p e l y ANKEVEEN □ frisse Miff™ ‘SlfeSWl

u1

iKmm

•'T (J^Vi — \ ■#Aaw :,1 *wi Ah •...... * • • h 4 /\ "s« ii gÜ1 '^mÊÊ WmM $ ê $ M k \ *•}? jmm» r * $ : - jk* /<" a^ «gMV5 ifeifelfc * - , r a 4 .f|L ■■^- ; •Cm'i s r i NS ijPSilfe:

f

Sravelan^ kevee%

■-^isaajjg rtenhoef Stichting ’Tussen Vecht en Eem’

Doelstellingen Dagelijks bestuur

• Bevorderen van de belangstelling voor en de kennisvoorzitter van het Gooi en omgeving in historisch perspectief.Mr. W.G.M. Cerutti, J.P. Coenstraat 77, 1215 KP • Het behoud van waardevolle terreinen, gebouwen ofHilversum, 035-19471 voorwerpen in deze regio. secretaris • Het bevorderen van samenwerking tussen organisatiesMr. D.C.J. Bakker, Brinklaan 18b, 1404 ET Bussum, die zich met het bovenstaande bezighouden. 02159-12846 penningmeester K. Kool, Jagerspad 31, 1251 ZW Laren, 02153-15680 Hoe bereiktTVE haardoelstellingen leden E. A.M. Scheltema-Vriesendorp, Turfpoortstraat 39, • TVE geeft, tezamen met de Vereniging van Vrienden 1411 EE Naarden, 02159-43610 van het Gooi, een 4x per jaar verschijnend tijdschriftH.E.W. Kwak. Statenlaan 32, 1405EX Bussum, uit. 02159-35692 • TVE geeft ook andere publicaties uit, zoals historische Activiteitencommissie wandel- en fietsfolders en bereidt een serie publicaties voor: de 'Gooise Historische Reeks’. voorzitter • TVE onderneemt allerlei acties om cultuur- of natuur­ historisch waardevolle zaken te behouden. H.E.W. Kwak, Statenlaan 32, 1405 EX Bussum, • Iedere 10e van de maand een informele bijeenkomst in02159-35692 de Turfloods te Naarden, de z.g.n. ’tiende kout'. leden • Jaarlijkse Open dag. C. van Aggelen, Siriusstraat 24, 1223 AN Hilversum • Tentoonstellingen, lezingen, bijeenkomsten, excursies.F. van Boetzelaer, Biesboschstraat 63, 1078 MP • Jaarlijkse Cursus Gooise Historie. Amsterdam, 020-768343 E.A.M. Scheltema-Vriesendorp, Turfpoortstraat 39, 1411 • Steun bij historisch onderzoek, studie en activiteiten. EE Naarden, 02159-43610 • TVE streeft naar het totstandkomen van een Streek­ archief en Streekmuseum. TVE-bijeenkomst

Iedere tiende van de maand een informele bijeenkomst Organisatie voor leden én belangstellenden in de wijnboutique en bistro De Turfloods, Nieuwe Haven 33, Naarden, vanaf Binnen het Algemeen Bestuur (AB) van TVE zijn ca. 2520.00 uur, de z.g.n. 'tiende kout’. lokale en regionale organisaties op historisch en aanverwant gebied vertegenwoordigd. Voorts kent hetLosse nummers AB leden die daarin op persoonlijke titel zitting hebben. Uit en door het AB is een Dagelijks Bestuur gekozen datTot 1983 zijn van het TVE-tijdschrift 64 nrs. verschenen, op dit moment uit 5 personen bestaat. met in totaal ca. 400 artikelen, 2275 blz. en 500 illustraties. Vele nummers zijn nog verkrijgbaar. Prijs f 4,-(voor normale nummers) en f 10,-voor speciale nummers (meer dan 100 blz.); (excl. portokosten). Historie Bestellen bij de penningmeester K. Kool, 02153-15680.

TVE is opgericht op 22 mei 1970. TVE vormt echter inLidmaatschap feite de voortzetting van de in 1934 opgerichte Stichting 'Museum voor het Gooi en omstreken’, later VerenigingU kunt zich als donateur van TVE aanmelden door van Vrienden van het Goois Museum, welke in 1969 overmaking van minimaal f 17,50 op rek.nr. 47.62.75.199 werd opgeheven en waarvan de bezittingen zijn onder­Amro-Bank Laren (gironr. van de bank 32750) t.n.v. gebracht in de historische afdeling van het Cultureel TVE. Nieuwe donateurs ontvangen alle in het kalender­ Centrum de Vaart in Hilversum. jaar dat men lid wordt verschenen nummers gratis.

Werkgebied

Het werkgebied van TVE omvat het Gooi, de Noorde­ lijke Vechtstreek en het Oostelijk randgebied en beslaat de gemeenten: Baarn, Blaricum, Bussum, Eemnes, 's- Graveland, Hilversum, Huizen, Laren, Loosdrecht. Muiden, Naarden, Nederhorst den Berg, Nigtevecht en Weesp. 2e jaargang nr. 2, mei 1984

Tijdschrift van de Stichting Tussen Vecht & Eem en van de Vereniging van Vrienden van het Gooi

P ' % 1 " ~ ISIÉÉÈ

. V

•«.. s f * INHOUD

49 P.J.M. van de Walk, Woord vooraf 112J.A. Hendriks, Milieubescherming avant la 51 J. Daams, De ontwikkeling van het landschaplettre. De kininefabriek van ’s-Graveland in ’s-Graveland, Kortenhoef en Ankeveen118F. Hamers, De Vereniging Curtevenne en de 60 H.H.M. Meyer, Amsterdamse ontginningen Curtevenne Stichting. Een persoonlijk in het westen van Gooiland. Een bijdrage tot gekleurd verhaal de historische geografie van een Goois 123 M. van Ee, Historische Kring In de Gloriosa grensgebied 124 W.K. Kraak, Het wapen van ’s-Graveland; 79 C.M. Abrahamse, De bemaling van het van edele trapgans, via zwaan tot boerentrien Horstermeer en de polders Ankeveen, Kor­ tenhoef, Overmeer en Dorssewaard in de 17e en het begin van de 18e eeuw 85 D. Dekema, Uit de bemalingsgeschiedenis van126 Actualiteiten de polder Kortenhoef 127 Activiteiten van de Vereniging van Vrienden 90 W.K. Kraak, Schets van de vogelrijkdom van van het Gooi - Naardermeertochten - het gebied van ’s-Graveland, Kortenhoef en excursies Ankeveen 130 Jaarlijkse algemene ledenvergadering van de 96 A.D. Wumkes, De eerste dienst in de NH-kerk Vereniging van Vrienden van het Gooi op 17 te ’s-Graveland mei a.s. - uitnodiging en jaarstukken 101 B.J. van der Kolk, De ambachtsvrouwe van 135 Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Ankeveen Eem -cursus Gooise Historie 1984/1985 106 J.R.Persman, Een ’s-Gravelandse slager in 136 Jaarlijkse Open Dag van Tussen Vecht en Eem verzet tegen de fiscus op zaterdag 19 mei in 's-Graveland, Ankeveen 110 A.D. Wumkes, De Spinderij of Spinschool te en Kortenhoef - uitnodiging en jaarstukken ’s-Graveland 140 Varia

bij de voorplaat: potloodtekening, Jhr. Mr. J. de Geer van Rynhysen, Gezicht op de Leeuw- o f Oetgenslaan de ruiter is oom Jan Six, de koetsier is Papa met zijne hitten - vanuit het huis 'Hilverbeek', ca. 1844.

REDACTIE Voorzitter Dit tijdschrift wil verleden, heden en toekomst van het Dr. A.C.J. de Vrankrijker, Const. Huygenslaan 30, Gooi e.o. in al zijn facetten belichten, vooral met als 1401 AN Bussum, 02159-13278 invalshoeken het historisch perspectief en natuur, milieu, Secretaris landschap en ruimtelijke ordening. E.A.M. Scheltema-Vriesendorp, Turfpoortstraat 39, Het tijdschrift verschijnt sedert 1983 als gecombineerde 1411 EE Naarden, 02159-43610 uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem (TVE) en Leden de Vereniging van Vrienden van het Gooi (VVG). Het is een Mr. J.E. Brikkenaar van Dijk, Nw. Hilversumseweg 8, voortzetting van enerzijds het tijdschrift van TVE dat 1406 TE Bussum, 02159-31248 sedert mei 1970 verschijnt en waarvan tot eind 1982 64 J. Daams, Zuidsingel 23,1241 EH Kortenhoef, 035- nrs. gepubliceerd waren en anderzijds van het informatie­ 60601 bulletin van de Vrienden waarvan sedert 1970 29 nrs. Mr. M.W. Jolles, Larixlaan 10, 1213 SZ Hilversum, verschenen waren. 035-14227 Dr. A.J. Kölker, Jan Steenstraat 41,2162 BM Lisse, Oplage van dit nummer van het TVE/VVG-tijdschrift: 023-163360 (kantoor) 7000 exemplaren. Dr. W.K. Kraak, Wielewaallaan 38, 1403 BZ Bussum, 02159-15725 E. E. van Mensch, JHB Koekkoekstraat 26,1214 AD© T V E /W G 1984. Gedeeltelijk overnemen van artike­ Hilversum, 035-234913 len slechts onder uitdrukkelijke bronvermelding. Voor F. Renou, Nw. Bussummerweg 83a, 1272 CE Huizen,geheel overnemen s.v.p. contact opnemen met redactie­ 02152-58601 secretariaat.

Alle copy s.v.p. toezenden aan redactiesecretariaat, Druk: Spieghelprint, Gooilandseweg 14, 1406 LL Turfpoortstraat 39,1411 EE Naarden, 02159-43610 Bussum ,02159-14074. Woord vooraf

Met de verschijning van dit boekwerkje overvelen geliefde dorpen Ankeveen, ’s-Grave­ de dorpen Ankeveen, ’s-Graveland en Kor-land en Kortenhoef, een boekwerkje ver­ tenhoef wordt een inmiddels tot een traditieschijnt, waarin op prettig leesbare wijze uitgegroeide goede gewoonte van de Stichtingwordt verteld wat er is gebeurd en hoe de Tussen Vecht en Eem voortgezet. geschiedenis verder is gegaan. Bijzonder in deze is dat de Stichting reeds eerder, en wel in 1970 ter gelegenheid vanIk hoop dat velen, jong en oud, geboeid haar eerste ’open dag’, uitgebreid aandachtzullen worden bij het lezen van dit boekje, heeft besteed aan het dorp Ankeveen. zich herinnerend de woorden van Bilderdijk: Waarom in dat jaar nu juist Ankeveen de In 7 verleden ligt het heden, spits van een reeds open dagen mocht in het nu, wat worden zal. afbijten heb ik niet kunnen achterhalen. Ik kan mij echter niet voorstellen dat dit uitsluitend kwam omdat de naam van dat dorp met de eerste letter van ons alfabet begint! Dat die aandacht niet is verslapt uit zich thans in het - met de dorpen ’s-Graveland en Kortenhoef uitgebreide - onderwerp van de P.J.M. van de Walle, open dag van 1984. burgemeester van 's-Graveland

Veel is er al geschreven over de drie dorpen waaruit in 1966 de huidige gemeente ’s-Graveland is ontstaan. Nog dagelijks worden gegevens over het verleden verzameld en voor het nageslacht veilig gesteld. Wij mogen ons gelukkig prijzen met het grote aantal instellingen dat zich zowel plaatselijk als regionaal bezighoudt met het graven in het verleden. Waar mogelijk verleent ook het gemeentebestuur van ’s-Graveland medewer­ king aan deze nuttige bezigheid.

Dat de bedoelde instellingen niet langs elkaar heen werken blijkt wel uit de samenwerking van de Stichting Tussen Vecht en Eem met de plaatselijke organisaties, welke samenwer­ king leidt tot voldoende ’oud nieuws’ (of is het ’nieuw ouds'?) om een volledig dagpro­ gramma èn een boekwerkje als dit samen te kunnen stellen. Het is goed dat nu, zoveel honderden jaren na het ontstaan van de door

49 W r it PT*

^ S é :

9

**

J • ■ m * :

V . %■ J ssti Baggeren mei baggerbeugel en schouw Treden van de bagger in het kleinschalig turf- bedrijf van Van Asselt

.*■ ••. »<> ■ m w '% - ■. : - ■ '. "

jpgpiC

Ö s ^ . ;v

50 De ontwikkeling van het landschap in ’s-Graveland, Kortenhoef en Ankeveen

./. D aams

Inleiding waarvan de oppervlakte ongeveer gelijk ligt met die van de omringende wateren. In Van De gemeente ’s-Graveland bestaat sinds 1966Dale komt nog een tweede definitie van uit de dorpen ’s-Graveland, Kortenhoef enlaagveen voor, die zegt dat laagveen uit Ankeveen. In het tegenwoordige ’s-Grave­water- en moerasplanten is opgebouwd. Men land zijn aldus twee uit de middeleeuwen kan de eerste definitie aanhouden en dan daterendeveendorpen verenigd met een vroegklopt het voor de tegenwoordige tijd. Met de 17e eeuwse ontginning, die een heel eigentweede krijgen we moeilijkheden. Wat moet ontwikkeling heeft gekend. men zich zoal voorstellen bij het Munniks- Daardoor is aan de westrand van het Gooiveen, een in de drie dorpen bekend deel van een heel bijzonder landschap ontstaan methet landschap, gelegen tussen de Kwakel en een verscheidenheid zoals deze zelden in onsde ’s-Gravelandse Vaart? Hetzelfde geldt land wordt aangetroffen. Het bijzondere vanvoor de streek tussen de Hollandse Rading en dit landschap is dat het vrijwel geheel te Maartensdijk, die tot het begin van de vorige danken is aan menselijke activiteit die hier eeuw Oostveen heette, voor het Baarnse Veen beslist als een verrijking ten opzichte van heten voor de Veenlanden bij Blaricum. De oorspronkelijke landschap is te beschouwen.samenstelling van de bodem wijst er bepaald Een landschap dat ontstaan is door mense­niet op dat dit venen zijn die door het lijke activiteit is echter bijzonder kwetsbaar.dichtgroeien van oppervlaktewateren zijn Door de vele ontwikkelingen in deze eeuwontstaan. zoals bevolkingsgroei, verstedelijking, indus­De verklaring van deze tegenstrijdigheid is trialisatie, recreatie etc. worden de oude, niet zo éénvoudig want het ontstaan van veen eeuwenlang stabiele structuren ontregeld.is een uitermate ingewikkelde geschiedenis, Enig inzicht in de ontwikkeling van het zelfs al gaat het maar om een heel klein gebied is onmisbaar, wil met trachten zoveelgebied als de landstreek tussen de Vecht en mogelijk van de aantrekkelijke aspecten doorhet Gooi, een onderdeel van het uitgebreide een goed beheer te behouden. In dit artikelHollands-Utrechtse veengebied. zal daarom iets over die ontwikkeling wordenOm iets van de ontwikkeling van het veen te verteld. begrijpen moeten we teruggaan naar de laatste ijstijd die ca. 10.000 jaar geleden De venen eindigde. De Gooise heuvels lagen er al, gevormd als ze zijn tijdens de voorlaatste ijs­ Vroeger was het zo eenvoudig; op schooltijd, opgestuwd door het landijs. Ook meer werd geleerd dat er hoge en lage venen naar het westen lagen nog enkele opgestuwde bestonden. In het westen van ons land trofheuvels bijv. Nederhorst den Berg en Muider- men de lage venen aan, in het zuiden en berg. In de periode na de laatste ijstijd zijn er oosten lagen de hoge venen. Kortenhoefdoor en verstuiving nog vele zandruggen ge­ Ankeveen lagen dus in het laagveengebiedvormd en die nu aan het gezicht zijn onttrokken. 's-Graveland behoorde tot het Gooi en dusDe landbouwende bevolking weet echter bestond de bodem uit zand. Slaan we er Vanprecies waar ze liggen. Aan de voorlaatste Dale op na dan zien we dat hoogveen opijstijd herinneren hier en daar nog oudere hoge ondergrond is gelegen.Laagveen is veen gestuwde zanden.

51 Belangrijk is, en dit moet men zich altijd dat op een gegeven moment een andere groep realiseren, dat door de vorming van het planten de overhand krijgt. Vooral de landijs zoveel water was gebonden dat hetveenmossen en planten als bijv. veenpluis, zeewaterpeil vele meters lager was dan dop- en struikheide gaan steeds beter groeien tegenwoordig. naarmate het plantendek niet meer in Op diedroge bodem kon veenvorming plaatsaanraking komt met het voedselrijke bodem­ vinden. In het waddenlandschap dat hierwater. zo’n Tenslotte is de groei alleen afhankelijk 10.000 jaar geleden voorkwam groeiden vande het uiterst voedselarme regenwater. Dit is kreken en plassen dicht; na de vorming vanhet geval in de centra van veengebieden, waar de duinen verzoette het water dankzij de ook tijdens overstromingen geen rivierwater rivieren waardoor de voorwaarden voor meerhet komt. ontstaan van venen gunstig waren. Veenmossen hebben de eigenschap dat ze Die Oude Waddenzee- werd in het oosten steeds doorgroeien terwijl de basis afsterft ongeveer begrensd door wat nu de lijn waardoor de laag steeds dikker wordt en Amsterdam-Gouda is. Bij Mijdrecht zijn in tenslotte als een koepelvormige bult boven de polder, de klei-, soms zavelruggen, doorhet omringende gebied uitsteekt. Dit zijn dan inklinking van de omgeving ontstaan uitdemosvenen die op den duur in een dichtgeslibde kreken, nog te zien. metersdikke laag ook tussen Vecht en Gooi Nog altijd was de waterstand in die tijd vanvoorkwamen. het ontstaan van het grote Hollands- Deze mosvenen waren bijzonder ontoeganke­ Utrechtse veengebied vele meters lager danlijk, heel erg nat want veenmossen hebben de nu. Waar plassen of kreken met zoetwater merkwaardige eigenschap dat ze zo'n 40-50 voorkwamen begonnen deze door de groeimaal het eigen gewicht aan water kunnen van water- en moerasplanten te verlanden.vasthouden. In het verleden noemde men dit Als eenmaal een plas goed is dichtgegroeidderouwe ofongebaande venen. Hier en daar nemen de moeras- en landplanten het over,liep een waterafvoerend beekje of rivier. De zoals dit nu in verlandende trekgaten nogDrecht is te in Loosdrecht, afwaterend op de zien. Op een gegeven moment wordt de Vecht was zo’n riviertje, voor een deel gevoed plantengroei, onafhankelijk van het voedsel­door kwelwater uit het Gooi. Maar ook de rijke oppervlaktewater, alleen afhankelijk Vecht, die pas in historische tijd in verbinding van regenwater waardoor de hoogveen­ met de Rijn kwam was een veenafwatering. vorming kan beginnen.1) De voedingsstoffenDe 18e eeuwse schrijver, secretaris van de die het oppervlaktewater bevat zijn namelijk bijzonder belangrijk. Rivierwater bevat veel voedingsstoffen, is voedselrijk of eutroof, waardoor een groot aantal planten als bijv. fonteinkruiden, waterlelies, kikkerbeet, riet en bepaalde biezensoorten zich bijzonder snel kunnen ontwikkelen. Dit kunnen we nu nog zien, nu het oppervlaktewater door allerlei oorzaken zo voedselrijk is geworden. Door geleidelijke stijging van de zeespiegel, nog altijd het gevolg van het smelten van grote hoeveelheden ijs, steeg in het achterland de grondwaterspiegel, waardoor vele moe­ rassen en meren ontstonden. De omstandig­ heden tijdens deze periode, het Boreaal, waren gunstig voor veenvorming op grote schaal. Bij een eenmaal dichtgegroeide plas zien we drol*

52 Amsterdamse vroedschap. Jan Wagenaar, elzebroeken, de hoge mosvenen, en naar het noemde de Vecht of Aa aflekkingeeen uiI de Gooi toe, onder invloed van het daaruit hoge venen aan beide zijde van de rivier. afkomstige kwelwater, de zeggevenen (fig. 1).

Tussen Vecht en Gooi Wat de bevolking ervan dacht

Hierboven is heel kort de ontwikkeling vanOveral in het Gooi en omgeving heeft de de mosvenen geschetst zoals die ook tussenbevolking vanaf de vroegste tijden gebruik Vecht en Gooi heeft plaats gevonden; eengemaakt van veen als brandstof. Dit wil eenvoudig beeld van slechts een deel vanzeggen de dat men er steeds turf heeft gestoken, venen in deze omgeving. Aan het feit datgegraven de gedolven,of zoals dit in de Vecht voedselrijk water aanvoerde en vanmiddeleeuwen de werd genoemd. In oude Gooizijde minder voedselrijk water afvloeidedocumenten blijkt dat er altijd over hoogve­ is te danken dat er nog andere typen venennen wordt gesproken. Uit het Gooi zijn ontstonden. hierover vele documenten bekend.2) Lamber- Langs de rivier werd tot in historische tijdtus Hortensius beschrijft hoe dit in de 16e zand en klei afgezet, waaruit de oeverwalleneeuw in zijn werk ging. Pas in de 17e eeuw en iets verder van de rivier verwijderd, de gaat men over op het slagturvenmoeren of, komkleigebieden ontstaan. Langs de rivierwaarbij het veen wordt opgebaggerd uit de ontwikkelden zich grote loofbossen. In trekgatentijden en te drogen gelegd op de legakkers van overvloedige wateraanvoer ontstonden(fig. 2). in Daardoor ontstaat dan het huidige het reeds bestaande veenbosvenen , waarin plassenlandschap zoals wij dat in onze bomen konden groeien die later door direkte omgeving kennen. hernieuwde veenvorming onder voedselarmeDe oude verveners wisten wel degelijk dat het omstandigheden werden verstikt. Dit is deveen voor een groot deel op het land was oorsprong van veenhout, ook hier bekend,ontstaan. Zij zagen immers dat in het veen soms erg lastig bij vervening. Er waren vooral landplanten als veenmossen, veenpluis

Slagturven in Holland in de llie eeuw *■> A~

\ '* J __ ■ -

?'•/ƒI UN F’ iiiihiuiiii'iwJWW * Zmmssmm ^ 4 JF ______

53 \J fh■v tL a r .> /

\IS-Si s J 'amt* 'J g r ‘iji BêJPQ I

p^TT '$ t

v

ss^

« # rr lig^yr ., De zogenaamde Ronde Kaart van Gooiland. of wollegras voorkwamen, evenals dop- eenen groot deel van het westelijke veengebied struikheide. Natuurlijk heeft men zich toenuit oude, verdronken hoogvenen bestond. wel afgevraagd hoe dit mogelijk was. Er ontstonden allerlei theoriën. Zo zou dit Oude kaarten materiaal hier allemaal zijn aangespoeld tijdens grote overstromingen. De zondvloedOp een bekende oude kaart van het Gooi, de werd er bijgehaald om de aanwezigheid vanz.g. Ronde Kaart uit ca. 1530 (fig. 3) blijkt de plantenresten op enkele meters diepte tedat er op allerlei plaatsen in en om het Gooi verklaren.3) De gedachte dat de venen turf wordt afgegraven. Dit is aangegeven ontstaan zouden zijn in een periode dat doorde veenwallen en turfhopen, die we vinden waterstanden enige meters lager waren danin de buurt van Hilversum, Baarn, Hollandse tegenwoordig, dankzij de ijstijden, kwamRading, niet Blaricum en Laren. Veenpiassen zijn bij de mensen op. Pas tegen het einde vaner de dan nog niet. Wel komen het Naardermeer jaren twintig is door onderzoek geblekenen dat het Horstermeer al op deze kaart voor. Er

