukataukafungitut. Inuit havakviit. Kavamatkut havaktikaktukhat kulinik nunaini aniak- ilaukatautjutikhait hanahimayainik ovalo atugutikhainik tailigiyit havaktikhainik.

Iqalungmiutaq Inutquaq Celestino Erkidjuk (haumingmi) Aanniarvingmilu havakti Mary Munick.

Piksaliugaa Franco Buscemi

6 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

HIVULIIT UKAUTAIT

Aniaktailigiyit angiyuk ukautikhait ovalo hamna tuhaktakhait pinahu - aktut ihiviulugit tamamik Inuit aniaktailigiyiit ovaluniit tamamik Naunaiyautaa 1 Aviktugutait Nunavumi ovalo ilangit Nunavumi aniaktailigiyit atugutikhait. Kihimi, tuhaktakhat Kanatami Inuukatigiit kungiaktut ublumi kanugituk Inuit aniaktailigiyiit, kanuk anialigiyiit atugutikhait havakpaktut ovalo kanuk kinauyakaktut ovalo maligutait munagiyiinik. Hamani tuhaktakhainik, ilaa ihumagiyait akiit Nunavut Kanata aniaktailigiyit munagitjutait munakhiit, Inuit anialigiyit, nunait naa- 65 + magutikhait ovalo ikpinagutait havaktigiigaagat ovalo ilaukatigiigaa- 60 - 64 55 - 59 gat Inuit ovalo Inuit Kauyimayatukangit ukaniaktut. 50 - 54 45 - 49 40 - 44 35 - 39 30 - 34 Nunavumi Naniitjutait 25 - 29 20 - 24 1 Inugiagutait Nunavumi 29,325. 85%mik inugiagutait Inuit inuuyut 15 - 19 10 - 14 25ni nunaini kitkaniitut inugiagutait 1,179mik nunamiitut tamaat 5 - 9 pingahunik ublukhiutinik. Tapkuat inugiakniinut hiamakhimanii 0 - 4

Nunavut tamnauyuq 0.1 inuit atuni kikagiktumi kilaamitami, 15% 10% 5% 0% 5% 10% 15% hutqiyaunia inugiakniinut hiamakhimanii tamaitnut Kanata tamna 3.5. 64%kuyut Inuit inugiagutait ukayuktut Inuit ukautainik iklumini. Source: Nunavut Bureau of Statistics, 2005. Statistics Canada, 2006.

Inugiagutait Nunavumi inuulgamiuyut ovalo angililiktut kitkanik ukiukaktut 20nik, aatjikutaitut 40nik tamaat Kanatami inugiagutait. Ublumi inugiagutait malguiktukhimayuk 1981mit inugiagutainit (inugiagutait: 15,600). Naunaiyautaa 1 ukakhimayuk inuulgamiiguut Panniqtuumiuttak Matthew Etooangat (haumingmi) Brian Veevee-lu. aviktugutait Nunavumi aatjikutaatut Kanatami kitkaniit.

Aalangayuk Kanatamit, pikataliktut mikhitigutainik inugiagutait mikiyumi, avaliitumi ovalo nunaini nunait, pikataliktut inugiagutainik avataani 20ni ukiumi ukakatut aviktukhimayut, kitkaniitut ovalo mikiyut nunait Nunavumi angililiktut.

Nunauyait Aniaktailigiyit Munagiyiit Ungahigutait kitkanit nunait ovalo atuktait aniaviit Nunavumi aniaktailigiyit atugutait munagiyiit anginikhaanguyuk Kanatami, ilaa Nunakyuami. Pikangituk pravinsiit ovaluniit nunait atuktut amigaitunik aalat pravinsiit aniaviit amigaitunik pravinsinik Nunavumi atuktainik. Hamna hanauyakhimaituk. Nunavumi pihimayait nunauyami anginikhaat kananaganit – nigiaganut aniaktailigiyit atugutainik Kanatami; mamiana, kinauyakhait munagiyaangani hamna ovalo aalat ihumagiyait atulagutainik Nunavut naamangitut kinauyakhait. Taimaimat, ihuinaakhimaitut GNkut hanatjutainik ayokhagutait pihimayainik. Ilaa, aniaktailigiyiit munagitjutait aniagutainik tuniyauvaktut hilataanit Nunavumi ovaluniit atuktut taaktiinik hilataanit tingmikataktut Nunavumut, atiktauyukhaungituk Nunavumi aniaktailigiyit munagiyiit. Aalakangituk Nunavumit kavamatkut havaktait, Piksaliugaa Billy Etooangat

www.tunngavik.com 7 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Aniaktut tuhaktitjutait ilangit Nunavumi Aviktukhimayut Nigiaganut Kanatami

Qikiqtaalukmiut Kitikmeotmiut Grise Fiord Kivalliqmiut

Resolute Bay

Pond Inlet Arctic Bay Clyde River

Qikiqtarjuaq Taloyoak Igloolik Cambridge Bay Pangnirtung Kugluktuk Gjoa Hall Beach Haven Kugaaruk

Repulse Bay Iqaluit Cape Dorset

Coral Harbour Kimmirut Baker Lake

Chesterfield Inlet Yellowknife Rankin Inlet Whale Cove

Arviat

Sanikiluaq

Edmonton

Winnipeg

Montréal Ottawa

Nunavut Tunngaviup Timinga

ilihatituiyit ovaluniit ikluligiyit, pipkaivaktuk akiligutainik havaktiit ovalo munagiyauyut kivataanit uataanut ovalo nunainiingi- ikayugutikhait hilataanit Nunavumit. tut, kihimi pihimayut kitkanit kananaganit nigiaganut: kitkanit Qikiqtaaluk ovalo Ottawamut (hivulimi Montreal), Kivalliq ovalo Nunavumi aniaktailigiyit munagiyiit atugutikhait pihimayut akituyu- Winnipegmut ovalo Kitikmeot ovalo Yellowknifemut ovalo Edmon- mik atugutainik ungahiktumut autlaakataktut aniaktut ovalo taaktiit tonmut. Akiit angiyukpiat: kitkanit $100 millionmit Kanatami autlaakatagutait angiyumik kavamatkut ilaukataulimata mikhaanut Tutkuktuitjutaitut Aniaktailigiyti Ikayugutikhait (NIHB) ikayugutait Inuit aniaktailigiyiinik 60mik ukiumi. TBmik aniagutait 1950mi, Inuit aniaktailigiyit munagiyiit Nunavumi kitkanit 1996mit 2006mut hanahimayut atugutainik Inuit aniagutainik autlaagutait aniaviinut atuktut autlaagutikhait akiit. Hamna aniaktailigiyit munagiyiit Quebecmi, Ontariomi, Manitobami ovalo Albertami, atuktait atu- akianut ilaungituk kihimi ikayukhugit tingmialigiyit. inalikhugit ublumimut. Nunavut hivuliit aniaktailigiyit munagiyiit

8 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

Aniaktailigiyit Mungiyiit Inuit ilauyut tunitjutikhait Nunavumi iluani angigutaanut; ovalo pinahuak- tut takulugit Inuit tikitumayait ovalo piyumayait nani (kavamatkut) Inuuhitjutainik ilihimayait inuligiyit ovalo inuuviviniit pikuyakhait, pilihimayuit ovalo ikayugutikhait Nunavumi iluani angigutaanut.”7 Pikangituk kava- Inuit pikaktut aniaktailigiyiinik ovalo munagitjutikhainik inuuvivini- matkunik Kanatami maliklutik akigaktuiyini ukakatigilugit* amiga - init amigaitunik aalatkiit aniaktailigiyit ayokhagutainik, ovalo itkiyait Nunakakaakhimayut huliyainik. pikaktut nalungitainik pihimayaangani aniaktailigiyiit ovalo naamagutikhainik Inuit nunakatigiit. Aniaktailigiyit nalungitait Inutukait Aipaa kitkaniituk ilangani NLCAmi Ilangani 23 pitkuhimayut 2 amigaitut, “Inuit aniaktailigiyit nalungitait ukaktut munagitjutikha - ilaukatauyukhanik Inuit naunaiyautainik havagutikhainik kava- inik, ihumaaluktut....ukpatait pivaktut tamaat ilanganut inuligiyiit matkuni tamaat ovalo tamamik havagutikhainik ilaukataulutik. Inuit ilainut....Ilaa, aniaktailigiyit pivaktut mikitkiyainik, uataanikmiut inu- nalungitut atanguyautait kavamatkut ilauyut havaktiinit haniani uhitjutainik...ilaa tamamik Inuit ilaukataumata angitkiyainik ukpata - maligaliuktit. Kihimi, amigaitut aniaktailigiyit ovalo inuligiyit 3 inik, umayut ovalo inuligiyit ilanganut.” ikayugutikhait Inuinaungitut, GNkut Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayugutikhait piyukhauyut hapkoa inikhait havaktikatukhat Pikamata hamna inuuviviniit Inuit aniaktailigiyit munagiyiit, Inuit ilaukatauyunik Inuit.8 piyumayut ilaukatigilugit inuuviviniit atugutikhait ovalo nalungitait Inutukait iluani ilangit aniaktailigiyit munagiyiit, ilaa tahapkoa in- Inuit havaktitlugit mikhaanut aniaktailigiyit munagiyiit atugutikhait 4 minik pitkutait, ilangit nutagaliugutait ovalo kagitaunik aniagutait. takukhauyumik Inuit inukatigiit, atugutikhait ilangit NLCAMI, Inuit Inuit aniagutait munagitjutikhainik pihimayut tamaat atugutainik Kavamatkut hanatjutikhait ovalo hakugigutikhait ovalo pilaaktakhait aniaktailigiyit ovalo ihumaalugiyait kitkaniitjutikhait kitkanit naaman- Inuit nunait ovalo Inuit havakviit nalungitakhait ovalo atuklugit. Pi- gitut ovalo nakuuyut atugutait aniaktailigiyiit (aniagutit akianut laaktakhait Nunavumi aniaktailigiyit munagiyiit atugutikhait mu- naamagutikhait). “Inuit piyumayut ihivgiugutainik....kanugitut naa- nagiyauniaktut nalungitainik Inuit atanguyauyut ovalo munaiyukhat 5 magutikhait ovalo naamagutikhait naunaiyautikhait.” Taimaimat, ovalo pikataulutik tamamik ilaukatauyut nuutitigiagani Inuit kauyi- akhuunaktuk Nunavumi Aniaktailigiyit Munagiyiit atugutikhait ovalo mayatukangit nigiaganit aniaktailigiyit munagiyiit atugutikhainut. aniaktailigiyit iniktigutikhait Inuit ukautigilaaktainik Inuit kungiaguta- inut hanatiligiyaangani nakuutiaktumik ovalo atutiagutikhainik hivuliulutik. Miriam Aglukkaq (haumingmi) Winnie Owingayuklu ilauyuk Nunavumi Nunataagutit Inutuqait katimanianni Iqalungni. Angigutaanut Nunavut nutaanguyuk tamaat Kanatami pravinsiit ovalo nunait. Hanahimayut iniktinahuakhugit piyakhait ataani NLCA6 ovalo 85%mik inugiagutait Ilaukatauyut NLCAmi.

NLCAmi aivakhimayut avataani 20ni ukiuni nuutitigiagani Inuit inminiigutikhait ovalo piyumayait ovalo utiktilugit ihunaagutait Inuit inuukatigiit ovalo pikatainaliktait kaihimayut Europemit aniagutait, minihitait ovalo niuviktiit ovalo nakuungitut ovalo ayonaktut Kanatami Kavamatkut pikuyakhait, ilauyut nuutitigutait, ilihagi - agutikhait ovalo nuutitigutait nunainut. Inuit angikhimayut Inuit kavamatkukhait nunaini Nunavumi, Inuit inuukatigiit ukpigiyait ovalo inuuviviniit kitkaniiniaktut tamamik. Ilangani 32 atauhik ilauyuk NLCAmi pinahuaktait iniktigiagani hamna.

Ilangani 32 pitkuhimayut Kavamatkut Kanatami ovalo Kavamatkut Nunavumi tuniyakhainik. “Inuit pilaaktakhainik ilaukatautjutikhait Piksaliugaa Maggie Qappik hanatiligiyiit inuligiyit ovalo inuuviviniit pikuyakhait ovalo hanau- tikhait inuligiyit ovalo inuuviviniit pilihimayuit ovalo ikayugutikhait,

* Ilaukatautjutait amigaitkiyait ilaukatainik ukakatigiyainit. Takulugit tuhaktitiyainik Nunavumi Iniktiligiyit Katraktiligiyit Havakatigiit Doug Wallace, Atanguyak Akigaktuiyit ovalo Maligaliuktit Akigaktuitjutainik, Munagiyit Akigaktuiyit, Kavamatkut Nunavumi, Iqaluit. (Februarymi., 2002).

www.tunngavik.com 9 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

KANUGITUT INUIT ANIAKTAILIGIYIT

Kinguani 50ni ukiuni, inuuhitjutait Inuit pihimayut kilamik aalan- 2) Ilihaktuiyit ovalo Hanatiligiyit gugutainik inuukatigiit Kanatami. 2001mi, Ihivgiuktit Kanatami titigakhimayut, “Nuutitigutait hapkoa nutaat inuuhitjutikhait Ilangit pikatangitut tamamik nakuuyumik. Naunaiyautait takuhimayut amigaitut havangitut, kinauyaliuluangitut, aniagutikatut ovalo amigaitut Nakuuyumik kinauyaliugaagat havaktitluni, hanatiligiyit naamagu- inuligiyiit ayokhagutait,” ilangini Inuit mikhaanut ilanginik nigiagani tikhait ovalo anianaitut havakviit ilauyut nakuuyumik aniaktailigiyit. Kanatami.9 Iniktigutait Ihivgiuktut Inuuhitjutait Kanugitut Ukiuktak- Taimaittumik naunaittuq inungnut ukiuliknut 20-54 Nunavutmi, tumi (SLiCA) ihivgiugutainik tunihimayut aipaangani ukiumi. SLiCA tamna 2006-mi kititaunii tuhagakhaliat tapkuat Inuit havangittut ihivgiugutait nalvaakhimayut, “ilakatigiit, inuligiyit ikayugutikhait amigaitnii tamna 20.8 pusauyuq tapkuatlu Nunaqaqangittut havak- 17 ovalo inuuviviniit havagutainik,” ikpinagiyauyut ilangani Inuit ovalo tut amigaitnii talvani 3.9 pusauyut. nakuutjutikhainik ilaungitut kinauyaliugutainik havakviit, kihimi pilaaktakhainik nunainit nikikhainik ovalo ilaukataulutik ovalo munag- Kinauyaliugaagat ikpinaktuk nutkaktigutikhainik aniaktialigiyit; ani- ilugit nunaini palitiks havagutainik.10 SLiCA tuhaktifaakhimayut, aktailigiyit ihivgiugutait ubluminut ukakhimayut anginikhaat aalatkiit “kinguani uktugutainik Kanatami Kavamatkut ilaukatigiililugit Inuit keeliniit kitkanit kinauyagiaktut ovalo kinauyakangitut ilangit nunakakaakhimayut ovalo pitkulugit puiguklugit inuuviviniit pitku- nunaini Kanatami. Anginikhaat kinauyaliugutait aalangayut kitkanit tainik, kihimi kinauyaliuliklutik havagutikhainik, 9nit 10mut Inuit malguuk aalatkiit ilaukatigiit pravinsini ovalo nunaini keeliniit kitkanit ihumayut inuuviviniit havagutikhainik ikpinagiyait kinauyaangani.”11 Inuit ovalo Inuinaungitut Nunavumi, nani 2001mi ihivgiukhimayut Atauhik malgunit Inuit inminik ukakhimayait aniaktailigiyiit, Kanatami takupkaihimayut kitkaniitut Inuit kinauyaliuktait $13,090 Nakuutiaktut.”12 ovalo kitkaniitut Inuinaungitut kinauyaliuktait $50,128—keeliniit $37,038.19 Inuinut, nakuuyut aniaktailigiyit pikangitumik aniagutikhait. Inuit nutkagutikhait nakuuyumik aniaktailigiyiit amigaitunik ilaukatauyut Ilihagutikhait nakuuniaktut, nakuutialutik ovalo ihuaklutik ilihaktunut ovalo ilauyut ayonaktumik kanugitut ilaukatigiit kitkanit atugutainik ovalo angayukaangit. Tuniyukhat ilihaktunut tunngavikhainik ilih- kauyimayatukangit, kinauyaliuktait, iklukhait, ilihagutikhait, hilait agutikhait ovalo ayoikhaiyakhat havagiagani inuukatigiimini, ovalo Inuit tugaakhimayut ilangit pihimaitut nakuuyumik, ilangit inminiigutikhait, inuuviviniit ovalo amigaitut inuuhitjutikhait. Nutk- agutikhait aniaktailigiyit aalatkiiktut kitkanit Inuit inugiagatigiit ovalo aalat Kanatamiut, nutkagutikhait aniaktailigiyit ukakhimayut hamani Iqalungmiutaq Inutquaq Celestino Erkidjuk. nakuuyut ihivgiugiagani ublumi pihimayait mikhaanut Kanatami.

1) Ikluligiyit ovalo Nunaini Havakatigiigutikhait Ihivgiuktit Kanatami ukakhimayut, “Inuit inuuyut ilanginik inugiaktumik inuuplutik Kanatamit.”13 Haniani hitamut kulinit Inuit Nunavumi inuuyut inugiaktumik ikluni – angitjutait 13mik amigaitkiyait aalanit Kanatamiunit. Inuit ikluit hitamanik amigaitkiyait ikluit ihuakhakhi- mayukhat. Nakuuntitut inugiaktut ikluit pipkaivaktut amigaitkiyainik aniktitivaktut14 ovalo anikhatialaigutainik aniagutikalikpaktut Inuit nunait. TBmik naunaiyautait Inuit Nunavumi 70nik amigaitkiiyait Kanatamit kitkanit.15 Nutaat ihivgiukhimayut takupkaiyut, “Inuit nutagait pikaktut anginikhaamik tuhaktakhainik aniakvimut pilikpaktut ilaa, anikhaatialaigutait aniagutainik nunakyuami.” Hamna naunaiyautait ilauyut inugiaktumik, nakuutiangitumik ovalo anikhaa- tialaitumik ikluit.16 Piksaliugaa Franco Buscemi

10 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

ilaukatauyaangani nunaini ovalo amigailugit pilaaktakhait havagia- ukiuni. Pikaktut kihimi, anginikhaanguliktumik naunaiyautainik gani. 25%mik ilihaktut iniktigutainik, Nunavumi ilihakviit ilihaktuitju- pikangitut. Ilaa, ihumaaluktut kinguvaniaktut, ayokhagutikhait Inuk- tikhait atugutikhait angiyumik iniktitaingitut Kanatami.20 Kitkaniituk titut ukautinik ikiliniaktut ovalo tamailaaktut Nunavumi tamakti- Nunakakaakhimayut ilihaktut initigutait Kanatami 54%mik ovalo tailaituk.”22 Thomas Berger, ukakhimayuk talvatuak 25%mik Inuit nutagait iniktivaktut ilihagutainik ovalo tamamik hapkoa iniktivaktut ilihakvianit ilihagiafaakpaktut iliniagiakpaalivimut.”21 2006mi, 30% Inuit 3) Nikinik Tutkuktuitjutikhait Nunavumi (ukiuliit 25mit 64ut) inikhimayut ilanganik iliniagiakpa - alivik ayoikhaitjutait. Ilangit 10%kuyut inikpaktut ayoikhaiyaiyainik Inuuviviniit Inuit kikikhait ilangit; tuktut, natiit, kilalugait, ikaliviit, pilihimayuit, 18%kuyut iliniagiakpaalivimik ilihakhimayut, kinguliit niklinait ovalo akilgiit ilaukatauyut nigitjutainik ovalo, akituutjutait 3%mik inikhimayut universitimi. akiit umayukhiugutikhainik hanalgutikhait ovalo aalanguliktuk Uk- iuktaktumi hanatiligiyiit inuuviviniit nikikhait pikataluagunaiktut Malikhugit Berger, “Ihumagiyamnik pingitait ilihakviit atugutikhait kingulimit. Akituyut niuvikvimit nikikhait ovalo pilaaktakhainik, ilaa, ilihagutikhait atugutikhait hanahimaimata Inuit ukayuktunik angiyumik ayokhagutauyuk Ukiuktaktumi, avataani 49%kuyut Inuktitut. Malguunik ukautikaktut atugutikhait talvatuak, atauhik Nunavumi iklukatigiit tuhaktitihimayut ilaani ovaluniit nikikalunagi- hanahimayut inuulgaminik, ukatialaitut Kablunaatitut (kablunaatitut tut aipaangani ukiumi. Hamna aatjikutauyuk Kanatamit kitkaniituk ilihagutait ilihakhimainamik) ovaluniit Inuktitut (ilaa ilihagamik initi- 7%mik.23 Ihivgiuktit Kanatami takupkaiyut Nunavumi nikinik tutkuk- akhimaitumik ukautainik hivuliit ukautainik nuutititinagit kablunaati- tuitjutikhait anginikhaanguyuk Kanatami, naunaiyautait hitami- tut). Nakuuhiliktuk ilangit Inuit iniktivaktainik ilihakvimi ublumi ikhutik Kanatamit tamaat (Naunaiyautaa 2).24

Inuinnaq aanniaqtuq ihivriuqtauyuq qatangutait utaqqitillugit.