54 sas

È-mmm

>Het Monnike veen

worden ook enige heuvels ten westen vanveen af te graven, waarna het gebiedgevuld Hilversum aangegeven. Op een kaart vanmoest worden. Bonifatius uit ca. 1600, worden Kortenhoef, Ankeveen en de Korremof (aan het eindeVullen van en toemaken de Heerenweg, tegen de Horstermeerpolder aan) genoemd; terwijl oostelijk daarvan De begrippen vullen en toemaken zijn voor alleen Hey wordt aangegeven. Een kaart vande ontwikkeling van het boerenbedrijf in de 1597 duidt het gebied aan als bestaande uitveenstreken enorm belangrijk geweest. Met vullinghen, vul- o f onlanden en uitgegravenhet toenemen van de bevolking steeg de venen. Dit wordt ook vermeld op de bekendebehoefte aan land, zowel van wei- als van kaart van Perk uit 1843. bouwland. Voor het gebruik als weiland moesten de zure veengronden wordentoege­ De vullinglanden maakt ofaangemaakt , dat wil zeggen geschikt gemaakt om er vee op te weiden. Op de De kaart van Ottens is bijzonder instructiefzachte veengronden was dit niet zomaar voor het begrijpen van de oude toestand,mogelijk. Na ontwatering door het graven vooral voor het landschap dat is afgebeeldvan sloten, vaarten en weteringen, ook nodig (fig. 4). De westrand van het Gooi van devoor het vervoeren van turf, werd het veen Bussumer Eng tot de grens van Tienhoven-door inklinking toegankelijker, maar was dan Westbroek bestaat uit een aaneengeslotennog niet geschikt om voor landbouw gebruikt geheel van oorspronkelijk venen, vullingente worden. en Vanaf de drogere zandgronden in het sinds 1625 ontgonnen 's-Graveland.het oosten, waar de veenlagen niet dik waren Buiten het Gooi vallen Ankeveen, Korten­en vanaf de oeverwallen langs de Vecht werd hoef met het reeds genoemde Monnikenveende ontginning aangepakt. Daar kon men ook en Loosdrecht. Binnen het Gooi vallen degewassen verbouwen. Op afgegraven veen­ Laegieskamp, de Hilversumse Meent, waar gronden kon dit pas als het land was tot in de vorige eeuw turf werd gestoken,aangemaakt, het toegemaakt ofgevuld. Gijzenveen, ’s-Graveland en een groot Dit gebeurde door gebruik te maken van de gebied, de Kerkelanden, grenzende aan bovenlaag van het veen. niet bruikbaar voor Loosdrecht. In deze hele landstreek kwamenturfbereiding, door het opbrengen van zand in de middeleeuwen hoge venen voor, dieof, inwaar dit in de buurt lag, klei en mest, de loop der jaren allenuitgedolven raakten.4) vermengd met stro en andere afval. Heel De Kerkelanden behoorden in die tijd totdikwijls het werd door de overheden pas bezit van de kerk van Naarden, die dit terreinvergunning voor het verturven van een stuk verpachtte aan Loosdrechtse boeren.5) Aanland gegeven als men aan de voorwaarden de boeren werd toegestaan het hier aanwezigevoldeed het uitgedolven land bruikbaar te

55 maken als zaai- of houtland.6) Vullinglanden op gronden waar een niet zo Vandaar dat de vullinglanden aan de west­dikke laag veen is afgegraven waren niet zo rand van het Gooi heel dikwijls bemest moeilijk tevullen oftoe te maken. Vandaar werden met modder uit sloten en vaarten.dat de Loosdrechters eeuwenlang de Kerke- Ook bagger uit de grachten van Naardenlanden en als bouwland hebben gebruikt, tot zelfs uit de Vecht werd hiervoor gebruikt.enige Dit tientallen jaren geleden. Vooral het moest men door de eeuwen heen blijven gebruik van krabbescheer,manen hier doen. Door inklinking van het land tengenoemd, heeft het, ook in ’s-Graveland, gevolge van ontwatering van het veen, Kortenhoef en Ankeveen, lang volgehouden. waarbij nog kwam dat de grondwaterspiegelIn Kortenhoef en Ankeveen was landbouw in bleef stijgen, werd het verbouwen van het verre verleden alleen mogelijk waar gewassen steeds moeilijker. Vandaar dat menzandruggen voorkwamen. Rond 1800 was eeuwenlang bezig was met dit toemaken. Erhet echter vrijwel afgelopen. In een enquête is enorm veel afgemodderd in deze lage uit 1815 werd op de vraag of er bouwlanden streken. Oudere boeren uit onze omgevingin Kortenhoef waren geantwoord:Bouw­ kennen de term toemaken nog heel goed.landen geene. De landbouw betrof hier alleen Nog heel onlangs hoorde ik de uitdrukkingde veehouderij,het landmansbedrijf. Land­ Als je niet toemaakt heb je nog niets. mannen waren de veehouders tegenover de De slootbagger werd steeds over het land Bouwmannen, de landbouwers. Later ging de uitgespreid, samen met uit zandruggen tuinbouw een rol spelen, vooral in Korten­ afkomstig zand. Gemengd met stro, mest enhoef in het oude Munniksveen, toen de andere afval werd het materiaal binnen eenvoorziening van mest en stadsafval van uit bagger of zand opgeworpen opwalletje betekenis werd. staal gezet, zoals de nog bekende uitdrukking luidde. De plassengebieden van Kortenhoef en Het gebruik van modder, vanaf 1550 in deAnkeveen Vechtstreek streng gereguleerd door de modderplakaten is in West Nederland vanaf Het landschap wordt hier vooral bepaald de middeleeuwen algemeen geweest. Om opdoor het, na 1600 tot bloei gekomen, de zure bodem toch nog bijvoorbeeld graanveenbaggeren, vroeger slagturven of moeren te verbouwen werd onder andere in Water­genoemd. Op de hierbij opgenomen afbeel­ land over een strookzes van schreden breeds ding, afkomstig uitTegenwoordige de Staat langs de weilanden bagger gestort, voedselrijkder Nederlanden is goed te zien hoe dit door de vergane resten van waterplanten.gebeurde. Op Door dit veenbedrijf is het mooie die strookjes werd graan geteeld. In de landschap van trekgaten, hier meestaldob­ middeleeuwen was dit nog mogelijk. Laterbers genoemd, (mogelijk is dit het Friese werd dit door stijging van de grondwaterspie­dobbe voor uitgeveende plas) en legakkers gel en inklinking van het land onmogelijk.ontstaan. De gemeentekaartjes uit het mid­ Voor groenteteelt is men tot in onze tijd den van de vorige eeuw laten zien hoever het doorgegaan met het gebruik van baggergebied als al was uitgeveend. Omdat er enorme meststof (bijvoorbeeld in Broek op Langebehoefte - aan turf bestond, eigenlijk de enige dijk). De brede sloten in enkele streken vanenergiebron uit het west Nederlandse gebied, ons land herinneren er nog aan. Niet alleenwerd in er op grote schaal de vele verordenin­ ons land, ook in venige streken in Frankrijkgen, die op hetirreguliere venen waren deed men dit. De Franse term voor uitgevaardigd, ontdoken. Daardoor zijn de groenteteelt,culture maraichère (de teelt in plassen ontstaan. Al in 1695 werd het in het moeras) is er aan te danken. Kortenhoef, in 1697 in Ankeveen. verboden Maar ook in onze omgeving, in Kortenhoefom landenin te steken alwaar het veen en Ankeveen zijn er nog tuintjes die met doorgaans minder dan vijf voeten diep wordt bagger worden bemest. bevonden. Pas in 1776 werd dit verbod voor

56 ar: mwmsap . . ^ ^ xïmM ll« fe i;§ ct-Tn

Vervenerswoning te Ankeveen, tekening .1.A. Veenman. de hele provincie Utrecht van kracht ook buiten het Hol liggen nog vele gebieden, (Kortenhoef en Stichts Ankeveen behoordenresten van denatte vervening zoals tegen­ toen nog tot Utrecht). Ook dit verbod werdwoordig het veenbaggerbedrijf wel wordt ontdoken. Hier en daar zien we nu nog genoemd.resten Uit het hierbij afgebeelde kaartje van vervening van te dunne lagen veenblijkt die welke omvang de natte verveningen in vooral in Kortenhoef oostzijde opvallenhet door gebied ten oosten van de Vecht hebben dichte begroeiingen met kalmoes, zeggen,gehad. lissen, biezen, enz. Het verdwijnen van oude traditionele Het veenbedrijf bracht enorm landverlies bedrijfsmethoden in de landbouw en van het mee, waardoor de veeteelt achteruitging. vervenen sinds het begin van deze eeuw, In 1810 schrijft de schout van Kortenhoefsamen een met alle andere grootschalige ontwik­ brief aan het Comité van Financiën dat dekelingen, heeft helaas geleid tot. soms oudtijds zo florissante bedrijven die niet geringrampzalige gevolgen voor het zo aantrekke­ in Huis- en Haardstedengelden contribueerden,lijke landschap. nu van hunne landen beroofd, door vervening,Dichtere bebouwing, grote watervervuiling, en veranderd in daghuurderswoningen hetwaren. verdwijnen van oude methoden als bijv. Omdat het een seizoensberijf was leidde hetrietsnijden, ruigt oogsten, het niet meer verveningsbedrijf tot grote werkloosheidgebruiken en van elzen voor brandhout en armoede tijdens de winter. Dit is overal in hetpalen, toenemende intensivering van de veenbedrijf, zowel in het gebiednatte van als veeteelt en de ontwikkeling van de recreatie vandroge vervening het geval geweest. hebben grote veranderingen teweeg gebracht Aan al die menselijke activiteit die toen waardoor het zo kwetsbare landschap in vele gepaard ging aan grote ellende hebben opzichtenwe een achteruit is gegaan. Toch is er nog uniek landschap te danken van een zoveel bewaard gebleven dat het de moeite verscheidenheid die internationaal de aan­waard is zich alle inspanningen te getroosten dacht trekt. Gelukkig zijn grote delen ervanom tot een zo goed mogelijk beheer van dit in bezit van de Vereniging tot Behoud vanaantrekkelijke en unieke gebied te komen. Natuurmonumenten. Het Hol in Kortenhoef heeft een internationale reputatie als één van's-Graveland de waardevolsteWetlands : een nat gebied met een grote variatie in de plantengroei. MaarDe landschapshistorie vanontginnings- dit

57 WMB.

f ö ü ü

V> sV ; s ^ m&zi *H&w« pS^sr-rJfi § ! : ; « ■ T T wmim »!!i •' '"ga

'Smi pp^Bwr*. l*SET'S ê £ '

Turfschuur te Ankeveen, tekening..LA. Veenman. dorp is al vele malen verteld.8),9),10). In de 18e voor dijkenbouw, landbouwdoeleinden enz. eeuw wordt in de Tegenwoordige Staat der wordt op ca. 16 mln. m3 geschat, waarvan Nederlanden en iets later in de Stads- en wellicht een 6 mln. m3 afkomstig was uit Dorpsbeschrijver van Van Ollefen uitvoerig’s-Graveland. Vele zanderijsloten vallen nog verteld hoe uit deOnlanden en Vullingen sinds in het landschap op. Alleen al uit Kortenhoef 1625 eenw onderschoon geheel is ontstaan. Uitwas in de 17e eeuw en later een veertigtal de dorre en moerige landen, zoals het oude zandponden, kleine scheepjes, betrokken bij gebied dikwijls wordt aangeduid is door het zandtransport. De afgegraven gronden menselijke activiteit een buitenplaatsendorpwerden op grote schaal bemest met Amster­ ontstaan dat in onze tijd nog bijzonder damse steigeraarde, huishoudelijk en bedrijfs­ aantrekkelijk is. Elders in deze publicatie afval en bagger waarvan de resten nog op wordt uitgebreid over de activiteiten van de vele plaatsen te vinden zijn. Daardoor werd landgoedbezitters gesproken. de kwaliteit van de gronden zo goed dat, Door ontginning, afzanding en bemestingzoals is Dr. van Hengel in de vorige eeuw in de opvallende rechthoek van dit dorp eenschreef,als men in ’s-Graveland een vinger in heel typisch landschap ontstaan. Overal zijnde grond steekt, deze er morsig weer uitkomt, nog herinneringen aan de activiteiten vaneen de uitzondering in het DoorGooi. het ontginners. aanplanten van veel loofhout en later wat Vanaf de Corverslaan en de Meentweg is naaldhout is een mooi parklandschap duidelijk te zien welke omvang de ontstaan. afzandingen hadden. Voor het hele Gooi, voor Naarden en omgeving en voor Samenvatting ’s-Graveland schat Kloosterhuis11) dat een gebied van ca. 1800 hectare is afgezand. De Uit het voorgaande is gebleken welk een hoeveelheid zand die weggevoerd werd, voorenorme bijdrage de menselijke activiteit bij Amsterdamse stadsuitbreiding, maar ook het ontstaan van het huidige landschap van

58 de drie dorpen heeft geleverd. Voor velenNOTEN zal 1) V. Westhoff, e.a., Wilde Planten, deel 2, Amster­ het een verrassing zijn dat de aanwezigheid dam. 1971. van hoogvenen in het verre verleden ook2) in A. Perk, Nalezingen en bijvoegsels op Hortensius, deze omgeving van betekenis is geweest, met vertaling en aantekeningen (P. Hofman) Peerlkamp, Utrecht, 1866. waardoor het duidelijk wordt dat de vroegste3) L. Smits, Schatkamer van Nederlandsche Oudhe­ ontwikkeling van ’s-Graveland bepaalde den, 1737. gemeenschappelijke kenmerken vertoont 4)met J. Daams, Het veenbedrijf in het Vechtplassenge­ bied, in: De Noordelijke Vechtplassen, Uitg. Vecht- het Kortenhoefse en Ankeveense landschap.plassencommissie, 1976. De 17e eeuwse ontginning van ’s-Graveland5) D.Th. Enklaar en A.C.J. de Vrankrijker, Geschiedenis van Gooiland, 1939. heeft dit dorp echter een heel eigen karakter6) W.J. Diepeveen, De Vervening in Delfland en gegeven. Schieland tot het einde van de 16e eeuw. Leiden Er kan gesteld worden dat de huidige 1950. 7) J. Daams, Vroegere energiecrisis in het Gooi en de gemeente ’s-Graveland een uniek karakter invloed daarvan op het landschap, 'Tussen Vecht en heeft, gekenmerkt door een (nog) zeer grote Tem’, dcc. 1980. verscheidenheid. Het is de moeite waard deze8) F.J.E. van Lennep, De Tamme Kastanje, Haarlem 1969. verscheidenheid zo te beheren dat deze zo9) H. Tromp en J. Six, De buitenplaatsen van goed mogelijk wordt gehandhaafd. 's-Graveland, Zeist, 1975. 10) J.A. de Rijk, Wandelingen door Gooi- en Eemland en Omstreken. Hilversum, 1905. 11) Kloosterhuis, Zandafgravingen in het Gooi, in Boor en Spade, 8-1956. 12) W. Meyer en R.J. de Wit, Kortenhoef, een veldbiologische studie van een Hollands verlan- dingsgebied, Uitg. Vechtplassencommissie, 1955.

m m sas

,v i::?- IÉêM

59 Amsterdamse ontginningen in het westen van Gooiland Een bijdrage tot de historische geografie van een Goois grensgebied H.H.M. Meyer

Inleiding enigszins ingeklonken ondiepe venen aan, doorsneden met enige zandige oost/west Meer dan 350 jaar geleden gaven de Statenlopende heuvelruggen; Cruysbergen, Braem- van Holland toestemming aan enige Amster­bergen, Wolfsbergen en Stofbergen. Het damse kooplieden en regenten om enkelegebied was kaal, op enige eiken op de hogere ’woeste’ gronden, gelegen aan de zuidelijkedelen na. De Hollands/Utrechtse grens lag en westelijke grens van Gooiland te gaan nabij (ter plekke van de huidige ontginnen. De ontginning van de terreinen’s-Gravelandse Vaart); de streek had alle aan de zuidelijke grens,1) later bekend onderkenmerken van een oud grensgebied: onbe­ de naam ’Tweede Blok’, zou spoedig woond, woest en een schuilplaats vöor mislukken. De noordelijke ontginning geboefte.daar­ In het noord-westen hadden de entegen zou na veel tegenslag uitgroeienStichtse tot Ankeveners illegaal hun optrekkende het huidige dorp ’s-Graveland, waar overwe­De jaartallen geven aan in welk jaar de Gooiers gend Amsterdamse grondbezitters hun bui­het gebruiksrecht verloren. tenplaatsen lieten bouwen. Over ’s-Grave­ land zelf is veel geschreven de laatste jaren.2) Minder bekend is de invloed die de bezitters van deze buitens uitoefenden op de vormge­ ving van de gebieden ten oosten van de ’s-Gravelandsepolder: het Trompenveld en het Naarderveld, het Corversbos en het Spanderswoud. In dit artikel wordt getracht enig licht op deze kwestie te laten schijnen. Daar de geschiedenis van deze gebieden voornamelijk bepaald is door ’s-Gravelandse buitenplaats bezitters, wordt ook ’s-Graveland, zij het summier, behandeld. Men kan de ontginningswerkzaamheden van de Amsterdammers in drie fasen onderschei­ den: Van 1625 tot ca. 1660 ontstond ’s-Graveland zelf, in de daarop volgende decennia het Trompen- en het Naarderveld, en een eeuw later, van 1770 tot 1870 ontstonden het Corversbos en het Spanderswoud.

’s-Graveland

Toen men in 1625 begon met de ontginning van het huidige dorp ’s-Graveland, trof men daar waarschijnlijk door ontwatering, al

60 De nummers geven de in de 'Cavelcondiliën'stroken verkaveling doorgetrokken tot in het _ genoemde percelen aan. Hollandse gebied.3) In het uiterste zuiden zien wij dat ook de Loosdrechters dit vanuit hun r'S '. ------T Kerkelanden gedaan hadden. Van oudsher was de grond van de graaf en 5»WA*«6T>< & un.«H later van de Staten van Holland. De Gooise dorpen en Naarden -Stad en Lande van Gooiland- hadden er gebruiksrechten voor 6C.WAEP C n het weiden van vee en het steken van plaggen en turf. Enige heuvels vormden waranden, loecKe'ST-ry* terreinen waarvan de jacht aan de graaf en later de Staten was voorbehouden. Het is BRAAAiae Rjtcn echter onzeker of deze rechten op deze

s p e t ^ w e w h o t waranden ook daadwerkelijk uitgeoefend werden.4) De Staten hielden met de Gooise gebruiks­ rechten weinig rekening, iets dat in het verlenen van ontginningsconcessies aan Amsterdammers in 1625 tot uiting kwam. De

n o o r o wokTsoCTfien op zijn minst dubieuze rol, die de baljuw van het Gooi, P.C. Hooft hierbij speelde dient te 7.UVO wokTSQErvSto worden vermeld.5) Een en ander resulteerde in een fel conflict met de Gooiers, dat de ontginning tot 1634 ophield. In dat jaar werd srop©rn*crt te Muiden een accoord gesloten tussen de MtLv/r*or*vc ’s-Gravelandse Amsterdammers en Stad en Lande van Gooiland. De Amsterdammers deden onder meer afstand van hun rechten » p i r * * u a o i T op het zuidelijke concessiegebied en lieten toe dat er door hun ’eerste blok’ (het huidige ’s-Graveland) drie oost-west verbindingen 6CHOOHOORÜ werden aangelegd, die de Hilversummers met hun weidegebieden in Ankeveen en Korten- hoef verbonden. Langs de zuidelijkste verbin­

TTOMPtrwbUf?<5 ding zouden de Gooiers bovendien een vaart mogen aanleggen, die Hilversum toegang tot de Vecht zou geven, waardoor dirdorp uit zijn isolement verlost zou worden.6) Ofschoon het oorspronkelijke verkavelings- plan van Parsijn7) stamde uit de tijd dat de ■BtEQr^-rcyN groep Amsterdamse concessionarissen nog

V»kO Er-IAKKCR. groter was en er nog geen sprake was van oost/west verbindingen, werd met behulp van dit plan het gebied opnieuw verkaveld en — . .. N«ei/wenHoeK---'\ / / verdeeld onder de rechthebbenden. Dat de opmeting van de nieuwe kavels niet in ieders ogen geslaagd was moge blijken uit de naam die het latere buiten Gooilust kreeg: ’Rond­ om Bedrogen’. Raadsheer Reinier Pauw, eigenaar van de

61 zuidelijkste kavels kocht de Loosdrechtseniet te verwonderen dat de overige ontginnin­ percelen in zijn gebied8) en wist zijn bezit noggen van de ’s-Gravelandse Amsterdammers uit te breiden met een stukje heide dat doorin opzet agrarisch waren. de aanleg van ’s-Graveland afgesloten was van de overige heidegebieden en daardoorDe tweede ontginningsfase; het Trompen- en voor de Gooiers onbruikbaar was geworden:het Naarderveld ’Pauw’s heide’. De hoge gronden werden in het begin vanHet Veldengebied,de zoals ik de twee stroken zeventiende eeuw gedeeltelijk afgezand. Nogland achter ’s-Graveland gemakshalve zal altijd kan men er een verrassende afwisselingnoemen, vormt de tweede fase van de in hoog en laag vinden. Iedere eigenaar lietAmsterdams-’s-Gravelandse ontginning. Het voor eigen rekening afgraven en liet het sluitzand direct aan bij ’s-Graveland maar hoorde afvoeren via de kavelsloten en de ’s-Grave-tot voor kort bij de gemeente Hilversum, landse Vaart. evenals nu nog het Spanderswoud en het Het overgrote deel van de grond werd Corversbos. Tegenwoordig laat het zich ingericht voor agrarisch gebruik; vooralnauwelijks onderscheiden van ’s-Graveland weidegrond, ofschoon ook akkerbouwzelf, en zeker de hogere delen niet. De lagere boomgaarden voorkwamen. delen zijn van ’s-Graveland gescheiden door De grond werd gebruikt vanuit oorspronke­een noord-zuid verlopende sloot, ter hoogte lijk houten9) pachtboerderijen, die voorzienvan de voormalige scheiwal uit 1634. Deze waren van een ’Heerencamer’ ten gerieve vanwal bestaat nog alleen iets ten westen van het de grondeigenaren en die gewoonlijk middenhuidige huis Jagtlust en achter de kavels ten op een kavel lagen. Trom p10) maakt uit dezenoorden en ten zuiden van de Gooise Vaart. ligging op dat het vanaf het begin opzet was buitenhuizen te stichten. Ik heb hier weinigDe geschiedenis van dit gebied is echter bewijzen voor kunnen vinden; de eersteanders dan die van ’s-Graveland, en hangt generatie mocht louter ondernemer geweestsamen met de historie van de Gooise zijn, zoals van Lennep stelt, van slechts driemarkeorganisatie Stad en Lande. buitenhuizen Schaep en Burgh, HilverbeekIn de jaren 1625/1634 werd een deel van het en Trompenburg, is bekend dat zij al in dehuidige Naarderveld door de Amsterdam­ eerste decennia bestonden. Pas in de 18e mers gezien l2) als een onderdeel van hun eeuw gaat de parkaanleg belangrijk wordenontginning, overigens in strijd met het en breidt het bestand buitenplaatsen zichontginningsoctrooi uit, van 1625 en de resolutie ofschoon het agrarisch grondgebruik ookvan de Staten van 8 October 1626,13) dat hun dan nog overheerst. Illustratief in dit verbandslechts een ontginning van 300 roeden diep is het feit dat de oudste ’s-Gravelandse toestond. In 1634 moesten zij het gebied weer parkbossen belangrijk jonger zijn dan bij­verlaten. Door de stichting van ’s-Graveland voorbeeld het Loosdrechtse ’Emmikker- werden de verhoudingen binnen Stad en bos’.11) De houtwallen en windsingels warenLande grondig verstoord. Het evenwicht in zowel noodzakelijk als erfscheiding op dede uitoefening van de gebruiksrechten op de hogere delen als voor de agrarische bedrijfs­verschillende delen van de Gooise bodem voering in dit van oorsprong kale, zandigedoor de Gooise dorpen en de stad Naarden gebied. werd ondermeer beïnvloed door de mate van De parkaanleg verdween aan het eind vangeschiktheid de van de bodem voor activiteiten 18e en het begin van de 19e eeuw aan de als beweiding, plaggensteken, het steken van zuidkant zelfs geheel. Op de hogere delenturf en dergelijke, en daarnaast de afstand bleef zij gehandhaafd. Van het park van van het terrein tot de verschillende Gooise Beeresteyn rest ons slechts een smal strookjenederzettingen en het aantal inwoners van die dat grenst aan de kavelsloot van Bousigtnederzettingen. Dit zeer delicate evenwicht /Gooilust, de rest is weiland. Het is dan ookwerd door iedere ontginning van betekenis

62 verstoord; er was altijd wel een dorp dat buurt van dit gebied lag, bevoordeeld boven hierdoor meer benadeeld werd dan de anderede andere nederzettingskernen, en vooral bewoningskernen. Een en ander lokte danboven het eveneens gedupeerde Naarden. nieuwe ontginningen uit; net zo veel als nodigNaarden eiste genoegdoening, een extra waren om het evenwicht weer te herstellen. schadeloosstelling en kreeg meteen ongenoe­ De opbrengst hiervan was bestemd voor gende met de Gooise dorpen. Het jonge afzonderlijke nederzettingen. Hoeverre dit’s-Graveland bemiddelde en Naarden kreeg proces typerend is voor marken bestaandehaar uit eis toegewezen in de vorm van een meerdere bewoningskernen is mij niet individueel gebruiksrecht van een gebied bekend; er bestaat vrijwel geen literatuur achter het noordelijke deel van 's-Graveland, over. Kenmerkend is dat in het Gooi de dat vroeger onrechtmatig bij de 's-Grave- nieuwe ontginningen altijd aan de rand landerslagen, in gebruik was geweest. Dit alles ver van de dorpen. Voor de ontginningspeelde van zich af in het jaar waar in al meer ’s-Graveland was dit het geval; het gebied verzoeningen plaats vonden, 1634. Op 30 mei werd waarschijnlijk voornamelijk gebruikt1634 werd dit als onderdeel van de Muidense door de twee grootste Gooise nederzettingen.accoorden door de Gecommitteerde Raden Hilversum en Naarden. Deze lagen immers van Holland goedgekeurd. het dichtst bij deze gronden. Beide plaatsenEr heerste echter hierover bepaald niet alom werden hierdoor gedupeerd, vooral Hilver­vreugde. De Gooise dorpen waren waar­ sum, dat immers het dichtste bij lag. Dit hadschijnlijk niet erg gelukkig met deze aanval tot gevolg dat de tegenstand tegen de op het Gooise gebruiksrecht, zeker niet ontginning vooral van Hilversumse zijdeomdat die deze keer vanuit de eigen kring afkomstig was. Door de teruggave van hetkwam. In 1664 wensten zij ook een deel Tweede Blok aan de Gooiers in 1634 l5) werdvan de Gooise grond met als gevolg een Hilversum, de enige bewoningskern die intoewijzing de van het Tweede Blok aan Naarden

De Boerderij Spaanderswouii, 1913.

r % :

- .. i I is is Is ......