Piksa atuqtauyuq Aanniaqnanngittuliriyitkunit Kanatami piksautainnit/Taiguarviat Tutqumaviallu Kanata

www.tunngavik.com 11 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Naunaiyautaa 2 Ilangit inuukatigiit ukiukaktut tut amigaitkiyainik nunainit nikikhainik Inuit angutinit ovalo Inuit aknait avataani 60nik ukiuliit nigivaktut amigaitkiyainik angutinit 12nik ovalo avataanut tuhaktitihimayut Nikikhainik ukiuliit aatjikutainik. ayokhakpaktut y( )

Nunatiami 4) Inuuhitjutikhait Yukonmi Ukiuk tamaat tuhaktakhait aatjikutiliukhimayut aniaktailigiyit nau- Nova Scotiami naiyautait alianaituk Nunavumi. Atauhik kitkaniituk naunaiyautaa Albertami aniaktailigiyit inuuhitjutikhainik tunivaktut kanugitaangani in- New uukatigiit tamaat aniaktailigiyiit ovalo nakuutjutikhait aniaktailigiyit Brunswickmi munagiyiit inuugaalaaktut. Nunavumi, inuutjutikhait inuuvianit Quebecmi Nunavumiut 11nik ikitkiyait aalanit Kanatamiunit. Kitkaniituk PEImi Kanatamiut inuuhia 79.5mik ukiunik, kitkaniituk Inuit inuuhitju- 0 10 20 30 40 50 60 tikhait 64mit 67mut ukiumik. Inuit ikitkiyainik inuuhitjutikhait ilanganut Kanatami pingahut nunakakaakhimayut ilaukatauyunut.30 Pihimayut: Ihivgiuktit Kanatami, 2005mi, Nikinik Tutkuktuitjutikhait Aniaktailigiyit Tuhaktakhait 2001mi, inuuhitjutikhait Nunavumi aatjikutauyuk Kanatami ukiun- Ilangani 16 #3. gani 1946.31

Amigailiktut Inuit nigiliktut nikikhainik nigiaganit nigivaktainik, ikpinagutait nigiyait munagiyut anginikhaamik aniagutiliit aukhi- 5) Nutakat Inuuhitjutikhait giamit ovalo puvalaliktut nigiamiutut, ilauliktut Nunavumi. Takutju- tait ukhuit ilauyut niuvikataktainik nikhainit, malguiktuktut ovalo Inuuhimayut ukumaitjutait anginikhaangit Inuit mikhaanut Nigiami Kanatamiut.25 Nunavut anginikhaanguyut hingaihimayunik naunaiyautait Ikpinaktut ikayugutikhait Inuit nigigaagata nakuuyumik niuvikvimit Kanatami – malguiktukhutik Kanatamit kitkaniinit ovao 2000mi, niuvikpaktut nikikhait Nikiit Akyagutikhait Pilihimayuit, kinauyakhak- Nunavut tuhaktitihimayuk inuulgamiit hingaihimayut naunaiyautait paktut Kanatami Inuligiyit. Ilangit 60%mik tamaat nikiit 161.3kuyut/1,000mit inuuhimayunit, aatjikutaanit Kanatami kitkani- Akyagutikhait Pilihimayuit atukpaktut Nunavumi nikinik niuvikviit itut 38.2kuyut ovaluniit hitamainut amigaitjutait Kanatamit 32 utiktiyaangani akyagutikhait akiit tingmiyaangani nikhait Nunavu- kitkanit. mut. Ilaa, ubluini akiit nikhait pilaaktut ilakatigiit hitamanik Ikaluktu- tiamut $317mik. Pikangitpat nikiit akyagutikhait ikayugutikhainik, aatjikutaa nigiyakhait akikaniaktut $765.86mik. Pikangitpat nikiit akyagutikhait ikayugutikhainik mikhiyaangani akiit nikhait, havangitut Inuit akiliktiniaktut, “tamaat avataanut 100%mik,” tamaat Nunavut amigaitqianik hingaiyuqainnaqtuq Kanatami. ikayugutikhait akilipaktait nikikhainut inminik, “kinauyakaguilutik akiligutikhainik aalanik piyakhainik ovalo kimaklugit Inuit kaaktut talvanitlu.”26

Pilaaktakhait, Niuvilaaktait ovalo Nigiyakhait Nunainit Nikikhait Nunainit nikikhait ilauyut nakuuyumik inuuviviniit ovalo aniaktailigiyit ilautjutainik Inuit inuuhianut: inuuviviniit Inuit nigivaktait tunivaktut, Ikpinaktunik nigiyakhainik munagilaaktut anikhaagutikhait aniagutainik ovalo umatait aniagutainik ovalo mikhitilaaktait aniagutainik aukhigiagutainit.”27 Nunainit nikikhait, “akhut angiyut Inuit inminik, ikluinik ovalo nunainit, pihimayut nigitiagutikhainik, ukpatait, ukpigiyait ovalo hanatiligiyiit ikpinagutainik.”28 Nunainit nikikhait nigivaktait takupkaiyut aalatkiit nigivaktainik; ihivgiukhimayut Qikiqtani Inuit29 takupkaiyut Inuit angutait (ukiuliit 13mit 60mut) nigivaktut nunainit Inuit aknainit, kihimi Inuit aknait nigivak-

Piksaliugaa Franco Buscemi

12 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

Ungahiktumut naunaiyautait nutakat aniaktailigiyit nutakat inu- 6) Inminik Aniaktailigiyit uhitjutait. 2001mi, Nunavumi nutakat inuuhitjutikhait naunaiyautait 15.6kuyut/1,000mit inuuhimayut aatjikutauyut pingahuanit Atuinaktait anginikhaat Kanatami. Kihimi, naunaiyautait nutakat tukutjutait 37 Nunavumi mikhiliktut titigaktaulimata 1991mi. Mikhitigutait ihu- Tuhaktakhait Paliihimanit 2001mi ukaktut 30%kuyut Nunavumi mayut amigailiktut kilamik ovalo pikataktut munagitjutikhait, mu- hingaihimayut aknait imiyuktut iminik hingaihimatitlugit ovalo 38 nagiyauyut nutagakaliktitlugit ovalo inuutitlugit nutagait ovalo 85%kuyut nutagait aniagutikaliktut FASDmik ovalo 7mit 10mut hi- 39 nutagakaktut munagitjutait ovalo amaamait ilihagutikhainik. Kihimi ganihimayut Inuit aknait higaakpaktut ubluk tamaat. nutakat inuuhimayut kilamik 18%kuytu, pingahualugutainit Kanatami kitkaniitjutait.33 20024mi tuhaktakhait inuulgamiit aknait hingaihimayut, Pauktuutit Inuit Aknait Katutjtikatingit titigakhimayut avataanik 45%mik kiuhi- Inuuhimayut ilauyut kitkanit 75%mit 85%mut tamamik tukuhimayut angiyaanaktumik atugutikhainik hivuliuyut hunmat inuul- 40 mayut Kanatami. Mikhitikhait hanatiligiyiit naunaiyautait ilauyut gamiit Inuit aknait hingailikpaktut. Naunaiyautait akhut imiyuktut anginkhaamik naunaiyautainik nutakat inuuhitjutikhait. tuhaktitihimayut hitamiuyuk angitjutait ilanganut Kanatami.

Ilauyut hanatiligiyiit, mikhitigutait inuuhimayut (mikitkiyait 2,500 grams kihimi angitkiyait 500 grams) naunaiyautauyut nutaat inuuhi- 7) Aniaktailigiyit Kanugitut mayut aniaktailigiyiit ovalo kitkaniitut nutkaktigutait nutakat inuuhitjutait ovalo tukutigutait. Mikiyut inuuhimayut ukumaitjutait tukulaaktut Umatait Tukutigutait ovalo Umatait Nutkagutait hivulimi inuuhiani ukiumi. Ayokhaniaktut ilangit aniagutikhainik, ilangit kagitainik ayokhalutik, takutialaitumik ovalo anikhaagutikhait 2001mi, Nunavumi naunaiyautait akhuuktut umatainik tukutjutait ayokhagutigilugit ovalo ilihagutikhait ayokhagutigilugit. (umatait tukutigutait) 14%mik mikitkiyait naunaiyautainut Kanatami; inuuviviniit Inuit nigitjutait ilauyut nakuuhitjutainik Inuit Mikitkiyait inuuhimayut ukumaitjutait ilauyut inuligiyit ilanganut, umatainik aniaktailigiyiit. Kihimi, tukutigutait naunaiyautait hamna ilangit aktugutait tipaakunik higaagutait. 2001mi, 9%kuyut aniagutait Kanatami mikhitiliktut, naunaiyautait Nunavumi kihimi Nunavumi inuuhimayut mikitkiyait ukumaitjutait – 3%mik amigailiktut.41 Aatjikutaatut, Nunavumi nutkaktigutait umatait nutk- anginikhaat Kanatamit kitkaniitumit. agutainik mikhitiliktut ilanganut Kanatami.

Inuit angayukaat, pikangitut inuuviviniit naamaktunik angayukaagutikhait pilihimayuit. Piksaliukhimayut pitkutikhait aalanit nunainit talvatuak atukhimayut tunivaktut ilakatigiinut, nunainit hanahimayut Inuit tugaakhimayait pitkutikhait avataaniitut atulaak- tainik havakviit. Nunavumi tugaakhimayut inuuviviniit naamatumik angayukaagutikhait pilihimayuinik. Naunaiyauti 3 Umautainut Tukutigutait Naunaiyautait Tuhaktitikataktut aniaktailigiyit ayokhaguait hingaihimayut aknait nigitiagutikhait ihumaalugutait, higaagutit ovalo angiyaanaktut 70 atugutait, ukpatait atugutait ovalo ayokhagutait ovalo inminik ovalo 60 34 ilakatigiit ayokhagutait. Nalunaktuk kafiit nutakait ovalo inikniit 50 aniagutikaktut FASDmik Nunavumi naluyait, FASDmik amigailiktut 40 aniaktailigiyiinik ovalo inuligiyit ayokhagutait.35 30 Anginikhaat ayokhagutait, ilaa takupkaiyut angiyuit Nunavumi 20 nunakatigiit, atauhik ayokhagutigiyait ihumagiyait Inuit aknait 10 tamamik hingaitjutainik ukiuliit ayokhagutait ovalo ayokhainaguait.36 0 BCmi PEImi Kanata Yukonmi Nunavut Nunatiak Albertami Ontariomi Quebecmi Manitobami

Kafit/100,000 Nova Scotiami Saskatchewanmi Newfoundlandmi New Brunswickmi

Pihimayut: Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutainut Naunaiyautait (2004) Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inutligiyit Ikayuktit, Kavamatkut Nunavumi

www.tunngavik.com 13 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Inuuhitjutait ikayugutikhait ikpinaktut ilanganut inikniit aniak- Ihivgiugutait ivianginik pilaaktut Iqaluni, kihimi pilaaktut aknainik tailigiyit tuhagutikhainik kihimi aniaktailigiyit tuhagutikhait ovalo aniagutikaktut ovalo atungitut ubluk tamaat ihivgiugutainik pilihi- nutkagutikhait pilihimayuit pikaluangitut amigaitunik nunaini. Ami- mayuit, ilaa havaktikaluangimat. Ihivgiugutait pilaaktut Kangik- gailugit nunaini aniaktailigiyit tuhagutikhait havaktakhait piyukhat linikmi kihimi ublumi, pikangitut Iqaluni. naamakhiyaangani aniaktailigiyit inikniit ovalo hamna pikaktuk amigaitunik havaktikhainik.42 Amigaitut nunait inikpiakhimayumik ovalo nakuuyumik havagutait naamagutikhait aknait ihivgiukviit, kihimi tamamik aknait ihivgiuk- tauyuitut tamaat inuuhitjutainik.46 Puvainik Aniagutit Tatkutjutait ingaluani aniagutait ikitkiyait Inuini ilanganut aalani Kanatamiut, kihimi ilangini: “kingaini, ukaini ovalo ingaluani aniagutait,” taivaktut “Inuuviviniit Inuit aniagutait.”43 Nunavumi, nau- Naunaiyauti 5 Ilangit inuukatigiit ukiuliit 12mit 19mut naiyautait puvaini aniagutait tukukatktut aknaini amigaitkiyait higaayuktut ubluk tamaat angutinit ovalo haniani 10%mik amigaitkiyait amigaitkiyait aknait Kanatami.” 60 Puvainik aniagutit tukutigutait naunaiyautait Kanatami amigailiktut 48.2 1996mit ovalo amigailiktut Nunavumi. Angiyut ayokhagutait 40 37.2 hanatjutainik puvainik aniagutainut ovalo aalanik puvainik aniagu-

tait, umatait aniagutait ovalo aninaktut ikpinagutait hingaihimayut Ilangit 20 12.9 iluani, tipaakumik higaagutit. 9.1 0 Inuulgamiit higaagutait naunaiyautait malguiktuktut ilanganut Kanata Nunavut Kanatami inuulgamiit, 77.9%mik mikhaanut 32.4%mik. Atugutait angiyaanaktut higaagutait amigailiktut Nunavumi tamamik inuul- 2000 2003 gamiit ilautjutainut.44 Pihimayut: Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutiliugutainik Naunaiyautait (2004) Munagiyit Aniak- Nalunaituk 65%mik Nunavumiut tipaakunik higaakpaktut ubluk tailigiyit ovalo Inutligiyit Ikayuktiit, GNkut tamaat – naunaiyautait angitkiyait ilanganut Kanatami.

Tukutigutait naunaiyautait ivianganut aniagutait mikitkiyat Nunavumi aalanit pravinsiinit ovaluniit nunainik Kanatami.45

Naunaiyauti 6a Tukutigutait naunaiyautait Naunaiyauti 4 Puvainik Aniagutit Tukutigutait Iviaginit Aniagutainit

400 40 350 35 30 300 25 250 20 200 15 150 10 Kafit/100,000

Kafit/100,000 100 5 50 0 BCmi 0 PEImi Kanata Nunavut Nunatiak Yukonmi

Kanata Nunavut Albertami Ontariomi Quebecmi Manitobami Nova Scotiami Saskatchewanmi

Angutit Aknait Newfoundlandmi New Brunswickmi

Pihimayut: Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutiliugutait Naunaiyautainit (2004) Munagiyit Aniak- Pihimayut: Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutiliuutainik Naunaiyautait (2004) Munagiyit Aniak- tailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayuktit, GNkut tailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayuktit, GNkut

14 www.tunngavik.com wkw5 W6fyoEp1Q5

Aukhigiamit Aniagutit ovalo Puvalagutait 2007mi, amigaikhimayut Nunavumi aniagutiliit antibiotic-resistant bacteria (methicillin-resistant Staphylococcus aureus, ovaluniit Pikatagutait aukhigiamik aniagutit Nunavumi naamakhimayut MRSA) pipkaivaktut amiinik aniagutait ovalo ukpatainik aniagutait. kitkaniitut 41nik nutaamik ihivgiuktauhimayut ukiuk tamaat. Aniagutit nalvaakhimayut inugiaktunik ikluni nani Inuit atukatigiiktut 2001/02mi, nalunaituk 1.72%mi Nunavumi inugiagutait pikaktut aatjikutainik ikliinik.54 Inugiakhimayut ikluit amigaitut Nunavumi, Type 2 aukhigiamik aniagutait (4.5%mik Inuinaungitut ovalo 0.9% nani 1,200mik Inuit utakiyut Inuit iklukhainik.55 Inuit).47 83%kuyut Kanatamiut aukhigiamit aniagutiliit avataanut 60nik ukiuliit, Nunavumi 49%kuyut ataani 60nik48 ukiunik, mikhaanut 4.8%mik Kanatami. “Kihimi ikitut aukhigiamit aniagutit, Anikhaagutainik Aniagutit aatjikutainut aalat Nunakakaakhimayut, pihimayut pilaaktakhainik nutkaktigutikhait aniagutikhainik ilanganut Kanatami Inuit.”49 Anikhaagutainik aniagutit angiyut ovalo tamaat ayokhagutigilaaktut Inuit nutagait. Atauhimik ihivgiugutait ubluit, kitkani 1/3mik Puvalaliktut, puvalaktut ovalo ukpatainik hulingitut Inuit ihu- tamamik nutakat ikitkiyait siksinik tatkikhiutinik munagiyauvaktut magiyauyut puvainik aniagutikaniaktut. Takukhautjutait puvainik Qikiqtani Aviktukhimayut Aniavianut pikalikhutik anikhaagutainik aniagutait pihimayut kitkanit 1900mi Kanatami amigailiktut aniagutit (LRTIs), ilangit bronchiolitis.562000mit-2004mut, aatikutait takukhautjutait puvalaktut.50 ihivgiukhimayut Kitikmeoni nalvaakhimayut naunaiyautainik aniavimi Qikiqtani. 66%mik tamaat nutagait mikitkiyait ukiuliit 2003mi, avataani 28% Nunavumiut puvalakhimaliktut ovalo atauhimik Kitikmeoni aniavimungakpaktut LRTImik, naunaiyautait 20%mik puvalaktut. Haniani 60% Nunavumiut ukpatainik hulihi- kulinik amigaitkiyait tamaat Kanatami inugiagutainit.57 maitut. Mikinikhaat ukpatainik hulitjutainik tuhaktitihimayut tahapkoa ukiukaktut 45nik avataanutlu. Higaagutait ihumagiyauyut Nutaat ihivgiukhimayut Qikiqtaalumi58 takupkaiyut, “Higaagiagani ayokhagutigilaat puvainik aniagutainit.51 hingaihimayut angilitikpaktait nutakat aniavimungakpaktut LRTImik hitamiiyut.” Aatjikutait ihivgiuguait nalvaakhimayut, “Iviagiinit nigipkaiyut munagitialaaktut mikhaanut LRTImik.” LRTI nalvaakpak- 8) Tuniyaukataktut Aniagutit tut nutakanit mikitkiyait nunainit hilataanit Iqaluit ovalo nutakat ilakatigiiktut inuuyut inugiaktumik ikluinik. Ihivgiuktit ukakhimayut, Hivulimik aktuktaugamik Europemit, Inuit aniaktailigiyiit ayokhakhi- “piniagunakhiyut tamamik nutakat,” aniavimungahuhimayut ovalu- mayut tuniyaukataktut aniagutainik – ilangit smallpox, typhoid, in- niit aniavimungayuut nigiaganut aniaviit kaihimayut mikiyunit fluenza hivuliuyut aniagutit. 1900mi, TBmik, ilanganut measles nunainit. ovalo polio.52 Aalat nutaat ihivgiukhimayut (naunaiyautaa 6B) katitikhimayut akiit Kitkaniituk tuniyaukataktut aniagutait ihumaalugiyait Inuit ublumi autlaagutikhait, aniakviit ovalo ilakatigiit hiniktakvikhait nutakat anikhaagutait aniagutainik. Takukataktut aniaguait ikiliktut akhut, ihivgiuktauhimayut ingaluanik puvaini aniagutait ovaluniit kalainalik- kihimi ikpinagiyauyut inikniit Nunavumi.53 Aalat tuniyaulaaktut ani- tut Qikiqtaalumi takuyauhimayut aniakviami Iqaluit ovaluniit agutit ilangit meningitis ovalo gastroenteritis ihumaalugiyauyut. Ottawami kitkanit Aprilmit 1999 Marchmut 2002. 200nik aniav-

Naunaiyautaa 6b Akiit ilangit munagiyaangani anikhaagutikhainik aniaguait Inuit nutagaini

Larga Hiniktaqkviit 4% Autlaagutit Angilgaminut 4% Autlaagutit Autlaagutit Iqalunut 10% Angilgaminut 3%

Autlaagutit Autlaagutit Iqalunut 33% Ottawamut 40%

Cheomi BRHkuniitut 63% Aniakviitjutait 43% (Qikiqtaaluk Aniakvik) 63%

Nutakat Aniakviit Kivataanit Qikiqtaaluk Ontariomi pivaktut Anivakviit pivaktut

Makpigaak 42 Nunakyuami makpigaat ukiuktaktumi aniaktailigiyit 64:1, 2005 Creery, David et al, "Akiit ilauyut nutakat ingaluat puvaini aniagutait Qikiqtaalumi Nunavumi, Nunakyaut Makpigaat Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit 64:1 2005. www.tunngavik.com 15 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

imungauhimayut, Igloolik amigaitkiyauyut 48nik aniaktunik, ilaulikata aniaktailigiyit ovalo inuligiyit ikayugutainut, ayonaktuk akikakhutik $1 millionmik munagiyauyaangani, 33%mit 53%mut kanuk atugutikhait pipkaiyut kagitainut aniagutait ovalo naamagu - akiit autlaagutikhainik.59 tikhait Inuit inminik ovalo nunaini.”69 NTIkut naluyut Nunavumi Kavamatkut ilaukataulugit Inuit Kauyimayatukangit iluanut Nunavumi kagitainut aniagutait pikuyakhait ovaluniit pilihimay - TBnik uinut; ovaluniit GNkut tamaat iniktikhimaitait ublumi kagitainut aniagutait uktugutikhainik. Naunaiyautait mikhiliktut avataani pingahut ukiuni, naunaiyautait kihimi TBnik Nunavumi aalangukhimaituk 70nik amigaitkiyait Kanatamit kitkanit. Ayonaktuk nutkaktigiagani nuutitigutait TBnik 10) Inminiikatagutait nani, “Tamamkhimaituk ayokhagutait,” pipkailaktut “ungahiktumut ovalo akhut aniagutait ovalo ilaani tukunaktut munagiyaungikumi.”60 Nigiagani Kanatami, 90%kuyut inminiikatagutait ilauyut inminik kagitainut aniagutainik, kihimi Nunavumi hamna ilauyuk atulaituk. Amigaitut Inuit inminiikatagutait ilaungitut kagitainut aniagutainut, Kuyakhimayut Nuutitigutait Aniagutit ukakhimayuk ihivgiukti Taakti Samual Law70 ovalo Miles Hutton, tuhaktitihimayuk, “Kagitauyaligiyit ihumagiyait Ukiuktaktumi akhut Nunavut amigaitunik naunaiyautikaktut kuyakhimayut aniagutainik ilaukatauyut inminiigutikhainut, inuligiyit/hanatiligiyiit ovalo in- Kanatamit.61 2000mi, 17nik amigaitkiyauyut aknait ovalo haniani uukatigiit aalangutainut; naamaktut nunaini kagitainut aniagutait 18nik amigaitkiyauyut angutit ihivgiuktauhiayut aniagutikhainik ikayugutikhait ukaktakhait angiyut ilangit kagitauyaligiyiit ihu- Nunavumi tamaat Kanatamit.62 magiyait avataanut aniagutikhait atuktainut”71.

Ukiuliit 15nit 24mut aniagutikalaaktut kuyakhimayut aniagutainik. Nunavumi takukhauyut inminiigutikhait naunaiyautait pihimaituk Nunavumi, aknait malguiktukhimayut tuhaktititjutainik angutinit.63 naunaiyautainit kagitainut aniagutait atuinaktainik ukautainut. Nau- Tamaat aniagutait naunaiyautait amigailiktut 1991mit. naiyautait inminiigutait Inuit angutinit Nunavumi kitkanit ukiuliit 19mit 24mut, ilauyut 50nik angitjutainik tamamik angutit Kanatami Nunavut amigaitkiyait Kanatamit naunaiyautainik aniagutikhainik.64 aatjikutait ukiukaktunut, kihimi takukhaungituk inuulgamiit Inuit Aniagutit naunaiyautait Syphilis ovalo hepatitis B takuvaktut. Ami- angutait Nunavumi aniangitut kagitainut aniagutikhainik kanuk gaitut naunaiyautait kuyakhimayut aniagutainik nuutitigutait ukakhi- 50nik naunaiyautait angukatigiit nigiaganit Kanatamit. mayut ilihaktitaiuyukhat mikhaanut. Havakhimayait Nunavumi ihivgiukti Jack Hicks ukakhimayuk, “In- uligiyit nutkagutikhait,” ilaa, “Akhut nutakat pivaktait,” ovalo aalat Kagitainut Aniagutait nutakat ayokhagutait, hunmat amigaitut inuulgamiit Nunavumi ihumalikpaktut inminiigutikhainik. Nalungituk kagitauyaligiyi Taakti Ikaluktutiami Kagitainut aniagutait Uktugutikhait katimatitlugit Lawrence Kirmayer ukakhimayuk inminiigutait “naunaitauyukhat 1999mi, Inuit ukautihimayait kagitainut naamagutikhait, “inminik inuligiyit ayokhagutait nunaini.”72 pitkutkhait ovalo inminik nalungitakhait pihimayut ilaukatautjutainik ukpatainut, ihumagiyainut, kagitainut ovalo ukpigiyait naamagu- Inminiigutait naunaiyautait Nunavumi ikitpiaktut ukiuni 1950mi tikhainut ovalo inuuviviniit ilitagitjutait.”65 ovalo 1960mi, atauhimik inminiikhimayuk 1960mi.73 Alaskami 1960mi inuulgamik Inuit inminiikataliktut. Inuulgamiit naunaiyautait Atuinaktait aniagutikhait ihivgiukhimayut kagitainut aniagutait nau- Akukitukmi amigaitut kilamik 1970mi ovalo atulihaaktitlugit 1980mi naiyaklugit kanuk kafit Inuit kinikhiavaktut munagitjutikhainik kagi- ovalo Nunavumi iniktigutainik 1980mi ovalo 1990mi. Hicks ukaktuk tainut ayokhagutait. Hamna naunaiyautait atutialaituk Nunavumi hamna (hivuliit Alaskamit, Akukitukmit ovalo Nunavumit) aatjiku- ilaa, amigaitut Inuit kinikhiayuimata munagitjutikhainik ovalo ilaa, tauyut nani Inuit inuuyut talvani aviktukhimayainik hivulimik ukautait kagitauyakut ayokhaktut inuuviviniinut ilauyut.66 Nutaat pikatauhimayut “akhut katitigutainik nunaini” – nuutitihimanmata ihivgiukhimayut Inuit kagitainut aniagutait ukakhimayut, “nau- nunainut, nutagait ilihaktitauplutik aalanik ilihagutainik atugutainik naiyautait kagitainut aniagutikhait atulaitut Inuit inuuviviniinik.”67 ovalo havakpiaktut inikniit umayukhiuktut mikhitihimayait havangi- tut74. Kirmayer ukaktuk, mikiyut nunakakaakhimayut inuukatigiit, Kagitainut aniagutait ukangituk pikangitainik kagitainik ayokhagu- Inuit pihimayut, katitiktauplutik ovalo nuutititauplutik katit- tait, kihimi ukakpaktut pihimayainik ihumagiyait ovalo ilitagiyait igutainut...ukaktut ovalo inminiigutait ovalo katitigutait kanugitut naamagutainik. Hamna kingulik kanitkiyat Inuinut nalungitainik avik- pihimahuigamik...ovalo Inuit ihumaliktut munagiyunaikhugit in- tukhimaitut kagitainut aniagutait, ukpatainit aniagutainit ovaluniit minik nunait.”75 tamaat naamagutikhainut.68 Ihivgiugutait aniaktailigiyit muna giyiit Inuit inikhimayut, “Inuit ukpigiyait, atugutait ovalo ihumagiyait

16 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

Naunaiyautaa 7 Kafit Inuit inminiikhimayut Nunavumi 1960mit-2007mut

15 Kafit inminiikhimayut

0 1984 2002 1978 2006 1996 1972 1990 1966 1960

UKIUMI

Hicks, J. (piniaqtut, 2009-mi).

1999mit 2003mut, naunaiyautait inminiigutait Nunavumi, 11kuyut Naunaiyautaa 8 Naunaiyautait tukuhimayut inmini- anginikhaat ilanganut Kanatami. 43%mik tamamik inminiigutait igutainit, Inuit angutit Nunavumi (1999mit-2003mut) Nunavumi pihimayait inuulgamiit ataani ukiuliit 20nik.76 3/4mit inminiikhimayut tahapkoa ataani ukiuliit 25nik.77 ovalo tamamik angutit Kanatami (1999mi)

900 Mamiana, inminiigutait kiutjutait atugutikhainik Nunavumi munakhiit, hanahimayut Nunavumi Kavamatkut 2001mi tunikhaihi- 800 maitut kihimi 2007mi; aatjikutait inminiigutait kiutjutait atugutikhait 700 78 ilihakvimi, hanahimayut 2003mi tunikhaihimaitut kihimi 2007 , 600 ovalo atulaitut ublumi. 500

Hamani ayokhaktitlugit, RIAkut, Inuit ilaukatauyut ovalo aalat 400 havakviit hanahimayut nunaini pilihimayuit, akhuugutait ayoikhaiplu- 300 tik ovalo inmiiigutait nutkatutikhaiik pitkutikhait; ilaa atuktait hanahimayut Kanatami Inuit Inuulgamiit Katimayiit ovalo Inuit Inuulgamiit 200 79 100 Inminiigutikhait Nutkatutikhait Atugutikhainik , ovalo ayoikhaiyut Naunaiyautait Tukuhimayut Inminiigutainit akhuukhimayut ovalo nunait naamagutikhait hanahimayait Inutukait. 0 10 - 14 15 - 19 20 - 29 30 - 44 45 - 50 UKIUNGIT

Nunavut Kanata

Hicks, J. (piniaqtut, 2009-mi).

www.tunngavik.com 17 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

MALIGALIUGUTAIT OVALO AKILIGUTIKHAIT ANIAKTAILIGIYIT MUNAGIYIIT NUNAVUMI

Kanatami Kavamatkut kitkaniitut kinauyakhainik havakviit pivaktut 1) Kinguliit Aniaktailigiyit tamamik tunikhaitjutainik Nunavumi. Kitut kinauyait nunaini naamagutikhait Ikaluktutiami ovaluniit nutaami aniavimik Kangiklinikmi, Munagiyiit tamamivyak kinauyakhait angiyut atugutainik aniaktailigiyit munagiyiit Nunavumi pivaktut Ottawamit. Kinguliit pihimayait Inuit Kanatamit aniaktailigiyit atugutikhainik ayonaktut ovalo inuuviviniinik pikangitut, Kanatami Kavamatkut uk- GNkut ilangit aniaktailigiyit atugutikhait tamaat kinauyakhakpaktut tukhimayut munagiyumangitumik Inuit aniaktailigiyit ovaluniit 81 talimanit Kanatamit pitkutainit: Nunavumi Atugutait Kinauyaligiyit, uktukhimayut tunilugit akiit Inuit munagitjutikhait pravinsiit, an- 82 Kanatami Aniaktailigiyit Nuutigutait ovalo Kanatami Inuligiyit gaatjukviit ovaluniit Hudson’s Bay kapaniit. Hivulimi, amigaitut Nuutitigutait,80 NIHBkut pilihimayuit, ovalo Kanatami Inuligiyit aniaktailigiyit munagiyiit tuniyauvaktut angaatjuktiligiyinit, Ottawa angigutaanut. GNkut tunivaktait aniaktailigiyit munagiyiit iluanut atukhimamagit akitungitut ovalo angikhimayut uktugutikhainik Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayuktit. Aalat munagiyiit “angaatjuktiliklugit Inuit...munagitjutikhait ovalo inuuviviniit aalan- pikaktut amigaitunik aalatkiinik ayongitut ovalo havaktut Inuit ovalo gugutait kungiaktaunginaktut Europemit Kanatamut munagiyiit 83 tunivaktut amigaitunik pilihimayuinik munagiyukhait – aniaviinit ilaukatauyukhaunmata.” higaanaitumik tuhaktigutikhainut. Akitutkiyauyut: aniaktailigiyit munagiyiit atukpaktut 1/4mik Nunavumi kinauyait atugutainit ovalo Hivuliit Kanatami Kavamatkut Itkiliit ovalo Inuit Aniaktailigiyit ilauyut angiliniaktut ilaani, pipkaimata atugutainik munagilaitait Havakviit (FNIHB) munagiliktut tunikhaitjutikhainik aniaktailigiyit GNkut. munagiyiit tamamik nunakatigiit Yukonmi ovalo Nunatiami 1954mi. 1954mit 1982mut, munagitjutait Inuit aniaktailigiyit Ottawamiituk, Inuit havakviit, hamletkut, kavamaungitut havakviit ovalo ikayuktiit “Munagiyauplutik nigiaganit kablunaanit havaktiit...kiulaitut nunaini tamamik ilaukatauyut aniaktailigiyit atugutainik tunivlutik aniaktailigiyit ovalo nunaini naamagutikhait pilihimayuit nunaini ovalo aviktukhimayuni, angitjutait kinauyait pivaktut Ottawamit – pivaktut Aniaktailigiyit Kantami, kihimi ilangit havakviit ikayukpaktut, ilangit Takti kapuqhiuq Urhuqtuumi, 1959-mi. Kanatami Inuligiyit, Inuuviviniit Kanatami ovaluniit Havaktiligiyit ovalo ayoikhaiyut Kanatami (HRSDC).

Inuit ilaukatauyut ovalo hamletkut angiktukhait amigaitunik angigutaanut ilauyaangani, ilaa iniktilaitumik uktugutikhait titiga- gutainik ovalo aviktuklugit kinauyakhait nakit kinauyakhaktainik; ilangit ilaukatauyut atulikpaktait kinauyakhainik aalanit kinauyainit, ilaani NLCAmit ilaunut Aviktukhimayut Inuit Katutjikatingit, ilauyaangani.

Kitkaniituk aalangayutjutait hapkoa malguk ilaukatauyut Kanatamit kinauyakhaktut aniaktailigiyit pilihimayuit Inuit ilaukatauyut ovalo hamletkut ovalo ikayuktiit pivaktut pingahuanut ilauyut ovalo ihu- magiyauyuitut GNknut aatjikutauyut ilaukatauyut nani havakpaktait uktugutikhait paknaiyautikhainik ovalo hivuliutikhainik atugutikhait. Aatjikutaatut pihimamata Ottawamit, GNkut ukpigiyut pilaaktakhainik inminik atiktuitjutait amigaitunik ukiunik aniaktailigiyit kinauyakhainik angigutaanut kitkanit Inuit ovalo ihumangitut ilaukatautilugit aalat aniaktailigiyit ilauyukhat Nunavumi. Naluhu igi- agani tamaat ublumi atuktainik, ihivgiuktigu nuutitigutait kavamatkut aniaktailigiyit munagiyiit tunikhaitjutait Nunavumi. Piksa atuqtauyuq Aanniaqnanngittuliriyitkunit Kanatami piksautainnit/Taiguarviat Tutqumaviallu Kanata

18 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

piyumayainik.”84 Talvani ukiuni, Ottawa hanahimayut atugutikhainik Tamagutait havakviit ihumaiyait ovalo havalaaktait ublumi pikataktut pingahut aalatkiit apkotikhainik tingmitjutikhainik Kananamit-Nigia- 9nik Ministait Tukliit taimaakhimayut Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo ganut aniaktailigiyit munagiyiit Inuinut, atuktait atuliktut ublumi Inuligiyit Ikayuktiit 1999mit. tunikhaitjutait ovalo akiit aniaktailigiyit munagiyiiit Nunavumi ubluminut. Aniaktut ovalo Taaktit tingmivaktut Qikiqtaalumit Ottawamut Aniaviit (hivulimik Montrealmut), Kivallliqmit Winnipegmut aniaviit 3) Akiit Aniaktailigiyit ovalo Kitikmeonit Yellowknifemut ovaluniit Edmontonmut aniaviit. Nunavumi hivuliit aniaktailigiyit ministaa ukakhimayuk, “Atauhimik Munagitjutikhait 8nit kinauyait aniaktailigiyit munagiyiit atuktainik atukpaktut tingmiat ukhukhainik.”85 Tamamik pravinsiit ovalo nunait pihimayut amigailiktunik piyumayainik aniaktailigiyit munagitjutikhait pihimayainit, ilangit Decembermi, 1982, malikhugit katimatjutait kitkanit Kanatami nunainit, nutaat atugutikhait ovalo akililiktut aniagutikhait munag- Kavamatkut, Inuit Tapiriit Kanatami (ITK) ovalo Kavamatkut Nunati- itjutikhainik akiit. Ovalo tahapkoa nutaat akiligutikhait piyumayait, ami (GNWT), munagitjutikhainik Frobisher Bay Aniaviit Iqaluni nuu- akiit pihimayait ikayugutikhait angililiktut. titihimayut GNWTmut, munagiyaangani nunainit aniaktailigiyit katimayiit. Munagitjutikhait Kanatamit aniaktailigiyit munagitju- Ilanganut akiit angililiktut pivaktait tamamik pravinsiit ovalo nunait, tikhait, kihimi NIHB ovalo Kanatami Inuligiyit Taaktiit ovalo Aniaviit Nunavut pihimayut ilakhainik akiit ilaa, Nunavut angigami, ikitut ki- Ikayugutikhait Angigutaanut, nuutitihimayut GNWTmut April 1mi, himi nunami aviktukhimayut inugiakatigiit ovalo inuuviviniit atuinak- 1988.86 tainik nigiaganit aniaviit ovalo aniagutainik autlaagutait. Nunavut atuinaktuk Kavamatkut Kanatami 91%mik kinauyakhainik. Tuhak- takhait GNkut Munagiyit Kinauyaligiyit takupkaihimayut aniaktailigiyit ikaygutuikhait Nunavumi tamainalaaktut pikangitkumik 2) Nuutitigutait GNWTmit GNmut nutaanik Kanatamit kinauyakhainik.90 1980mi, GNWTkut hanahimayut pingahunik aviktukhimayut aniak- Kitkanit, Kanatami pravinsiit atukpaktut $2,85091 ukiuk tamaat Inuk tailigiyit ovalo inuligiyit ikayuguitkhait Katimayiit tuniyaangani atauhimut aniaktailigiyit munagitjutikhait. 2005/06, Nunavut kitkaniitut pilihimayuit ovalo ikayugutikhait. Atauhik Katimayiit mu- atukhimayut $219,693,000 aniaktailigiyit munagitjutikhainik ovau- nagiyait tunilutik pilaaktakhainik nunait ikayugutikhainik hivuliuya- niit kitkanit $7,454 Inuk atauhik.92 Angitjutaa 21%mik Nunavumi angani havagutikhait ovalo angigutikhait. Kaangani Nunaini Hanahimayait (GDP), naunaiyautaa angilihimayuk 26.7%mut GDP 2007mi. Kitkani Kanatami atukpaktut 10%mik GDP Pitinagit hanatjutait Nunavumi, munagitjutait Katimayiit ihivgiuk- aniaktailigiyit munagiyiinut. tauhimayut Nunavumi Iniktiligiyit Kamisitkut (NIC) unguvagumaplu- tik Nunavut ilihimalikat. Talvani Nunavut Tunngavik Timinga (NTI), GDPmi naunaiyautait ikpinaktut angitjutait tamalaitumik aniak- GNWTkut ovalo Ottawa tamamik akigaktuktait, GNWTkut tailigiyit munagitjutikhait atugutikhait ovalo kanuk ikpinaginiaktait ukakhutik, “...uktugutikhait unguvaklugit aniaktailigiyit katimayiit tamaat hanatiligiyiit. Ilaalu, ilangit kavamatkut kinauyat atugutikhait pihimayut ikpinaktumik ilaukatulaagutainik katimayiit munagiyaan- tunihimayut aniaktailigiyit munagiyiinut. Kinauyakhainik atukpata gani maligutikhait nunaini ilaukatautjutikhait ilanganut pilihimayuit tunikhaitjutikhait.87 GNWTkut ukaktut unguvagumik Katimayiit aatjikutaungituk ihuakhaitjutikhait piliktainik nuutitilugit Munagiyit ungahiktumit pilihimayuit tunikhaitjutikhainik ovalo mikhaanut Min- Naunaiyauti 9 Aniaktailigiyit munagiyiit akiliktugutait istait munagiliklugit. Pikangitut atugutainik kitkaniitut havakviit ilanganut Kaangani Kanatami Hanahimayut nakuutiaktumik kiuyaangani nutaat nunainit aniaktailigiyit piyumayainik. 25.00%

Kihimi, hanataamata Nunavut 1999mi, GNkut unguvaktait Kati- 20.00% mayiit ovalo nuutitikhugit munagitjutikhait Munagiyit Aniaktailigiyit 15.00% ovalo Inuligiyit Ikayuktiit Iqaluni. Taimaimat, havakatigiigutait Inuit aniaktailigiyit pilihimayuit tamakhimayut ayongitut munagiyiit ovalo 10.00% havaktiit nuutitimata ovaluniit autlakmata Nunavumit. Pipkakhi- 5.00% mayait angiyut, ukakhimayait Moloughney tuhaktakhaitl88 0.00% Nunavumi Inuit aniaktailigiyit atugutikhait. “Nuutitigutait hamna 1999 2005 angiyut tamaktilaaktut havakviit ihumagiyainik, havalaaktainik ovalo atugutikhainik pihimayukhat akhut hanatiligigiagani uktugutikhait. Nunavut Kanata Pihimalugit Nunavumi pihimayait Inuit aniaktailigiyit atugutikhait, ilaa hamna...inigutait pihimaliktut. Amigitut atugutikhait hivulimi Pihimayut: Kanatami Aniaktailigiyit Kinauyat Atugutait Katitihimayut, CIHI, 2008 pihimayait tamakhimaliktut ublumi.89

www.tunngavik.com 19 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

aniaktailigiyit munagitjutikhait atukhimayainik, mikitkiyauniaktut kinauyakhainik aalanik. 2005/06, GNkut atukhimayut 25%mik kin- Naunaiyauti 10 Pravinsiit/Nunait Aniaktailigiyit akilikhimayut auyat atugutikhait aniaktailigiyit munagitjutikhainik, Ontario atuk- Inuk atauhik, 2005mit 2006mut paktut 13%mik, kihimi tunihimayut amigaitkiyainik aniaktailigiyit munagiyiinit Nunavumit. $8,000 Naunaiyautaa 10 takupkaiyuk akiit Inuk atauhimik tamamik pravin- $7,000 siit ovalo nunait tuniyaangani Kanatami atuktainik aniaktailigiyit mu- $6,000 nagitjutikhait. Nalunaituk Ukiuktaktumi ovalo Nunavumi, pihimayut $5,000 angiyumik ayokhagutikhainik ovalo tunilutik aatjikutainik aniak- $4,000 tailigiyiiit munagitjutikhait pilaaktakhainik aalanit Kanatamit. $3,000 $2,000 2005mi, haniani 14%mik tamaat aniaktailigiyit munagitjutikhait $1,000 atukhimayut Kanatami atukpaktut aniagutikhainik. Hamna ilangit $0 angililiktut ublumi.93 Nunavumi, talvatuak 5% tamaat atugutainit atukpaktut aniagutikhainik. BCmi PEImi Kanata Yukonmi Nunavut Nunatiak Albertami Ontariomi Quebecmi Manitobami

4) Akiligutikhait Aniaktailigiyit Nova Scotiami Saskatchewanmi Newfoundlandmi Munagiyiit: Kinigutait New Brunswickmi Kanatami Ilautjutait Pihimayut: Kanatami Aniaktailigiyit Akiliktigutait Katitigutait, CIHI, 2008 Pravinsiit ovalo Nunait munagiyut tunikhaitjutainik aniaktailigiyit munagitjutikhait, malikhutik iluaniitut Kanatami Aniaktailigiyit Pikuyakyuat. Kavamatkut Kanatami tunivaktut kinauyakhainik GNkunut, mikhaanut Nunavumi Atugutikhait Kinauyait.

Naunaiyauti 11 Tamaat (Inuk atauhik) Aniaktailigiyit akilikhimayut atukhutik kinauyait, tugaakhimayut aviktukhimayut, 2005mi

$4,500 $4,000 $3,500

$3,000 $2,500 $2,000 $1,500

$1,000 $500 $0 Aniakviit Aalat Taaktit Munakhiit Aniaktailigiyiit Kinauyait Inuit Titigakvimi Aalat Aniakviit ovalo aalat Aniaktailigiyit munagiyiit Aniaktailigiyit Akiligutait

NUNAVUT NEWFOUNDLANDMI KANATA NUNATIAK ONTARIOMI

Pihimayut: Kanatami Aniaktailigiyit Akiliktigutait Katitigutait, CIHI, 2008

20 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

Aalanganit Kanatami nunait, Nunavut ayokhaktut hivulimi hana - 5) Tutkuktuitjutaitut Aniaktaili - tiligiyiit ovalo atukpaktut nuutitigutainik Kavamatkut Kanatamit. giyit Ikayugutikhait (NIHB) Nunavumi Atugutikhait Kinauyat maliniaktut tuniyaangani Nunavut naluhuigutikhainik, aalangutilaaktainik ovalo tuhaktititialutik. Ikitki- Aniaktailigiyit munagitjutikhait tunivaktut GNkunit hivuliit aniaviit yanik kinauyat nuutitivaktut mikhaanut Kanatami Aniaktailigiyit munagitjutikhainik ovalo hivuliit aniaktailigiyit munagitjutikhait, Nuutitigutainik ovalo Kanatami Inuligiyit Nuutitigutainik.94 ilangit taaktiit ovalo aalat ayongitut munagiyiit. Kihimi pikaktut ami- Nunavumi Atugutikhait Kinauyat keelinikaktut 3.5%mik angiligutait gaivyaktunik aniaktailigiyit mikhaanut niuvigutikhait ovalo ikayugu - ukiuk tamaat kanugitaangani Nunavumi inugialigutait. Taimaimat, tikhait tunihimaitait GNkut. Ikayugiagani Inuit tamaat aniaktailigiyit Nunavut inugialigutait angiligutait anginikhaanguyut Kanatami, naunaiyautainik aatjikutainik aalat Kanatami, Aniaktailigiyit Kanatami atukpaktut hamna ukiuk tamaat angiligutait atugutikhait kin- NIHBkut pilihimayuit tunilutik keelinikaktut niuvigutikhait ovalo auyakhait, pilaitut GNkut avaliitumik naamaniaktut kinauyakhait tu- ikayugutikhait pilaitpata GNkunit. Hapkoa ilauyut tugaakhimayut niyaangani naamaktumik Inuit ikayuguitkhainik nunakatiminut.95 aniagutit, kigutiligiyit, iinginik munagitjutait, aniagutit hanalgu- Ublumi naunaiyautait Nunavumi Atugutikhait Kinauyat naamaktut tikhait ovalo hanalgutikhainik, naitumik ayokhagutait munagitju- tuniyaangani Inuit ikayugutikhainik maliktait Kavamatkut Kanatami, tikhait kagitainik ikayugutikhainik ovalo aniaktut autlaagutikhainik kihimi naamangituk nakuuhiyaangani ovaluniit ilagiagani akhut pilaaktunut Inuit. Nunavumi naamagiyainik havakatigiigutikhait ovaluniit munagilugit hilataanit akiit. Nunavumi, NHIBkut munagiyut GNkut ilaukataungitumik Inuit. Hivunikhaini, Inuit Nunavumi piyumaniaktut munagilutik NIHBkut Pravinsiit angililaaktait pravinsiinit taksiit, kihimi Nunavumi taksiit pilihimayuit, maliklugit Inuit Nunatsiavut. Pilihimayuit akiliktigutait mikivalaaktut mikhaanut akiligutainit. 1%mik angiligumik kin- katakhimayut $37 millionmit 2004mi $30.5 millionmut 2007mi. Ki- auyakhait Ontariomi ovaluniit Quebecmi pilaaktut 3%mik himi, 50%mik NIHBkut kinauyait atukpaktut aniaktut autlaagutainik. angiligutait income taksianik. Piyaangani 1%mik angiligutait kinauyat Nunavumi pihimayukhat avataanut 30%mik taksiit Ukiuni 1995/96mit 2005/06mut, tamaat NIHBmit kinauyat angililugit.96 atugutikhait angilihimayut kilamik Nunatiami ovalo Nunavumi (94%mik) aalanit aviktukhimayunit.