63 en de Gooise dorpen, en een extra toewijzingondanks de gunstige ligging aan de vaart, van het latere Trompenveld aan Hilver­ waardoor de aanvoer van mest vrij gemakke­ sum.17) Hilversum werd immers benadeeld lijk geweest moest zijn. In 1699 werd er zelfs doordat het grootste deel van het bij over het gebied gesproken als ’hey’ en in 1706 Hilversum gelegen Tweede Blok aan de als ’heyde en boulant’.22) andere Gooise dorpen en aan Naarden was toegekomen. Men had met het Naarderveld Afzanding van het Trompenveld zijn lesje geleerd! De stichting van ’s-Graveland was dus indirect de oorzaak vanOmstreeks 1.705 werd een begin gemaakt met het ontstaan van het Veldengebied. Hilver­ het afzanden door Jan Hage, koopman te sum en Naarden waren nu eigenaar gewor­ Amsterdam en eigenaar van de buitenplaats den van respectievelijk het Trompenveld en’Bousigt' (nu onderdeel van Gooilust). het Naarderveld, met de plicht een wal aan te Samen met een familielid heeft hij vrijwel het leggen tussen de Gooise heide en deze velden.gehele Trompenveld in handen. Pasjaren Beide plaatsen mogen het ten bate van hun kerken verkopen, mits 1/3 van de opbrengstDetail van de kaart van Nicolaas Visscher, ’s-Gra­ aan Domeinen zou komen. veland ca. 1706. Wat gebeurt er met de grond? Nog voor dat :lt e/veen- Hilversum eigenaar werd van het latergehe- ten Trompenveld, was er in het noorden van dit gebied, op de plaats van het huidige J-inMtMut Jagtlust een schapenboerderijtje gebouwd , met ’consent van Stede en Lant’. Er hoorden 130 roeden lands bij, erg weinig. De boer, Jan Gerritsz Groot heeft waarschijnlijk zijn i IIlöJï -.co schapen op de heide laten grazen. Het werd ! in 1670 voor 32 Carolusguldens verkocht aan zijn weduwe, en zal later een drinkgelegen- • Jlr jfT n n . J~ heid herbergen met de enigszins omineuze naam De Derde of Laatste Stuyver.18) Aan j j ‘oer- ! * f s ; afzanding heeft noch ’Groot Jan’, noch zijn 4^ ,| i -1. ♦* V3H TJti-tnI hi tn > Si Si fplara 7 weduwe zich schuldig gemaakt. ! ^ * ^ ‘AvelatVHie kerJ U De rest van de smalle strook grond achter het | l . UerrcuklTÏuu. ^ zuidelijke deel van ’s-Graveland werd op 12 V r r ------* 1 : ^ '*}2> V-u}w. juni 1669 door Hilversum verkocht voor VÏilltm. ran h-ïz?,£ner f 6600,- aan Cornelis Tromp, admiraal, j .haar Jaacb- zeeheld, en eigenaar van het toenmalige gil ita***” ^ buiten Syllisburgh, nu bekend als Trompen­ M u n n ilc e^j jii bi burg.19) Tromp pakte de zaken goed aan; hij legde een wal om het gebied (iets dat Hilversum al had moeten doen) teneinde feJJan Jtaasn toekomstig ongenoegen met de Gooiers over i TBrou^-er y de eigendomsgrenzen te voorkomen. Vervol­ gens bracht hij de hooggelegen grond ie lu fx fo ji gedeeltelijk in cultuur, als bouwland.20) In het zuidelijk deel bouwde hij in 1673 een : boerderij aan de Gooise Vaart, de Lonsvaer- der.21) Aan afzanden doet hij niet. Het is onwaarschijnlijk dat hij vanuit de Lonsvaer- der het hele gebied in cultuur heeft bracht

64 later, omstreeks 1750 pakte de heer Roeters ontzet en schreef daartoe verscheidene (eigenaar van Trompenburg)23) de zakenbrieven, wat waarin hij ook het toestaan van het grootser aan; zijn afzandingen waren dermate’sluyksanden’ sterk benadrukte. Dat laatste grootschalig dat de daartoe strekkende had hij niet moeten doen. De hoofdingelan­ vergunning werd ingetrokken. den (die de ambachtsheerlijke rechten beza­ Het afzanden was namelijk aan allerlei regelsten) steunden Jan ten Dam door dik en dun, gebonden.24) In 1672 hadden de Fransen enna afgezet werd hij niet. Behalve voor de het plunderen van ’s-Graveland zonder eigen buitenplaatsen werd het zand ook noemenswaardige hindernissen de vestingafgevoerd, ondermeer naar de drassige Naarden genomen. Het opmerkelijk gemakgebieden ten westen van de polder ’s- waarmede de soldaten van de ZonnekoningGraveland. Naarden binnenliepen had de Staten van Holland nogal verontrust. Toen de FransenHet Naarderveld vertrokken waren werd er dan ook hard gewerkt aan een ingrijpende moderniseringDe Hilversumse beurtschippers- en afzan- van de vestingwerken. De omgeving vandersfamilie Perk, die ondermeer betrokken Naarden moest worden afgegraven, opdatwas bij het graven van de Gooise Vaart men deze in tijden van nood kon inunderen.verkeerde in de zelfde positie als het Het zand in de buurt van Naarden was van's-Gravelandse polderbestuur. Ondanks het mindere kwaliteit dan het grovere zand uit feit dat door de Staten het graven van de andere Hollandse zandgroeven, zoals die bijGooise Vaart werd toegestaan was deze ’s-Graveland. Om nu de afgraving bij afgraving vaak aan dezelfde afzandingsplak­ Naarden wat te stimuleren verboden de katen onderworpen als de overige zandgroe­ Staten alle overige afzandingen in Holland,ves.23) Dit verhinderde deze familie bepaald met inbegrip van die in het overige Gooi.niet Af om toch het een en ander te ondernemen. en toe werden deze verboden wat versoepeldEen steun was daarbij de uitstekende relaties onder invloed van de machtige Amsterdamsedie Jan Perk in het begin van de achttiende regenten, zoals 1733 en in 1754 toen men eeuw had met het Domeinbestuur van de voor eigen gebruik wel mocht afzanden. Vanwege het misbruik dat men hier van De afzanding van hel Naarderveld volgens de maakte werd vooral door toedoen van de eigenaar van Boeckesteyn. Naardense afzanders deze regel weer J s fa ovidvioePc), Ccnno verscherpt. Uit de stukken die over afzandingen hande­ . . t*i &et ached tVL conlncvué to t %£-t len blijkt, dat de ’s-Gravelandse heren indien n a a sten ucut ^e.tudc£t/es op het ook maar even mogelijk was de te ttzy otf£> • ■• afzandingsverboden met voeten traden. Zo BOECKE- % „ . jcuui is V'OOA deed men ’s-nachts aan ’sluyksanden’ en f tT ly i-, s a n do v u j o &u ) werden slagbomen welke men in de zandslo- . . 5a.nd, SC?/* >• ie f~ v'oaa ££? ten had gelegd vernield. De schout van 'J&iuip. Y&yoe*c• da.e*ijHef- (a^taA c&a ’s-Graveland, die op de naleving van de Se&i ó tcj ■ ** ( B o c o c e - afzandingsplakkaten moest toezien, heeft S T e irt) vooa. tS Q * u ) • . • echter zeer vaak een oogje dicht gedaan, W0U£> teneinde het ’sluyksandende’ polderbestuur MWOLTS- . - - needs a.fytsa*v)-.. (zijn broodheren) niet tegen zich in het . . . is seeêw fyg va*r ctest&AH 2 WOCTS- harnas te jagen. Het bontst maakte het de Z>é&-/yytl$ iS QCi+WM-tct, ÓOOA. schout Jan ten Dam, die omdat hij nog wel - • - &pscvnc)ciSL... v r o rf tC R i c n C u eens de naam des Heren wat te gemakkelijk . . . ?... &rexH IL V fO ,. bezigde, bij de dominee niet erg populair was. De dominee zag Jan het liefst uit zijn ambt COWTCHMoJvfftCMK»

65 Staten.26) Hij was agent van Domeinen en weilandals gebruikt worden en gelegen waren zodanig vertegenwoordiger van de Statenbij als het Luye Gat. De rest is ’heyde’. eigenaar van de Gooise heiden en weiden.De kopers en hun opvolgers in rechten zijn Jan Perk groef onder andere een vaart directallen bezitters van aan het Naarderveld ten noorden van ’s-Graveland die dit dorpgrenzende buitenplaatsen. Velen hiervan met Laren zou moeten gaan verbinden, engaan die op min of meer grote schaal ’sluyksan­ de aardige naam ’Luye Gat’ meekreeg.27) den’. Van deze illegale afzandingen bestaat Zoals deze naam al doet vermoeden kwameen mooi overzicht in de vorm van de deze waterweg nooit tot stand, hij kwam nietcorrespondentie tussen de heer Salomon verder dan tot het Naarderveld. Jan Perk hadDedel29) (van Boeckesteyn) en de heer nu in 1723 een deel van het noordelijke Huydecoper van Maarsseveen, lid van de Naarderveld in pacht gekregen van ...de Gecommitteerde Raden (een soort Gedepu­ Staten, die zo vriendelijk geweest waren omteerde Staten). Dit overzicht dat de toestand te vergeten dat het Naarderveld aan Naardenin 1770 aangeeft, heb ik in een kaartje toebehoorde. Perk ging hier afzanden. samengevat. Het veld is dan vrijwel geheel Gedurende de periode 1705/1724 was de verdeeld onder de eigenaars van de aangren­ afzanding-wetgeving wat soepeler, en ten­zende buitens, die er nogal fors aan de gang slotte zat hij op Naardens gebied. Indien zijnPerk geweest. Het meest opmerkelijk zijn de zijn aanvraag bij de Naardense autoriteitenactiviteiten van mevrouw Bicker-Pels, de had ingediend had hij waarschijnlijk de eigenaressekous van Schaep en Burgh. Deze dame op de kop gekregen; met zijn nieuwe zanderijzandt niet af, maar hoogt juist haar deel op zou hij de Naardense zanderijen immers gaanmet het zand van haar buurman van benadelen, en die lieden hadden het al zoBoeckesteyn, voor parkaanleg! moeilijk met al dat ’sluyksanden’ elders inDit het afzanden zou tot in onze eeuw van belang Gooi... blijven; nog omstreeks 1930 verlaagt men het Het goede voorbeeld van Perk werd op 26maaiveld van het Naarderveld door klein­ januari 173028) gevolgd door Henrick Bicker,schalige afzandingen.30) eigenaar van het ’s-Gravelandse buiten Hilverbeek. Ook hij pacht de grond (de Van het overige grondgebruik is niet erg veel zuidelijke helft van het Naarderveld) directbekend. In 1755 werden verschillende delen van de Staten, met het doel om er te gaan nog aangeduid met ’heyland’31), wat duidt op afzanden. Als in 1731 een nieuwe regelingde tot zienswijze dat men het Naarderveld in de stand komt tussen de Staten en de Gooierseerste plaats als een grote zandvoorraad zag. over uitgifte van de Gooise grond aan Onder invloed van het stijgen van de eventuele ontginners, waarbij het Gooise landbouwprijzen werden in de volgende gebruiksrecht meer erkend wordt dan voor­decennia de landen ’in culture gebragt en heen, neemt Naarden de gelegenheid te baatbesaeyd’, waarschijnlijk met rogge en boek­ om zijn rechten op het Naarderveld te weit, en probeert men de aan de Gooise beklemtonen, en Perk en Bicker de pacht Erfmaarschalkop verschuldigde Koptienden af te zeggen. De stad verkoopt de grondente in kopen.32) In 1814 bestaat het stuk achter 1731 aan Nicolaas Sautyn, Henrick Bicker Wolfsbergenen nog steeds gedeeltelijk uit heide; Jan Bernd Bicker, allen Amsterdammers en slechts een deel is ’afgekart’ tot bouwland.33) eigenaren van de buitenplaatsen Boecke-Over veeteelt horen wij niets; pas in 1846 steyn, Hilverbeek en Schaep en Burgh. Vanwordt melding gemaakt van weilanden op het minstens een is bekend dat hij Perk een Naarderveld, iets dat door de steeds dieper schadevergoeding geeft voor de reeds ver­gaande afzanding mogelijk wordt. Tegen­ richte ontginningswerkzaamheden. Veel kanwoordig overheerst Het weiland en verschilt er echter niet afgezand zijn. In het gebied dathet Naarderveld in weinig van het aangren­ aan Perk behoorde is sprake van enige zende ’s-Graveland. De oorspronkelijke afgezande kampen die dan waarschijnlijkscheiwal als tussen ’s-Graveland en het Naarder-

66 veld is al lang verdwenen; in tiaar plaats ligtoorspronkelijke hoogte tussen twee afge­ er een sloot die in verschillende gevallen zande terreinen in, als een soort smalle, hoge dienst gedaan zal hebben als kavelscheiding.dijk. Voor een klein deel is hij verdwenen bij Bepaald niet opmerkelijk is dat er op het de afzanding van de terreinen tussen Jagtlust Naarderveld nooit boerderijen gestaan heb­en Gooilust. ben; de grond is immers altijd versnipperdDoor beide velden lopen de achteruitgangen geweest onder de belendende buitenplaatsenvan de ’s-Gravelandse buitenplaatsen, die en vanuit de boerderijen van die buitenplaat­vroeger uitkwamen op de Gooise heide. sen bewerkt en ontgonnen. Sinds de achttiende eeuw komen deze lanen uit op de nieuwe ontginningen van de Trompenveld ’s-Gravelandse grondbezitters.

Bij het Trompenveld lag dit anders. BehalveDe ontginning van het Corvershos en het Spanders- dat dit veld veel langer in cultuur gebrachtwoud. is De gearceerde delen zijn in de negentiende eeuw af gegraven, de zandsingels en de achttiende eeuwse dan het Naarderveld verschilden ook deboerderijen zijn zwart. eigendomsverhoudingen; er waren minder eigenaren. Bovendien stond een van de twee boerderijen aan de Gooise Vaart, zodat de ontginningsbasis niet aan de grens van K A M P . *.“****. ’s-Graveland lag maar juist dwars hierop. Bovendien zal de boerderij van Trompenburg ook wel wat ver gelegen hebben om dit gebied goed te kunnen bestrijken. De boerderij ’Groot-Jan’ aan de andere kant van het veld had in den beginne zelfs helemaal niets met ’s-Graveland uit te staan. Deze zou U 3 .0 . d * U c a c *. uitgroeien tot een zelfstandige buitenplaats met de naam ’Plaats Royaal’ en later Jagtlust. Het is met Bantam de enige ’s-Gravelandse buitenplaats die lange tijd niet binnen de polder lag. De bewoners waren wel altijd Amsterdammers. Bovendien hadden ze belangen in de polder, zodat men Jagtlust zeker als een ’s-Gravelands buiten kan aanduiden. Net als de ’s-Gravelandse schei- wal bij het Naarderveld is de oorspronkelijke wal tussen ’s-Graveland en het Trompenveld ook vervangen door sloten. Op de hogere delen zijn er nog enige resten van te vinden, zoals bij de Lonsvaerder en ten westen van Jagtlust. Langs de scheiwal moet volgens Jhr. P.J. Six in de 18e eeuw een weg gelopen hebben, welke onder meer gebruikt werd voor de aanvoer van mest. De wal aan de buitenkant, de oostzijde van het veldehgebied is voor een belangrijk deel nog intact; men kan hem nog zien bij de Oude Meentweg, maar ook bij de Corverslaan, achter de boswachterswoning van Gooilust en heel duidelijk bij Jagtlust. Hier ligt hij nog op

67 De derde fase; het Corversbosch en het verbreden, zodat er een kade zou ontstaan Spanderswoud voor de via de vaart voor Hilversum en de Kerkelanden aangevoerde mest.36) Jan Perk Het gebied ten oosten van het Velden-gebiedheeft ten noorden van de vaart, evenals de was omstreeks 1700 nog geheel en al heide. HilversummerIn Ryk Jacobsz Das, 104 Gooise het noorden kwamen achter het NaarderveldRoeden gronds in erfpacht.37) Samen met zandverstuivingen voor, waarschijnlijk doorHaan wil Perk die gronden uitbreiden. De overbeweiding, het overmatig steken vanStaten verlenen hun toestemming, maar Stad plaggen en mogelijk ook de verlaging vanen Lande de ep die van Hilversum protesteren grondwaterspiegel door de afzanding vanzodat het de Staten hun ontginningsconcessie Naarderveld. Het bultige oppervlak van hetweer intrekken. Naast Perk en Das waren er Spanderswoud is ten dele een gevolg hiervan;nog enkele andere Hilversummers die er wat de geoefende geomorfoloog kan er de grond hadden. Deze erfpachtsgronden in het mooiste stuifduinvormen aantreffen. Vooruiterste zuiden van het latere Corversbosch het overige kan het gebied niet veel van dewaren voor een deel in cultuur gebracht met andere Gooise heidevelden verschild hebben.behulp van mest aangevoerd via de vaart, en Er liepen enkele zandwegen door, zoals deook omwald. Bij de zuidelijke bocht van de oude verbinding Utrecht-Naarden achterhuidige het Corverslaan vindt men hier nog Veldengebied het ’pad tussen de heuvels’resten ten van. noorden van de Gooise Vaart, de ’Corten-Naast deze terreinen is er in 1711 nog sprake houfsche Wegh’ (de Hilversummers hebbenvan een kleine hofstede ’aan de schey wal van er heel lang over moeten doen eer zij het ’s-Gravelant’, waarbij een stukje heide van woord ’s-Graveland in hun mond namen),43!/, en roeden Gocfis hoorde.33) Dit boerderijtje de verbindingen tussen Hilversum en de van Jan Rutgers van Putten kan slechts een Hilversumse weidegebieden zoals het Anke-schapeboerderijtje geweest zijn. Het was veense Pad en de Melkweg. Vervolgens liepeertijds er net als ’Groot Jan’ met ’consent van de Utrechtseweg34) een route van latere Stede en Lant’ gebouwd. Waar het precies datum die tussen Jagtlust en het veerhuis gestaanvan heeft is onbekend. De enige plaats Perk aan de Gooise Vaart lag en die gebruiktwaar men dan nog een boerderijtje met werd als verbinding van ’s-Graveland rich­consent van Stad en Lande aan de scheiwal ting Utrecht), de paden tussen Hilversum enkan bouwen is in het uiterste zuiden, aan de de achteruitgangen van de diverse buiten­zuidzijde van de Gooise Vaart. Het is echter plaatsen, en tenslotte de Doodwegen vanniet onmogelijk dat men met de ’scheywal Anckeveen35) en Kortenhoef. Het hele van ’s-Gravelant’ de wal aan de buitenzijde heidegebied tussen Hilversum en ’s- van het Trompenveld bedoelde. In dat geval Graveland werd als schapenweide gebruikt.zou dan het boerderijtje direct ten noorden Er stonden twee schapenschuren, welke nogvan Corvershof hiervoor in aanmerking altijd bestaan; een aan de Oude Meentweg, kunnenen komen. Waarschijnlijk is dit niet; in een aan de Schuttersweg, tegenover het de ontginningsconcessies van het Corvers­ Gymnasium. De laatste is verbouwd tot bosch is er geen spoor van te vinden. De rest woning. van de heide ligt dan nog maagdelijk te wachten op particulier initiatief. De overheid Het Corversbosch wilde wel; in de stukken van de Grafelijke Rekenkamer werd het gebied tussen Vaart en In het begin van de achttiende eeuw zien wijKortenhoefseweg in 1727 beschreven als dat in het zuiden van dit gebied langzaamruym 200 morgen, een vlakke heyde synde laag maar zeker de Gooise Vaart wordt doorge­genoeg om tot boulant toe te maaken, en trokken door de families Haan en Perk, waartoe begeerigen wel sullen opdoen soo het afzandingsverboden ten spijt. In 1709 wildenmede in erfpagt wordt gegeven.39) Zover is het zij de weg naast de bestaande vaart dan nog lang niet.

68 In de tweede helft van de achttiende eeuwbepalingen blijkt dat men in ’s-Graveland en zien we dat de vraag naar akkergrond hoeook elders in het Gooi al begonnen is met langer hoe meer toeneemt.40) Zelfs een dorpbosbouw op wat grotere schaal dan voorheen als Hilversum vraagt vrij forse ontginnings-gebruikelijk was. Deze aanplant van bos zal concessies aan; in 1762 ontvangen zij 15 in ’s-Graveland vooral een recreatieve functie morgen in erfpacht bij de Kerkelanden. Eengehad hebben: parkbos. Men wilde kennelijk van de redenen dat dit mogelijk was, is ook dat Verbruggen door het oprichten van gelegen in het feit dat Stad en Lande mindereen agrarisch bedrijf de werkgelegenheid zou afkerig geworden was van ontginningen.bevorderen. Op Wat de diepere achtergrond is 17 juni 17314I) had deze machtige instellingvan het verbod om een scheiwal om het een accoord gesloten met de grondeigenaar,concessiegebied aan te leggen kunnen wij de Hollandse Staten, waarbij bepaald werdslechts raden. Het is niet onmogelijk dat men dat door de laatsten alleen ontginningenmet behulp van stenen palen de grenslijn zouden worden toegestaan als de Gooiersbeter dacht vast te kunnen stellen dan door gehoord waren. Het belangrijkste was echterdie grens aan te duiden met een meestal breed dat Stad en Lande en de Staten de opbrengstuitgevallen wal. In de zelfde tijd zien wij ook gelijk zouden delen. Een andere reden wasde grenspalen verschijnen die nu nog langs de meer conjunctureel van aard; omstreeks 1750grens van Gooiland met Utrecht staan. begon er in Europa een agrarische hausse,Verbruggen die laat zijn grond opmeten door de tot 1850 zou aanhouden. De prijzen vanHilversumse landmeter Perk, wiens familie agrarische producten stegen in hoog tempo.wij al eerder tegenkwamen. Perk, die zelf Een en ander ging gepaard met een groteregrond aan de noordkant van de Gooise Vaart aandacht voor de landbouw, voor bodemver-in erfpacht heeft, blijkt volgens de nog betering en dergelijke in het kader van hetbestaande meetbrief bezorgd te zijn dat er opkomende fysiocratische denken. Kortom,voor de ’bouwlieden’ van Hilversum te de tijd werd rijp voor grootscheepse ontgin­weinig overblijft. De gronden langs de vaart ningen. Het lag voor de hand dat de die in gebruik zijn bij verscheidene Hilver­ ’s-Gravelandse heren zich hiervoor zoudensumse ’bouwlieden’ meet hij dan ook niet op. interesseren, zij hadden de ondernemingslust,Verbruggen, in 1772 de facto slechts pachter maar vooral ook het kapitaal om een van 86 morgen en 474 roeden, beklaagde zich dergelijke onderneming aan te gaan pakken.bij de Gecommitteerde Raden over tegenwer­ In 1763 was het dan zo ver.42) Gijsbert king. De Gooiers langs de Vaart hebben de Antwerpen Verbruggen, Amsterdams koop­grond alleen maar gepacht om hem dwars te man en eigenaar van het buiten Gooilustzitten en om die terreinen met een flinke diende een request in bij de Gecommitteerdewinst aan hem door te verkopen. Ligging aan Raden. Hij wenste een stuk grond te de Vaart was voor hem belangrijk in verband ontginnen achter zijn hofstede te ’s-Grave-met de aanvoer van de onontbeerlijke mest. landin het belang van Gooiland en tot nutteAldus Verbruggen, die kennelijk niet wist (of der ingeseetenen die ik employeer. Om hier niet wenste te weten) dat de Hilversummers geld voor te betalen acht hij wat overdreven.al aan de Gooise Vaart zaten voor hij nog De Gecommitteerde Raden niet. Na twee aan ontginnen kon denken. maal tevergeefs opnieuw een soortgelijk Een andere reden dat hij slechts 86 morgen en verzoek ingediend te hebben kreeg hij op474 18roeden in pacht had was gelegen in het mei 1772 120 morgen achter Gooilust in feit dat hij ook namens iemand anders erfpacht, voor 3 pond per jaar per morgen.erfpachtgrond had aangevraagd, namelijk Het werd hem verboden dit nieuwe terreinvoor zijn buurman Dirk Van der Meulen,. met hout te laten begroeien en een grenswaleigenaar van het ’s-Gravelandse ’Bousigt’. aan te leggen; zijn gronden moet hij Van der Meulen kreeg17’/2 morgen in afbakenen met stenen palen. Uit deze erfpacht, direct achter zijn buitenplaats. Op

69 ara* a i *.

r * i

De vaart bij ’s-Graveland, P.G. vanISIS. Os, dezelfde datum als Verbruggen kreeg zijnkwam weten we door een rekening die Van andere buurman, Matthijs Straalman (Trom­der Meulen in verband met de Gooise penburg)43) toestemming om op dezelfdekoptiende-belasting aan de Gooise erfmaar- condities als Verbruggen en Van der Meulenschalk moest betalen. In 1773 blijkt dat al 1/3 een stuk grond van 120 morgen achter zijnvan zijn erfpachtgronden bebouwd was, en in buiten te ontginnen. Dit terrein ligt ten 1775 alles. Hij verbouwde rogge, met noorden van de concessie van Verbruggen,boekweit, en het gewas dat men in het Gooi van wordt doosneden door ondermeer de Corten-die dagen het meest aantrof. In de huidige houffsche Wegh (nu ’s-Gravelandse weg) wegenstructuuren kan men zonder veel moeite het wandelpad van Tromp. Admiraal Trompde oude perceelsgrenzen terug vinden; enkele had namelijk als eerbetoon voor zijn dadenoost-westverbindingen dienden als scheiding. van Stad en Lande toestemming gekregenHet om oude heidepadenpatroon werd niet veel vanaf de achteruitgang van zijn buiten eenverstoord, wel werden deze ’wegeltjes’ recht­ weg aan te leggen, omzoomd met eiken, naargetrokken. Behalve de oost-westverbin- zijn theekoepel op de tegenwoordige Trom­dingen, waarvan enige waarschijnlijk de penberg in Hilversum, die toen temiddenroute van volgen van de oude achteruitgangen de Hilversumse bouwlanden lag. Cornelisder buitens, die al in 1634 genoemd werden in Tromp hield van wandelen en genoot opde de ’Cavelconditiën’, treffen wij op een ruime Trompenberg van het magnifieke uitzichtafstand van de voormalige wal om het over de engen, de heide, ’s-Graveland enTrompenveld, de Corverslaan aan. Deze laan Hilversum. loopt door de erfpachtsgronden, en niet aan Alle terreinen werden spoedig in bouwlandde rand van de ontginningsconcessies. Zij omgezet. Dat de ontginning vrij snel tot standwerd aangelegd in het laatste decennium van

70 de achttiende eeuw door de heren StraalmanGooilust. Beide boerderijen zijn achttiende- en Corver Hooft ter vervanging van eeneeuws; van een ervan, de latere Corvershof, oudere verbinding, welke eertijds over destaat vast dat hij omstreeks 1790 gebouwd is. ’s-Gravelandse scheiwal liep. Corver HooftIn de negentiende eeuw zien wij dat men was eigenaar van zowel Gooilust als Bousigtenkele percelen gaat inrichten voor de en zou de laatste zijn om het ambt van bosbouw, waaronder eikenhakhout en naald­ Baljuw van Gooiland te vervullen. De weghout. In het uiterste zuidoosten bij de vaart werd beplant met opgaand hout, alle wordt nog een boerderij gebouwd. Hiermee is voorwaarden overeengekomen bij de ver­de ontwikkeling van het Corversbosch pachting ten spijt. voltooid. De ontginning grenst dan aan de De reden dat de Corverslaan niet aanslootHilversumse bij bouwlanden, althans bijna. de vorige ontginning stond in verbandSlechts met de een smalle strook heide, waar de parkaanleg van Gooilust. Waarschijnlijk Hilversumsewas schutterij onder het genot van Verbruggen of Gerrit Corver Hooft al jenever en ander geestrijk vocht placht te hiermee bezig, en werd een deel van de oefenen, scheidde de beide akkergebieden. In nieuwe erfpachtsgronden meteen mede alslater jaren is deze heide vervangen door een parkbos ingericht ondanks het verbodautoweg deze en een plantsoentje. Sic transit gronden met opgaand hout te bepoten.gloria... Om deze parkaanleg werd een brede gracht De ontginning van Straalman45) zal waar­ gegraven die het terrein scheidt van de schijnlijk hetzelfde karakter gehad hebben als Corverslaan.44) Het zand werd hoogstwaar­het Corversbosch. Helaas is er weinig over schijnlijk ook gebruikt om de kunstmatigebekend. Er moeten twee boerderijen gestaan heuvels aan te leggen waar dit deel van hethebben, waarvan er een gelegen was op de park van Gooilust zo rijk aan is. De baljuwhoek Corverslaan-’s-Gravelandseweg. Deze deed dus het zelfde als enige jaren daarvoorachttiende-eeuwse boerderij werd begin 20e de eigenaresse van Schaep en Burgh op haareeuw voorzien van een villa-achtige voor­ deel van het Naarderveld. De smalle strookbouw. Het was de zetel van de rentmeester gronden ten noorden van Bousigt en die de bezittingen van Trompenburg van hier Gooilust welke tussen de wal van het uit beheerde. Onderdelen van het gebied ten Trompenveld en de Corverslaan gelegen noorden van de 's-Gravelandseweg komen in waren zouden in de negentiende eeuw de negentiende eeuw aan leden van de familie worden afgezand tot het niveau van de Six, die dan onder andere Hilverbeek aangrenzende delen van het Trompenveld.bewonen. In Zij laten er voor hun landarbeiders de volgende jaren weet Corver Hooft ookin 1856 vier rug-aan-rug woningen bouwen, nog enige gronden te verwerven van dedie samen een curieus en vooral schilderach­ Hilversummers langs de vaart, en in 1834 tig chaletvormig bouwwerk vormen. Moge­ worden de eigendommen van de familie lijk staat dit bouwseltje op de fundamenten Corver Hooft uitgebreid met een driehoekigvan de andere boerderij van Straalman. Een stuk heide tussen de Hilversumse Schutters-jonger boerderijtje uit 1923 vindt men aan de weg, de verbinding Hilversum-’s-GravelandCorverslaan. Omstreeks 1900 werd een groot en zijn eigen terreinen. Het Corversbosch deel van de terreinen aan Hilversum verkocht heeft dan zijn huidige omvang gekregen.voor villabouw; men vindt er onder andere Het is echter dan nog geen bos. Men vondhet er Nimrodpark. Het Corversboschgebied voornamelijk akkerland, door heggen afge­heeft een geheel eigen karakter, en is totaal scheiden van de buitenwereld, heggen dieanders dan de vorige ’s-Gravelandsè ontgin­ men ook langs de oprijlanen naar het buitenningen. Ondanks aantastingen in de vorm van de eigenaren, Gooilust geplant heeft.van De villabouw en aanleg van sportvelden gronden werden bebouwd vanuit twee waarbij een van die velden geheel tegen het boerderijen, welke gelegen waren aan de karakter van het gebied in werd afgezand, Corverslaan en aan de oprijlaan naar vormt het de enige laat achttiende eeuwse

71 my

j

m Ë - ~

1 jjmaa

Hofstede Syllisburg. later genaamd Trompenburg

72 ontginning in het Gooi die nog betrekkelijkvaak onbekend gebleven, iets wat mede gaaf is. Moge het voor verdere aantastingveroorzaakt werd door de veelvuldige wisse­ gespaard blijven! ling van eigenaren. De geschiedenis van het gebied begint op 4 Spanderswoud april 17 7 5 49) met een concessie van 8 Gooise morgen achter het buiten Schaep en Burgh Een geheel andere ontwikkeling zien wij bijaan de eigenaresse van dit landgoed, de het Spanderswoud. Wel zien wij hier ook weduwehet Bicker-Pels. De erfpachtcondities optreden van eigenaren der belendendezijn de zelfde als bij de ontginningen van ’s-Gravelandse buitens, en wel in die mate datVerbruggen, Van der Meulen en Straalman. het gebied de naam krijgt van de buitenplaatsRuim een jaar later volgde Gerrit Corver waar een van de belangrijkste bezitters Hooft, die op dat moment nog geen eigenaar woont; het buiten Spanderswoud. De ontwik­was van Gooilust en Bousigt. maar waar­ keling voltrok zich echter trager, moeizamer.schijnlijk de ’s-Gravelandse buitenplaats De belangrijkste reden hiervoor is ongetwij­Noord-Wolfsbergen in bezit had. Hij pachtte feld de bijzonder slechte kwaliteit van de 19 Gooise morgen ’heyveld onder die banne bodem; er kwamen zoals wij al zagen van Hilversum’ dat grensde aan de concessie stuifzanden voor. Een andere reden is van Straalman. Daarna gebeurde er lange tijd waarschijnlijk de reserve waarmee Stad en niets. Het voorbeeld gaf kennelijk weinig Lande ontginningsconcessies in dit gebiedaanleiding tot navolging bij andere buiten- toestond. plaatsbezitters. Pas op 1 mei 1804 kreeg Het latere Spanderswoud vormde in de Hendrik Hovy (van het buiten Spanders­ achttiende eeuw nog een geheel met het grotewoud) 12 morgen Rijnlands in erfpacht. centraal gelegen heidegebied tussen Hilver­Gedurende de jaren 1829 - 1842 werden er sum, Bussum en Laren; er was hier nog geennog enige gebieden ten westen van de sprake van welke aantasting of versnipperingMelkweg in erfpacht gegeven, onder andere dan ook. Dit in tegenstelling tot het het stuk grond achter de concessie van Hovy, Corversboschgebied dat, hoewel nog heide,dat aan de ’s-Gravelandse grondspeculant aan drie zijde omringd was door bouwlan­Hoogbruyn toekwam. Deze bezit dan onder den; het Trompenveld, de gronden aan anderede de twee buitens Wolfsbergen. In Gooise Vaart en de Hilversumse eng. Het dezelfde periode kreeg de Gooise Maatschap­ latere Corversbosch lag geïsoleerd ten pij tot Bevordering van de Cultuur enige opzichte van de overige heidegebieden enstroken was langs de Melkweg in erfpacht. daardoor voor de schapenteelt waarschijnlijkEen van de laatste ontginningsconsessies van minder aantrekkelijk dan het Spanders- belang betrof 5 bunder 17 roe die op 22 maart woudgebied. 1841 aan Ananias Willink, eigenaar van het Over het ontstaan van het Spanderswoud’s-Gravelandse heb buiten Boeckesteyn, in erf­ ik minder kunnen vinden dan van de overigepacht gegeven werd. De tijd van de gebieden. Anders dan bijvoorbeeld overerfpachten het is dan al bijna voorbij. De meeste Corversbosch heb ik de eerste stukken metwaren al afgekocht. De Melkweg vormde betrekking tot de ontginningsconcessiesthans niet in het zuidelijke deel van het gebied de kunnen achterhalen. Met behulp van eenoostelijke grens van de ontginningsconcessies register van de erfpachten verschuldigd aanin 1842. Aan de andere zijde strekken de door Domeinen en Stad en Lande,46) een brief vande Gooiers gebruikte en dan door de Staat de ’s-Gravelandse grondbezitter Hoog- der Nederlanden bezeten Gooise heidevelden bruyn47) en enige kaarten die betrekkingzich uit. hebben op de verdeling van de heide tussenIn 1843 werden deze heidevelden en weiden Domeinen en de erfgooiers48) heb ik het eendefinitief verdeeld tussen het Rijk en de en ander kunnen reconstrueren. De liggingerfgooiersorganisatie Stad en Lande.50) Het van de grenzen tussen de concessies zelf zijngebied tussen de Melkweg en de Bussumer-

73 grindweg kwam in zijn geheel in handen 1837van nog altijd (of misschien weer) gedeelte­ het Rijk, met uitzondering van de Franschelijk heide was.53) Toch moet de akkerbouw in Kampheide welke eigendom werd van Stadhet begin wel een rol gespeeld hebben. en Lande. Domeinen, de dienst welke onderOpmerkelijk was de gang van zaken bij de andere de onroerende goederen van het terreinenRijk op de hoek van het Ankeveense Pad beheert, gaf direkt opdracht deze goederen,en de Oude Meentweg. Hier kreeg op 1 april welke dan onbelast zijn met Gooise gebruiks­1842 Evert van den Hoek een kleine concessie rechten, te veilen. Dank zij de aantekeningenvan ongeveer 1 morgen Rijnlands. Ondanks van de Hilversumse notaris Perk weten wij het feit dat de bodem hier van slechte wie de nieuwe eigenaren werden.51) Met kwaliteit was (er moet onder andere een uitzondering van Corver Hooft, een nazaatstuifduin op gelegen hebben) bouwde Van van de laatste baljuw, komen wij geen naamden Hoek een boerderijtje en trachtte de tegen van ’s-Gravelandse heren. Het is echtergrond in cultuur te brengen. Het is mij vrij zeker dat deze zich op de ’heideveiling’onbekend of het hem gelukt is. Tegenwoor­ lieten vertegenwoordigen door stromannendig is het boerderijtje een drinkgelegenheid, want enige jaren later blijken de eigenarennet als eens Groot-Jan op het Trompenveld. van de buitenplaatsen Hilverbeek52) en Na 1842 werden er waarschijnlijk geen akkers Spanderswoud de belangrijkste eigenarenmeer van aangelegd. het gebied te zijn, zodat het gebied dan ookIn de vroege negentiende eeuw zien wij een Spanderswoud komt te heten. typisch ’s-Gravelandse bezigheid weer opko­ Wat deden de heren met hun gebied? In hetmen: de zanderij. Op de kaart van Perk uit begin waarschijnlijk niet al te veel. Ondanks1842 staan in het zuidelijke deel van het de veel voorkomende bepaling dat een gebiedSpanderswoud enige korte, rechte zandsloten binnen driejaar in cultuur gebracht moestafgebeeld. Ook werd er in deze tijden zijn blijkt dat de in 1776 uitgegeven grondafgezand in in het aangrenzende deel van de

Zandschuit in de vaart langs de 's-Gravelandse weg met zand uit de Zanderij.

Jyti M. ALi’ „U, 4 » ' k * < \

V - :r

'

74 concessie van Straalman, waardoor een In 1920 werd het bos gekocht door de laagte ontstond terhoogte van de huidigegemeente Hilversum die er een villawijk wilde Boslaan. Beide gebieden waren omstreeks bouwen. Door vele protesten van met name 1837 eigendom geworden van de familie kunstenaars is de Hilversumse gemeenteraad Six,54) die toen op Hilverbeek resideerde. vanEr dit onzalige idee afgestapt.57) Het laatste stond toen al ten westen van de Oude akkerbouwcomplex werd omgezet in een Meentweg een 17e eeuwse schapenschuur;gemeentelijke kwekerij die in 1983 werd deze staat er heden ten dage nog en de opgeheven. De zandhaas van de familie Six boerderij 'de Zanderij’, welke in 1922 is kwam in gemeentelijke dienst. De afzandin- afgebrand. Deze boerderij is herbouwd bijgen werden spoedig gestopt. het afgezande gebied aan de overkant van de weg. Ook in de tweede helft van de Besluit negentiende eeuw ging de familie Six door met afzanden, maar het gaat dan niet meer Het gehele gebied waarvan de geschiedenis in om het zand alleen. De kronkelige ondiepehet voorgaande werd beschreven heeft, zoals zandsingels ten oosten van de oude Meent­wij zagen, zijn huidige uiterlijk niet alleen te weg werden voornamelijk ter verfraaiing danken aan natuurlijke factoren. De rol van aangelegd, de opbrengst van het zand wasde net mens is groot geweest. Niemand zal voldoende om de kosten te voldoen.55) 's-Graveland,Het de beide Velden, Corversbosch zand moet ook gebruikt zijn om hier en daaren Spanderswoud meerbiesen, haye ende wat kunstmatige heuvels aan te leggen en alswilde ruygte noemen. Toch wordt het metselzand, door metselaars in de omgevingresultaat dermate gewaardeerd om zijn zeer gewild. Ook Artis in Amsterdam was eenschoonheid dat de meeste terreinen bescher­ geregeld afnemer. ming genieten als 'natuurmonument'. Bij het Uit de beschrijvingen van de goederen vanmenselijk ingrijpen in de landschappelijke Hoogbruyn die in 184556) geveild werdensituatie zijn vooral de volgende factoren van blijkt dat er in deze tijd al veel aan bebossingbelang geweest: werd gedaan. De Maatschappij ter Bevorde­- De zucht naar winst én naar een fraaie ring van de Cultuur in Gooiland beplantwoonomgeving bij de Amsterdamse onder andere de Melkweg. Deze tendens zetteregenten gedurende de negentiende eeuw door. Vrijwel- Het zeker stellen van de bestaansmogelijk­ het gehele gebied werd bebost. Ook hier zienheden bij de Gooise boeren, waardoor het wij sporen van recreatieve aanleg; naast de ontginnen in fasen verliep rechte oost-westverbindingen welke de ach­- Een sterke mate van onderlinge rivaliteit teruitgangen van de buitenplaatsen verbindentussen de Gooise nederzettingen die de met de Bussumergrindweg zien wij ook greep van Stad en Lande op de heide slingerende paden en wegen, beplant met verzwakte beuken. Op de erfpachtsgronden van - En de wil bij de eigenaar van de grond (de mevrouw Van Loon-van Winter ontstondStaten van Holland en later het Rijk) om de zelfs een nieuw buiten, Bantam (1878), dat invoor hen onrendabele grond rendabel te de jaren '70 van deze eeuw gevallen is ondermaken door verkoop of erfpacht de slopershamer. Toch had de bosaanleg Hetook geheel vormt thans, mede door zijn zijn zakelijke kanten; naaldhout en eikenhak­gaafheid een cultuurhistorisch monument hout werden meestal niet geteeld van wegevan grote waarde. het natuurschoon, maar voor industriële doeleinden. Wat betreft het eikenhakhout;Voor de de Gooise geschiedenis is de ontginning indruk bestaat dat dit vooral geteeld werdvan op 's-Graveland van groot belang geweest. de enigszins geëgaliseerde en soms omwaldeNiet alleen omdat de Staten van Holland voormalige akkerpercelen. De grond was ontdekten dat de Gooise gebruiksrechten op eigenlijk alleen maar geschikt voor bosbouw.hun grond door de Gooiers wel serieus

75 genomen werden, maar vooral vanwege deperiode 1850/1900 in met name het oosten verstoring van het evenwicht binnen hetvan Hilversum als een voortzetting van de in Gooi, wat een soort kettingreactie uitloktedeze geschiedenis geschetste ontwikkeling waarbij het ene gebied na het andere in plaatszien. In het kader van dit artikel is zij echter van gemeenschappelijk te worden gebruiktvan weinig belang; het waren geen Amster­ individueel bezit werd van enkele Gooisedamse ’s-Gravelanders. nederzettingen. Hierdoor werd Stad en Lande verzwakt. Beide factoren zijn van Naschrift belang geweest voor een geleidelijk in gebruik nemen van de Gooise randgebieden doorHet artikel ’Amsterdamse ontginningen in niet-Gooiers. Daar dit proces enige eeuwenhet westen van Gooiland, een bijdrage tot de vergde waren de consequenties niet zo heelhistorische geografie van een Goois grensge­ ernstig; de landbouw, eens in het Gooi hetbied’ bevat ondermeer gegevens uit een middel van bestaan bij uitstek, werd toch onderzoekvan dat ik in 1973 in verband met mijn minder groot belang. De weverij begon hoestudie heb gedaan naar de menselijke invloed langer hoe meer Gooiers een bestaan te in het ontstaan van het Gooise landschap. verschaffen. Toen in de negentiende eeuwHet zou moeilijk geweest zijn een dieper naast het Spanderswoud ook andere heidege­inzicht te krijgen in met name de geschiedenis bieden voor het Gooi teloor gingen wasvan de het Corversbosch, het Spanderswoud, en weverij al een belangrijk bestaansmiddel die van het Trompenveld, indien Jhr. P.J. Six geworden. Wat de invloed betreft van deniet zo vriendelijk geweest was mij inzage te Amsterdammers op het Gooise landschap:verlenen in de archieven van zijn familie en in men kan de stichting van buitenhuizen dieen van enige ’s-Gravelandse buitens. Met villa’s door Amsterdamse forensen tijdens namede het archief van de familie Six, die zowel