Ikpatauyak 1 Angiyut Kanatami nuutitihimayut tamamik Inuit ikayugutikhait Nunavumut Kavamatkut

($ millions) 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 Aniaktailigiyit & Inuligiyit Nuutitigutait Kinauyat 18 22 22 24 Kanatami Aniaktailigiyit Nuutitigutait Taksiit 7888 Tamaat 25 30 31 33

Kanatami Inuligiyit Nuutitigutait Kinauyat 10 10 10 9 Taksiit 4555 Tamaat 14 15 15 14

Aniaktailigiyit Ihuakhagutait Nuutitigutait 1.4 2004mi Utakiyut Mikhitigutait Nuutitigutait 0.6 0.6 1.1 1.1

Tamaat Aniaktailigiyit % Inuligiyit Nuutitigutait 40 45 47 48 Nunavumi Atugutikhait Kinauyait 756 812 839 893 Tamaat Kinauyat Nuutitihimayut 785 845 872 927 Tamaat Nuutitihimayut 796 857 885 941

Pihimayut: Kanatami Nuutitigutait Pravinsinut ovalo Nunainut, Kavamatkut Kanatami, Munagiyit Kinauyaligiyit

www.tunngavik.com 21 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Ikpatauyak 2: NIHBkut Ukiuk Tamaat Akiliktugutait ($ Millions) aviktukhimayunut ovalo ikayugutikhait 1995/96mit 2005/06mut

Aviktukhimayut Autlaagutikhait Aniagutit Kigutit Aalat aniaktailigiyit Iingit munagitjutait Atlantic 18.3 59.9 15.8 0.7 5.3 Quebec 28.6 50.8 17.5 1.2 1.8 Ontario 25.4 48.3 21.2 1.5 3.6 Manitoba 41.8 39.2 13.4 3.8 1.9 Saskatchewan 25.5 49.4 19.5 2.0 3.6 Alberta 24.7 41.2 16.6 3.7 3.8 BC 15.5 45.5 20.5 1.4 2.8 Nunavut 51.2 17.0 28.2 0.0 3.6 NWT 32.4 38.7 25.3 0.0 3.6 Yukon 26.8 46.6 23.7 0.0 2.9

Pihimayut: Atuktut NIHBmit Pilihimayuit Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait 2005/2006. Aniaktailigiyit Kanatami

6) DIAND: Aniaviit ovalo Taaktiit “Kitkaniitut Ilaukatauyukhat” hamna pilihimayuit GNkut. Ukakhi- maitut tuhaktituitjutikhainik Inuinut.99 Ikayugutikhait Angigutaanut DIANDkut Aniaviit ovalo Taaktiit Ikayugutikhait Angigutaanut akilini- aktait Nunavumi Kavamatkut $18.8 millionmik ikayugiagani aniak- 7) Havaktiligiyit tailigiyit ikayugutikhait Inuinut. Pilihimayuit pilikhimayut 1959mi Amigaitut Inuit nunait ikayuktauyut nunaini aniaviit nani piyumayait Maligaliuktit Atanguyait angikhimanmagit, “Kanatami Kavamatkut munagitjutikhaiik avataaniituk nutkaktigutikhaiik pilihimayuit. ikayukataniaktait akiit aniaviit munagitjutikhainik Itkiliit ovalo Taimaimat, amigaitut nunait munakhiit pulaakatalaitut hilataanit Inuit.”97 2001mi, Ottawa ovalo GNkut uktukhimayut NTIkunut aniaviit tuniyaangani nunainit aniaktailigiyit tuhagutikhainik havak- hamna pilihimayuit nuutitihimalutik ilanganut kinauyakhait takhainik.100 Nunavumi Kavamatkut mikhaanut Nunavumi Atugutikhait Kin- auyait. Talvani ukiumi, NTIkut tuhaktitihimayut tamamik kavamatkut Taaktit ilauyut angitkiyainik aviktukhimayut aniaviit ovalo pulaaktak- Inuit angikhimaitut nuutitigutainik Nunakakaakhimayut pilihimayuit tut aalanut mikiyunut nunainut. Nutaat ikayugutikhait tunivaktut iluanut kinauyakhait Nunavumi Kavamatkunut ovalo kihimi NTIkut nigiaganit talvatuak. Hamna ukaktuk aniaktut autlaaktukhat un- ukakhimayut Inuit inminiigutikatut ihivgiuklugit ovalo atiklugit kava- gahiktumut ikayuktauyaangani. matkunit aniaktailigiyit kinauyakhait atuktakhainik. NTIkut akhuukhimayait hamna inminiigutait ataani NLCAmi Ilangani 32 NLCAmi Iniktigutait amigaitut aniagutit naunaiyautikhait, ayokhaktut ovalo Ilangani 2.7.3 ukakhimayuk, “Iluaniitut hamani angigutaanut ikayugutikhait, ihivgiufaagutikhait, ihuakhaitjutikhait, tukutiktut mu- piniaktut: b) ikpinagilugit Inuit ilaukatautjutikhait ovalo ikayguu- nagiyiit ovalo inuligiyit ikayugutikhait aniatunut kinguvakpaktut, tikhait kavamatkut pilihimayuinit Inuit ovaluniit Nunakakaakhimayut pilaitut ovaluniit ikayulaitut. Ikitut hapkoa ikayugutikhait ihuma- pihimayainik. alugiyait Inuit inuuviviniit ovaluniit tunivaktut Inuit ukautainut. 2008mi, tamamik kavamatkut kiuhimaitut NTIkut ihumaaluktainik ukakhimayait 2001mi. Kihimi, nutaat Kanatami ihivgiugutait Aniaviit ovalo Taaktiit Ikayugutikhait Angigutaanut ilitagiyut pikaktut Munakhiit “Nunakakaakhimayut akigaktuitjutainik,” paknaiyautainut kihimi ukakataktait kavamatkut pinahuaktainik nuutitilugit pilihimayuit Munakhiit kitkaniitut Nunavumi Aniaktailigiyit Munagiyiit Inuit kinauyakhainik pilutik, “Ilitagifaagutait Kanatami ihumaalungi - atugutikhainik. Anginikhaanguyut atauhik ilaukatauyut ayongitut yait Nunavumi Kavamatkut munagiliktut Inuit kavamatkunik iluani ovalo ilaukatauyut, havaktut ubluk tamaat 24nik ikaaninik, 7nik ublunik tamaat. 2000mi, 16% Inuit nutagait takuhimayut taaktinik, Kanatami Ilanganut.”98 Kanatami Kavamatkut katitihimayut, nani 53% takuhimayut munakhinik. Tamamik nutakat Kanatami, 67% takuhimayut Taaktinik ovalo 20% munakhinik.

22 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

Pikaktut 380nik munakhinik havaktut Nunavumi kihimi amigaitut Nunaini Aniaktailigiyit Ilaukatauyut havalaktut ilaani,101 aalanik havakvikaktut ovaluniit havangitut. Angmanmata aniaktiit Kangiklinikmi, Ikaluktutiami ovalo Iqaluit, 1960mi amigaitut nunait pikaktut, “Inuit ikayuktiit,” ayongivyaktut ilangit 220nik munakhinik piyumayut Nunavumi. Kihimik, talvuuna pikaktut, siksinik ubluinik ayoikhakhimayut ilihagutainit munagi- Aktuupa 2008, tapkuangitnait 119 munaqhit havaktut upluq-tamaat yakhainik,” munagiyut, “Ihivgiulaaktunik ovalo munagilugit maligu- Kavamatkutnut Nunavut ikitqiyatlu 15 tahapkunani munaqhini tikhainik,” mikiyuni nunaini kihimi havagutait taimaaliktut nigiagani Inuit.102 Ilangit 25kuyut munakhiit naitumik katrakaktut inminik munakhiit kaimata aniavinut hanahimayut 1970mi.106 1970mi havakviinit. Taimaimat, aniakviit Kangiklinikmi ovalo Ikaluktutiami nunaini aniaktailigiyit ilaukatauyut (CHR) inikhait ilihimayut. John talvatuak havaktut munakhiviit, aniakviungitut ovalo nutaak Qikiq- O’Neil, taakti Ukhuktuumit taikhimayait CHR ayoikhaiyut, “Amiga- tani Aniakviit Iqaluni ublumi havaktut 50%mik havaktikhainik. ilugit ilaulugit aalanik ihivgiukatagutikhainik, ilangit kagitainik ikayugutikhainik, ukpatainik ihivgiulaalugitk ovalo munagilaakutik.”107 Ayokhagutait kinikhiagiagani ovalo pihimayaangani munakhiit Nunavumi akhut ayonaktuk aniaktailigiyit munagiyiit ayokhagu- Pitkuhimayait iniktikhimaitut, CHR havagutikhait kitkaniituk tamamik tigiyait. 111nik havaktut 200mit munakhiit piyumayait, munakhiit tunikhaitjutainik nunaini aniaktailigiyit munagiyiit. CHR inikhimayut akhut havakpiaktut. Ilaani ayokhakhutik inminik nani atanguyait mu- ilihagutainik 9nik ubluinik. Inuinauyut ovlao kaihimayut nunainit nagiliktut, angiyumik ikayugutikhainik tunilugit, ayongitut hanatili - havaktainit. Junemi 2008, kitkani CHR inikhait Nunavumi havak- giyiit pilaaklugit, uktugutikhait nani naamaktunik havakviit, tikangitut. hiniktakviit ovalo aalat kaitkutjutikhainik tunivaktut. Kihimi Muna- giyit Aniatailigiyit ovalo Inuligiyit kiuhimaitut. Kihimi, tamaat 2007mi, munakhiit taimaakhimayut ovaluniit kayumiiktihimayut havakatiminik tuhaktitinahuakhutik Munagiyiit. Adla Newkinga havaktuq Qikiqtani Aannairviani

Nunavumi ayokhagutait angililiktut ilaa munakhikaluagunaigamik Iqalungni. Kanatami.103 Kulinik pravinsikaktut, tamamik kinauyakaktut amigaitunik ovalo hakugiktut Nunavumit, akigaktuiyut ilautjutikhainik ikiliktut munakhiit. Nunavumi taimaakataktut munakhiit ovalo atuinagutait GNkut himautikhainik havaktukhat nunainit havalaktut ovalo katraktikut munakhiit kaivaktut nigiaganit havakviit. Ikitut munakhiit Nunavumi ovalo ukumaitut atugutainik havakviit munakhiit naunaktuk kihimi nakuungituk iniktigutait munagitjutikhainik Nunavumi aniaktut. Pipkaiyuk ilanganik ayokhagutait talvaniitut Nunavumi munakhiit ayoikhainiaktut ovalo ikayuklugit nutaat munakhiit havakviinit.

2006mi, Munakhiit Katutjikatingit Nunatiami ovalo Nunavumi (RNANT/NU) titigakhimayut aipaanik Munakhiit Kinikhiatjutait Pihimayakhait Ihivgiugutait.104

Hamna takupkaiyut ilanganik GNkut kinikhiatjutait ayokhagutainik inminiiktut. Ukautainik RNANT/NU ihivgiugutait, pikaktut, “Aliahun- gitut havaktiligiyiinik atugutainik ovalo takukhauyut naunaiyautait ayokhagutainik havaktiligiyiit atuktainik kinguvalikataktut fonikta- khait ikpinagiyait ovalo nalugiyait ovaluniit naamangitut tuhagu - tikhait.105

Ilaa, talimat munakhiit inikkhimayut ilihagutainik Nunavumi munakhiit pilihimayuinit, laisinsikangitut munakhiulaagiagani Augustmi 2006, utakiyut amigaivyaktunik tatkikhiutinik havaligiagani.

Piksaliugaa Franco Buscemi

www.tunngavik.com 23 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

CHR havaktakhait pilaaktut tunikhaitjutikhainik nunain naamagu- Taaktiit tikhait pilihimayuit kihimi atuktaungituk nunaini. Ilaa Aviktukhima - yut ovalo Nunavumi ikayugutikhait Inuit aniaktailigiyit pilihimayuit Septembermi 2008, Kangiklinik, inugiaktuk 2,350mik, taaktikangi- ilauyut ikayugutikhainik mikiyumik kapitigutait ovalo nuutitigutait tuk atauhimik ukiumik. Taimaimat, Kangiklinikmi kulinik iklikaktuk aniagutit munagilugit. Hamna ihumagiyauyuk munakhinit, “Nutkak- aniavik, angmakhimayuk 2005mi, atuktauluangituk.112 Nunavumi, tigutikhait Inuit aniaktailigiyit munagitjutati ublukangitugut ovaluniit aniaktut ublumi takuvaktut taaktinik hivulim munagitjutainik mal- havaktiit. Tikitpaktugut kapitigutainik kihimi pilaaktugut amigaitu- guni nunaini, Iqaluit ovalo Mitimatalik, kingulik taaktit inminik nik.”108 havakvigiyumayait. Aalani nunaini, aniaktut takuyauvaktut taaktinit maliktauplutik munagiyaakhimayainit ukautaugamik munakhinit. Havagutait CHR ayoikhakhimayut ovalo piyumayut pilaaktut nunaini aniaktailigiyit havagutikhainik munakhinit havaktut ataani akhut 2006mi, pikaktut 35nik taaktinik/100,000mit inugiagutait tunivlutik munagitjutikhainik. Taimaimat, CHR ikayulikpaktut muna- Nunavumi, mikhaanut 172nik/100,000mit ilangani Kanatami.113 khiit tunikhaitjutainik munagitjutikhati, kimakhugit havaktakhainik Naunaiyautaa 13 takupkaiyuk, nutaat tamamik pravinsinit ovalo hivulim aniaktailigiyit havagutikhainik.109 Ilangit, CHR havalikpaktut nunainit, Nunavut ayokhaktut ikitkiyainik naamait taaktiit 2002mit aatjikutaungitumik havaakhainik, ilangit ukakti ovaluniit himukti- 2006mut. Nunavut, aatjikutaatut Kanatami, piliktut ayokhagutainik ligiyi. Ikayuktauyuitut ovaluniit havakuyauyuitut Aviktukhimayut kinikhaitjutait ovalo pihimayakhait taaktiit kihimi nalunaituk titigakviinit.110 Nunavumi ayokhagutait nutaanguyut.

NTIkut ukpigiyut CHR havagutait angiliyukhat mikhaanut pitkuhi- GNkut taaktiit talvatuak ikayuktut Qikiqtaalumi. Kivalliqmi ikayuk- mayait Taakti O’Neil. Hivulimi ihivgiukhimayait Inuit aniaktailigiyit tauyut Universitimit Manitobamit, Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit Ilan- munagitjutikhait pitkuhimayut amigailugit inikhainik munagilaktut git ovalo ihuakhaihimayut Stanton Aniavianit Yellowknifemit nunainik ayoikhaitjutikhainik. Tuhaktakhait paknaiyakhimayaa Royal tunivaktut taaktikhainik Kitikmeoni. Kamisit Nunakakaakhimayut (RCAP) pitkuhimayut, “Ayongitut aniaktailigiyit havagaagutikhait pitkuyukhat inuulgamiit Nunakakaakhi- mayut pihimayaangani ovalo hakugikhiyaangani inuuviviniit ovalo inuligiyiiit ilaukatiit nani kinauyaliulutik inikhainik ikpinagiyauyumik iluani nunaini.”111

Naunaiyauti 12 Taaktiit munagiyut 100,000mik Naunaiyauti 13 Angiligutait Ilakatigiit Taaktiit, Inuukatigiit, 2006mi 2002mit 2006mut

250 30% 200 25%

150 20%

100 15% 10% 50 5%

0 0% BCmi PEImi -5% Kanata Yukonmi Nunavut Nunatiak Albertami Ontariomi Quebecmi -10% Manitobami NWT YK NB NS PEI QC ON MB AB BC NU Nova Scotiami

Saskatchewanmi -15% Newfoundlandmi New Brunswickmi

Pihimayut: Kanatami Taaktiit Katitigutainit, CIHI Pihimayut: Kanatami Taaktiit Katitigutainit, CIHI

24 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

Kigutiligiyit ovalo Kigutiligyit Ikayuktiit Tamamik Inuit pikaktut kigutainik ikayugutikhait mikhaanut NIHBmi, talvatuak 45% tahapkoa nunakaktut Nunavumi pulaakpaktut Pikaktuk Nunavumi keelinigutigiyait kanugitut ovalo kafinik kingutiligiyinik tamaat ukiumi.115 Tamamik aviktukhimayunit kinguliit kigutiligiyit munagitjutikhainik. Ilauyut amigaitut kigutinit aniagutit, ukiuni, Nunavut pihimayut anginikhaamik kigutiligiyit akiligutikhaiik, nunait tikihalaitut, nunait inukaluangitut kigutiligiyaangani nunaini ubumi $6.9 million. Ovalo Nunavut anginikhaamik Inuk ataunik ovalo ihumagiyait aalatkiiktut kigutiligiyit havagutainik (munagitju- kigutiligiyit akiligutikhainik Kanatami $273/Inuk atauhik. tikhait mikhaanut nutkaktigutikhait).114 Akhut havaktikaguiktut tamamik kigutiligiyit inikhainik Nunavumi. Pikangitut havainaktumik kavamatkut kinauyakhainit kigutiligiyit ovaluniit kigutiligiyit ikayuktiit inuuyut ovalo havaktut Nunavumi, Iqalungni nutaqqat ilauyut ulapqiuni Nunavut Upluani. pihimayait aalangulaituk kilamik hivunikhaptini. Amgaitut kigutiligiyit inikhait ublumi havaktikangitut pipkailikhutik akhut piyumayainik nunaini. Ublumi, ilihagutikangituk pilaaktakhainik Nunavumi mikhaanut kigutiligiyit aniaktailigiyiit ovalo havaktikhainik ayoikhakhimayut hilataanit Nunavumi.

Titigakhimayait makpigaami Nunakyuami Makpigaat Ukiuktaktumi Aniaktailigyit, ublumi kigutiligiyit atugutikhait Nunavumi akikangi- tuk. Mikhaanut NIHB, kigutiligiyit munagiyiit Nunavumi Inunit kin- auyakhakaktut. Taimaimat, tamamik Nunavumi ovalo Kanatami Kavamatkut ihumaaluktukhat tuhagutikhainik ovalo naunaiyaklugit naunaiyautait havaktainik iniktigutait ovalo kungiaklugit kigutiligiyit aniaktailigiyit nunakatigiinut.116

Inuit nutakat, ilaa, takupkaiyut aniagutainik angitjutait naunaiyautainik, ilanganit 50%mit 100%mut (ukiuliit 4nit 7mut) pikaktut 40%mit 70%mut 20git kigutait ikpinagiyauyut nungutigutainik. Ik- itkiyat 1/3mik nutakat ovalo ilihalihaaktut Nunavumi pulaakhimayut kigutiligiyinik tamaat ukiumi.117 Aniaktiligiyit havaktiit ihumayut kitkanit tamamik nutakat Nunavumi aniakpaktut nutkaktilaaktumik Piksa tuniyat Inuligiyituqatkut – Nunavut Aviktuqhimaniani Aapisiat kigutainik nungutigutainik ublumi. Pikaktut 592mik nutakat angikhimayut autlaalutik takuyaktuklugit kigutiligiyit ukiumi 2004/05mi.

Ikpatauyak 3 Akiit kigutiligiyit munagiyait (unguvaktitait) nutakanut 2004/05mi (autlaagutit, hiniktakviit ovalo aniagutit munagitjutait ilaungitut)

Kafit Nutakat Akiit Tamaat Qikiqtaalumi 177 $1,400 $247,800 + Iqaluit 54 $1,400 $075,000 Kivalliq 163 $1,400 $228,200 Kitikmeot 198 $1,400 $277,200 Tamaat $828,200

Pihimayut: Nunait Naunaiyautait: Ilihaktuiyit ovalo Hanatiligiyit Paknaiyaiyiit, DHSS, Augustmi 2005, titigakhimaitut

www.tunngavik.com 25 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

INIKTIGUTAIT ATUGUTIKHAIT: INUIT OVALO NUNAINI HAVAKVIIT

RCAPkut Katitigutait Hakugikhiyaangani pitkuhimayut ilaukauyut kati- 1) Inuit Ilaukatautjutainut tilugit aniaktailigiyit pilihimayuit ovalo katitilugit kinauyakhait pitkutikhait ihuakhiyaangani ihuinaakhimayut naitumik kinauyakhaliit Kinauyakhait pilihimayuit ovalo “katitilugit ovalo havaktigilugit aviktukhimayut ikayugutikhait.” (Pitkuhimayut 3.3.8)118 Mamiana, havakatigiikuhi- Kanatami Kavamatkut ilitagiyuat piyakhainik ukakatigilugit Inuit mayait pitkuhimayait RCAPkut ublumi inikhimaituk Nunavumi. tunilugit kinauyakhainik ilaukatauyaangani Inuit ilaukatautjutainut havakviit mikhaanut tugaakhimayut ihumagiyait ovaluniit uktugu- Pikaktut amigaitunik naamakhiligutait pilihimayuit ovalo aniak- mayait. Kanatami, ITKkut pivaktut $3.4 millionmik 2007/08mi tailigiyit havakatigiiktut havaktait Inuit ovalo nunaini ilaukatauyut Kanatami Kavamatkut ilaukatauyaangani Kanatamiut Inuit ihuma- ilauyut Nunavumi tamaat aniaktailigiyit munagiyiit atugutikhainik, giyainik mikhaanut aniaktailigiyit. Hivulik Inuit aniaktailigiyit katima- nani kavamatkut naluyait ovaluniit kinikhimaitait. Ilaa, ilauyut kyuagutait January 16-17mi, 2008, Kuujjuaqmi, ukaktut nakuutjutait kinauyakhait amigaitut ilaukatauyut uktugutikhait paknaiyaiyiit, Kanatami Inuit ilaukataugaagamik piyaangani Inuit ihumagiyainik Nunakakaakhimayut ilaukatautjutikhait naunaiyautainut, nunaini pil- ilitagilugit ovalo ilautiliklugit iluani Kanatami angigutainut. ihimayuit havaktakhait Inuit havakviit, munagitjutikhait pilihimayuit munagiyauyut nunainit ovaluniit Inuit tugaakhimayut Kanatami pili- Nunavumi, NTIkut pivaktut Kanatami kinauyakhait mikhaanut himayuit munagiyait nunait; hapkoa havaktakhait tamaik ikayulaak- atauhik ovaluniit amigaitut ukiut ikayugutikhait angigutaanut ikayutut ovalo ilaukataulaaktut atugutikhait havaktainik GNkut kihimi giagani Kanatami aniaktailigiyit hivuliuyukhait, nakuuhilugit aniak- ilitagiyauhimaitut ilauyut. tailigiyit iniktigutait ovalo munagilugit Kanatami aniaktailigiyit uktugutikhait. 2008/09mi, NTIkut atiktuihimayut ikayugutikhait Amigaitut hapkoa pilihimayuit ovalo hanayakhait tunivaktut mikha- angigutaanut avataanik $2 millionmik Aniaktailigiyit Kanatami anut atauhimik ukiumi ikayugutikhait angigutaanut hanahimayut ilaukatauyaangani Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Nuutitigutait amigaitunit inikhimayut maligutikhait Kanatami uktugutikhait. Inuit Kinauyakhait, Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Pitkutikhait Uk- ovaluniit nunait naamagutikhait havakviit uktukpaktut Kanamatami tugutikhait, Kanatami Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Havakviit havakviit kinauyakhagiagani (ilangit Nunakakaakhimayut Munagitju- Inuit ihivgiuktait hanayakhait. tikhait Tunngaviit (AHF) hanayakhait), ovaluniit mikhaanut GNkut Munagiyiit ovaluniit Inuit havakviit angikhimayut munaginiaktait Kanatami kinauyakhait Inuit havaktigiigutikhait ovalo ilaukatigi- kinauyakhait Kanatami Kavamatkut (ilangit amigaitut Inuit tugaakhi- igutikhait havaktait takupkaiyut kavamatkunut nalungitainik inminik mayut aniaktailigiyit pilihimayuit kinauyakhakpaktut Aniaktailigiyit tunivaktait ihuakhaitjutikhait Inuit tugaakhimayut akhuugutait Kanatami, kihimi munagiyauyut GNkut Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit nakuungitut. Kinauyakhait hapkonatut ikpinaktut ilaa, tunivamagit Ikayuktiit). Kanatami Kavamatkut (ilaa Aniaktailigiyit Kanatami) nalungitut piyakhainik ilaulugit Inuit ikpinagutainik ihumagiyainut atugutait Ovalo, pikaktut inminiigutainik havakviit nalvaakpaktut kinauyakha- ovalo piniaktut havaktakhainik. inik, kinikhiayut Kanatami atugutikhait pilaaktakhainik kinauyakhait havaktainik havakviit maligutait. Nakuutiaktuk ukautait hamani kinauyakhainik, pingahuligiyiit hanayakhat havaktait NTIkut, GNkut ovalo Aniaktailigiyit Kanatami Ukiuktaktumik, hamna kinauyakhait atuktait amigaitunik nutkaktiti- FNIHB). Taihimayut Aniaktailigiyit Katitigutikhait Uktugutikhait, vaktut nakuutjutikhainik. Nunaini havakviit uktukataktut ovalo hanayakhat paknaiyautikhait ilaukatauyaangani aniaktailigiyit tuh- pivaktut kinauyakhainik pikangitumik havalaaktainik iniktigiagani agutikhait ovalo aniagutit nutkagutikhait pilihimayuit Nunavumi. havagutikhait maliktakhait mikhaanut kinauyakhaktainik. Pilihima- yuit, nakuutiaktut ovalo hanatiaktut ikayuktauyunut, hanianungak- Nunavumi ilangit hamna Kanatami tamaat uktugutikhait hivuliuyut paktut takukhaungitkumik utiktigutikhainik. Mamaina, iniktigutait pingahualigiyit aniaktailigiyit havaktigiigutikhait munagiyaulutik pilihimayuit, ilangit tipaakunik nutkaktigutikhait, FASDmik ovaluniit ovalo havaktigiilugit Inuit havakviit Nunavumi, pipkaiyaangani kuyakhimayunit nuutitigutait aniagutikhait naluhuigutikhait ovalo hanayakhat tuniyaangani Inuit ihumagiyainik. Ikayuktit tuhakti- nutkaktigutikhait “Pilaaktut nunainut atauhimik ukiummi aipaani takhait, tunihimayut Junemi 2006, taihimayut Piliriqatigiinngniq – tamakhutik.”119 Havakatigiilutik Aatjikutainik Nakuuhiyaangani,120 kungiaktut nakuuhinahualugit havakatigiigutikhait tamamik havakviini ikpinagiyait Hamna ilanga ukaktut pingahunik aalatkiit atuktainik atulikpaktait Inuit nutkaktigutikhainik aniaktailigiyiit. Inikhimayut talimanik ukiuni ilauyut Inuit aniaktailigiyit munagitjutikhainik, kihimi ataaniingituk paknaiyautikhait Nunavumi ilaukatauyaangani aniaktailigiyit tuhakti- munagiyait GNkuni.

26 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

tigutikhait ovalo aniaktut nutkaktigutikhait pilihimayuit kigutiligiyit, Ukiuni 2006 ovalo 2007, NTIkut kinikhiavaktut kinauyakhainik kagitainut, nutkaktigutikhait munagitjutikhait, aknait ovalo nutakat pilaaktakhait mikhaanut Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Nuutit- aniaktailigiyiit. igutait Kinauyakhait ikayugiagani havaktait NTPCHkut ovalo kungi - aklugit iniktigutikhait tuhaktakhait. Ikayuktauplutik Aniaktailigiyit NTI, GN, ovalo Aniaktailigiyit Kanatami tamamik angikhimayut inik- Kanatami, NTIkut pihimayut $2.3 millionmik ikayugutikhait tigutikhait tuhaktakhait nalvaakhimayait nuutitilaaktut hanatiligiyiit angigutaanut Nunavumi Nunait Naamagutikhait Hanayakhainut, nakuutiaktumik aniaktailigiyit munagitjutikhait pilihimayuit Inuinut. hanayakhat iniktiniaktut tuhaktakhait Nunait Naamagutikhait Piyaangani havaktigiigutikhait ovalo iniktigutikhait tuhaktakhait Uktugutikhaiik. pitkuhimayainik, NTIkut piliktut angililugit ovalo atuliklugit pihimayait ilaukatugiigutikhait ovalo hanalutik Nunavumi Pingahualigiyiit Ilauka - Nunavumi Nunait Naamagutikhait Hanayakhait ilaa atulaaktuk tauyut Katimayigalaat Aniaktailigiyinut (NTPCH). Hamna katimayi- havakatigiit uktuktait nakuuhiyaangani Inuit aniaktailigiyiit ovalo galaat, ilauyut ilaukatigiinik NTIkut, GNkut, Aniaktailigiyit Kanatami kanugitut aniaktailigiyit atugutikhait atuklugit Inuit tugaakhimayut ovalo RIAkut piniaktut havakatigiilutik ihivgiugiagani kanuk ihuakhini- pilaaktakhait ovalo pihimayait. NTIkut ilautjutait hamani ilitagiyau - aktut hanauyautait, tunikhaitjutait ovalo hanatiligiyiit aniaktailigiyit yut kavamatkunit ovalo aalanit ilaukatauyut ovalo havakviit, munag- pilihimayuit ovalo ikayugutikhait Nunavumi nakuuhiyaangani piyu- itjutait hivuliuyaangani, ilauyaangani ovalo tuniyaangani angiyut mayait Inuit.

Naunaiyautaa 14 Kanatami Aniaktailigiyit Pilihimayuit, Kinauyakhait Tunikhaihimayut Nunavumi ukiumi 2007/08

Iliuqaqnii Inungnut Aaniaqtailiniq Nunaqaqaqtut Itqilgit Aaniaqtailiniqmut Avatai Havaktit Kanatami tapkuatlu Inuit tapkuatlu Niuviqtit Aaniaqtailiniqmut Havaktit Qanugilittailiq Havaktit

HIV/AIDSnik Kinauyait $111,925 Hepatitis C $61,227 Inuukatigiit Aniaktailigiyit Kinauyait $44,882 Kanatami Aukhigiamut Aniagutit Uktugutikhait $97,462 Aniaktailigiyit Inuuhiit $25,883 Kanatami Nunakakaakhimayut Imiknut ovalo Aagniyaanaktunut Pilihimayuit $755,358 Kaumayut Hivunikhait/Hanatjutait Aniaktailigiyit Nunait $3,461,936 Angilgami ovalo Nunaini Munagiyiit $5,269,739 Nunakakaakhimayut Aukhigiamik Aniagutit Uktugutikhait $1,235,782 Kanatami Nunakakaakhimayut Inminiigutikhait Nutkaktigutikhait $504,951 Aangiyaanaktunik Uktugutikhait Nunaini Kinauyait $70,000 Higaanik Munagitjutikhait Uktugutikhait $116,372 Inikniit Pilihimayuit $341,379 $11,227,766 Nunaini Havaktakhait Pilihimayuit Nutakanut $735,180 Kanatami Hingaihimayut Nigitiagutikhait Pilihimayuit $737,190 $1,191,440 Hingaihimayunit Imiktut Ayokhagutikhait $45,513 $578,804 Nunakakaakhimayut Hivulimi Autlagutikhait Pilihimayuit $1,234,000 Tamaat Nutakait $2,751,883 $1,770,244 Tamaat $3,093,262 $12,998,010 $186,372

Tamaat Tutkuktuihimayut $16,277,644

Aniaktailigiyit Kanatami. Septembermi, 2008

www.tunngavik.com 27 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

aalangukhimayut pihimayainit aniatailgiyit pilihimayuit ovalo ayokhaktut nutkagutikhainik, mikhaanut pingahuanut ilaukatauyut ikayugutikhait pihiayait Kanatami ovalo Nunavumi pikuyaligiyit ikayugutikhait kitkanit Kanatami munagiyiit ovalo havakviit ovalo ikayuktit munagiyiit. Nunavumi.

Pikaktut 21nik Kanatami aniaktailigiyit mikhaanut pilihimayuit tuni- 2) Ihumagiyait tugaakhimayut vaktut Nunavumi. ovalo Nunakakaakhimayut Pikaktut angiyumik kinauyakhainik tunivaktut Nunavumut tugaakhimayut Kanatamit mikhaanut aniaktailigiyit munagitjutikhainik hivuliuyut munagiyaun- gitut GNkunit. Taimaimat, nakuuniaktuk GNkut ilaugumik pin- Pilihimayuit gahuagutainik ilaukatauyunut Inuit ovalo Ottawa piyaangani kinauyakhait havakatigiilugit ovalo atutialugit. Kanatami Kavamatkut atukpaktut millionik kinauyakhainik ukiuk tamaat Nunavumi ihumagiyainik tugaakhimayut aniaktailigiyit hivuliuyukhat, ilangit, aknait hingaihimayut ovalo nutakat aniaktailigiyiit, nigitiagutikhait ovaluniit kagitainik aniaktailigiyiiit ovalo

Atugakhaliat 4 Kavamatuqatkutnit Nunaliuyunut-Ilingayut Aaniaqtailiniqmut Havagutit

Nunaqaqaqtut Itqilgit tapkuatlu Inuit Aaniaqtailiniqmut Havaktit Havagutai • Nunakakaakhimayut Aukhigianik • Nakuutjutikhait Hivunikhait • Hanalutik Aniaktailigiyit Nunaini Uktugutikhait • Kanatami Hingaihimayut • FASD • Itkiliit Ilihagiaktukhimayut Nuutitigutikhait Nigitiagutikhait Pilihimayuit Aniaktailigiyit Ikayugutikhait Pilihimayuit • Hingaihimayut Nutakat Aniaktailigiyit • Kanatami Nunakakaakhimayut Inuulgamiit • Kanatami Nunakakaakhimayut Iminut ovalo Inminiigutikhait Nutkaktigutikhait Uktugutikhait Angiyaanaktunut Atuinagutait pilihimayuit • NIHB

Inungnut Aaniaqtailiniq Havaktit Kanatami Havagutai • Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit • AIDS Nunaini Havaktakhait Pilihimayuit • Kanatami Hingahihimayut Nigitiagutikhait Autlagutait Pilihimayuit Pilihimayuit • Kanatami Aukhigianut Uktugutikhait • Nunaini Havaktakhait Pilihimayuit Nutakanut • FASD • Aniaktailigiyit Inuutjutikhait • Hepatits C Nunaini Pilihimayuit • Inugiagutait Aniaktailigiyit Kinauyakhait

Aaniaqtailiniqmut Avatai tapkuatlu Niuviqtit Qanugilittailiq Havagutai • Kanatami Tipaakunut Munagitjutikhait Uktugutikhait • Kanatami Akigaktuutit Angiyaanaktumik Uktugutikhait

Inuligiyituqatkut Havagutai • Aniaviit ovalo Taaktiit Ikayugutikhait • Nikikhainik Akyagutikhait Pilihimayuit $23.7 millionmik 2006mi ikayugiagani Angigutaanut $18.8 millionmik ukiuk tamaat tingmiakut akyagutikhait nakuuyumik nikikhait Nunavumi. 121

Aniaktailigiyit Kanatami. Augustmi, 2008.

28 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

AHFkut nakuutiaktut uktugutainik Kanatami kinauyakhait kiuvaktut Ilisaqsivik nakuutiaktuk atugiagani kanuk nunaini havakviit nunaini piyumayainik. Ubluminut, AHFkut tunihimayut 1,345nik ikpigiyaungitut aniaktailigiyit atugutikhainit. Ilisaqsivik pivaktut kin- ikayuktakhainik Kanatami $406 millionmik. Nunavumi, AHFkut auyakhainik Aniaktailigiyit Kanatami, GNkut (Aniaktailigiyit ovalo In- kitkaniituk kinauyakhakvik, tunivaktut $12 millionmik hitamanik uki- uligiyit Ikayuktiit, Inuuviviniit, Ukauhiit, Inutukait ovalo Inuulgamiit uni 12nut nunainut naamagutikhait hanayakhait, ilauyut Tukisigia- ovalo Munagiyit Ilihaktuiyit) ovalo Inuit havakviit. Mamiani, kava- rvik Havakviit Iqalunit, Ilisaqsivik Havakviit Kangiqtugaapiq, Pigiarvik matkut ovaluniit havakviit pilaitut kitkanit kinauyakhainik Ilisaqsivik, nunaini naamagutikhait hanayakhat Igluligaarjuqmi, Salugat Kati- atauhiugaluakhuni nakuutiaktuk atulaaktait Inuit munagitjutikhainik mayigalaat Mitimatalimi ovalo nunaini naamagutikhait pilihimayuit Nunavumi. Kugluktumi ovalo Ikaluktutiami. AHFkut tamaat tuniyuitut kinauyakhait atugutikhainik hapkoa hanayakhait kihimi hapkoa ovalo aalat nunait atuktut AHFkut kinauyakhainik ikayugiagani hanayakhait ilangit kinauyakhainik. Inuit ihumaaluktut iniktigutait AHFkut 2010mi ukiumi nakuutiaktuk inuuviviniit mikhaanut mu- Inuit arnait mikitqianit nunalingnit tingmivaktut Iqalungnut nagiyiit ovalo naamagutikhait pilihimayuit nunaini. nutaraniriaqturhutik Qikiqtani Aaniarvingmi.

3) Nunaini Havakviit Kanatami ovalo Nunavumi Kavamatkut havaktut inikhainik hakugigutait ovalo nutkalaigutait. Aniaktailigiyit Kanatami ovalo Gnkut Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayuktiit pivaktut angiyumik ovalo atuinalaaktainik kitkanit kinauyakhainik, akiligutikhait havakviit akiligutikhait ovalo pilihimayuit ovalo ikayugutikhait tuniyainik. Pikangitut kihimi ikitut nunaini naamagutikhait havakviit Nunavumi, ilauyut tamalaaktumik. Akiit amigaitut nuutitihimaplutik amigaitunut atauhimik ovaluniit amigaitunik ukiunik ovaluniit tugaakhimayut ikayugutikhait angigutaanut aivakhimayut pingahut kavamatkut. Hamna kinauyakhait tutkuktuitjutikhait nutkaktihimaitait hapkoa nunaini ilaukatauyut ukaktut, akhuugutainik ovalo ihumaalugutainik.

Ukakhimataaktuk, pikaktut 12nik aniaktailigiyit ovalo naamagutikhait uktugutikhaiik Nunavumi tunivaktait Hamletkut ovaluniit nunaini ilaukatauyut ovaluniit Inuit havakviit nunaini., munagiyauplutik nunainit. Hapkoa ilauyut naamagutikhait pilihimayuit havaktait Hamletkut Kinngaini, Pangnirtungmi, Mitimatalimi, Kugluktumi ovalo Ikaluktutiami ovalo Tukisigiarvik Havakviit Iqaluni, Ilisaqsivik Havakviit Kangiktugaapiq ovalo Pigiarvik nunain naamagutikhait hanayakhat Igluligaarjumi.

Ilisaqsivik Havakviit Kangiqtugaapiq nunani havakviit nakuutiaktuk atulaaktuk munagiyiit ovalo naamagutikhait pilihimayuit tunivaktut malikhugit Inuit inuuviviniit ovalo ukpigiyait. “Tamamik Ilisaqsivik pilihimayuit ikayuktut nunaini hanatiligiyiit ovalo naamagutikhait ikpigiyainik inuuviviniit Inuit ilihagutikhait ovalo ayoikhagutikhait ovalo tuhaktitiyut nunainut.”122 Ilisaqsivik hanahimayut ikpinaktumik ovalo ikayugutikhainik Inuit Inuukatigiit Ukpigiyait hanayakhat tu- gaakhimayuk ilaulugit ovalo hakugikhilugit Inutukait ilaukatauyaangani ovalo ikayugiagani havakviit munagiyut inuligiyit ayokhagutait nunaini.

Piksaliugaa Franco Buscemi

www.tunngavik.com 29 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

KANUK ANIAKTAILIGIYIT MUNAGIYAUYUT NUNAVUMI

Ihumagiyainik aalatkiiktut iluani aniaktailigiyit munagiyiit nunaini 1) Hivuliit Aniaktailigiyit Kanatami ovalo Nunakyuami kanuk pikaluangitut pitkutikhait aniaktailigiyit munagitjutikhait atuniaktut. Hapkoa aalatkiit takuvaktut Munagitjutikhait nuutitigiagani pikaluangitut ovalo keelinikatut pitkutikhait hanianit munagitjutikhait ovalo aniakpiaktut munagitjutikhait nutkaktiti- PHCkut atuktait nunainut, taaktiungitumut, munakhiit ovaluniit nahualugit ovalo aniaktailigiyit tuhagutikhainik ovalo mikhitilugit aalat aniaktailigiyit havaktiit, havakviani ovalo ilaukatauyut inuuvi- 123 piyumayait munagitjutikhainik ovalo aniakpiaktut munagitjutikhait. viniit aniaktailigiyit atugutainik. PHCkut atuktait akhut tamami- PHCkut atuktait kungiakhutik nutkaktigutikhait aniagutait ovalo uyut ovalo nakuutiaktuk Inuit ihumagiyainik tamaat. Aniaktailigiyit tuhaktitilugit aniaktailigiyiit. Aatjikutaatut havaktait aniaviit ovalo Kanatami ukakhimayait PHCkut atuktait…atuktait aniaktailigiyit mu- tingmilugit Inuit ungahiktumut munagiyauyaangani, nutkaktigutait nagitjutikhait atugutainik. Ilauyut tamamik ikayugutikhait ilauyut akikitut. Nunavumi iligumik pitkutkhainik nutkaktitigutikhainut, ki- aniaktailigiyiit, ilangit; kinauyaliuktait havaktut, ikluligiyit, ilihaktuiyit himi nuutitigumik pitkutikhait ublumi munagitjutikhainut atuktait ovalo hilakyuat. Hivuliit munagitjutikhait ilauyut iluani hivuliit aniak- ikayugutikhainik, akhuugutikhainik ovalo piyakhainik Nunavumi tailigiyit munagitjutikhait kungiaktut aniaktailigiyit munagiyiit Kavamatkut, Inuit Havakviit ovalo Nunait. ikayugutikhait ilauyut, aniaktailigiyit tuhagutikhait, aniaguait ovalo anigutait nutkagutikhainik ovalo ihivgiuklugit ovalo munagilugit aniakhimayut ovalo anikhimayut.”124

Nunavut Upluani uqaqtiuyuq Paul Irngaut (haumingmi) Madeleine Allakariallak-lu (taliqpik) uqaqtuk kinaungmangat Iqalungmiutaq Aaquaq Enuapik Sagiatuq.