De vier huisjes, gebouwd in 1856. ggffly -•va ' I 'ff KP aHr11 JU 'X - :*;*:** rdsr * - •; .w/ -

. -■ * ^ if it

Bal -!

s«SSg

'. A-' T-k? •>

76 gronden bezat in 's-Graveland als in de twee p.65 e.v. en A. Perk; Verslag p. 73. Voor een kaart van deze afzandingsprojecten: ARA, Afd. Hand­ Velden en het Spanderswoud, was rijk aan schriften, 3e afd. Gooiland no 48. nuttig materiaal. Hiervoor, inmiddels elf jaar28) J.F. Backer; Schaep en Burgh; 's-Graveland 1975. later, nogmaals mijn oprechte dank. p. 22. 29) WAS, L56. 30) Mededeling Jhr. P.J. Six. NOTEN 31) WAS, L17. Veilingcatalogus der goederen toebe­ hoord hebbende aan de Vrouwe van Anckeveen. In de noten gebruikte afkortingen: 32) SIX, Jagtlust, ongenummerd, 2 feb. 1781. APH Collectie Perk in het Oud-Archief van Hilversum33) SIX, Groene klapper. Wolfsbergen, 20-6-1814. OAH Oud-archief Hilversum (Hilversum) 34) De Backersweg, ook wel Utrechtse weg genoemd ARA Algemeen Rijksarchief ('s-Gravenhage) vormde de verbinding van ’s-Graveland met RAH Rijksarchief Haarlem Utrecht. WAS Oud waterschapsarchief van de polder 35) De doodweg van Ankeveen is geheel verdwenen. ’s-Graveland (te Haarlem) Hij moet ongeveer ter hoogte van de oude grens SB Archivalia in beheer bij Jhr. P.J. Six met tussen Hilversum en Bussum door het Spanders­ betrekking tot enkele 's-Gravelandse buitenplaat­ woud gelopen hebben. De weg werd o.m. afgebeeld sen (’s-Graveland) op de kaarten van Ottens en Ketelaer, maar was in SIX Familiearchief Six (te Amsterdam) 1842 in onbruik geraakt. De Doodweg van 1) H.H.M. Meyer, Het Tweede Blok, ’Holland’, jrg. Kortenhoef bestaat nog: in Hilversum, o.a. in de 1981, p.p. 46-57. huidige Boslaan. 2) o.a. F.J.E. van Lennep, Late Regenten, Haarlem,36) ARA, Graf. Rek. kamer 755 bis 6, 755 bis 11. 1962 en H.H.J. Tromp en J. Six, De Buitenplaat­37) APH. doos II, 2a, ’Blafferd van Dominiale sen van 's-Graveland, Zeist, 1975. Partven'. 3) Tot voor kort kwam dit nog tot uiting in de38) ARA, Graf. Rek. kamer 755 bis 7. percelering van het uiterste noordwestelijke stukje39) ARA. Graf. Rek. kamer 755 e, registers. van de polder ’s-Graveland. 40) OAH, no 79, no 80. 4) ARA, Hingman 2588. Zie over waranden onder­ B.H. Slicher van Bath; De agrarische geschiedenis meer A. Perk, Verslag..., p.p. 19 en 31 en D.Th. van West-Europa; Utrecht, 1976. p. 244. Enklaar, Geschiedenis van Gooiland, dl. I, p. 41) 152. Perk; Verslag Bijlagen LII1. 5) P.C. Hooft had als baljuw gezworen de belangen42) Bezit van Natuurmonumenten, Map ’Heyde agter van de Gooiers te zullen verdedigen, maar hoordeGooylust’. Deze linnen dossierzak bevat behalve de toch bij de groep ontginners, die de Gooise rechtenconsessie-aanvragen ook de consessies zelf, de zo belangrijk zouden aantasten. rekeningen van de erfmaarschalk, kwesties over 6) WAS, L 16, 18 maart 1634. SIX, Cavelcondities erfpacht etc. van ’s-Graveland geleghen in Goyland, Amsterdam-Grote 43) onderdelen van de concessie van Straalman 1634. kwamen met de bijbehorende archivalia in eigen­ 7) Afgebeeld op de kuurt van Dankckersen de Ry. dom van de fam. Six, die ook eigenaar van onder RAH. Prov. Atlas.A 49262, no. 3. meer Jagtlust en Hilverbeek waren (SIX, Gr. 8) ARA, Hingman 2590. klapper, map 17). Matthijs Straalman was een der 9) Braambergen bevat nog onderdelen van de oor­ burgemeesters van Amsterdam, die na de bezetting spronkelijke houten boerderij. van die stad door de Fransen in 1795 aftraden. 10) Tromp, De Buitenplaatsen van 's-Graveland, p.47.44) Gerrit Corver Hooft was blijkens een stuk uit de 11) Meyer, Het Tweede Blok. map ’Agter Gooylust', zie noot 42, bang voor 12) WAS, L16, 18 maart 1634. (Gooise) rovers. Voor het graven van de gracht 13) WAS, LI, 8 October 1626. achter zijn buiten kreeg hij door bemiddeling van de 14) WAS, LI6. 18 maart 1634. garnizoenscommandant van Naarden ontheffing 15) Idem. van de strenge afzandingsbepalingen van 1770. Het 16) Meyer, Het Tweede Blok, p. 50. zand werd ook gebruikt ten bate van zijn boerderij 17) ARA, Graf. Rek. kamer 755 bl, 30 maart 1665. in Abcoude. 18) SIX, Anonieme studie over de geschiedenis van45) Zie noot 43. Jagtlust, getypt., 1961. 46) OAH, no 80, no 69. 19) SB, Map ’Agter Gooylust’, 18e eeuwse copie van47) een SIX, map Wolfsbergen, 28 dec. 1837. acte van 12 juni 1669. 48) OAH. no 80. 20) SB, Map Bousigt. 49) SIX, J.F. Backer; Schaep en Burgh, 1975. 21) Een zwager van Tromp was koopman en voer 50)op H.H.M. Meyer; Albertus Perk en de Gooise Londen. landbouw; in ’Tussen Vecht en Eem’, jrg. 1980. p. 22) SB, Map Bousigt. 198-215. 23) WAS. L56, ongedateerde correspondentie tussen51) APH. doos XII. 6b. Salomon Dedel en de heer Huydecoper van 52) SIX, Gr. klapper, Map Wolfsbergen e.a. Maarsseveen. 53) Backer, Schaep en Burgh. 24) WAS, L56, Deze map bevat gegevens over de 54) SIX, Gr. klapper, map no. 17. afzandingen. 55) Mededeling Jhr. P.J. Six. De singels werden niet 25) Zie o.m. C.L. Heek; Overzicht van de geschiedenis dieper dan anderhalve meter gegraven, ’daar van de vaarten in het Gooi. Hilversum, zonder jaar. immers niet iedereen het zwemmen machtig was’. 26) Zie o.m. P.W. de Lange; Een en ander over 56) SIX, Gr, klapper, map no. 17. Albertus Perk. Hilversum, 1980. 57) Gemeentearchief Hilversum, map Spanderswoud. 27) Zie o.a. A.C..I. de Vrankrijker; Gesch. v. Gooil. II,

77 ' ■j* i H •:

Ilf"1

" iTT

f f f i i f 'W v ::i

^ c jL r a .*4 JS-'-r \?4.*,t~rt,-£cr^£ ^r^et^ouS

*

^ v : • / . /7 " : i? C l <* i p .....J 1 <*h?

»- • m m i

A u . K*VA.U j M ' n s r f P i C^itUAS>/ ,/Attir i?oi

78 De bemaling van het Horstermeer en de polders Ankeveen, Kortenhoef, Overmeer en Dorssewaard in de 17e en het begin van de 18e eeuw

C.M. Abrahamse

De Horstermeerpolder zoals die nu bestaat,wel geerfden ofingelanden genoemd, eisten onderdeel uitmakend van het waterschapeen oplossing in de vorm van een andere Drecht en Vecht, is pas drooggelegd in 1882.manier van waterlozing. De participanten Vóór die tijd bestond het als meer, rond vanwaren wel genegen hieraan tegemoet te vorm, en is waarschijnlijk evenals het komen, anders zouden de geerfden zich tegen Naardermeer ontstaan als gevolg van een de drooglegging gaan verzetten bij de staten doorbraak van de rivier de Vecht. van Utrecht. Hierdoor zou voor hen de Op een kaart daterend uit 1575 opgemaakt door Joost Jansz. word het meer afgebeeld Detailen van de kaan van Noord Holland van Joost wordt dan nog het Kortenhoefse- of Over-Jansz. Beeldsnijder uit 1575. meerse meer genoemd. Rondom het meer zijn op deze kaart zeven molens afgebeeld, deze dienden voor de bemaling van de omliggende landen van Ankeveen, Dorsse­ waard, Kortenhoef en Overmeer. Op het der meer Horstermeer werd het overtollige water geloosd dat daarna via de Drecht of uitwatering in de Vecht stroomde. Voor de > 1 ^ - ■ ■ ^ * omliggende landen was dit een ideale situatie: een enorme boezem tegen de overstroming waarvan men zich beschermde door een systeem van kaden en dijken rondom het meer. In 1612 echter kwam er een einde aan deze manier van onbeperkte lozing. De heer van Nederhorst:, jonkheer Gerard van Reede, verkocht het meer aan enkele rijke, voorna­ melijk Amsterdamse, kooplieden. Tot dat moment had het meer voor de jonkheer vooral gefunctioneerd als viswater en hield hij er een eendenkooi, verder had hij nog wat Otttt * tcTjr| inkomsten uit de verkoop van de langs de - v e tte £% oevers groeiende hout- en rietgewassen. De participanten, zoals de nieuwe eigenaars zich noemden, hadden heel andere plannen met het meer, zij wilden het droogmalen en de nieuw verkregen grond door landbouw exploiteren. Het probleem voor de omlig­ gende landen is duidelijk; zij zouden hun boezemwater kwijtraken en vreesden voor verdrenckinge ende inundatie van hare landen. De eigenaars en bewoners van de landen, ook VL

79 mogelijkheid om enig voordeel uit hungehouden. De participanten hadden zich al aankoop te halen wel eens in gevaar kunnenmeerdere malen tot het handhaven van een komen. zeker waterpeil verbonden, echter niet tot Men kwam met elkaar overeen dat de kopersvolle tevredenheid van de geerfden. een Ringdijk met daarachter een RingslootDe gedeputeerden besloten nu deze zaak rond het meer zouden leggen op eigen kosten.definitief te regelen. Ze gaven opdracht aan De Ringsloot zou dan gaan dienen als nieuwede participanten om zeven eikenhouten palen boezem. Van de staten kregen zij bij octrooiin het meer te slaan met daarop twee vergunning tot droogmaking van het merktekens.meer èn Eén om het peil van dat moment tot het aankopen en afgraven van zoveelaan van te geven en daarbovennoch een ander de omliggende landen als zij nodig haddenkenlijck, deughdelijck ende blijvend teken twee om de Ringdijk aan te leggen. maat voeten hoger. Dit laatste was het peil Blijkbaar ontstonden er nadien toch nogwaarop het water in de Ringsloot minstens problemen. Op 10 juli 1612 verschenen beidezou moeten worden gehouden. Het peil werd partijen voor gedeputeerdende van de Statenook aangegeven op alle vaste bebouwingen 's Lants van Utrecht nopende seker different.en hekken rondom het meer. Verder werd Dit geschil ging over het peil waarop het bepaald dat de participanten dit peil moesten water in de Ringsloot zou moeten wordenhandhaven jaarlijks van Petri ad Cathedram ; op «f uto . gerofjjd «n( Kaart;MUj*gev»a K bij lC O L A A SVlSJCHBK.mtt nriviltqU *(>77

^VCJCEVEEAME

•{le ÖVERMEERSE

0 of-t Xn d i en

Munnike

s / o i '_f

80 tot Catharine, wat zoveel wil zeggen als vandanks dit alles niet in om het juiste waterpeil 22 februari tot 25 november. te bereiken dan zouden zij voor zolang als De geerfden werden verplicht al hun kaden,nodig de bemaling van hun eigen meer dammen en sluizen dicht te houden, dedenmoeten ze stopzetten en alleen de omliggende dit niet dan zouden de participanten vanlanden hun moeten bemalen. verplichting tot bemaling van hun landenZo geschiedde; blijkbaar hebben de partici­ ontslagen zijn. Verder werd bepaald dat depanten de twee extra molens inderdaad participanten een bevoegd landmeter in degeplaatst want in 1633 vatten zij het plan op arm moesten nemen, die zou opnemen om de tweenieuwe molens te verplaatsen. En hoeveel grond zij zouden gebruiken voorwel naar de de oostelijke oever van de Vecht aanleg van de Ringdijk. De staten zoudentegenover in deBerch bij Nederhorst. Nu wilden overleg met de geerfden de koopprijs zij een overeenkomst afsluiten met de vaststellen. ingelanden van de omliggende polders. Met Vooreerst werkte deze regeling tot ieders de geerfden van Kortenhoef en Ankeveen gaf tevredenheid; twintig jaar later echter ont­dat geen problemen. Ze gaven hun de ver­ stonden er weer problemen. Weer ontmoettezekering dat de nieuwe wijze van bemaling men elkaar, nu bij de gecommitteerden, omgeen extra gevaren voor overstroming zou een geschil uit de wereld te helpen. Aan deopleveren en dat het nieuw overeengekomen zijde van de geerfden traden de volgendepeil gehandhaafd zou worden. In ruil personen op; jonker Godard van Reede,daarvoor heer betaalden de geerfden een tege­ van Nederhorst, namens de ingelanden vanmoetkoming in de bemalingskosten. De Overmeer; Benedictus Schaeck, heer van ingelanden van Overmeer en Dorssewaard Ankeveen, Jan Aertss., schout, en Marten (ook wel d’Horstwaard genoemd) echter Corneliss., buurmeester, namens de ingelan­stribbelden tegen omdat...eenige opgesetenen den van Ankeveen; Pieter de Leeuw, schout,der voornoemde polderen van Overmeer ende Willem Pauws, voormalig schout, Dirck Horstwaert hun 't gene (hen voorgesteld werd) Cornelisz. de Geest en Dirck Adriaenss. niet verstaende ende niet konnende begrijpen Palsgraeff, buurmeesters, en Jacob Elbertss.eenige nieuwicheijt tot de voornoemde... namens de ingelanden van Kortenhoef; uitmalinge. Uiteindelijk konden ze door Anthonis Wijss, en Evert Stoffelss., mole­ tussenkomst van de gecommitteerden van de naars namens de ingelanden van Dorsse-staten van Utrecht toch worden overgehaald waard. Aan de zijde van de participanten om deze nieuwe wijze van bemaling maar te verschenen: Jacob de Graeff, oud-burge-accepteren. De ingelanden van Overmeer meester van Amsterdam, Cornelis van zouden als bijdrage jaarlijks honderdvijftig Davelaer en Nicolaas Schier, hoofdingelan­gulden contant betalen. den van het Horstermeer. Naast het verplaatsen van de molens Weer was het juiste waterpeil onderwerp vanondernamen de participanten ook de aanleg discussie. Een nieuwe regeling werd vastge­van de nodige waterwerken als molenvlieten legd. Het peil zou nu twee en een halve duimen kaden. Ze kregen van de heer van lager liggen dan de vorige keer, bovendienNederhorst de toezegging dat hij geen zouden de participanten nu net zo langgetimmerte of gewassen op het gebied rond moeten malen als naar het oordeel van dede molens zou zetten. geerfden nodig was. Als na een jaar zou In november 1633 sloten de participanten blijken dat het water niet snel genoeg geloosdnog een afzonderlijk contract met de werd, zouden de participanten een achtkan­ingelanden van de Kortenhoefse polder en tige wipmolen aan de zuidkant van het meer,van Dorssewaard. Deze overeenkomst zou de dus op het grondgebied van de Kortenhoefsewaterhuishouding in dit gebied drastisch landen, moeten bouwen. Voldeed dit nietwijzigen. dan Er werden twee dammen gelegdeen zou er een tweede molen bijgebouwd moetenboven de Grontze molen ende een aan de worden. Slaagden de participanten eron-zuytsijde van de Santsloot in de Ringsloot.

81 Deze laatste dam maakte de Kormof tot één gulden. aaneengesloten bemalingsgebied met het Al de hiervoor beschreven overeenkomsten Horstermeer. Hiervoor moesten de partici­ en initiatieven tot nieuwe vormen van panten drieduizend vijfhonderd guldenbemaling hadden uiteindelijk voor de partici­ ineens aan de geerfden van Kortenhoef panten niet het gewenste effect. In 1636 betalen. Verder werd de Grontse molen besloot de vergadering van hoofdingelanden verplaatst en neergezet ten noorden van devan het Horstermeer, op advies van dijkgraaf Kortenhoefse molen. Het gebied tussen deen heemraden (het dagelijks bestuur), om niet twee dammen zou door deze molens tegelijkmeer het helfe meer te bemalen maar alleen worden bemaald. De kosten van het leggenenkele reeds beplante percelen. In diverse en onderhouden van de dammen werdenpublikaties over de Horstermeerpolder wordt gedeeld, de ingelanden van Kortenhoefgesproken over een geheel geslaagde droog­ zouden het aarden gedeelte betalen, de legging die echter teniet zou zijn gedaan door participanten het houtwerk. het onder water zetten ter afschrikking van de In 1634 sloten de bedijkers als een soort oprukkende Spaanse troepen in 1629. Enig voorzorg ook nog een contract met de bewijs hiervoor is in het archief van de ingelanden van de noordelijker gelegenHorstermeerpolder echter niet te vinden. Damse polder tot bemaling. Dit gebeurdeIntegendeel, veel van de oorspronkelijke tegen een jaarlijkse vergoeding van veertigkopers gaven de moed op, naar hun oordeel

Kaart van de situatie in het begin van de achttiende eeuw

'Sfichtsch/IJAnkermmn.

J ) * r s c h *

Jjoêntrretnsch*

Jj oojc/reoAisch

82 viel de kosten-baten analyse in het nadeelHij van zag wel mogelijkheden om een zeker de hele onderneming uit en zij begonnengeldelijk gewin uit het meer te halen en liet langzamerhand hun bezittingen (percelenzich daarbij blijkbaar niet afschrikken door water en land) te verkopen. Redenen vanhet de debacle van de eerste poging tot mislukking waren voornamelijk de grotedrooglegging. hoeveelheid kwelwater die continu uit deIn 1667 sloot hij met de aannemer Andreas bodem van het meer omhoog kwam zettenReusener én van Nijenstedt een contract ten­ de grote inspanningen waartoe de participan­einde het Horstermeer droog te malen. Dit ten zich verplicht hadden om het water incontract, de dat voor de aannemer wel heel hoge Ringsloot op een vastgesteld peil te houden.eisen bevatte, rept met geen woord over de Dit laatste zou tot gevolg kunnen hebbenbemaling van de omliggende landen of het op gehad dat de bemaling van het meer, een bepaald peil houden van het water in de krachtens overeenkomst, vaak stilgezet moestRingsloot. De aannemer werd verplicht zelf worden om de lozing van het overtolligede nodige molens te bouwen en men mag dus water van de omringende landen te kunneninderdaad aannemen dat de reeds bestaande blijven garanderen. molens rond het meer niet bij de koop Het Horstermeer werd uiteindelijk in de inbegrepen waren. periode 1641-1662 in gedeelten gekocht Dedoor onderneming liep ook dit maal op niets Willem Jacobsz. Veenman. Deze Veenman uit, voornamelijk door geschillen tussen De Was schout van Vreeland en krachtens zijnBas en Van Nijenstedt; het kwam zelfs tot een eigenaarschap ook dijkgraaf van het meer.proces voor het hof van Utrecht. Uit niets in zijn nagelaten archief blijkt datIn hij 1675 sloot De Bas nogmaals een ook zou zijn doorgegaan met de bemaling.overeenkomst tot droogmaking van het Waarschijnlijk hebben de geerfden na hetmeer, nu met Nicolaas Dromers. Er resteert vertrek van de participanten zelf de molensin het archief van de Horstermeerpolder geen weer in eigen beheer overgenomen. enkel stuk dat op succes van deze onderne­ ,ln 1664 verkocht Veenman’s weduwe, Annaming wijst. Integendeel, het zou ruim 200 jaar Jans Brouwer, het meer in zijn geheel aan duren voor de heer Hendrik Christiaan van Maria van Stralen, echtgenote van Lodewijkder Houven van Oordt weer plannen in die de Bas. Deze De Bas was een zeer ver­ richting zou gaan ontwikkelen. mogend koopman uit Amsterdam die viaTot zijn zover de droogmaking dus. Dat de huwelijk gelieerd was met de vroedschap vanproblemen van de eigenaars van het Horster­ die stad. meer en de ingelanden van de omliggende

Hei oude polderhuis

iTDpïJl

83 landen nu ook tot een einde zouden zijnberustte. Men had te kampen met teveel gekomen is teveel gezegd. tegenovergestelde belangen die uiteindelijk In 1720 ontstond er weer een proces, numede de drooglegging van het Horstermeer tussen de zoon van De Bas, ook Lodewijkdeden mislukken en de afwatering van de geheten, en de schout, het gerecht en de polders in moeilijkheden bracht. molenmeesters van Ankeveen. Dit proces betrof een zaak die in feite alle omliggende landen aanging. De eerste De Bas had in eenNOOT ander proces al het in 1612 verleende octrooi De aangehaalde citaten zijn afkomstig uit stukken die tot droogmaking afgestaan. De Ringslootbehoren tot het archief van de Horstermeerpolder. was gedempt en de Ringdijk functioneerde nu als waterkering voor de omliggende landen. Wèl had de eigenaar van het meer ook de Ringdijk in eigendom. Hierover ontstond nu het geschil. Tof aan 1719 hadden de eigenaars van het meer de dijk onderhouden en gerepareerd, nu echter weigerde Lodewijk De Bas deze gewoonte voort te zetten. Hij beriep zich daarbij op hetaxioma en over al gerecipieerde grondregul, mitsgaders ongetwij­ feld spreekwoord: die water deert die water keert. De Ankeveners betwistten dit, de participanten hadden destijds de Ringdijk aangelegd als waterkering tegen het overtol­ lige water dat van de omliggende landen afkomstig was en niet andersom. Voor die tijd breidde het meer zich uit of nam het in omvang af al naar geiang de hoeveelheid water. De landen hadden in die tijd veel van overstromingen te duchten maar waren er nooit toe overgegaan zich daartegen afdoende te beschermen. Nu De Bas wel het eigendom over de dijk had maar weigerde iets aan het onderhoud te doen omdat hij dat een zaak van de omliggende landen vond, kwamen die in een moeilijk parket. Zij zouden wel grote kosten moeten maken voor dat onderhoud maar mochten niet hun vee op de dijk laten grazen of enige inkomsten halen uit de verkoop van gras- en rietgewas. Ondanks deze zo op het eerste gezicht redelijke eis van de ingelanden van Anke­ veen, deed het hof toch uitspraak in het voordeel van De Bas. De landen zouden dus voortaan zelf het onderhoud van de dijk moeten verzorgen. Uit al het hierboven staande blijkt wel dat de relatie tussen de eigenaars van het Horster- meer en de ingelanden van de omliggende polders niet op een goede verstandhouding