Piksa tuniyat Inuligiyituqatkut – Nunavut Aviktuqhimaniani Aapisiat

30 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

Nunavutmi, pityutilgit amihunik pityutigiyai inuit aanialaqniqmut Namungauligiagani inugiakatigiit aniaktailigiyit nakuuyuk hanagia- munagiyauyaqaliqhutiklu. Ilai inungnut pityutit akhuqtitauniqmut gani naamaktut Inuit aniaktailigiyit pikuyakhait. 13kuyut pravinsiit pihimayut nayugiaqaqtainut ilihaqniqmut atuqpakhimanii, ovalo nunait ovalo Kanatami kavamatkut angikhimayut kungialugit timigiyainut uqauhiinaqmutluniit huguqtigaunii, atugumainaliqniin- namungauligiagani ilangit 67nik aniaktailigiyit kanugitaakhait nau- utluniit. Aalat hanatiligiyiit ilangit kinauyaliunitut, akituyut akiit inuu- naiyautikhait munagiyukhat aniaktailigiyiut naniitaakhait, aniak- giami, nakuungitut ikluit. Hapkoa ilangit aalangulaaktut tailigiyit iniktigutait ovalo kanugit ikayugutikhait, pipkaiyaangani kihimi havaktigiiktukhat tamaat amigaitunut aalatkiit amigaitut ukiuk tamaat aatjikutiliulugit, ilaa, kitkanit kanugituk aniaktailigiyit aalatkiit havakviit angiyumik ubluinik aalanguktinagu nakuuyumik Nunavumiut mikhaanut aalat Kanatamiut nunaini. ilitagitinagit. Mamiani, havaktikaluangitut pipkaitait GNkut hanahimayut Nakuutkiyauyuk ihumagiyainik aniaktailigiyit munagiyiinit, ayokh- atauhimik hapkoa tuhaktakhait ukiuk tamaat 2004mit. Ayonaktuk agutait munagiyauyukhat havakatigiilugit. Hamna ihumaiyait hivuliit Inuit aniaktailigiyit havaktiit ovalo atanguyait nalungitainik Nunakyuat Aniaktailigiyit Havakviit hivuliuyut akhuukhimayait ovalo tuhakhimayainik angigutikhainik kanuk Inuit aniaktailigiyit atugutikhait PHCkut 1978mi. Ublumi pikuyauliktuk Kavamatkut pikangitumik tuhagutikhait kanugitaakhait ovalo atugutait iluani in- Kanatami. ugiakatigiit aniaktailigiyiit. “Hivuliit Inuit aniaktailigiyit tuhagutikhait atugutikhait ilihimayut kungialugit ovalo kiulugit namungauligiagani Pikaktut talimanik PHCkut Maliguitkhainik: nuutitikataktut aniagutit. Tahamna atugutikhait havangituk • Havakatigiilutik tamaat ilauyunut. Nunavumi malgunik ukiunik. Pikangituk havaktukhanik katitik- tukhanik havaktiit Nunavumi pipkaihimayut nutkagutikhainik nuuti- • Pilaavikhagilugit. tikataktut aniagutit kungiagutait.”129 • Inuit Ilaukatautjutikhait. • Aniaktailigiyit Tuhagutikhait. • Naamatumik atugutikhait havagutikhainik nutaat. 3) Inuit Aniaktailigiyit Uktugutikhait GNkut Inuit Aniaktailigiyit Uktugutikhait ilihimayut talimanik kitkani- 2) Aniaktailigiyit Tuhagutikhait itut havagutait Inuit aniaktailigiyit, ilauyuk kitkaniitut PHCkut ovalo Aniagutit Nutkak- atulaaktait:

tigutikhait Inugiakatigiit Aniaktailigiyit Ihivgiugutait. Titigakhimayuk Kanatami hivuliit ministait, “Inuit aniaktailigiyit uk- • Aniaktailigiyit Kungiagutikhait. tugutikhait aniaktailigiyit tuhagutikhait, aniagutait ovalo anigutait • Aniaktailigiyit Tuhagutikhait. nutkaktigutikhainik ikpinaktut piyaangani nakuutkiyak aniaktailigiyit iniktigutikhait Kanatamiut ovalo ikayuktut ungahiktumut naam- • Aniagutit ovalo anigutit nutkagutikhait. agutikhainik munagitjutikhait mikhitigumik ayokhagutait aniaktaili- • Aniaktailigiyit munagitjutikhait. iyit munagiyiit atugutikhait.”125 Uktugutikhait ilitagihimayut amigaitut havakviit ikayukhimayut Inuit Pihimanmata Nunavumi aniaktailigiyit naunaiyautait ataaniitut aniaktailigiyit ovalo taimaimat, nalvaakhimayut havakatigiilutik ovalo Kanatamit kitkanit ovalo angiyumik 25%mik Nunavumi aniak- ilaukatigiilutik aalanut munagiyiit ovalo kavamaungitut havakviit. tailigiyit atugutikhait kinauyait atukpaktut autlaagutikhainik aniaktut Mamiani hamna uktugutikhait hanakatigiikhimaituk. Kihimi hivulimi aniavimut Iqalumi, Yellowknifemi ovalo aalamut nigiagani muna- nalvaakhimayut tuhaktakhainit paknaiyaukhimayuk Vancouvermit givikhainut, nutkaktinahuagutikhait hivuliuyukhat Nunavumi kihimi ikayuktimit,130 ovalo ukakatihimaituk aalanut havakviit ovaluniit kinauyait naunaiyautaukpata, ilaungituk. 2007/08mi, ilangit GNkut nunait hanatitlugit. Hanahimayuk avaliitumik aatjikutaatut pinga hu- Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayugutikhait kinauyait atugutikhait akatigiit uktukhimayait NTIkut, GNkut ovalo Kanatami Kavamatkut tunihihimayut Inuit aniaktailigiyiinut unguvakhimayut.126 hanalugit Aniaktailigiyit Ilaukatautjutikhait Uktugutikhait ilihimayut Piliriqatigiinngniq.131 Ilaa, Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit ilitagiyut ikpingu- tikhainik aniaktailigiyit tuhagutikhait ovalo nutkaktigutikhait Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayugutikhait ilitagihimayut hanahimayainik Inuit Aniaktailigiyit Uktugutikhait.127 Mamiani, titi- ihuakhalaitait tamamik Nunavumi ayokhagutikhait tamamik ovalu- gakhimayait Moloughney tuhaktakhait, pikaniaktuk nutkagutikhainik niit kilamik.132 Taimaimat, uktugutikhait talimanik ukiunik nani, iniktinahualugit hamna Inuit Aniaktailigiyit Ukgutuikhait. “Nunavut pihimatitlugit hivuliit talimat kitkaniitut havagutikhait Inuit aniak- Inuit aniaktailigiyit munagitjutikhait atugutikhait aviktukhimayut, tailigiyiit, kungianiaktut malgunik angiyumik mikhaanut munagiyaukatigiingitut havaktiit havakpiaktut kihimi ikayuktaungitut ikpinagiyauyut aniaktailigiyit Nunavumi inugiakatigiit. ovalo havagutait katitigutainik tuhgutikhait ovalo namungauligiagani inugiakatigiit aniaktailigiyit havangituk.”128

www.tunngavik.com 31 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

Aniaktailigiyit Nutakat ovalo Ilakatigiit Amigaitut Kanatami ovalo Nunavumi havakviit, ilangit, Aniak- tailigiyit, Ilihaktuiyit, Akigaktuiyit, Paliihimaligiyit, Ikluligiyit • Amigailugit pitjutait aniaktailigiyit inuuhimayut iniktigutait. havakatigiiktukhat ovalo ilaukatigilugit uktugutikhait. Inuit ilangit, • Amigailugit naamait nutakat pihimayait ukiungit naamagutait ilauyut Inutukait ikayuktiit, Inuit hingaiyumik munagiyiit ovalo hanatiligiyiit iniktigutait. ilakatigiit munagitjutikhait ovalo inuuviviniit ovalo nunaini pilihi- • Nakuuhinahualugit nikikhait tutkuktuitjutikhait tamamik mayuit, ilauyukhat munagikatigiinik, paknaiyaiyiinik ovalo tu- ilakatigiit. nikhaitjutikhait PHCkut Nunavumi. Havakatigiigutikhait tamaat hapkoa havakviit ilitagiyut aniaktailigiyit ovalo naamgutikhait • Mikhitinahualugit naamait Inuit pikatagutait kagitainik, ukpa- ilaukatauyut hanatiligiyinut ovalo inuligiyit pikuyakhainut ovalo tainik, ihumaalugiyainik ovaluniit kuyakhikataktut ihuitumik. NLCAmi piyakhainut. • Mikhitinahualugit pitkutait inuulgamiit pikataktut ayonalaaktumik inuuhianik. Ilaa, amigaitut havakviit hilataani GNkut havakatigiigumayait Mu- nagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Ikayuktiit nakuuhiyaangani Inuit Ayokhagutit Mikhitigutikhait aniaktailigiyit. FNIHBmi Ukiuktaktumi maligutikaktut ilaukatauyaangani ovalo NTIkut, RIAkut ovalo ITKut RIAkut ilauyumayut Inuit • Mikhtiklugit tipaakut atugutikhait. aniaktailigiyiini. Kavamatkut Nunavumi pikaktut amigaitunik ayokh- • Mikhitiklugit aangiyaanaktut atuinagutikhait. agutikhainik hilataanik munagiyait ovalo naitumik kinauyait, kitkaniituk hanalutik nakuuyumik aniaktailigiyit atugutikhait havagiagani • Amigailugit havalaaktait nunait mikhitigutikhait aalat havakviit ovalo hanalutik hakugikhigutikhainik. anianaktut inuuhiit. Taimaimat, ilaukatauyut hakugiigutait Nunavumi atuktait PHCmi Nunavumi inugiakatigiit kinguliuyut ilanganut Kanatami akhut ovalo Inuit Aniaktailigiyit Uktugutikhait ilitagihimaitait ovalo havak- mikhaani aniaktailigiyit ovalo aatjikutaatut aalat nunait, Inuit aniak- tigihimaitait aviktukhimayut ovalo nunaini Inuit havakviit, hamletkut tailigiyit atugutikhait hanatiakhimaituk ovalo munagilaaktait hapkoa ovalo nunaini ikayuktiit havakatigiilugit. NTIkut ovalo RIAkut ihumagiyait, atugutikhait hakugigutikaktuk. Hivuliit havaktiit tamamik inikhimayumik maligutikaktut nuutitigiagani naam- akhuukpiaktut ovalo havakpiagumayut.133 agutikhait Inuit Nunavumi. Ataani NLCAmi Ilangani 32, Kanatami ovalo Nunavumi Kavamatkut pitkuhimayut ilaulugit hapkoa Ikpinaktuk, Inuit inugiakatigiit nalungitut, mikhaanit inuuviviniit havakviit hanatiligiyiinik inuligiyit pikuyakhait. Mamiana, Nunavumi ovalo inuuhiit amigaitut pitkutait Nunavumi ikpinagiyait nunait ani- Inuit Aniaktailigiyit Uktugutikhait ukakhimaitait hapkoa havakviit. aktailigiyiit. Taimaimat, Inuit aviktukhimayut ovalo nunaini havakviit tuniliktut aniaktailigiyit ovalo naamagutikhait uktugutikhait ikayu- Hunamik Nunavumi Kavamatkut ovalo aniaktailigiyit atugutikhainik laaktut ovalo ilaulaaktut ayokagutainik munagiyunut atugutikhainik. pikangitut ilitaigihimaitumik nunaini ovalo aviktukhimayut Inuit aniaktailigiyit ovalo naamagutikhait ilangit? Kanuk amigaigumik Inuit munagitjutikhait uktugutikhait ikpinagilaaktait munagiyiit 4) Havakatigiit ovalo Inuit atugutikait? Atauhik tuhaktakhak nalvaakhimayuk: “Kitkaniituk hun- Ilaukatautjutait mat aniaviit atukhimayut Qikiqtaalumi, Kitikmeoni ovalo Kivalliqmi inuukatigiit hingaihimayut (26%), anikhaagutikhait aniagutit (18%), Malguk PHCmi maliktait, havakatigiigutikhait tamaat ilauyuni ovalo nigitjutainik aniagutit (10%), aniagutit (9%) ovalo kagitainut ayokh- Inuit ilaukatautjutikhait, ukakhimayut hamani tuhaktakhaini. Aniak- agutit (7%).”134 Malguk pikaktut munagitjutikhait hakugiktut Inuit tailigiyit munagitjutikhait atugutikhait angiliyukhat ilauyaangani inuuviviniit – hingaihimayut munakhiit ovalo ikayuktiit – ikayulaaktut ilaukatauyukhat Inuit munagiyiit ovalo kingulikhimayut ikpinagu- munagiyaangani hingaihimayut munakhiit ovalo kagitainik ayokh- tikhait nuutitilaaktut amigailugit havakatigiigutikhait tamaat amiga- agutit hunmat aniaviit atuktait, hakugikhilaaktut akigaktugutikhait itut havakviit, Inuit havakviit, ikayuktiit, hamletkut ovalo kavamatkut amigailugit akhuugutait Inuit munagiyiit akiit mikhitiktait inminik. munagiyiit ilauyut aniaktailigiyini ovalo naamakhitiligiyini. Nalungitut Nunavimi takupkaiyut inuuviviniit Inuit hingaihimayut munakhivikhait akhut mikhitilaaktait Inuit atugutikhainik aniaviit PHCmi havaktut nakuuyumik munagiyit ilitagigaagamik ataaniitut ovalo autlaagutikhait hakugikhititlugit aniaktailigiyit iniktigutikhait inuligiyit, hanatiligiyit ovalo palitiksni ihumagiyainik ovaluniit nutakani ovalo amaamait.135 nutkaktigutikhait aniagutit, kiniklutik ilaukatautjutikhainik nunainit ilauyut inminik aniaktailigiyit munagiyiinik ovalo hanalutik havalaak- takhainik nunain aniaktailigiyit ovalo naamagutigutikhait havaktiit ovalo nunainit ilauyut munagiyaangani nunaini aniaktailigiyit ihumagiyainik.

32 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

5) Ilaukatautjutikhait ovalo tigiit. Kihimi, amigaitut aniaktailigiyit munagiyit ikayuktauyut atauhimik ukautikaktut Inuktitut/Inuinaqtut ovaluniit Inuit ikayuk- Ikayugutikhait Inuit tauyumayut Inuit ukautainut, kihimi amigaitut ayongitut ikayutut Aniaktailigiyit ovalo munagiyiit (munakhiit, taaktiit ovalo hivuliit havaktiit) kablunaatitut ukayuktut. Hamna ukautait keeliniit pilaaktut tuhatiakhimaitumik Naamagutikhait Ilangit ovaluniit ihuinaakhimayumik ukautauhimayut kitkanit munagiyit ovalo ikayuktauyut. Tamna atuqpaktutuqat pityuhiq tapkununga pityutauluaqnii aaniaqtailiniqmut munaqginiinut pityuhiit inungnut nunaliuyunutlu “Inuuviviniit aalatkiigutait ovalo pilaitait aniaktailigiyit munagiyiit piyukhat pilaqniinik havaginiiniklu hulilutik katutyiqatigikniq ihumal- nakuuyumik munagilugit hapkoa aalangayut ikayugutikhait iugutinut aaniaqtailiniqmut munaginii aaniaqtailiniilu nunaligiyaqtik. mikhaanut angiyut naunaiyautait malingilugit, takuyaktungilugit Una taimaitpalaqmat Inungnut, amihut tahapkuat aaniaqtailiniqmut aniaviit ovalo ikpinagiyaungitut ovalo aalanguyut. Inuuviviniit naa- ihuigiyai pihimakmata ayuqhaqniqmut ihuityutauvaktutuqauniilu maktut munagigaagata, aniaktut kiulaaktut nakuuyumik munagiyau- tapkununga Kanatamiunut kavamainut piquyat maligaitlu. tainik ovalo hamna angiyumik ikpinagilaaktut aniaktailigiyit Inuit Moloughney tuhaktitakhait titigakhimayuk, “Hanayaangani aalan- inminik.”139 gugutait ikayulaaktait Inuit ukpigiyainik ovalo maligutikhainik hanahimayut ilitagitjutait amigaitut ilangit pipkaivaktait aniaktai- Pilaaktut hamna ayokhagutait, Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo In- ligiyiit ovalo piyumayait aalat nunait ovalo kavamatkuungitut uligiyit Ikayuktit ikayuklutik piyumayait nunaini uktugumayainik 136 havakviit havakatigiilutik Nunavumi.” atuktut ovalo ilauyut Inuit Kauyimayatukangit, nunait nalungitait ovalo nunait ihuakhalaaktait. Pikaktut pingahunik inuuviviniit Hamani ihumagivlugit NLCAmi Ilangani 32 aivakhimayut. “Keel- hakugiktut Inuit munagitjutait atuktainik takuyauyukhat, ikayumata inikangitumik inminiigutikhait Inuit ovaluniit piyakhait kavamatkut, hilataani angigutaanut, Inuit inminiigutikatut ilihimayumi hamani Ilangani ilaukataulutik hanatiligiyiit inuligiyit ovalo inuuviviniit pikuyakhait ovalo hanalutik inuligiyit ovalo inuuviviniit pilihimayuit ovalo ikayugutikhait, ilauyut maligutikhait tunikhaitjutikhainik, iluani Nunavut Tunngavik Nanminilgit havaktiu Virginia Lloyd Nunavumi Angigutaanut Nunait. (haumikhiq) tuniyaa Charlotte Zawadski taphuminga Nunavut Munaqhiuniqmut Havagutit Hivuliqtiuniq Aitugutanik. Taimaimat, Nunavumi Inuit ilaukatautjutikhait atuinalaaktait PHCkut atugutainut, akigaktuitjutaini ilauyut. Talvaniigaluak, Aipaa Talimani Ihivgiugutait Iniktigutikhainik Nunavumi Nunataagutit Angigutaanut havakhimayait PricewaterhouseCoopers (PwC) 2006mi nalvaakhimayut, “Tamaat ilangani ihivgiuktaptini, tuhaktakhimayugut Ilaukatauyunit ihumayut iniktigutikhait NLCAmi tunilaaktait Inuit pi- laalutik inminik hivunikhainik, hanalutik inminik pikuyakhainik ovalo iniktiklugit ikpinagiyainik inuuviviniit. Amigaitut ukakatigihimayut ovalo ilaukatauhimayut kungiaktuni ukakatainaktut hamna pingitut. Ukakhimayut amigaitut maliktakhait ilihimayut ovalo atugutikhait hanahimayut ovalo ilaukataungitut angigutikhainik ovlao ukakatigiyauhimaitut. Ovalo, tuhakatakhimayugut Inuit ukaktut ukpigiyait ihumaiyait ovalo ikpinaktumik ihumagiyait Inutukait, apigiyauyuitut ovaluniit ikpigiyaungitut.”137

Ublumi, PwCkut tunihimayut Senate Katimayigalaat Nunakakaakhi- mayut ovalo ukafaakhimayut pikangitut ilaukatautjutikhainik Inuit angiyuk ayokhagutait. “Ukpigiyunga angiyut naamangitut iniktigu- tikhaini ilauyut naamangitumik ilaukatautjutainik Inuit angigutainut. Kungiaktut katimatitlugit nunaini, amigaitut nani Inuit aliahungitut ilaungitut ovalo kuviahungitut nani kiavaktut. Amigaitut Inuit ukakhimayut “Inutukavut ikpinagiyaungitut” ovalo ukaktut “hanavak- tut pikuyakhainik, kihimi apigiyuitut kanuk ihumayugut.’” 138 Piksaliugaa Franco Buscemi Ilangit havaktiit iluani GNkut ilitagihimayut tunikhaiyaangani aniaktailigiyit ovalo inuligiyit ikayugutikhait inuuviviniinik naamaktut ovalo ihumayut piyumayainik Nunavumi amigaitut Inuit inugiaka-

www.tunngavik.com 33 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

aniaviit munagitjutainik atugutikhait ovalo tuniyauliktut ikayuktinit, Nunanit Munagitjutikhait ovalo Inuit Inuit havakviit ovalo hamletkut (ikayuktauplutik Kanatamit) ami- gaivyaktuni nunaini tamaat Nunavumi. Hapkoa pingahut Kauyimayatukangit Nigitjutait (Nunanit) ilaukatauyut Inuit naamagutikhait ovalo munagitjutikhait ilitagiya- Inuit nalungitut nunait inminik munagilaaktut Inunik aktuktilugit 140 uhimayut Nunavumi Inutukait amigaituni ihivgiukhimayuni, ilan- nunainut. Umayukhiugutit ovalo “Autlaagaagat nunami, Inuinut, git kavamatkut ilitagiyakhait, ikpigiyakhait ovalo pitkutikhait. unaguikhikafungitut ovaluniit kimaangitut kihimi ikpinaktuk nakuuyumik ihumainut ovalo kagitainut aniaktailigiyiit ovalo tugaalugit Pingahut kitkaniitut ilaukatauyut Inuit Aniaktialigiyit ovalo Naam- mikhaanut aniaktailigiyiinut.”148 Talvanga, Kivalliqmi munagivaktut agutikhait tuniyakhait hapkoa: ukiuk tamaat Pijunnaqsiniq Nunamiitjutait nani Inutukait ovalo Inu- ulgamiit kativamaktut malgunik ubluinik ilaukatauyaangani Kauyi- • Inuit ikayugutait. mayatukangit, Inuit inuuhiit ovalo nunainik hanatjutait. Qikqitani • Nunani munagiligiyit ovalo Inuit Inuuviviniit Nigitjtuait Inuit Katutjikatingit tunivaktut Inuuviviniit Nunamiitjutait Pilihi- (Nunainit Nikiit). mayuit 13ni nunaini tamaat Qikiqtani. • Inuit aknait hingaihimayunik ikayuktiit ovalo amaamait ovalo ilakatigiit munagitjutikhait. Ilisaqsivik Katimayiit Kangiktugaarpiqmi atukpaktut nunaini munagitjutikhait pilihimayuit ilauyut 60nik ilaukatauyut malgunik ubluinik inuuviviniit nunamiitjutainik. “Ikayugiagani nunaktigiit nunamunga - Inuit Ikayugutikhait ulutik ovalo katitifaalugit inuuviiniit havagutainik ovalo nunainik, nalvaakhiuplutik munagitjutikhait nunamiilutik ovalo ilaukataulutik Inuit ikayugutikhait ilauyut; kagitainut ikayugutit, nigagutit nunaini. Amigaitut nunami havaktait ilauyut nutakat ovalo inuul- ihuakhitjutait, ihumaalugutait ikayugutait, akigaktuiyut ovalo ilih- gamiit, ilihakpaktut inuuviviniit ayoikhaitjutikhainik.”149 Havakpaktait agutikhait. “Ayonaktuk aviktugiagani havagutait Inutukait, Inuit nunamiitjutaini ilauyut; umayukhiugutit, igatjutit, piguyaliugutit, in- munagiyinik ovalo tamamik Inuit nunait Kanatami Inutukait ikpigi- uuyaliugutit ovalo olapkitjutikhainik hanauyaktut, hanalgutinik yauyut munagiyinik ovalo ikayuktinik ovalo tunilaaktut kanuk nau- hanayut, mikhuktut ovalo ilihaktut atugutikhainik inuuviviniit naiyalaaktut Inuit munagiyiit ikayugutikhait.”141 Atauhik atulaaktuk nunauyait. Moosa Akavak, ikayukti Qikiqtani Itiktauvik Iqaluni, Ilisaqsivik Katimayiit tunivaktut munagitjutikhainik ikayugutikhait ukakhimayuk ikpinagutait Inuit nikiit, munagitjutikhainut. nunaini Kangiktugaarpiq. Ilisaqsivik Inutukait pilaaktut Inuit kinikhiayut ikayugutikhainik ovalo ikayuktakhainik ovalo ilauyumayut Inuit inuuviviniit munagitjutikhainik atugutikhainik.”142 Ovalo, Ilisaqsivik havaktut (Inuit Katutjikatinik Ukpigiyainik) pilihimayuit tunilugit In- Iqalungmiut aliahuktut atugauvaktutuqanik nigipkainiq Nunavut Upluani. utukait ilaukatautjutikhaiik nunaini havakviit munagilugit inuligiyit ihumagiyainik – ilaa, Ublumi munagiviit nutakat, ilihakviit ovalo Pali- ihimat. Ikayuyuktut hapkoa havakviit ayokhaitjutainik ihuakh- agutikhait, atuklugit Inuit Katutjikatinik Ukpigiyainik.”143

“Ukakatigititlugit inuuviviniit aniaktailigiyit atugutait ovalo aniagutit kauyimayatukangit Atauhik tunilaakatut Inutukait katitigutainik nakuutiaktut munagiyaangani aniaktut... Kanuk munagilaaktut ukpatainik aniagutit, aniagutit, unaligutit, iigit ihuinaagutait, kalagutit, ahigukhimayut hauniit, imaakhimayut ovalo ilangit. Kihimi Inuit ihumagiyait kaanganiitut angiyumik. Atuktainik munagitjutikhait kilikhi- mayait ovalo anigutait ovalo ihuakhilugit aniagutait, Inutukait ukalikpaktut kanugitjutait kanuk hakigikhilaaktut kagitait ovalo nutkalaktut ukpatait.”144

Inutukait kitkanit pitkuktikhait Inuktitut/Inuinaqtut ukauhiit. Ukakhi- mayuk Mariano Aupilardjuk, “Ukauhivut Inuktitut/Inuinaqtut hakugikpiaktut. Ukauhiit hakugigutikatut. Inuktitut/Inuinaqtut ukauhiit munagilaaktut.145 Inutukait ukakhimayut mamiana, “Inuit Kauyimayatukangit ilitagiyauhimaituk.146 Amigaitut taaktiit, munakhiit, inuligiyit ovalo ilihaktiit naluyut Inutukait nalungitainik.”147

Piksa tuniyat Inuligiyituqatkut – Nunavut Aviktuqhimaniani Aapisiat

34 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

“Angutinik umayukhiukatigigupkik, nigitkuyatka natimik uyuinik Aknait autlakhimayut nutagakagiagani avaliikpaktut ungahiktumit ovalo tuktuit uyuinik ublunik autlaktinata. Ilaa, natiit uyuit ilaa, ilaktigiit ovalo nunait, ilaukatauplutik aalanik aniaktunik ovalo hinik- nutkaktiyumata ihumaalugutainik Inuit ovalo ikayuyukmata kilami- tavikakatigiikhutik aalaninik aniaktunik ilauyut aniakpiaktut ovalo iguilutik. Unakutauyutlu ovalo hakugigiagani nunami...Inuit nalungi- kagitaunik aniagutiliit.157 “Havakhimayunga aniavinik amigaitunik tut natiit uyuinik ovalo nunainit uyuit. Hamna nikhait aniagutitut ukiunik,” ukaktuk Annie Buchan Taloyoamit. “Inuuhimagumik ituk. Pikangitkupta, nigalaaktugut ovalo ayohalaaktugut.”150 nunamini, angutit ilaulaaktut ovalo angutit ilauyut nani nuliangit nutagakhimayunik nakuuhitivaktait ilaukatigiigit. Munagitiayuktut nuliaminut ovalo nutagaa. Angutit ovaluniit ilakatigiit ilaukatauyut Inuit Hingaihimayut Munagiyiit ovalo Amaamait inuuhiani, hamna nakuutiaktuk, nakuuhivaktait munagitjutikhainik nunaini.”158 ovalo Ilakatigiit Munagitjutikhait Naitumik, ayokhaliktut hingailigiyit munagitjutikhaini Nunavumi Inuuviviniani, hingaihimayut munagiyiit ikpinaktuk ilaukatautjutait nunait.159 Pihimayut tamaigamik nunaini havalaaktainik ovalo avik- Inuk aknait. “Inuuviviniit hingaihimayut munagiyiit ilitagiyauvaktut tugutait ilakatigiit ovalo nunait inuuvianit. Taimaimat, hingailigiyit inminik pitkutainik iluani Inuit nunaini ovalo ikpinagiyauyut ovalo munagitjutait ahigukhimaliktuk ovalo aatjikutaunitut. ilitagiyauhimayut ayongitainik.”151 Inuit hingaiyunik munagiyiit ilaukatauyut ikpinaktumik ilanganut Nunavumi ublumi. Nutaat Takukhauliktuk mikhitigutainik hingaihimayut autlaagutikhainik ihivgiukhimayut ukakatigihimayait 75nik inuuviviniit hingaihimayut Kangiklinimit nakuutiamat inuuvikhait munakhiviit talvani. Kihimi munagiyiit ublumi havaktut, ikayukpaktut tamamik 516mik inuuhi- nakuutiaktulu takukhautjutait Nunavik Inuulitsivik hingaihimayut mayunik.152 Nunavumi Inutukait ovalo hingahimayut munagiyi munagiviit Puvirnituq ovalo Irnisuriivik Hingaihimayut munagiviit Illisapi Ootoova ukakhimayuk Inuit hingaihimayut munagiyiit Salluitmi, takupkaiyut malilaaktainik Nunavumi. Nunavik pilihi- ihivgiuktauyukhat, kinauyakhainik atukpalaaguigiagani kavamatkut mayuit takupkaiyut akhut 90%mik katakhimayut nigiagani nuutitihi- ublumi atukpaktait tingmitjutainik autlaagutikhainik ovalo nuutitil - mayut nutagaligiagamik pilaakatut atugumik hapkoa atugutikhait, ugit kinauyakhait cancermut aniaktut ovalo aalanik atugumayai- “Atanguyait Inuit Hingaihimayut Munagiyiit, ikayuktaulutik nik.153 Pihimaplugit hamna akhuugutait utiktinahuagutainik Inuit ilaukatauyut hingaihimayut munagiyiinik nigiaganit ikayugiagani aknait hingaihimayunik ikayuktiit, naamangituk ilangani iluani ovalo ayoikhaiyaangani.”160 nutaat GNkut Aknait hingaihimayunik ikayuktiit Havagutikhait Pikuyakyuakhait akigaktuktait Inuit inuuviviniit aknait hingaihimayu- Inuuhivikhait munagiviit angmakhimayut Kangiklinimi 1996mi ovalo nik ikayuktiit, unguvaktikhugit Inuit inminiigutikhait munagiyaan- aipaa paknaiyakhimayut Iqaluni. Pingahua uktugumayut Ikaluktuti- gani hamna inuuviviniat pingilugit tunilugit Inuit inuuviviniit aknait ami. 2005mi, hingaihimayut munagiyiit pilihimayuit autlakhimayut hingaihimayunik ikayuktiit ilitagitjutainik ovalo ukpigitjutikhainik. Nunavumi Iliniagiakpaalivikmi. Kihimi Junemi 2008, Qikitani Ani- akviit Iqaluni pipkalaitait hingaihimayut munagiyiit ilihaktit ovaluniit Atauhik angiyuk ikpinaktuk hamani aniaktailigiyit munagitjutikhaini Inuit hingaihimayut munagiyiit munagilugit hingaihimayut muna - kituni nunaini amaamait ovalo nutaat inuuhimayut munagitjutikhait. giyiit ilihaktut ayoikhaitjutainik ilihaktainik aniavimi. Kihimi mu- “Autlaktigiagani amaamait ovalo nutaat inuuhimayut munagitju- nagiyauyukhat taaktinit ovalo munakhinit, akhuukhimayut aniakviit tikhait ikpinaktuk ilanganut hanatjutikhainik aniaktailigiyit nunait atugutikhait kitut hingaihimayut munagiyiit pilihimayuit ungahikhi- Nunavumi. Tamapta piyukhauyugut nutakavut nakuutiaktumik aut- mayumayait. laktigutikhainik inuuhiani.”154

Kitkanut 1970mi, 70%mik inuuhimayut nunaini pihimayut atukhutik Inuit hingaihimayut munagiyiinik ilauplutik nutakat inuuhianik ovalo nutakat munagitjutikhainik.155 Kihimi Kavamatkut pikuyakhait hanahimayut, “Pitkungilugit inuuviviniit inuuhitjutikhait tamamik, atugumaplugit aniaviit ovaluniit ayokhaktut autlaagutikhainik nigiaganut aniavimut nutagakagiagani,” avataanut siksinik ubluinik in- uutinagit nutagait.156

www.tunngavik.com 35 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

INIKTIGUTAIT

Hamna tuhaktakhait titiakhimayuk akhut aniaktailigyit ihuma alugu- takupkaiyut atulaaktut havaktaut avataani GNkut aniaviit munagitjutainik pivaktait Inuit inugiakatigiit Nunavumi. Taimaimat, pilugit tikhainik atugutikhainit, nani munagiyauyut ovalo kinauyakhakpak- hivuliuyukhait ovalo nalungitait tunikhaitjutikhait pilaaktut kin- tut Kanatami Kavamatkunit, tuhaktihimagamik ihumagiyainik Inuit auyakhainik aniaktailigiyit munagitjutikhainik tunikhaitjutait akhut ilaukatauyut havakviit ovalo tunihimayut Inuit ovalo nunaini ilauyukhat nakuuyaangani inuuhiit Inuit. havakviit ilitagiyauhimaitut aatjikutaatut aniaktailigiyit munagitjutikhait tunikhaitjutainik. Kitkaniituk ilangit NLCAmi Ilangani 32 pihimayukhat Inuit ilaukatautjutikhait hanatjutainik inuligiyit pilihimayuit,ilauyut Una tuhagakhaliaq tuhaqhityutauyut akhuqhugit tamaitapyak atugutikhait tunikhaitjutikhainik. Inuit taimaimat, ilauyukhat maniktakhai aaniaqtailiniqmut munaqhiniqmik Nunavutmi, tapku- hanatjutainik ovalo tunikhaitjutainik tamamik Kanatami ovalo nangatlu nunaliuyunit nakuunii tapkuat Nunatagauyunut Nunavumi aniaktailigiyit pilihimayuit Nunavumi. Ihuaqhaqnii Maniliqutai, pihimayut tapkunangat kavamatuqatkut kavamaitnit. Kanatami ovalo Nunavumi ilangit hamna atugutikhait Hamna tuhaktakhait hanahimayut naitumik takuyakhait amigaitut kitkanit kinauyakhakpaktut ovalo ihumagyut anginikhaamik hivuli- aniaktailigiyit pilihimayuit ovalo munagitjutikhait ovalo naam- uyukhat Inuinit ovalo nunainit ilangit, ayokhakpaktut ilitagitju- agutikhait havaktakhait atuliktut Nunavumi. Amigaitut hapkoa tikhainik ovalo pitkutikhainik. Inuit ovalo nunait naamagutikhait pilihimayuit havaktut avaliitumik tamaat aatjikutainik paknaiyaiyiit; ovalo munagitjutikhait pilihimayuit piyukhat ungahiktumut ukiunik ahigukhimayut ovalo havakatigiingitut. Hamna tuhaktakhait kitkanit kinauyakhainik, aatjikutaatut GNkut Aniaktailigiyit atugutikhainik, piyaangani nakuutjutikhainik ovalo pihimayaangani tamaktailigutikhait. Iqalungni nutaqqak Reily Barnes (haumingmi) Terrance Kango-lu niriqatigiiktuk timiriknaqtunik niqinik. Ilaa aniaviit munagitjutait ilauyut atugutikhainik kitkanit kinauyakaktut, kinauyait naamangitut akiligiagani atugutikhait angiyut ungahiktumut ovalo atukpiaktut nigiaganit aniaviit ovalo munagiyiit. Hamna nalunaktuk, ahigukhimayuk ovalo ungahiktumi aniaviit atugutikhait tamalaaktuk. Kanatami Kavamatkut tutkuktuihi- mayukhat kinauyakhainik Nunavumi aniaviit atugutikhait, nuutitilugit iluanut Nunavumi atugutikhainut.

Iluani aniaktailigiyit munagitjutikhait atugutikainik, Inukaktut tamamik nunain havakatut nakuuyumik. Hapkoa tamaktukhaungitut havaktiit ilauyut CHR, Munakhiit, Nunaini Naamagutikhait havaktiit, ayokhaktut ovalo kagitainik havaktiit ovalo aniaktailigiyit katimayigalaat Hamletkut Katimayiini. Hapkoa akhuuktut havaktiit ikayuk- tauyukhat tamamik. Akiliktauyukhat nakuuyumik ovalo nakuuyumik ayoikhaihimalutik ovalo amigaiktukhat Inuit ayoikhaihimayut hapkoa inikhainut maliklugit ataani NLCAmi Ilangani 23.

PHCkut atuktait maliktitakhait nuutitigutainik tammik aniaktailigiyit munagitjutikhait Nunavumi. Hamna atuktait pipkalaaktut munagitjutikhainik ovalo naamagutikhainik hakugigutikhait inuuviviniptini ovalo inuukatiptini ilitagiyauyaangani ovalo ikpinagiyauyaagani. Piksaliugaa Billie Barnes Inuit ovalo nunait ilaulaaktut inminik aniaktailigiyit munagitjutikhainik, havaklutik ovalo munagilugit aniaktailigiyit hivunikhau- tikhait ovalo tunilugit kinauyakhainik ovalo inminiigutikhainik atulilaagiagani atugutikhait. Havagiagani aniaktailigiyit munagitjutikhait atugutikhait tamaat atuklugit ovalo ilaukatigiilugit takup- kalaaktut kavamatkut naamagiyait inminik Inuit ovalo inuuviviniit.

36 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

PITKUTIHIMAYUT

1) Ikayuklugit Hivuliit Aniaktailigiyit Munagitju- 3) Ikpinagilugit ovalo Kitkaniitut Kinauyakhait Inuit tikhait Atuktakhait ovalo Nunait Havakviit Aniaktailigiyit Atugutikhainik a. Kungialugit hingaihimayut ovalo nutagait munatjutikhait. a. Kavamatkut tuniyukhat amigaitunik ukiunik kinauyakhainik b. Utiktifaalugit ovalo pihimalugit Inuit aniaktailigiyit kun- Inuit ovalo nunait munagiyiit ovalo naamagutikhait havakviit giagutait. piyaangani naamagutikhainik ovalo havakatagiagani havaktiit ovalo pilihimayuit tunikhaitjutait. c. Tuhaktilugit aatjikutait aniaktailigiyit naunaiyautait Nunavumi ovalo Kanatami atuklugit ihivgiugutait katitihimayut Inuit ovalo b. Ilitagiyauhimanmata ovalo ikpinagiyauyut ilaukatautjutainik Inuinaungitut katitigutait. Inuit Inutukait, munagiyiit ovalo hingaihimayut munagiyiit, tunilugit kinauyanik ikayugutikhainik ovalo kinauyakhait ay- d. Hanalugit ovalo atuklugit Inuit inuuviviniit naamaktut aniak- oikhaitjutikhait. tailigiyit naunaiyautikhait. c. Kavamatkut ilitagiyukhat ovalo kitkanit kinauyakhainik pin- e. unilugit aniaktailigiyit ikayugutikait atukluit Inuit ukauhiit. gahut inuuviviniit hakugiktut Inuit aniaktailigiyit atugutait; Inuit naamagutikhait ikayugutikhainik, Inuit Hingaihimayut Mu- f. Hanalugit nakuuyumik ovalo atulaaktumik ihivgiugutikhait ma- nagiyiit ovalo Amaamait ovalo Ilakatigiit munagitjutikhainik ligutikhait ilaulugit nunait naamagutikhait pilihimayuit ovalo ovalo nunaini nikikhait ovalo nunai pilihimayuit. ilautjutait ikayugutikhainik nutkaktigutikhainik inminiigutikhait. d. Hanalutik Inuit naamagutikhait havakviit. g. Hanalutik atauhimik tamaat inminiigutikhait nutkaktigutikhait uktugutikhainik. e. Titigaklugit Inuit munagiyiit pitkutikhait.

2) Nunavumi ovalo Kanatami Kavamatkut Tuhakti- 4) Nakuuhilugit Havaktiligiyiit Aniaktailigiyit tilutik ovalo Ilaukatigilugit Inuit Hanatjutainik Munagitjutikhainik ovalo Tunikhaitjutainik Aniaktailigiyit a. Tunilugit munakhiit nakuuyumik ikayuguitkhaiik ovalo ay- a. Nuutitilugit munagitjutikhait Inuit tugaakhimayut aniaktailigiyit oikhaitjutikhainik ovalo nakuuhilugit havakviit ovalo hiniktakviit kinauyakhait Inuit havakviinut ovaluniit havakviit Inuit atiktuihi- munakhiit. Pilutik GNkut munakhiit akiliktauniaktut mik- mayait aniaktailigiyit kinauyakhaiat munagiyauyut GNkunit. itkiyaungitumik aalat havakviit munakhiit. b. Malikhugit Nakataani 32.2.1 tapkunangat Nunavutagutinit, b. Havaktiliklugit kuliit CHRmi inikhait havaktiligiagani. tapkuat kavamatuqatkut nunatagauyuplu kavamait piyalgit piqaqtitniinik Inuit pilaqnikhai ilauttaqniqmut pivaliatitauniinik c. Tunilugit CHRkut ayoikhaitjutikhainik Inuktitut/Inuinaqtut ovalo inuliqutit ilitquhiitlu maliagit, tapkuatlu havaguhikhai inuliqutit angililugit CHRkut ayoikhaitjutikhait ilaulugit munagilaaktut, ilitquhiitlu havagutai kivgaqtugutailu, ilautitlugit pitquhiit atuq- kagitainik ikayugutikhainik, hivuliit ukpatait ihivgiugutikhainik tauniinut. ovalo munagitjutikhainik. c. Kavamatkut tuhaktitiyukhat ukiuk tamaat kafit Inuit tingmivak- d. Tunilugit ikayuktiit ayoikhaitjutikhait pilihimayuit Inuktitut/In- tut aniavinut ovalo kigutinut ikayugutikhainik ovalo ilaukata- uinaqtut. uyut akiit; ovalo tuhaktitilugit aatjikutikhait akiit utiktihimayut aniaviit ovalo taakiit ikayugutikhait nigiaganit Nunavumut. d. GNkut ikayuktukhauyut ovalo hanalutik nunaini aniaktialigiyit katimayigalaat.

www.tunngavik.com 37 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

MAKPIGAAT ATUKHIMAYUT

1 Kanatami, Katitiligiyit Kanatami. 2007. 2006mi Kanugitaakhait tigutait. Anchorage: Havakviit Inuligiyit ovalo Hanatiligiyit Kanatami. Ottawa: Katitiligiyit Kanatami Ihivgiugutait Universitimi Alaska Anchoragemi, v.

2 Bennett, J. ovalo S. Rowley, titigaktit. 2004. Uqalurait: Ukaktait 13 Kanatami. Katitiligiyit Kanatami. 2008. Nunakakaakhimayut Kingulimik Nunavumi. Montreal: McGill-Queen Universitim Kanatami 2006. Ottawa: Katitiligiyit Kanatami, 24. Makpigaat, 209-220. 14 Tester, F. 2006. IGLUTAQ (ikluamni): Kanugitjutikhait Iklukangi- 3 Ibid., 3. tut Inuit, Ihivgiugutait Iklunik ovalo Iklukangitut Kinngaini, Nunavut. Aprilmi. Paknaiyakhimayut Harvestkur Katimayiit. 4 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2003. Ukautivut utiktukhat ovaptinut: Tuhaktakhait Inungni Sapujjijiit 15 Kanatami Havakviit Aniaktailigiyit Tuhagutikhait. 2004. Naku- Katimayigalaat Inminiinahuaktunit Nutiaktinahuaktait ovalo uhinahuagutikhait Aniaktailigiyit Kanatami. Kanatami Inu - Nunaini Munagiyiit. Iqaluit: Kavamatkut Nunavumi. ukatigiit Aniaktailigiyit Uktugutikhait.

5 Kanatami Havakviit Aniaktailigiyit Ihivgiuktit. 2002. Aniak- 16 Kovesi, T., N. Gilbert, C. Stocco, D. Fugler, R. Dales, M. Guay tailigiyit Ihivgiuktit Piyumayait Ukiuktaktumi: Ukiuktaktumi Kati- ovalo J. Miller. 2007. Iklut iluani kanugitaakhait anikhaagutait mayut, Septembermi 2001, 12. ovalo mikhitigutikhait anikhaagutainik aniagutait inuulgamiit Kanatami Inuit nutakhait. Kanatami Aniaktailigiyit Katutjikangit 6 Kanatami. Kanatami Inuligiyit, Nunavut Tunngavik Timinga, Makpigaat 177: 155-160. 1993. Angitaagutait kitkanit Inuit Nunavumi ovalo Queenmut, inminiigutait Kanatami Kavamatkut, Nunavumi Nunataagutit 17 Kanatami. Katitiligiyit Kanatami, 2006 Apitkutait katitigutait, Angigutaanut. Ottawa: Titigakhimayut ataani ilaukatauyut Ikpatauyak 18. Ottawa: Katitiligiyit Kanatami. angigutaani Nunavut Tunngavik ovalo Minists T. Siddon, Minista Kanatami Inuligiyit, Ilangani 4. 19 Katitiligiyit Kanatami Nunakakaakhimayut Ihivgiugutait katitigutait, ukakhimayut Inuusiqattiarniq: Ukiumi tuhaktakhait 7 ibid., Ilangani 32.2.1. Kanugitaakhait Inuit Inuuviviniit ovalo Inuukatigiit 2003mit- 05mut. Iqaluit: Munagiyit Inuligiyit ovalo Inuuviviniit Hanati- 8 ibid., Ilangani 23.2.1. ligiyit, Nunavut Tunngavik Timinga, 14.

9 Kanagami, Katitiligiyit Kanatami. 1998. Ihivgiugutait Inuuhianik 20 Kanatami. Katitiligiyit Kanatami. 2002. 2001mi Apitkutikhait Kanugitut Ukiuktaktumi: Inuit Nunatsiavumi, Nunavik, Nunavut Kanatami. Ottawa: Katitiligiyit Kanatami. ovalo Nunakput: Pilaaktut Ihivgiugutait Makpigaat. Nutaat Ihivgiugutait Munagiyit. Octobermi. Ottawa: Katitiligiyit 21 Berger, T.R. 2006. Nunavumi Hanayakhat: Ikayuktit Tuhak- Kanatami, 15. takhait Iniktigutait. March 1mi. Ottawa: Tuhaktakhait paknaiyakhimayut Ministamut Kanatami Inuligiyit. 10 Poppel, B., J. Kruse, G. Duhaime, ovalo L. Abryutina. 2007. Ihivgiugutait Inuuhianik Kanugitut Ukiuktaktumi: SLiCAkut Inik- 22 ibid. tigutait. Anchorage: Havakviit Inuligiyit ovalo Hanatiligiyit Ihivgiugutait Universitimi Alaska Anchoragemi, v. 23 Chan, H.M., K. Fediuk, S. Hamilton, L. Rostas, A. Caughey, H. Kuhnlein, G. Egeland ovalo E. Loring. 2006. Nikinik Ayokh- 11 Kanatami Kauyimayatunagit Tunngaviit. 2007. Ilakatigiit agutait Nunavumi, Kanatami: Keeliniit ovalo Pitkuhimayut. Ilaukatigiit ovalo Inuuviviniit Pivaktait Pihimayaangani Ukiuk- Nunakyuami Makpigaat Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit 65:5, 417 taktumi Nunait Naamagutikhainik, Ihivgiugutait Takupkaitju- tait. Kauyimayatukangit Ubluk Tamaat. March 23mi. 24 Katitiligiyit Kanatami. 2005. Nikinik Ayokhagutait. Aniak- Kagitauyakut: http://www.sciencedaily.com/releases/2007/03/ tailigiyit Tuhaktakhait 16:3. Ottawa: Katitiligiyit Kanatami. 070321130545.htm 25 CBCkut Pivaliayut. 2006. Ukhuit naunaiyautait angiyut Ukiuk- 12 Poppel, B., J. Kruse, G. Duhaime, ovalo L. Abryutina. 2007. takumi, Kauyimayatukangit ukaktut. Decembermi 14 Ihivgiugutait Inuuhianik Kanugitut Ukiuktaktumi: SLiCAkut Inik- 26 Cundill, E. 2007. Nikikhait Titigakvikut Pilihimayuit: Ikpinagutait Inuinut. Ottawa: Inuit Tapiriit Kanatami. Marchmi, 14.