84 Uit de bemalingsgeschiedenis van de polder Kortenhoef

D. Dekema

Drooglegging Horstermeer aanzienlijk minder te malen. Gedeputeerde Staten oordeelden dat het Na pogingen om de Horstermeer droog teredelijk zou zijn om van de polders een leggen, in het vorige artikel beschreven, bijdrage in de bemalingskosten van de heeft men het aan het eind van de 19e eeuwHorstermeerpolder te vragen. Dit temeer opnieuw geprobeerd, nu met behulp vandaar zij ook geen kosten meer hadden in het stoomkracht. Deze keer met succes. In 1883onderhoud van de waterkering langs de lukte het om de Meer droog te maken. DeMeer. Het voorstel waarmee Gedeputeerde omliggende polders hebben hiervan opStaten twee kwamen werd door alle polders manieren geprofiteerd. Men hoefde niet afgewezen. Op initiatief van de Stichts- langer de dijken te onderhouden die Ankeveense polder kwamen zij bij elkaar om beschermden tegen het water van de Meer.te overleggen wat hun te doen stond. Bovendien werden de polders in het vervolgBesloten werd dat alle polders afzonderlijk voor een deel gratis bemalen. Zoals men een bezwaarschrift in zouden dienen. De namelijk bij de eerste poging tot drooglegginggebruikte argumenten kwamen in grote lijnen had kunnen constateren, moesten grote met elkaar overeen. Het kwelwater dat de hoeveelheden kwelwater afkomstig uit deoverlast veroorzaakte was voor het grootste omliggende polders worden afgevoerd. deelAls afkomstig uit de hoger gelegen Gooise gevolg hiervan was het grondwaterpeil inHeuvels die en uit de Zuiderzee. Daarbij polders flink gezakt. Toen in 1889 de derdebaseerden of zij zich op een rapport van de achterste watermolen van Kortenhoef Staatscommissie voor de drooglegging van de afbrandde vond men het niet nodig dezeplassen te beoosten de Vecht. Indien Gedepu­ herbouwen. Men kon de bemaling in hetteerde Staten de Horstermeerpolder wilden vervolg met twee molens wel aan. helpen dan was het logischer geweest Pas in 1924 is er een einde gekomen aan dezewanneer zij de verplichting tot een bijdrage voor de polders wel erg voordelige situatie.oplegden aan de Gooise gemeenten, of aan de Een berekening van Gedeputeerde StatenStaat van een bijdrage vroegen voor de overlast Noord-Holland uit 1923 laat zien hoezeervan de het kwelwater afkomstig uit de Zuider­ polder Kortenhoef had geprofiteerd vanzee. de Daarbij kwam, vonden zij, dat het drooglegging van de Horstermeer. Aan debestuur van de Horstermeerpolder zelf te hand van de capaciteit en het aantal weinig maatregelen had genomen tegen het werkuren van de molens maakte men een kwelwater. Zij wezen in dit verband op de schatting van de waterafvoer. Daarbij kwamslechte conditie waarin de ringdijk zich men tot de conclusie dat vóór 1883 jaarlijksbevond. (Dat dit kwam door het slechte ongeveer 11 mln. kubieke meter water uitonderhoud de door de polders vóór de droogleg­ polder moest worden afgevoerd. Na de ging werd er niet bijverteld). Sterker nog, zij drooglegging van de Horstermeer in datvonden jaar dat de Horstermeerpolder de kwel was dat nog maar 5 mln. kubieke meter, eenhad verergerd door het polderpeil nog verder verschil van maar liefst 6 mln. kubieke meterte verlagen en zo nog meer water uit de water. Bij de andere polders was dat verschilpolders weg te trekken. De Stichts- weliswaar minder spectaculair maar toch Ankeveense polder klaagde zelfs dat zij hoefden ook zij sinds de drooglegginggeregeld water vanuit de ’s-Gravelandse

85 g S p o o rw e g — — — S traat-en Kunstweg ,.a Gewone weg. ■ ■y in - /.•

P R O V Ï 'I A .l /.’ .S'B F I.

A’FD E JM J/O B S T -

F> F A n F b a Den Bcrs; | Z T t / 3*>

WORST Ï.R WV.RW V G R A -

V E LAAD

U TRECH T %■ Kwart uur gaans K O R T F A' H 0/E F

Schaal van 1.50.000.

De Horstermeer met ondergelopen Korm of in de 19e eeuw. polder moest inlaten omdat anders de bemalingskosten van de Horstermeerpolder. gronden te droog werden. De omslag Ruim de helft hiervan, 6.35%, moest worden tenslotte zou ten gevolge van een verplichteopgebracht door de polder Kortenhoef. bijdrage onredelijk veel stijgen. Daarmee zouden de te heffen lasten per hectare nietHilversums kanaal meer in verhouding staan tot de waarde en opbrengst van de grond. GedeputeerdeDe laatste grote verandering in de bemalings- Staten bleven echter op hun standpunt staangeschiedenis van Kortenhoef bracht de dat het redelijk was om van de polders eenaanleg van het Hilversums kanaal met zich bijdrage te vragen. Zij stonden slechts kleinemee. Dit kanaal dat in het midden van de wijzigingen in het ontwerpplan toe. Op 27jaren dertig van deze eeuw is aangelegd heeft mei 1924 werd het plan met ruime meerder­een verbinding tot stand gebracht tussen heid door de Staten goedgekeurd. De Hilversumpolders en de Vecht. Daarmee snijdt het hebben nog geprobeerd om in hoogste het grondgebied van de polder als het ware instantie, bij de Minister van Verkeer en doormidden. Waterstaat, hun gelijk te halen, maar Het afwateringskanaal van de Kortenhoefse tevergeefs. Voortaan moesten de zes omlig­polder, de ringsloot langs de Zandzuwe naar gende polders jaarlijks 12.4% bijdragen inde de Vecht werd in het tracé van het kanaal

86 opgenomen. Het water ervan werd daarmee op polderpeil gebracht. Als gevolg hiervan konden de molens geen water meer naar buiten de polder transporteren en werden onbruikbaar. Daarom werd er besloten dat er door de provincie een electrisch gemaal aan de Vecht zou worden gebouwd. Dit zou door de opdrachtgever voor de aanleg van het kanaal, de gemeente Hilversum, worden onderhouden. De molenaars werden op wachtgeld gezet en de bemaling werd geheel overgenomen door de gemeente Hilversum. De polder draagt jaarlijks een vast bedrag bij in de kosten van de bemaling en ziet erop toe dat de waterstand binnen de gestelde normen blijft.

Molens

Zoals gezegd werden de molens door de aanleg van het Hilversums kanaal overbo­ dig. Op dat moment bevonden zij zich al in een slechte staat als gevolg van het feit dat zij sinds de drooglegging van de Horstermeer nog maar weinig dienst hoefden te verrichten. Het bestuur van de polder besloot dan ook om beide molens voor afbraak te verkopen. Zodra dit voornemen bekend werd kwam er van verschillende kanten protest. Op verzoe­ ken van de verenigingHollandsche de Molen en de Kortenhoefse kunstschilder Van Beek werd de beslissing uitgesteld. Het polderbe­ stuur nodigde belangstellenden uit om met voorstellen te komen die tot het behoud van de molens konden leiden. Van Beek kwam met het plan om de beide molens in bruikleen af te staan aan de daartoe door hem De moten van Gabriel opgerichte stichtingCurtevenne lot behoud van natuurschoon in Kortenhoef en omstreken.helemaal niet bestond. Maar ook hiervoor Hij beschikte kennelijk over goede contactenkwam een oplossing. Op 11 juni werd door want al spoedig ontving het polderbestuurde Vereniging tot behoud van Natuurmonu­ verzoeken vanHollandsche de Molen en van menten in Nederland de stichtingCurtevenne het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en opgericht. Ze gaf aan de nieuwe stichting een Wetenschappen om met de plannen van beginkapitaalVan mee van maar liefst vijfen­ Beek in te stemmen. Op de vergadering vantwintig gulden. ingelanden van juni 1935 werd beslotenDoor om de nieuwe gebruikster werden de de molens aan de stichtingCurtevenne in molens geschilderd en van een nieuw rietdek bruikleen af te staan. voorzien. Gezien de financiële middelen van Een probleem was nog dat de stichting de stichting bleef de opknapbeurt beperkt tot • waarvan Van Beek sprak officieel nog het uitwendige van de molens. Aan het

87 onderhoud vanlopende het werk kon men echter al sinds de 17e eeuw een nauwe band geen aandacht schenken. Eind 1935 werdgehad het met Kortenhoef. scheprad van de eerste molen gesloopt. In de bijdrage van Mevr. Abrahamse is Aanvankelijk werden de molens verhuurdgesproken als over de overeenkomst uit 1633 zomerhuisje. Later, nadat er meer ruimte wastussen de bedijkers van de Horstermeer en de gekomen onder meer door het uitbrekenbestuurders van van Kortenhoef inzake de bema­ de bedsteden, konden zij voor permanenteling. De ringsloot werd toen op twee plaatsen bewoning worden verhuurd. Op 11 januariafgedamd. De ringdijk werd de nieuwe 1942 werd de tweede of middelste molen doorwaterkering en nadat de oude dijk was brand verwoest. doorgraven kwam de ringsloot in open verbinding met het water in de polder. Na de oorlog raakte de eerste of voorste In het noorden echter werd de dam in de molen verder in verval.Curtevenne was niet ringsloot ter hoogte van de Ankeveense vaart in staat om de molen verder te onderhouden.gelegd. Dat wil dus zeggen ten noorden van In 1950 vroeg de toenmalige huurder aanhet hetKormof. Daarmee kwam dit poldertje, polderbestuur de molen te mogen overnemennadat de oude dijk doorgraven was, in tegen dezelfde voorwaarden als de stichting.verbinding te staan met de polder Korten­ Na overleg gingen zowelCurtevenne als het hoef. In de genoemde overeenkomst werd I polderbestuur hiermee accoord. En op dan 1 ook bepaald dat het Kormof voor een 'januari 1951 werd de molen in gebruik bedrag van 3500 gulden door Kortenhoef zou gegeven aan een nieuwe stichtingde molen worden bemalen. van Gabrïèl. In 1713 was er in deze situatie nog geen verandering gekomen. Blijkens de molenbrief Kormof van dat jaar was de Bierkade die de noordgrens van de polder vormde nog niet De gronden van het Kormof gelegen aandoorgetrokken de tot aan de ringdijk en de noordkant van de polder tussen de Anke-verbinding met het Kormof nog aanwezig. veense Vaart en de Bierkade behoren pasDe ingelanden werden er wel op gewezen dat sinds 1892 tot het grondgebied van de zij ten allen tijde verplicht waren op bevel van Kortenhoefse polder. Het Kormof heeft het polderbestuur de verbindingen met de

Gezicht op de boerderij de Ingelenburg,

88 nKeveenseo Had*

O I IK

De polder Kortenhoef na de aanleg van hel Hdversumse Kanaal iWirvusm ringsloot te dichten. Met andere woordenin het het Kormof weer droog. bestuur wilde de mogelijkheid open houdenIn 1892 werd het Kormof bij de polder om op elk moment de verbinding met hetKortenhoef gevoegd. Maar als gevolg van de Kormof te kunnen verbreken. drooglegging van de Meer was het niet nodig In de loop van de 18e eeuw is dit ook om het poldertje ook in de bemaling op te gebeurd. De scheisloten naar de ringslootnemen. In de polderrekening worden de werden gedicht. De Bierkade werd doorge­ingelanden van het Kormof ook niet voor de trokken tot aan de ringdijk en de ringslootkosten van de bemaling aangeslagen. Wel werd tenslotte gedempt. De aanleiding voor het onderhoud van wegen, bruggen, hiertoe was dat de eigenaren van het Kormofbeschoeïngen en waterkeringen. Verder in de het onderhoud van de ringdijk ernstigkosten van beheer, zeedijkslasten en uiter­ hadden verwaarloosd. Door het binnendring­aard, sinds 1924, in de kosten van de en van water uit de Horstermeer werd het bemaling van de Horstermeerpolder. bemalen van het poldertje haast letterlijk water naar de zee dragen. Bovendien vormdeNOOT het afkalven van de ringdijk een bedreigingDe gegevens voor dit artikel heb ik verkregen bij de voor de polder Kortenhoef zelf. inventarisatie van het polderarchief van Kortenhoef over Nadien is de situatie in het Kormof steeds de periode 1811-1979. Vooreen kort overzicht van de bemalingsgeschiedenis tot 1811 heb ik gebruik gemaakt slechter geworden. In de 19e eeuw waren helevan het boekje ’Overzicht der geschiedenis van den stukken van de ringdijk weggeslagen enpolder Kortenhoef. Dit werd in 1891 geschreven door de stroomde het water vrijelijk binnen. Pas natoenmalige de griffier van de Staten van Noord-Holland, mr. H. Jacobi. Voor gegevens over de bemaling van het drooglegging van de Horstermeer met deKormof ons heb ik tevens geput uit de collectie aantekening­ inmiddels bekende gevolgen voor het enwater­ over waterschapsgeschiedenis, eveneens van Jacobi, die zich bevindt in de bibliotheek van de provincie peil in de omliggende polders werd de grondNoord-Holland.

89 Schets van de vogelrijkdom van het gebied van ’s-Graveland, Kortenhoef en Ankeveen

W.K. Kraak

In het kader van dit tijdschrift past het dezebijvoorbeeld in het Zevenhuizense Bosch, op het schets niet te beperken tot de huidige Schollevaarseiland bij Rotterdam en in de toestand (met een blik op de toekomst) maarHorstermeer,‘) De wetenschappelijke naam een uitbreiding te maken naar het verleden.Nycticorax (stamt uit het Grieks) betekent ’nachtraaf. Ook die werd gegeven op grond In de middeleeuwen van de geluiden:Call a hoarse, not un-raven- Hke croak.2) De Horstermeer is drooggelegd Eertijds was dit overgangsgebied van de omstreeks het begin van het laatste kwart van hogere Gooise zandgronden naar de lagerede vorige eeuw en in 1883 als polder veengronden (veenmosveen) en de beideingericht, waarna de kwakken verdwenen. natuurlijke plassen (Horstermeer en Naarder-De kolonies in Nederland konden het niet meer) een woest en ruig terrein. Op de hellingmeer redden. Het laatste broedgeval, dat in was in de loop der eeuwen een veenlandschapde vorige eeuw nog bekend is geworden, ontstaan. Het noordelijke deel hiervan heetdateert van 1876.3) De vogel leek geheel op oude kaarten (zie de omslag van dit verloren voor de nederlandse avifauna. Maar tijdschrift) Het Harde of Gijzenveen, wat nuin de huidige tijd, een halve eeuw al, weten we de Bussumse meent is ten westen van de iets meer over zeldzame broedgevallen van Franse-Kampheide. deze ’moeilijke’ vogel. Moeilijk ook omdat De vogelrijkdom van het gehele gebied tussenuitgevlogen jonge vogels, in jeugdkleed heel Gooirand en Vecht met als centrum de goed herkenbaar, niet bewijzen dat het een Horstermeer moet groot geweest zijn: reigers,broedgeval uit de naaste omgeving betreft. eenden, waaronder vooral de trekeenden, doortrekkers en wintergasten uit Noord-Eendenkooien en en vinkenbanen Oost-Europa, futen, purperreigers en aalscholvers. De vroegere eeuwen hebben nauwelijks bruikbaar materiaal nagelaten om nu een De Horstermeer ook maar enigszins volledige avifauna voor een gebied in historische zin samen te kunnen Een vogeldorado, voor vogelaars van toenstellen. Waarom ook zou men iets noteren, om te watertanden met lepelaars, aalschol­ juist over de allergewoonste vogels (kievit, vers en nog meer! Stel u voor: in een ooievaar)? moerasbos broedde een kolonie kwakken.De vraagDe kan beter gesteld worden hoe het kwak - een reigersoort, kleiner dan de land er eertijds uitzag, om te kunnen roerdomp - wordt ook wel ’nachtreiger’ benaderen welke vogels er gebroed zullen genoemd. Het woord ’kwak’ is klanknaboot­hebben, welke wintergasten er geweest zijn, send. Overdag zit de kwak stil verscholen,welke hij trekvogels er konden binnenvallen om foerageert ’s nachts. Als er jongen zijn komente foerageren. Het Gooi was op de de vogels in de ochtendschemer uit hunzandgronden, buiten de enggronden van de individuele jachtgebied terug naar de kolonie.dorpen, kaal en arm aan hout, sinds het In de vlucht ziet men opvallend brede, rondeverdwijnen - in de 16e eeuw - van het vleugels, geluidloos als van eenDe kwakuil. befaamde Goyerbosch4) onder Hilversum. broedde in vroeger eeuwen talrijk in Nederland,De onlanden aan de westrand van het Gooi,

90 r-~y~ WêÊm

" “2s

Trapgans, tekening van de auteur. de venen en plassen zullen groter vogelrijk­Zweedse botanicus Linnaeus (1707 - 1778) dom hebben gehad. Sinds midden 17e eeuw,heeft na het ’veroveren’ van de doctorsbul te toen de buitenplaatsen van ’s-Graveland Harderwijk in 1735 enkele jaren in Holland ingericht werden kwam allengs nog meer gestudeerd en gepubliceerd. In het Gooi is hij kleur en muziek in de vogelwereld: er nooit geweest. ontstond immers een zeer afwisselend bos- Inen zijn spaarzame vrije tijd (hij werkte veel te parklandschap, boslanen, waterpartijen enz.hard) moet hij ontdekt hebben dat de grote In het plassengebied moet de jacht op eendenheren uit zijn omgeving in de duinstreek in zwang geweest zijn. De eendentrek uit vinkenbanen hadden laten inrichten om daar noordelijk en oostelijk Europa brengt grotevoor genoegen en ontspanning tegen zonsop­ aantallen naar hier. Veel van zulke eendengang, gezeten in een klein huisje, met een werden vroeger gevangen in eendenkooien,treklijn de slagnetten te bedienen, en thee te een echt Oudnederlands patent. In het drinken. Al deze facetten van het huiselijke Naardermeer is nog de befaamde eendenkooihollandse leven hebben hem, de vreemdeling, aanwezig. Het voert me te ver om hier in te verbaasd. In een publicatie uit 1757 gaat hij gaan op ligging en inrichting van een daar bij een beschrijving van de vinkentrek eendenkooi en op het werk van de kooiker.5)uit Zweden uitvoerig op in.6) Zelfs het engelse zelfstandig naamwoord Het ziet er naar uit dat het houtarme Gooi in decoy (lokeend) en dus ook het werkwoordto die eeuw weinig aantrekkingskracht uitoe­ decoy (lokken), ziet men wel als import uit 'fende op overtrekkende vinken, met uitzon­ Holland. dering van de buitenplaatsen te ’s-Graveland Zijn er ooit kooien om trekeenden aan teen langs de Vecht. Daar waren immers lokken en te vangen geweest in het beuken aangeplant. In goede jaren met een Kortenhoefse en Ankeveense? In deze streekrijke oogst aan beukenootjes moeten hier in ken ik naast die in het Naardermeer nog eenherfst en winter veel vinken en kepen de trek drietal: één in de omgeving van Uitermeer,onderbroken hebben. tussen een bocht van de Vecht en het Op de buitenplaats Schaep en Burgh is een Naardermeer bij de Keverdijk, één ten vinkenbaan geweest! Op 11 mei 1802 noorden van Weesp naast het Amsterdam-overleed de Amsterdamse notaris Hendrik Rijnkanaal en één in het gebied van Daniël van Hoorn, die ongeveer tien jaren Tienhoven. tevoren eerst het huis van de toenmalige Vaak was er en is er massale herfsttrek van eigenaresse gehuurd had en daarna - vinken over ons land, die stellig opvalt omstreeks 1801 - het hele bezit bij gedeelten wanneer er plaatselijk sprake is van gestuwdehad kunnen kopen. Na de dood van Van trek o.a. langs de binnenduinrand. De Hoorn werd het landgoed in veiling gebracht.

91 Tromp en Six7) citeren uit de veilingscatalo-Over spreeuwenslaaptrek, tussenstations en gus:de buitenplaats genaamt Schapenburg,centrale verzamelplaatsen kan men een zeer met deszelfs Heere Huysinge en alle verdere mooi boekje opendoen!8) getimmertens, tuinmans- en daghuurderswonin- gen, stallinge, koetshuys, wagenhuizen, oranjeGanzen huis en vinkenbaan, broeyerijen, moestuynen en menagerie, diverse morgen hooy- en Ganzentrek ontgaat heel veel mensen. Vroe­ weyland en bosch, alles staande en gelegenger aan was dat wel anders, men stond dichter bij het Noord Eynde van ’s-Graveland. Volgens de natuur en het geluidsaanbod van de Jhr. J. Röell (mondelinge mededeling) wasmensenmaatschappij er was nog niet zo sterk ook een vinkenbaan op Hilverbeek. dat men niet een naderende vlucht ganzen hoorde en aan het geluid herkende. Wanneer Spreeuwenwolken in de late herfst een V-formatie ganzen langs de hemel voorbijschoof zei men wel: dat is de Eerst een vraag: hoe groot kan de spreeuwen­V van vorst. In deze tijd zijn de oren van de populatie geweest zijn in het gebied meeste mensen er niet op getraind om deze ’s-Graveland, Kortenhoef, Ankeveen? Voorvogelgeluiden uit te zeven uit de andere zover een populatie uit broedpaartjes bestaatgeluiden op straat. Jammer, want er is weinig moet de nestgelegenheid de beperkende zo indrukwekkend als een grote vlucht faktor geweest zijn welk maximum aantal hetkolganzen of een troep rietganzen, vogels gebied kon huisvesten. De spreeuw zoektafkomstig van de toendra’s uit het hoge holtes in bomen, spechteholen, maar ooknoorden. Tegenwoordig komen nog elke holtes of gaten in gebouwen, een dicht herfst en winter vele tientallen groepen klimopdek tegen een muur. Spreeuwen zijnganzen overvliegen en zelfs overnachten in vindingrijk. De foerageermogelijkhedenhet in gebied van Kortenhoef en Ankeveen. het genoemde gebied zullen in het algemeenRotganzen kwamen van nog verder weg en ruim genoeg zijn geweest. Daarin dus geenoverwinterden o.a. in Nederland aan het beperking, eerder overvloed waardoor nazoute de water op slikken en strandweiden. Ze broedtijd spreeuwen van elders werden voedden zich door het grazen van zeegras aangetrokken. Vooral de pas uitgevlogenZostera, eertijds massaal aanwezig op wier- generatie spreeuwen (ze zijn aan hun banken in de voormalige Zuiderzee, in het jeugdkleed gemakkelijk te herkennen) iswaddengebied erg en aan de Zeeuwse stromen. zwerflustig en blijft graag hangen in voedsel­De grauwe gans is als broedvogel in rijke gebieden. Daar kunnen de jonge Nederland teruggekeerd nu wij weer uitge­ spreeuwen na de eerste zomertrek hun strekte moerassen in een rustige omgeving te energie gunstig aanwenden voor de grotebieden rui hebben. In vroeger eeuwen heeft deze (alle veertjes + staart- en vleugelpennen) inganssoort overal in Nederland kunnen augustus en september. Volwassen spreeuw­broeden waar geschikte biotoop voorhanden en ruien eenmaal per jaar en beginnen was, stellig ook in de lage landen rond het daarmee na de broedtijd, dus vaak al in juni:Gooi. dan krijgen ze het sterk-gespikkelde winter­ kleed, waaruit veel later door slijtage van deVogelwaarnemers veerrandjes het mooi glanzend bruifolftskleed ontstaat. De herfst brengt van heinde en verKooikers en dergelijke buitenmensen zijn van grote aantallen van deze vogels naar de Lageaanleg goede vogelwaarnemers met scherpe Landen. Men kan dan dagelijks tegen deoren en ogen en gerichte aandacht. Dichters avond de slaaptrek van deze hier tijdelijkkunnen zich op ornithologisch gebied gemak­ verblijvende spreeuwen waarnemen. Het gaatkelijk allerlei vrijheden veroorloven. Het kan vaak om duizenden vogels bijeen met eenonduidelijk blijven of een dichter door hem bijzonder vlieggedrag in hun massaliteit. genoemde vogelsoorten werkelijk kent en

92 intensief heeft waargenomen of niet. Maar Vondel vermeldt voor ’s-Graveland en omgeving stellig terecht nachtegaal en patrijs. In een gedicht ter gelegenheid van het huwelijk van Joan van Waveren met Debora de Blaeuw in 1658.9) Hier zingt de nachtegael. Hier quinckeleert, en broeit De vogel, jaer op jaer. zijne e vers uit. Hier draegen De boomen lecker ooft. Hier vliegen, en hier jaegen De jonckers naerpatrijs, en hazen, jaghtgezint Met snuffelende brack, en vluggen hazewint. Echt interessant wordt het materiaal dat in de vorige eeuw verzameld is door een huisarts te Hilversum: Dr. J.F. van Hengel.1") Op p. 30:'t Vangen van den Sturnus vulgaris (spreeuw) is hier een tak van industrie. 's-Gravelandbelooft in den regelde rijkste vangst. Van daar gaan de gevangenen naar de poeliers te Amsterdam, uit wier winkel zij als 'lijsters' naar de consumenten gebracht wor­ den. Mooi boerenbedrog! Op p.34 (over de meelmijt):Deze meelmijt wordt vee! verzameld om ze op buitenplaatsen in bakjes in de boomen te hangen, ten einde zoo doende den nachtegaal te lokken. Vermoede­ lijk gaat het hier om de ’meelworm’, de larve vanTenebrio molitor, de meelkever, dus geen mijt. Het is nóg een bekende manier om nachte­ galen te vangen.

De grote trap of trapgans Vliegende bergeenden, tekening van de auteur. Op grond van oude gegevens kan men aannemen dat de grote trap in de middel­vogelen Oostwaerts aen.n ) eeuwen in Nederland tot de broedvogelsDe heeft vogel voelt zich thuis in open landschap­ behoord, ook in het Gooi. Bovendien penmoet op droog terrein met kort gras en de soort vaak de aandacht van de mensenonkruidveldjes. De oude landbouwmethode hebben getrokken door de aanwezigheidvolgens als het drieslagstelsel schiep voor de wintergasten, d.w.z. trappen die in de herfstvogel een gunstige biotoop. Bepaalde gewas­ van elders (Midden- en Oost-Europa) hiersen, o.a. koolzaad, trekken de trap aan. Dit naar toe kwamen om te overwinteren. Vaakbleek in de winter van 1978/1979 toen de in troepen. Dit lezen we in een oud vogels in ons land weer eens als wintergast handschrift - te dateren anno 1636datse -: verschenen. Het blijkt ook uit het boven eertijts hier inde wilde veenen, als oock de genoemde handschrift:sitten sij meest in 't Cratten, plachten te voeden en te broeden, raepsaetmaer inde kool, oft op den taruw die jongh tsedert de landen soo gepopuleert zijn blijvenen soet is oft inde wintergarst. daer geene meer maer keeren met d’andere Wat het Gooi betreft waag ik te veronderstel-

93 len dat de grote trap voor de oorspronkelijkeen kleur biedt Tadorna,de bergeend, drogere veengebieden van ’s-Graveland aanwezigeen in voorjaar en vroege zomer. Ik karakteristieke verschijning was. Het over­vind het uniek om deze vogels van zandige en gangsgebied langs de westelijke flank vanrotsachtige het zeekusten, van wadden en brak- Gooi, eenzaam als het daar lag, vormde eenwatermeren, in het ’s-Gravelandse tegen de aantrekkelijke biotoop voor trappen vandonkere achtergrond van het bos te zien herfst tot voorjaar hier te gast. Bleven dezevliegen wanneer ze opstijgen uit de door bos vogels dit gebied opzoeken in de zeventiendeomsloten weiden of uit een Hollandse eeuw toen hier zand gewonnen werd en dewolkenlucht neerdalen. ontginning op gang kwam? Ik betwijfel Zullenhet. zij zich er handhaven? Het nabije Voor de trap veranderde het landschap inwegverkeer belet ze niet om met de ongunstige zin. De vogels kwamen hier nietdonsjongen in vaarten en sloten de groeipe­ meer. Zo ging het trouwens in heel riode door te komen. Maar dan moet er ook Nederland. niets mis gaan met hun voedselbronnen door Maar één is er gebleven: de trapgans in hetvervuiling of verstikking. Want de bergeend wapen van ’s-Graveland. En helaas, ook hiermoet het vooral hebben van dierlijk voedsel heeft de trap het veld moeten ruimen! uit het water of van de zandbodem die zij al grondelend bereikt. Beweging en kleur Ook de positie ten opzicht van en in concurrentie met de pas ingeburgerde grotere Een machtig gezicht in een spel van bewegingen sterkere nijlgans vraagt bestudering.

's-Graveland in de 18e eeuw.

MM m m m m m iü ü mMmsiiw m m . V/ - T.-i

, V-J' ' : > mmmm m mm m m V;

■* . r l K -J * . lïlliH!

94 Vogeltellingen Kortenhoef en Ankeveen veel terrein. We mogen er als vogelliefhebbers heel blij mee Bos, parklandschap, veld, open water, zijn en toejuichen dat na eeuwen van moeras, trilveen, verlandingsgebied - alles is vervening nu de kans komt om het natuurlijk aanwezig met de bijbehorende flora en fauna.verlandingsproces hier en daar op gang te Moge dat niet verleden tijd worden door laten komen - mits er zuiver kwelwater blijft bebouwing en bodem- en luchtvervuiling. bestaan. Variatie in landschap geeft een rijkdom aan vogels, die gemeten kan worden aan de veelheid van soorten en de aantallen indivi­ duen van een soort. De telling kan betrekkingNOTEN hebben op pleisterende en foeragerende 1) R.M. Texeira c.s., Atlas van de Nederlandse vogels. Daarnaast onderzoekt men graag Broedvogels, 1979. 2) H.F. Witherby c.s.. The Handbook of British Birds, welke vogels er broeden. Ook in dat geval vol III p. 148, 1948. kan rijkdom twee kanten hebben: veelheid 3) R.M. Teixeira, p. 41; zie noot 1. van soorten of veelheid van broedparen van4) J. Craandijk, Wandelingen door Nederland, dl. 4. p. 164,1879. een soort, bijv. een kolonie purperreigers in5) G.D. van der Heide en T. Lebret, Achter de een rietmoeras of een alom talrijk aanwezige schermen, Een boek over eendenkooien, 1944. vogel die zich in allerlei biotopen thuis kan P.A. Bakker c.s., De noordelijke Vechtplassen, p. 113/4, 1976. voelen en die zich goed kan handhaven, zoals6) De Levende Natuur, XLV, p. 124, Vogeltrek bij de fitis. De avifauna is er in het algemeen bij Linnaeus, 1940. gebaat wanneer aaneengesloten terreinen 7) H. Trompen J. Six, De buitenplaatsen van ’s-Graveland, p. 75, Zeist, 1975. rustig blijven, hoewel thans vaak ruw 8) H. Gallacher, De Spreeuw, pp 111-130, 1978. doorsneden door autosnelwegen. Overigens,9) De werken van J. van den Vondel, uitg. Mr. J. van Lennep, herz. door J.H.W. Unger. Dl. 19, p. 39, een muizenvanger als de torenvalk ziet daar Leiden. in de berm langs een verkeersader juist goede10) Dr. J.F. van Hengel, Geneeskundige Plaatsbeschrij­ kansen op prooivangst! ving van Het Gooiland, 1875. 11) Jacht-Bedrijff, handschrift in de Koninklijke Biblio­ De Vereniging tot Behoud van Natuurmonu­theek, 's-Gravenhage, uitgegeven door A.E.H. menten bezit in het gebied van ’s-Graveland, Swaen, Leiden, 1948.

•• * • :

9 < 4* * * • * v> \ t - i '- ; /> ‘ • J ? ' f A ■V -w v '- - -<<■ •» . * »( 4 ' * //v .• v \,i.* v; -v' * -V.? ‘ -r V « A **

• i m s

95 De eerste dienst in de NH-kerk te ’s-Graveland

A.D. Wumkes

Op 7 juli 1983 herdacht de Hervormde een vèr-dragende stem... afkomstig uit de Gemeente van 's-Graveland dat 325 jaar gieterij van de Gebroeders F. en P. Hemony, geleden in haar kerk de eerste dienst werd in 1657 gevestigd te Amsterdam. gehouden. De schoolmeester, tevens koster laat na enige minuten het touw vieren, nog een paar Zondag 7 juli 1658 klanken en de laatste sterft weg. Het is een uur voor het begin van de Zondagse dienst, Een zonnige zomermorgen, blinkende vaart,van de eerste dienst in de nieuwe kerk. De een blonde zandweg, hier en daar wat huizen,koster voelt iets van het grote van deze dag. een herberg annex Regthuys, al opgaandSinds vier jaar woonden er zó veel mensen in geboomte. het dorp, dat de 's-Gravelandse hoofdinge­ Stil, heerlijk stil. landen een commissie hadden benoemd, die Dan ineens een heldere klank, een tweede,moest zorgen, dat iedere Zondag een het zet door: dit luiden van de kerkklok,predicatie met werd gehouden. Er kon geen zegen

De kerk van ’s-Graveland.

w m .

h . KM; ’ MS

\ ut,. B»'-' m-m- r .m ij&Si.-’ -ïw*

lm: felk* v ' j feï U m 'm

*• Hm ..

96 rusten op het jonge dorp, als de inwonerszij nietzouden eerst in 1660 luister bijzetten aan hun hart zetten tot des Heeren Woord. Het het kerkinterieur om in het rampjaar 1672 al schoolhuis was er voor verbouwd, maar ’tweer vernield te worden. Wel glansde de zon was behelpen geweest. in de koperen kaarsenkroon, die nog het En nu stond daar deze kerk, hün kerk! sieraad van de kerk is. Als de rijke Amsterdamse heren er niet voorDe nieuwe gemeente was op het spoor gezet hadden gezorgd, was zij nooit gebouwd,door de classis Amsterdam, een Amsterdams dacht de koster. Hij had wel met Daniël predikant leidt de eerste dienst. Als hij de Stalpaert, wiens kerkontwerp gekozen was,preekstoel is opgegaan, maakt hij naar gepraat, als hij kwam kijken hoe de bouwoud-sydonale ordeden ingank totten gebede vorderde. Hij moest een groot man zijn! en de praedicatie met het Votum:Onze hulp is Stadsbouwmeester van Amsterdam... in den namen des Heeren, die hemel en de Het begint nu levendig te worden op de aerde gemaeckt heeft. dorpsweg. Karossen komen aanrijden, deWelke bijbel gebruikte hij voor de schriftle­ mensen verlaten hun huizen en gaan naarzing de en de tekst van de preek? Lezer dezes kerk. Zij geven hun ogen goed de kost:denkt: daar Natuurlijk de Statenvertaling. Ja, komen de Ingelanden van de Polder aanmaar en ’t was nog maar veertig jaar geleden dat de Schout, de Schepenen en dat moet Ds.de Dordtse Synode, die tot deze vertaling had Menso Joannis van Amsterdam zijn. besloten, was gehouden! En de bijbel, op last Laten wij met de gemeente van 1658 naar van de Hoogmogende Heeren Staten Gene­ binnen gaan. De ruimtewerking, die de handraal overgezet, kwam eerst in 1637 te Leiden van de Meester verraadt, is nóg verrassendervan de persen. Een gloednieuwe vertaling dan nu. De galerij is er immers niet en het dus. Deze vertaling, deze bijbel ligt op de orgel niet. Wat een weidsheid - op zo'n kansel: zwaar papier, een eikenhouten, met betrekkelijk klein, kruisgewijs grondplan.gestempeld leer overtrokken band, koperen De kansel staat in de noord-oostelijke hoekkrappen en hoeken. Het boek kan de eeuwen (u ziet de ’ogen’ nog). Er vóór het zgn. verduren. En het is wézenlijk voor de Doophuys, de omheinde ruimte, waarin gloednieuwede kerk. Een opengeslagen bijbel doop wordt bediend, met aan de balustradeop een preekstoel - dat is wezenlijk voor een de lezenaar van de schoolmeester- protestantse kerk en een protestantse gods­ voorzanger, die het psalmgezang aanheftdienstoefening. en In haar wordt immers ’de er in voorgaat. dienst des Woord’ gehouden. In hun overhuifde gestoelten aan de Zuid­De vertalers hadden inderdaad getrouwelijk zijde zetelen de hoofdingelanden: Joan vanuit de oorspronkelijke talen, het Hebreeuws Hellemont, de Bickers, Dirk Tulp. Schout enen het Grieks, in onze Nederlandse overgezet schepenen, belast met de rechtspraak, zitten(zoals het titelblad vermeldde), zij het met het in de ’Schepenbank’. Allen stemmig in hethun toen ter beschikking staande materiaal. zwart met witte, gepijpte kragen. De Een werk van de eerste orde. En sonoor van kerkeraadsleden, die we ook in hun eigenklank, statig van ritme, toch gespierd en soms bank verwachten, zijn er niet, nóg niet. Eerstzelfs gebolsterd: vlees van het levende vlees wanneer ruim een jaar later als eerste der volkstaal. Geslacht na geslacht zou bij predikant van ’s-Graveland Ds. Cornelis vanhun werk opgroeien. Midlum is bevestigd, worden ook twee Als tekst heeft Ds. Joannis Psalm 93:5 ouderlingen en twee diakenen gekozen.gekozenDe heilicheijd is Uwen huyse cierlik, Graag had ik het u gegund, dat de zon Heere,viel tot lange dagen. ‘) Hij zal hebben door de kleuren van de gebrandschilderdegezegd, hoe blij ieder is met dit sierlijke huis, ramen, door het gloeiend rood van het met’glas’ deze kerk, die een sieraad is voor het met het Amsterdamse wapen, door het nieuwe dorp. Maar, gaat hij voort, laten we fonkelende blauw en het warme geel van deniet blijven steken in wat de ogen bekoort. familie-wapens der hoofdingelanden. MaarDe ’heiligheid’ is het ware sieraad, de kroon

97 rr?ar~ - ■ ■(..

: S! f §c « ^ > - - i : m*. -- r S#:

W ' •:/ r m È k -È £ & ■m : f Wl ^Sg SS3 ÉËS ltii#Li»w.i m m ÈëWÏ'n M -S m f i t i m m m mm

4 L i , 7 7 /

's-Graveland, 1739. van deze kerk. En voor zijn preek liet hij zich1961 zou worden gezongen:Evenals een daarbij verder leiden door de verklarende moede hinde naar het klare water smacht. Op ’kanttekeningen’ van de Statenvertaling, die7 Juli 1658 klinken de psalmen in de bij heiligheid opmerken:te weten, daarmede berijming van de hand van Petrus Dathenus. Gij uw kinderen heyligt ende verciert. VerstoetDeze is van 1566 en een vertaling van het hier niet soo seer het uyterlick gebouw des franse psalmboek van Marot en Beza. Zij tempels ofte des tabernakels als de levendigeheeft ook de melodieën van dit psalter, die in (levende)steenen, te weten de geloovige, die 1773de werden gehandhaafd en die ook zijn ware Kercke Godts zijn. gebleven in het hedendaagse Liedboek vpor Gezongen werd er ook. En of! In de kerkende Kerken. Wat dat betreft, hadden wij op van de Reformatie was het lied een heel die bewuste Zondagmorgen zonder enige belangrijk deel van de eredienst geworden. moeite kunnen meezingen. Met haar lied predikte en bad en beleed de Met de woorden zouden wij wel moeite hele gemeente mee. In het lied werd het hebben: nü. Want de berijming door ’algemene priesterschap’ en wel dat van de Dathenus is gebrekkig en soms bizar. Al te gelovigen het allerduidelijkst. vaak kloppen ook woord- en muziekaccenten De gemeente zong in 1658 niet de psalm­ niet, is er geen harmonie. Maar... zij stamt uit berijming waarbij veel oudere lezers van dit de eeuw waarin de brandstapels rookten, verhaal zijn opgegroeid. Eén voorbeeld: hagepreken werden gehouden, velen ’om ’t Hijgende hert, der jacht ontkomen (Psalm land, om luid’ werden gebracht. En mede 42). Want deze dateert van 1773. En pas in door het oudtestamentische geloofslied in

98 deze vorm hielden zij zich staande.Als een NOOT hert gejaagd, o Heere, dat verse water begeert, 1) Heiligheid kroont Uw huis. Heer, ten eeuwigen dage alzo dorst mijn ziel ook zere, naar U, mijn God(vertaling van Dr. Ida Gerhardt en Dr. Marie van hooggeëerd. De psalmen van Dathenus der Zeyde). werden geloofsgoed, zij zongen zich een plaats in het hart van het gereformeerde volk. En de grote Constantijn Huygens zag een eeuw later daar aan voorbij, toen hij - overigens terecht en geestig - zijn bezwaren uitsprak:Datheen, daar is de wereld zot na - 't mag wezen - maar ik vrees 't is al tevreden op God na. Na de priestelijke zegen verlaat de gemeente wat nu 'haar’ kerk is, terwijl het nog in hen zingt: Uw heiligheid is een sieraad zeer schoon Uwes huizes, 't welk Heere, is Uw troon.

f - .

\ S 4

\r- 35SK

* J . I If. V

i . H ilill- h f m ? : " ' i «tü maesas- g**sï & ..w m m

99 A l ■ lii

Het rechthuis te Ankeveen

100 De ambachtsvrouwe van Ankeveen

B..J. van der K olk

Van Het Huis te Ankeveen, zoals wij dat landerijen en boerenhofsteden, een bank in kennen uit een anonieme tekening uit ca.de Hervormde kerk, een grafkelder aldaar, en 1730 en een tekening, die toegeschrevende ambachtsheerlijke rechten, de zgn. wordt aan Cornelis Pronk en de gravuresambachtsgevolgen. van J. de Beijer, is niets meer over. Op de Al heel jong heeft zij oog gehad voor de gravures, gedateerd, 1749 zien wij het ’vanoverdadig rijke kunstvoortbrengselen die het voren’ en ’van agteren’; een rechthoekighuis in Amsterdam herbergde: muur- en bakstenen gebouw met afgedekte schoorste­plafondschilderingen van Gerard de Lairesse, nen op de vier hoeken. De uitspringendegrauwtjes van Jacob de Wit, gouden en ingangspartij, bekleed met natuursteen enzilveren sieraden en gebruiksvoorwerpen, bekroond met een rechte ballustrade, is kostbare meubelen en tapijten. Ze hield bereikbaar via een bruggetje. Het statige huiservan, en heeft haar hele leven, ook in heeft twee verdiepingen en een souterrain.Ankeveen schilders en beeldhouwers Middenachter is een torenachtige veelhoekigeopdrachten gegeven haar omgeving te versie­ uitbouw, afgedekt met een koepel. Het kruisren. De huiskapel die zij op het Huis liet op het torentje op die koepel, doet inrichten en waar de huiskapelaan pater vermoeden dat zich hier de huiskapel Goedegebuer iedere ochtend mis kwam bevond. lezen, vertoonde al de 18e eeuwse weelde van De tuinen waren in franse stijl aangelegd metaltaarschilderingen, gouden monstranzen, huizenhoge leibomen, geschoren hagenmiskelken en en beeldhouwwerken. Daarbij was aan de voorzijde parterreeen de broderie van de ambachtvrouwe een fervente boeken­ gesnoeide buxusheggetjes. Een verzonkenwurm, een liefhebster die ongetwijfeld ook bassin met daarin een beeldengroep die het fraaie uiterlijk van boeken waardeerde. In Neptunus met tritonen voorstelt komt alleenhaar huis in Ankeveen had zij een uitgebreide op de tekeningen voor. bibliotheek. Vermoedelijk heeft deze liefde Hier woonde aanvankelijk alleen ’s zomersvoor lezen te maken gehad met het feit dat zij en later permanent de negende ambachts­als kind tamelijk eenzaam moet zijn geweest, vrouwe van Ankeveen, Maria Elisabeth dezonder broertjes of zusjes, maar ook binnen Wael of de Walé. Zij was geboren in 1691 inhet betrekkelijk kleine kringetje van rooms­ een van de fraaie Amsterdamse grachtenhui­katholiek gebleven rijke Amsterdammers. zen, als derde dochter uit het huwelijk vanVerwend was zij zeker, tegenspraak van Adrianus Godefridus de Walé en Adrianaanderen dulde zij niet, en voor haar personeel Deborah Wuytiers, beide afstammelingen was zij ongemakkelijk streng. Ook opvlie­ van de zeer vermogende katholiek geblevengendheid en koppigheid waren niet haar Amsterdammers, de Wuytiersen en de minst opvallende karaktereigenschappen, Cromhouten. maar voor de weinig met aardse goederen Haar twee oudere zusjes stierven heel jong bedeeldeen geloofsgenoten was zij een engel. ook haar moeder, die al op 16-jarige leeftijdHaar hele leven is zij ongehuwd gebleven. getrouwd was, werd niet oud. En als haar Was er geen geschikte huwelijkskandidaat vader in 1714 overlijdt, is zij op 24-jarige beschikbaar in de kleine Amsterdamse leeftijd de enige erfgename, die de Ambachts­katholieke élite-kring? Voor een rijke erfge­ heerlijkheid erft: het huis in Ankeveen, velename moeten we misschien ook nog andere

101 xrn m;

1 £1 a « o iferi Z2Ezrzzza^C3^

Het huis te Ankeveen, achterzijde, pentekening C. Pronk. motieven zoeken om haar celibatair blijvengehele te dorp is trouwens niet welvarender uit verklaren. de verschillende oorlogen, overstromingen en Streng rooms-katholiek opgevoed, heeftveepest-jaren zij gekomen. Predikant was Ds. haar hele leven een verbitterde afkeer Voet, al in 1709 in Ankeveen beroepen. De gehouden van protestanten,geuzen zoals zij beroemde theoloog Gijsbertus Voetius uit ze beliefde te noemen, terwijl echte vroom­ Utrecht was een oud-oom van hem. Evenals heid en grote vrijgevigheid voor haar kerkde ambachtsvrouwe en was hij ongehuwd. In de armen haar zeker niet mag worden ontzegd.kleine Ankeveense gemeente bleef voor hem Veel hield ze van kinderen, en ze had een vrijdiep veel tijd over om zijn geliefde studie van ontzag voor de geestelijkheid. de vaderlandse geschiedenis te beoefenen. Met deze materiële en geestelijke bagage Zelf schrijft hij hierover:Niets was mij zo kwam zij in 1715 naar Ankeveen om de aengenaem als dagen, zelfs nachten met deze rechten en plichten van Ambachtsvrouwevermaekelijke uit oeffeninge door te brengen. te oefenen en haar bezittingen te beheren.Deze bezigheid resulteerde later in een Natuurlijk had zij vroeger met haar oudersuitvoerig geschiedkundig werk over zijn ’s zomers al kennis gemaakt met de Anke- geboorteplaats Culemborg. Maar als domi­ veense dorpsgemeenchap: zo’n 800-tal inwo­nee was hij een nauwgezet herder en leraar en ners, wonend in een 90 huizen, met inbegripinzake geloofsverschillen tolerant. Echter van de openbare gebouwen, dus zo’n kleindoor beider zo verschillende achtergronden ’Afke’s tiental’ gemiddeld per huisje. kwamen er toch steeds spanningen en ruzie’s De gemeenteraad bestond uit een schout,tussen vijf Ds. Voet en de Ambachtsvrouwe. De schepenen en een secretaris met een bode. Dehouding die Ds. Voet innam ten aanzien van freule heeft ambachtsheerlijke rechten in hunde practische uitoefening van het Katholi­ benoeming. cisme in het dorp was hier mede oorzaak van. Verreweg het grootste deel der AnkevenersHij schrijft zelf hierover:Van consciëntie­ was rooms-katholiek gebleven. De kleinedwang ben ik een groot vijand, de roomsgezin- protestantse gemeente omvatte slechts een den woonen in 't land, zij hebben haere huizen zestigtal lidmaten en was sterk verarmd. Heten gebouwen omme daerin misse te doen. Dit