38 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

27 Archibald, L. ovalo R. Grey. 2004. Ihivgiufaagutait Atugutikhait 40 Archibald, L. 2004. Inuulgamiit Aknait Hingaikataktut Inuit Aniaktailigiyit Munagiyiit Inuit Nunaini, Ottawa: Inuit Tapiriit Nunaini: Ihumaalugiyait ovalo Ihumagiyait. Pauktuutit Inuit Kanatami, 12 Aknaiat Katutjikatingit, 11.

28 Nikikhait Ayokhaguati Nunavumi, 417. 41 Waldram, J.B., A. Herring, ovalo T.K. Young. 2006. Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Kanatami: Kinguliit, Inuu- 29 Kuhnlein, H., L. Chan, G. Egeland, ovalo O. Receveur. 2003. viviniit ovalo Taaktiit Ihumagiyait, Aipaa Makpigaak. Toronto: “Kanatami Ukiuktakumi Nunakakaakhimayut, Inuuviviniit Nikinik Universitimi Torontomi Makpigaat, 95. Atugutikhait ovalo POPs.” Iluani Ukiuktaktumi Kuliit mikhaanut POPs: Akhuugutait Aninaktut Ukiuktaktumi, titigaktit D. Downie 42 Munakhiit Ihumagiyait. ovalo T. Fenge, 27. Montreal/Kingston: McGill-Queen's Univer- siti Makpigaa. 43 Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Kanatami, 91.

30 Spicer, J. 2008. Inuit Inuuhiit nutkakhimayut nani Kanatami 44 Piliriqatigiinngniq. amigaitut. Reuters. January 23mi. 45 Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutiliugutainik Naunaiyautait. 31 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2004. 46 Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutiliugutainik Aniaktailigiyit Nau- Munakhiit Ihimagiyait. naiyautait. Iqaluit: Kavamatkut Nunavumi. 47 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. Aukhi- 32 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2002. gianik Aniagutit Nunavumi, 1997mit – 2002mut. Healey, S. Tuhaktakhait Aatjikutiliugutainik Aniaktailigiyit Naunaiyautait ovalo A. Qayyam, titigaktit. Iqaluit: Kavamatkut Nunavumi. Nunavumi ovalo Kanatami. Iqaluit: Kavamatkut Nunavumi. 48 Aukhigianik Aniagutit Nunavumi, 9. 33 Healey, G. ovalo L. Meadows. 2007. Inuit Aknait Aniaktailigiyiit 49 Elliott, L. ovalo A. Macaulay. 2004. Inuit Aniaktailigiyit Kun- Nunavumi: ihivgiugutait Makpigaat. Nunakyuami Makpigaat giagutait Inuit Kanatami Hitamanik Ukiuktaktut Inuit Nunaini. Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit 66:3, 204. Paknaiyakhimayut Inuit Tapiriit Kanatami. Munagiyit Nunaini 34 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2003. Aniaktailigiyit Kauyimayatukangit, Universitimi Manitobami, 21. Munakhiit Ihumaiyait Inuit Aniaktailigiyit Pilihimayuit Nunavumi, 50 Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Kanatami, 102. Tuhaktakhait katitikhimayut A. Roberts ovalo L. Gerber. Iqaluit: Kavamatkut Nunavumi. 51 Nunavumi Tuhaktakhait Aatjikutiliugutainik Naunaiyautait

35 Nutaat Hanatiligiyit Ilaukatauyut. 2006. Piliriqatigiinngniq – 52 Sandiford Grygier, P. 1997. Ungahiktut Angilgamit: TBnik ani- Havakatigiiktut Tamamik Nakuutjutikhainik. Iqaluit: Kavamatkut akpiakhimayut ilangani Inuit. Montreal/Kingston: McGill- Nunavumi Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit, Nunavut Queens Universitmi Makpigaat. Tunngavik Timinga ovalo Aniaktialigiyit Kanatami Ukiuktaktumi Havakvia, 56. 53 Inuit Aniaktailigiyit Kungiagutait, 15.

36 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2007. Uk- 54 CBCkut Pivaliayut. 2008. Aniagutikhait angililiktut Ukiuktak- tugutikhait Havakatigiigutikhait amigaitulugit Amaamait/Nutakat tumi, aniaktailigiyit havaktiit ukaktuk. August 1mi. inuulihaat Aniaktailigiyit Ikayugutikhait Nunavumi 2007mit- 2017mut, Makpigaak 5. Iqaluit: Kavamatkut Nunavumi. 55 CBCkut Pivaliayut. 2008. 1,200kuyut Nunavumi nunakatigiit utakiyut Inuit iklukhainik: Kanatami Kinauyaligiyit Ihivgiukti. 37 Paliihimat. 2001. FASnik ovalo Akigaktuiyit Atanguyautikhait. May 23mi. Tunihimayut Aniaktailigiyit ovalo Atanguyautikhait Ilaukatauyut, Katimakyuaktitlugit. May 31mi. 56 Banerji, A., et al. 2001. Mikitkiyat anikhaagutait aniagutainik Inuit nutagaini Qikiqtaalumi. Kantami Aniaktailigiyit Makpigaat, 38 Nelson, O. 2003. FASnik ayokhaktitaiyuk ikayuktauyukhak, aki- 164 (13), 1847-50. gaktit ayongituk ukaktuk Nunatsiaq News. March 28mi. Kagitauyakut: 57 CBCkut Pivaliayut. 2008. Nunatiami ihivgiuktit ukakhimayut http://www.nunatsiaq.com/archives/nunavut030328/news/ Inuit ilaukatautjutainit katitihimayut anikhaagutikhait ani- nunavut/30328_06.html agutainik. January 30mi.

39 Kanatami. Katiligiyit Kanatami. 2002. 2001mi Nunakakaakhi- 58 Banerji, A. 2008. Ayokhalaagutait ilangit mikhitinahuagutainik mayut Ihivgiugutait. Titigakhimaitut katitigutait. anikhaagutait aniagutainik (LRTIs) aniakviit takuhimayut LRTInik ilaini Kanatami Inuit Nutakait. Forthcomingmi makpigaat.

www.tunngavik.com 39 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

59 Creery, David et al. 2005. Akiit mikhaanut nutakat 76 Kanatami Inuit inuulgamiit inminiigutikhait nutkagutikhait anikhaagutikhainik Qikiqtaalumi Nunavumi. Nunakyuami atugutikhait. Makpigaat Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit. 64:1, 42. 77 Nunavumi. Havakviit Katitiligiyit. 2003. Katitigutait tukutpaktut 60 Inuit Aniaktailigiyit Kungiagutait, 15-16. inminiikhimayunit Nunavumi 1975mit-2003mut. Kagitauyakut tuhaktitihimayut. Januarymi. 61 Aatjikutiliugutait Aniaktailigiyit Naunaiyautait Nunavumi ovalo Kanatami. 78 Thompson, J. 2007. Inminiigutikhait kiutjutait paknaiyautikhait atungitut. Nunatsiaq News. May 4mi. 62 ibid. 79 Kanatami Inuit inuulgamiit inminiigutikhait nutkaktigutikhait 63 ibid. atugutikhait.

64 ibid. 80 Kanatami. Munagiyit Kinauyaligiyit. 2008. Kanatamit Nuutitihi- mayut Pravinsinut ovalo Nunainut. Ottawa: Munagiyit 65 Ukaktait Stevenson, L. ovalo Q. Ellsworth. 2004. Kanatami Inuit Kinauyaligiyit. inuulgamiit inminiigutikhait nutkaktigutikhait atugutikhait. Iqaluit: Inuit Tapiriit Kanatami/Kanatami Inuit Inuulgamiit Katimayit 81 Diubaldo, R. 1981. The Absurd Little Mouse: Nani Inuit Itkilin- guktut. Makpigaat Kanatami Ihivgiuktit 16/2, 34-40. 66 Kirmayer, L. J. 2007. Kagitainik munagiyiit ovalo inuuviviniit ihumagiyait Inunik. Makpigaat Amigaitut Inuuviviniit Kagitainik 82 Duffy, R. Q. 1988. Apkotikhait Nunavumut. Kingston/Montreal: munagiyiit 44(2), 232-257. McGill-Queens Universitimi Makpigaat, Ilangani 4.

67 Kirmayer, L. ovalo K. Paul. 2004. Kagitainik Aniaktailigiyit, In- 83 Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Kanatami, 198-9. uligiyit Ikayugutikhait ovalo Nunaini Naamagutikhait. Nunavimi Inuit Aniaktailigiyit Ihivgiugutait 2004: Qanuippitaa? Kanugit- 84 Coates, K. ovalo W. Morrison, titigaktit. 1989. Ukautitait pita? Nunavimi Aviktukhimayut Katimayit Aniaktailigiyit ovalo Kanatami Ukiuktaktut. Toronto: Copp Clark Pitman, 284. Inuligiyit, 14. 85 Picco, E. 2002. Kavamatkut Nunavumi Tunihimayait Kamisitkut 68 Inuit Aknait Aniaktailigiyit Nunavumi, 208. Hivunikhainik Aniaktailigiyit Munagitjutikhait Kanatami. Ro- manow Kamisitkut: Iqaluit, Nunavut. April 8mi. 69 Archibald, L. ovalo R. Grey. 2004. Ihivgiufaagutait Atugutikhait Aniaktailigiyit Munagitjutkhait Tuniyakhait Inuit Nunaini. 86 Kanatami. Aniaktailigiyit Kanatami. 2005. Kulinik ukiuni Aniak- Ottawa: Inuit Tapiriit Kanatami, 32. tailigiyit Nuutitigutait Itkilinut ovalo Inuit Munagiyakhait. Ottawa: Aniaktailigiyit Kanatami. 70 CBCkut Pivaliayut. 2008. Nunavumi Nunakatigiit inminiikpak- Kagitauyakut: http://www.hc-sc.gc.ca/fniah-spnia/pubs/fi- tut aalanik pitkutainik: ihivgiukti January 9mi. nance/_agree-accord/10_years_ans_trans/4_workload-tache- eng.php 71 Law, S.F. ovalo E.M. Hutton. 2007. Nunaini Kagitaligiyit Kanatami Ukiuktaktut – Takutjutait atauhimik ukiumi 87 Nunatiami. 1996. Kavamatkut Nunatiami Kiuyut makpigaamik ukakatigiyait ilangit, Iqaluit, Nunavut. Kanatami Makpigaat Footprints 2: Aipaa Inikhimayut Tuhaktkahait Nunavumi Inik- Nunaini Kagitainik Aniaktailigiyit, 26:2. Fall, 123 – 140. tiligiyit Kamisitkut. December, 16mit-17mut.

72 Johal, Am. 2007. Nunakakaakhimayut inminiigutait pivaktut 88 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2007. pihimayainik kablunaat ayokhagutainit. Ilaukatigiit Makpigaat Naunaiyautait ovalo Hakugikhigutait Inuit Aniaktailigiyit Pivaliayunit. January 7mi. Atugutikhait Nunavumi, Inikhimayut Tuhaktakhait. Julymi. Paknaiyakhimayait B.W. Moloughney. 73 ibid. 89 Naunaiyautait ovalo Hakugikhigutait, 24. 74 Hicks, J. 2007. Inuuviviniit nutkaktigutikhait amigailiktut inminiigutikhait ilangani Inuit inuulgamiit. Nunakakaakhimayut Mu- 90 Pravinsiit ovalo Nunait Ministait Aniaktailigiyit. 2000. Nalun- nagiyiit 2007:4, 30-37. Kagitauyakut: gitjutikhait Kanagami Aniaktailigiyit Munagitjutikhait Akiit, Inikhi- www.iwgia.org/sw25098.asp mayut Tuhaktakhait. August 4mi.

75 Nunakakaakhimayut inminiigutikhait amigailiktut ayokh- 91 Kanatami Havakviit Aniaktailigiyit Tuhagutikhait. 2007. agutainit. Kanatami Aniaktailigiyit Munagitjutait Akiligutait aalangutigutait 1975mit – 2006mut: Katitihimaut Ikpatauyait. Ihivgiuktit Tuhak- takhait.

40 www.tunngavik.com NUNAVUMI ANIAKTAILGIYIT ATUGUTIKHAIT

92 Nunavumi. Munagiyit Kinauyaligiyit ovalo Titigakvimi Mu- 109 ibid. nagiyit. 2007. Kavamatkut Nunavumi Kitkanit Kinauyakhait, 2007mit-08mut. Iqaluit: Munagiyit Kinauyaligiyit ovalo Titi- 110 Naunaiyautait ovalo Hakugikhigutikhait, 43. gakvimi Munagiyit; ovalo Katitiligiyit Kanatami. 2007. Apitku- 111 tait Kanatami, 2006. Ottawa: Katitiligiyit Kanatami. Archibald, Linda & Grey, Roda. Ihivgiugutait Atugutikhait Aniak- tailigiyit Munagitjutikhait Tunitjutikhainik Inuit Nunaini, Inuit 93 Kanatami Aniaktailigiyit Munagitjutikhait Akiligutait Maligutait. Tapiriit Kanatami, Ottawa, 2004mi, makpigaak 29.

94 Kanatamit Nuutitigutait Pravinsinut ovalo Nunainut. 112 CBCkut Pivaliayut. 2008. Taaktiit ilaani ihumautikatagutait ikayugiagani Kangiklinikmi pikaluangitut. July 22mi. 95 Katimayiit Kanatami. Ikayuktit Katimayigalaat mikhaanut Kin- auyait Nakuungitut. 2006. Ihuakhinahuaktait Ihuakhilaitut: Mu- 113 Kanatami Havakviit Aniaktailigiyit Tuhagutikhait kagitauyakut. nagitjutikhait Kanatami Kinauyait Nakuungitut. Ottawa: Kafiit Taaktiit 100,000mi inuukatigiit Pravinsini/Nunaini, Katimayit Kanatami Havakviit, 51. Kanatami, 2006. Kagitauyakut: http://secure.cihi.ca/cihiweb/en/smdb_2006_fig6_e.html 96 Ihuakhinahuaktait Ihuakhilaitut, 49. 114 Schroth, R.J. 2006. Kanugitut Kigutaini Aniaktailigiyit Ukiuktak- 97 Kanatami. Munagiyit Kanatami Inuligiyit. Pilihimayuit Kun- tumi. Nunakyuami Makpigaat Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit. 65:2, giagutait Kinauyakhait ikayugiagani Kavamatkut Nunatiami 98. ovalo Kavamatkut Nunavumi aniaktailigiyit munagitjutikhainik Itkiliit ovalo Inuit. Ottawa: Munagiyit Kanatami Inuligiyit. 115 ibid. Kagitauyakut: http://www.ainc-inac.gc.ca/pr/pub/rmaf/ 116 Anx9f_e.html ibid., 100.

117 98 Ibid. ibid., 98.

118 99 Ibid. Kanatami. Minista Niuviktiligiyit ovalo Ikayuktit. 1996. Tuhak- takhait Kanatami Kamisitku mikhaanut Nunakakaakhimayut, 100 Munakhiit Ihumagiyait. Ilangit 3, Katitigiyut Hakugikhiyaangani. Ottawa: Minista Niuvik- tiligiyit ovalo Ikayuktit Kanatami, 253. 101 Munakhiit Katutjikatingit Nunatiami ovalo Nunavumi. 2006. Munakhiit Havaktukhakhiuktut ovalo Pihimainaklugit 119 Piliriqatigiinngniq, 21. Ihivgiugutait Iniktigutait Tuhaktakhait. 120 Piliriqatigiinngniq. 102 Kavamatkut Nunavumi Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. Kagi- 121 tauyakut titigakhimayut, Octobermi 2008 Cundill, E. 2007. Nikikhait Titigagutikut Pilihimayuit: Ikpinagutait Inuinut. Ottawa: Inuit Tapiriit Kanatami. 103 Mass, H., L. Brunke, S. Thorne ovalo H.G. Parslow. 2006. Pak- 122 naiyautikhait Aipaanut Atanguyait Munakhiit Angayukaakhait Ilisaqsivik Katimayit. 2007. Titigait Ilisaqsivikmi Kagitauyakut Kanatami: Ihumaiyait Havagutikhait Ayongitut ovalo Keeliniit Takupkaiyait. Ihumagiyainit ublumi havaktut ovalo havagumayut. Kanatami 123 Hammond, M. 2006. Apkotikhait Nakuuhiyaangani: CHRkut Makpigaat Munakhini Angayukaat. 19(2), 75-91. ovalo piyumayait Kanatami, nakuuhityaangani – atuktut ay- 104 Munakhiit Havaktukhakhiuktut ovalo Pihimayumayait oikhaitjutikhait ovalo pilaaktait havagaagutikhait atugutikhainik Ihivgiugutait. Kagitauyakut: http://www.rnantnu.ca/Portals/0/ Inuit, Metis ovalo Itkliit aniaktailigiyit ovalo naamagutikhait Documents/2005_nunavut_surveyresults.pdf havaktiit. Kahnawake: Kanatami Itkiliit ovalo Inuit Nunaini Ani- aktailigiyit Ilaukatauyut Havakviit. 105 ibid. 124 Kanatami. Aniaktailigiyit Kanatami. 2006. Mikhaanut Hivuliit 106 Ukautait Kanatami Ukiuktaktut, 289. Aniaktailigiyit Munagitjutikhait. Kagitauyakut: http://www.hc- sc.gc.ca/hcs-sss/prim/about-apropos-eng.php 107 O’Neil, J. 1979. Aniaktailigiyit munagitjutikhait tuniyakhait Inuit nunaini: ihivgiugutait ayokhaguati ovalo angigutait Inut nuutit- 125 Kanatami. Aniaktailigiyit Kanatami. 2004. Hivuliit Ministait Kati- igutainik kablunaatut aniaguait atugutikhainik. Taaktiit ukakhimayut mikhaanut Hivunikhait Aniaktailigiyit Munagitjutikhait. mayait. Universitimi Saskatoon, 210. Kagiauyakut: www.hc-sc.gc.ca/english/hca2003/fmm/ index.html 108 Munakhiit Ihumagiyait. 126 Kitkani Kinauyakhait 2007mit-2008mut.

www.tunngavik.com 41 07 Ukiuk Tamaat Tuhaktakhait Kanugitut Inuit Inuuviviniit ovalo Inuuhitjutait 08

127 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2007. 141 Inuit Munagitjutikhait ublumi Inuit inuuhiani. Hanatjutait Aniaktailigiyit Nunaini, Inuit Aniaktailigiyit Uk- tugutikhait Nunavumi, 2008mit-2013mut Iqaluit: Munagiyit 142 ibid. Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 143 Titigait Ilisaqsivikmi Kagitauyakut tuniyakhait. 128 Naunaiyautikhait ovalo Hakugikhigutikhait, vi. 144 Ihumagiyait Inuuviviniit Aniaktailigiyit, 1. 129 ibid., 59. 145 Inuit Munagitjutikhait ublumi Inuit inuuhiani. 130 Nunattini, Qanuinginnivut/Nunakput, Aniaktailigiyikput: Makpi- 146 gaat Inuit Aniaktailigiyit Tuhagutikhait Paknaiyautikhait Ihivgiufaagutait Atugutikhait Aniaktailigiyit Munagitjutikhait, 31. Nunavumi (2006mit-2011mut), Shroff Consulting. 147 Ihumagiyiat Inuuviviniit Aniaktailigiyit, 4. 131 Piliriqatigiinngniq. 148 Minor, K. 1992. Issumatuq: Ilihagutait hamanga Inuuviviniit Mu- 132 Nunavumi. Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit. 2007. nagitjutikhait Nalungitainik Kanatami Inuit. Halifax: Fernwood- Munagiyit Aniaktailigiyit ovalo Inuligiyit Busniit Paknaiyautikhait kut Makpigaat, 83. 2007mit-2008mut. 149 Titigait Ilisaqsivikut kagitauyakut tuniyakhait. 133 Hanatjutait Aniaktailigiyit Nunait, 25. 150 Inuit Munagitjutit ublumi Inuit inuuhiani, 4. 134 Inuit Aniaktailigiyit Kungigutait, 10. 151 Ross M. 1997. Nunakakaakhimayut aknait aniaktailigiyit: inuu- 135 George, J. 2006. Nunavimi Aknait nutagakaliktut haniani viviniit maliktait, ukpigiyait ovalo atuktait. Makpigaat Katimayiit angiligaminit. Nunatsiaq News. May 12. Taaktiit aalatkiit Kanatami. 17:987-91.

152 136 Naunaiyautikhait ovalo Hakugikhigutikhait, v. Pauktuutit Inuit Aknait Kanatami. Kanatami Inuit Aknait Hingai- himayut Munakhiit Uktugutikhait. Kagitauyakut: 137 Kanatami. Munagiyit Kanatami Inuligiyit. 2006. Aipaa Inminik http://www.pauktuutit.ca/pdf/publications/pauktuutit/Mid- Talimani Ukiuni Iniktiligiyit Nunavumi Nunataagutit wiferyPoster_e.pdf Angigutaanut. PricewaterhouseCoopers. May 11mi, 4. 153 Ihumagiyait Inuuviviniit Aniaktailigiyit, 107. 138 PricewaterhouseCoopers. 2008. Tunihimayait Senatekut Kati- 154 mayigalaat mikhaanut Nunakakaakhimayut March 5mi. Aglukkaq, Hon. L. 2005. Ministaup Ukautait Maligaliuktit Nunavumi. Iqaluit: Nunavut. Ukiakhami. 139 Downey, B. 2005. Naluhuigutait Iluaniitut Inuuviviniit Ayongi- 155 takhait ovalo Inuuviviniit Aniktailigiyit, Pihimalugit, Ayoikhailugit Ukautait Kanatami Ukiuktaktut, 289. ovalo Atuklugit Itkiliit, Inuit ovalo Metis Munakhini Havagutainik. 156 Douglas, V. 2006. Nutakat inuuhitjutait Kanatami Inuit. Kanatami Nunakakaakhimayut Aniaktailigiyit Havakviit Tunihi- Nunakyuami Makpigaat Ukiuktaktumi Aniaktailigiyit. 65:2, 122. mayait Nunakakaakhimayut Munakhiit Katutjikatingit Kanatami Katimakhuaktitlugit. Septembermi. 157 Piliriqatigiinngniq.

140 Ootoova, I et al. 2001. Ukakatigiit Inuit Inutukait: Ilanga 5, Ihu- 158 Pauktuutit Inuit Aknait Kanatami. 2008. Kanatami Inuit GBAmik magiyait Inuuviviniit Aniaktailigiyit, Iqaluit: Nunavumi Iliniagiak- Aniaktailigiyit Naunaiyautait Katimakyuagutait. Januarymi. paalivik; Pauktuutit Inuit Aknait Kanatami. 2004. Inuit Munagitjutikhait ublumi Inuit inuuhiani (Nuluaq Hanayakhak); 159 Amaamait/Nutaat Inuuhimayut Aniaktailigiyit Ikayugutikhait. Korhonen, M. 2005. Ikajurniq, Hivuliit Ikayugutait Ayoikhautait: Inuit Ukauhiit, Ublumi Atugutait. Kanatami Nunakakaakhimayut 160 Nunavimi Aknait nutagakaliktut haniani angilgainit. Aniaktailigiyit Havakviit.

42 www.tunngavik.com