102 wordt niet belet en zoude ik 't zelfs niet werking in zaken waargeuzen bij betrokken beletten, al hing het aen mij, maer zij moetenwaren. zich mijden van openbaere schandaele te Alsgeven er armen van Ankeveen of elders het huis en tegens de plakaeten van de souverainevan de freule opzochten om enige geldelijke overheit publiek te zondigen. bijstand, informeerde de ambachtsvrouwe bij In Ankeveen was het in het openbare levenhet dienstpersoneel of het somsgeuzen waren, goed te merken dat de meerderheid van dein welk geval de bedelaars devan p/aets bevolking katholiek was. Bij begrafenissenwerden gestuurd. Erger nog, zij bemoeide werd geknield en werden wierook en kaarsenzich met de besteding van de kerkelijke gebrand. Op het kerkhof werd de kist, gelden van de hervormde kerk waardoor het waarop een kruis was geschilderd rondomkerkgebouw de en de toren, maar ook de kerk gedragen. En Ds. Voet stak zijn ergenispastorie ernstig werden verwaarloosd. Domi­ over deze zaken niet onder stoelen of banken,nee constateerde zelfs dat zijn achterkeuken, met name niet als dezepaepse stoutigheden evenals de pastorie van een slecht onderhou­ door de ramen van de huizen zichtbaar den rieten dat voorzienbeter met een tuinhark waren. Natuurlijk botste deze houding vanals met een bezem konde worden gezuiverd. ds. Voet met die van de Ambachtsvrouwe,Een grote uitbarsting over dit soort moeilijk­ zodat zij elkaar het leven vaak zuur maakten.heden kwam in Juli 1736. Op die datum werd De zo goedgeefse en gulle schenkster waarals gewoonlijk in het koor van de hervormde het rooms-katholieke kerkgebouwen ofkerk de jaarlijkse kerkerekening afgelezen in armen betrof, verleende geen enkele mede­’t bijzijn van de ambtsdragers, diakenen en

Hel huis te Ankeveen. voorzijde, gravure./. de van Beijer.

m i B a n tam safes? n^n

- o ? m m m m mm S M iMS,* «O jüt m BS» mmMmi

j-TJr mm

103 ouderlingen, maar ook van de ambachts-eten! vrouwe en de schout die eveneens katholiekNooit werd mij zegt hij zelfooit eenig present was. Het twistpunt was de rekening over hetuit haar hof van vroege vruchten gedaan, nooit herstel van een tuinhuisje in de tuin van eensde een meloen gezonden. pastorie, dat in de herfststormen van vorigDe tuinman van de freule werd eens door Ds. jaar omgewaaid was. Nu was dit één van deVoet verzocht hem een handvol oranjebloe­ weinige genoegens die dominee zich zelf sem te bezorgen, maar de goede man bracht toestond, om op zomerse dagen in het die steelsgewijze in zijn voorschoot naar de tuinhuis te vertoeven en zijn gasten te pastorie, met het verzoek dat dominee dit niet ontvangen. Toen de predikant omstandigzoude laten uitlekken, want,kwam de uitlegde dat hij steeds zelf heeft bijgedragenjuffrouw in daer agter. zeide de goe-man, hij het allernoodzakelijkste onderhoud vanzoude kerk zeker van de plaets gejaegd worden. en pastorie uit eigen middelen en voet bijOok stuk werd bij het klimmen der jaren de houdt over het tuinhuisje, wekt dit de woedetolerantie van Ds. Voet bepaald niet groter. van de ambachtsvrouwe. Verwijten klinkenHij beklaagt zich in de kerkeraad er over dat over en weer. De freule laat zich niets de freule op zondagmiddag op haar buiten gezeggen van geus.een Haar boosheid stijgt harddraverijen had georganiseerd voor de ten top als dominee met luider stem er op dorpelingen. Het bleek evenwel een kinder­ wijst hoe weinig zeggenschap de ambachts­feestje opde Plaets te zijn geweest, gegeven vrouwe eigenlijk heeft in de aangelegenhedendoor de Ambachtsvrouwe waarbij de kinde­ van de protestantse gemeente. ren met een stokje in de mond, waaraan Zij veegt in drift alle kerkerekeningen en leidsels waren bevestigd, wedstrijden hielden boeken van de tafel en luid roepende:dat welk ’paard’ het hardste kon draven! verstae ik niet en dat wil ik niet, verlaat zij met Zoals gezegd, een goede verstandhouding de schout het koor van de kerk. Buiten tussende de freule en de predikant is het nooit kerk hebben zich - oh schande - vele geworden. Vrede tussen hen beiden komt er Ankeveners verzameld, die, door de luidepas als op de Nieuwjaarsmiddag van 1753 ruziestemmen aangetrokken, meegekekenDs. Voet begraven wordt in de grafkelder van hebben door de kleine ruitjes van het koorhet hervormde kerkje, oh ironie!, vlak bij de hoe deze twist zou aflopen. De kerkerekeningplaats waar de Ambachtsvrouwe slechts een wordt verder onder een pijnlijk zwijgen half jaar eerder was bijgezet. afgehandeld. Na deze ruzie is de verhouding tussen Levend verleden ambachtsvrouwe en predikant er niet beter op geworden. Wel poogde Ds. Voet nadienVolg mij eens in gedachten door het wat beter voor zijn rechten op te komen, Ankeveen van nu, door de Elisabeth de onder andere bij het benoemen van een Walélaan, de Arnoud Voetlaan. In de hulppredikant waar de freule beslist geenvoortuin van de pastorie van de Martinus- collatierecht op kon doen gelden. kerk liggen de wapenstenen opgesteld, die de Maar toen door anderen getracht werd deAmbachtsvrouwe liet inmetselen in de twaalf ruzie weer bij te leggen met de bewering datarmenhuizen, die zij geschonken had voor de de freule aan de protestantse gemeente en armen van Ankeveen, als een monumentje kerk en aan Ds. Voet toch wel veel goeds van haar milddadigheid. En ergens bewaart gedaan had, kon dominee dat op tal vannog een Ankevener een snijraam met een wijzen weerleggen: drie kaarsekronen, inder­levensboom uit een van die huizen. Bekijk tijd door de Ambachtsvrouwe aan de kerkeens de boerderij de Ingelenburg die wellicht geschonken, zijn wel uit de eigen kerkelijkemeer dan 150 jaar de Ankeveense katholie­ middelen betaald! En dominee zelf is in dieken als schuilkerk heeft gediend. drie en twintig jaar maar drie maal Het nu gerestaureerde Regthuis staat er nog, uitgenodigd om eens op het huis te komeneens eigendom van de freule. Ook het met riet

104 gedekte vervenershuis in het midden vangeplante het baroktuin U de omgeving van het dorp stond er al ten tijde van Maria Huis doet herleven. Elisabeth. En zij heeft de boerderij Bramber-Maar dat kunt U ook als U de ’s-Gravelandse gen in ’s-Graveland nog in bezit gehad. buitens nog eens bekijkt, Hilverbeek bijvoor­ In de hervormde kerk in Ankeveen vindenbeeld. we En het koepeltje aan de Leeuwenlaan nog de sluitsteen opgesteld afkomstig vanzou het in Elisabeth's tuin gestaan kunnen graf van Ds. Voet met het opschrift: hebben. Grafkelder van den Eenv. Heer Arnoud Van de kralentuin en de schelpengrot uit de Walraven Karolus Voet, predikant alhier eens zo sierlijke baroktuin van 'het Huis’ is 1700-1753, met de geleerde spreuk uit veel materiaal opgegraven en bewaard. Op Ovidius' Tristia:Molliter ossa cubent (Zacht luchtfoto’s van Ankeveen zie je nog vaag ruste zijn gebeente). waar het huis gestaan moet hebben. Ook de preekstoel die Ds. Voet zo vaak heeftEn in enkele Ankeveense huiskamers hangen beklommen prijkt hier nog, met het jaartalnog de ingelijste prentjes van Spilman, 1704. gravuretjes van het huis te Ankeveen't zoals De nu verdwenen grafsteen van de zig vertoonde van voren en van agteren Ambachtsvrouwe heeft hier vlak bij gelegen.omstreeks 1750. Het opschrift luidde:Hier leyt begraven de Bronnen Weledele geboren Jonkvrouwe Maria ElisabethArchief Ned. Herv. Gemeente Ankeveen. de Wa/é, vrouwe van Ankeveen, geboren denA. de 2e Haen, De herderszangen en mengeldichten. dee. 1691, overleden 13 juli 1753. Amsterdam 1751. Het met bijdragen uit de nalatenschap vanB. de H. Pel, Het Kerspel Ankeveen, Archief Geselt, v.h. Aartsbisdom Utrecht, XXIV. Utrecht 1897. Ambachtsvrouwe gebouwde MartinuskerkjeGeheimschrijver van Staat en Kerke, 1759. is gesloopt, maar de huizen aan de A.G. Bienf'ait, Oude Hollandse tuinen, 's-Gravenhage Dammerkade zijn gemetseld van stenen 1943. afkomstig van dat kerkje. En in AmsterdamJ.F.L. de Balbian Verster, De bocht van de Heeren- gracht.jaarboek Amstelodamum (27) 1930. staat nog steeds het huis van de Wuytiers en de Cromhouten, aan de bocht van de NOOT Herengracht. Loop dan ook eens door Eerderde gepubliceerd in In de Gloriosa, le jrg. nr. 1, Amstelstraat waar een geheel opnieuw 's-Graveland 1984.

De vernielde grafsteen van de ambachtsvrouwe in 1959, tekening .1. A. Veenman.

■ r' -s.

> ? ifi.*1 ö.-r jKssim 2 * v

' 2 ?

ê

105 Een ’s-Gravelandse slager in verzet tegen de fiscus

./R. . Persman

Bij archiefonderzoek vóór 1811 treft mendes van konings voor de middelen te lande, mr. de meeste Nederlanders doop-, trouw- enR.H. Arntzenius, wiens functie het best kan begraafakten aan, en, behalve bij de behoefti-worden vergeleken met die van officier van gen, ook gegevens over koop- en verkoopjustitie. van De verklaring is een zeer uitvoerig onroerend goed, testamenten, en dergelijke.betoog, dat hier sterk verkort wordt weerge­ De kans om over een bepaald persoon ietsgeven. te Genoemde ambtenaren hadden tot vinden wordt wel heel groot, als de taak het verrichten vanpijling en visitatie bij betrokkenen op de een of andere manierde in vleeshouwers, dat wil zeggen controle op botsing kwam met het wettig gezag. de naleving van de ordonnantie op het Procesdossiers komen onder andere voorbestiaal, in op grond waarvan een vleeshouwer het archief van het departementaal bestuurimpost - een verbruiksbelasting, een soort van Amstelland, een bestuurscollege met aanBTW - of consentbiljetten moest kunnen het hoofd een landdrost met assessoren, telaten zien om te bewijzen, dat hij aan zijn vergelijken met het huidige college van verplichtingen had voldaan. Op 16 april 1808, gedeputeerde staten onder voorzitterschap’s-avonds ongeveer om half acht, waren ze bij van de commissaris der koningin. Het Ham gekomen. Diens vrouw kon geen departement Amstelland, waarvan het grond­kwitantie wegens betaalde impost overleggen, gebied ongeveer gelijk was aan dat van demaar de impostgaarder -ontvanger- had er tegenwoordige provincie Noord-Holland,één in zijn bezit van 13 april, waaruit bleek, bestond van 1807 tot en met 1810, ten tijdedat Ham vier gulden had betaald voor twee van het bewind van Lodewijk Napoleon,zwartbonte kalveren. De opsporingsambte­ broer van de keizer, als koning van Holland.naren troffen echter bij hem aan:Een half Op het eerste gezicht komt het misschien kalf, een agtervoet van een kalf, een half lam, vreemd over, dat zich procesdossiers bevin­zijnde de twee agtervoeten, een agtervoet van den in een bestuursarchief. Aan landdrosteen en lam, eenige stukken en brokken lams en assessoren was echter de civiele en criminelekalfsvleesch, twee kalfskoppen waarvan de rechtspraak in belastingzaken opgedragen,eene was geheel afgevild en van een klein kalf, een taak, die via het Franse bestuur van 1811en de andere van een groot kalf, en aan dit tot en met 1813, daarna nog een aantal jarenlaatste twee ligtbruine ooren en een ligtbruine een bevoegdheid was van gedeputeerdesnoet, en eindelijk een lamskop. Het was toen staten.1) wel duidelijk, dat er iets niet klopte. Het vlees Eén van de criminele zaken betrof Jurrian,werd daarop gewogen; de ’agtervoet van een ook wel Jurrij, Ham(!), slagter en vleeschhou-lam’ woog 12 pond en was afkomstig van een wer te ’s-Graveland, gehuwd met Gerritje dier, dat twee of drie dagen tevoren geslacht Veenman. was. Intussen was Ham thuisgekomen met Op 25 mei 1808 verschenen voor twee ledeneen schuit van de overkant van de van het college van landdrost en assessoren’s-Gravelandse Vaart,waar hij een schuur had. F.A. de Haas, hoofdchercher en deurwaar­Desgevraagd deelden de ambtenaren Ham der, W. Janssen, deurwaarder en chercher,mede, dat zij hadden geconstateerd, dat hij Gt. Riemersma, peilder, en A. Last, chercher.een kalf en een schaap had geslacht, zonder Deze opsporingsambtenaren legden een dever­ daarvoor verschuldigde belasting te klaring af op verzoek van de advocaat-fiscaalbetalen.Ei, ei, dat liegje was het antwoord

106 van de slager. Bij verder onderzoek werdente trekken en haalde vrouw Ham steeds de nog vier kalfspoten aangetroffen, zijndekaars weg, zodat men in het donker stond. ligtbruin met een weinig wit, van dezelfde kleurDe ambtenaren besloten toen al het vlees als de aan de groote kalfskop zijnde oorenmaar en naar het rechthuis van ’s-Graveland te snuit. De hoofdchercher vroeg naar het velbrengen. Vrouw Ham viel daarop weer de van het bewuste kalf, maar onder het hoofdchercher om de hals om hem mee te uitbraken van een aantal krachttermen zeitronen de naar een andere kamer, omdat zij hem slager, dat hij vellen direct na de slacht een goede fooi -bedoeld zal zijn steek­ verkocht en dat hij vlees in Loenen had penningen- '.vilde geven. Ondanks het verzet opgehaald. Ham bracht toen de kalfspotenvan Ham lukte het tenslotte het vlees naar het naar de zolder, een reden voor de ambtena­rechthuis te brengen onder de hoede van de ren daar het onderzoek voort te zetten. Dekastelein. poten vonden ze terug onder een vers Na het afleggen van de verklaring door de schapenvel. Het vel van het bewuste kalf opsporingsambtenaren kon het recht verder werd niet aangetroffen, maar wel een aantalzijn loop krijgen. De affaire Ham kwam het andere kalfs- en schapenvellen van recentegehele jaar 1808 steeds op de rol voor. Op 3 datum. De slager probeerde het vlees, waarjuni werd Ham gedagvaard per 28 juni. de ambtenaren zich inmiddels over haddenDe 7e september kwam de advocaat-fiscaal ontfermd, weer in handen te krijgen, maarmet zijn eis. Als bewijsstukken werden dat werd hem belet. Bij Ham sloegen toen deovergelegd de verklaring van 25 mei, diverse stoppen door:Blixemskinderen, ik za! jelui andere getuigenverklaringen, het verhoor van vermoorden (grijpende daarna na zijn slagtmesHam van 28 juni, en een peilboekje van de hetgeen aan de muur hong). Eén van de hoofdchercher de Haas. Alle punten van de ambtenaren slaagde erin dat mes van de overtreding door Ham kwamen aan de orde: muur te stoten. Drie van de ambtenaren het vlees, waarvoor geen impost was voldaan, trokken daarop hun geweer. Tegelijkertijdonheuse en dreigende bejegening van de begon Ham met chercher Janssen een opsporingsambtenaren, de pogingen van partijtje vrijworstelen om weer wat van het Ham het vlees terug te pakken tijdens de vlees in handen te krijgen. inspectie, het grijpen naar een slachtmes en Met een paar poten in zijn hand liep Ham anderede scherpe instrumenten, het op ongeoor­ deur uit richting dorp. zeggende, dat hijloofde naar wijze verhinderen en bemoeilijken van de Heren zou gaan, daarmee vermoedelijkde inspectie en de verzegeling, de noodzaak het dorpsbestuur bedoelend. Of hij daarvoor de ambtenaren hun geweer te ’ontblo­ geweest is is niet gebleken. Toen hij weer ten’ om Ham in toom te houden. De thuis was werd hem gevraagd of hij nu kalmgedaagde had zich dan ook schuldig gemaakt wilde blijven. Hij begon echter weer te aan de overtreding van zijn plicht en diende vloeken en greep naar een hakbijl. Er moestbestraft te worden volgens het slot van artikel opnieuw met een geweer worden gedreigd.8 van de ordonnantie op het bestiaal.2) De eis Op verklaring van de impostgaarder, datwas er, niet gering. Het vonnis van de landdrost behalve de kwitantie van 13 april voor tweeen assessoren zou moeten bestaan in kalveren ook nog één van dezelfde datumopsluiting van slager Ham voor twee jaar in was wegens een schaap, maar dat dat dier heteen tuchthuis binnen het koninkrijk en eerste door hem aangegeven schaap sedertverbanning daarna voor zes jaar uit het een maand was, werd besloten het vlees te departement Amstelland. Bij terugkeer bin­ verzegelen. Dat lukte echter niet helemaal nen die termijn zouden nog zwaardere omdat Ham zich verzette, welk tumult straffen dienen te worden opgelegd. Alle dorpsgenoten aantrok zodanig, dat er weerjustitie- en proceskosten zouden natuurlijk op met een geweer moest worden gedreigd. hem worden verhaald. Bovendien omhelsden vrouw en dochterDe rechtsgang had nu verder zijn beloop Ham de hoofdchercher om hem van pa wegdoor nader verhoor van de beklaagde en

107 diverse getuigen: conclusie van antwoord,4) RANH memories van aangifte voor de successie, repliek en dupliek. kantoor Weesp, inventarisnummer 10, 1827. Landdrost en assessoren stelden hun vonnis vast op 31 december 1808 en deden uitspraak conformIn naam des Konings op 10 januari 1809. Alle punten van de tenlastelegging kwamen weer ter sprake. De beklaagde zelf vond niet, dat hij verzet had gepleegd, en toonde zich hogelijk verrast door de eis van de openbare aanklager. Zijn verbazing was nog groter geworden, toen hij de stukken onder ogen had gekregen, waarop de eis was gebaseerd. Gedaagde en zijn verdediger vroegen nietontvankelijk verklaring van de eis. Na alle stukken nog eens te hebben bestudeerd en mondelinge verklaringen te hebben aangehoord kwamen landdrost en assessoren tot het vonnis. Ham kreeg drie dagen gevangenisstraf om ’ten zijne koste te worden gelegd te water en te brood’ en moest alle onkosten betalen. De eis van de advocaat-fiscaal werd verworpen, waar deze zich bij neerlegde. De slager kwam er eigenlijk zeer genadig van af. Jurrian Ham is de schok overigens wel te boven gekomen. Hij overleed op 20 novem­ ber 1827 op 82-jarige leeftijd, woonachtig te Ankeveen. Hij was volgens de overlijdensakte geboren te Weteren in Duitsland. Van beroep was hij nu veehouder.3) Zijn weduwe en vier kinderen erfden een huis in ’s-Graveland, een huis en erf in Ankeveen, een bunder weiland in Weesperkarpsel en nog eens twee bunder in Ankeveen.4)

NOTEN

1) Rijksarchief in de provincie Noord-Holland (verder RANH) archieven van de gewestelijke besturen in Noord-Holland 1799-1802 en 1807-1810, inventaris­ nummers 583 -criminele procesdossiers- en 582 -criminele rol-. 2) Publicatie van Hun Hoog Mogende vertegenwoor­ digende het Bataafsch Gemenebest, houdende ordonnantie, waarop binnen de Bataafsche Repu­ bliek zal worden geheven de impost op het beestiaal, 6 december 1805, uitgave Den Haag 1805, met Notificatie van de minister van financiën van de koning van Holland, houdende enige wijzigingen van de ordonnantie, 9 december 1806, uitgave Den Haag 1806. 3) RANH Burgerlijke stand Ankeveen, overlijden 1827, inventarisnummer 11.

108 w m * t f f f V ' * - \ ■ a . V P» " . ,* S?' 4*5É*T -

*& ,.

i T ' . ^

' Vl# ‘ -

- 5 - ~

i r ■;. V rVo- ' ï' ^ - * ' ■

■- • ; I : ;•'./ ■ ï.y;

v % . « ' *«■* ,* .

■-• <** ••

% U f $

* •# . * * .* >.-* ,

.sja*

>■ -■ ' .

De iheekoepel van Jagtlust

109 De Spinderij of Spinschool te ’s-Graveland

A.l). Wumkes

De armen hebt gij altijd bijdit u, woord van Een beginkapitaaltje was nodig voor allerlei Jezus Christus houdt ook de zorg voordat de moest worden aangeschaft en wat lag armen in en is daarmee de grondslag van meerhet voor de hand eendan collecte bij de diakonale werk der kerk. huisen te houden, die op 28 Juli 1815 f 63,-en De ’s-Gravelandse diakenen zijn actief vanaf13 stuivers opbracht en op 6 October werd het institueren van de gemeente. Altijd nog f 16,- ingezameld. Met een tachtig gulden klemde de vraag hoe aan de benodigde was in die tijd wel iets te ondernemen. Voor geldmiddelen te komen en vooral hoe de38 stuivers per stuk kon men al ee/?(spinne) armlastige gemeenteleden aan tenminste wiel kopen en tussen medio 1815 en einde enige bij-verdienste te helpen. In 1815 besloot1818 schafte men een twintig stuks aan. Er men eenSpinschool op te richten, ookde wel moesten spillen komen en wat huisraad, Spinderij genaamd. De economische positiekaarten, een gewicht, een haspel en lakmoes, van het Vaderland was na de franse een verfstof waarmee men de wol een blauw overheersing erbarmelijk slecht. Onder ’deof roodachtig kleurtje gaf. werkende stand’ heerste bittere armoede enAls het vroeg schemerig begon te worden, sociale voorzieningen waren er nog niet. moesten er smeerkaarsen zijn en een paar Liefdadigheid van de goed gesitueerdenlampen en de met catoen-pitten. De mingelen olij armenzorg van de kerk moesten in de eerstewaarop ze brandden, zal raap-olie zijn behoeften voorzien, want de armen zelf geweest, want de petroleumlamp kwam pas konden daar weinig aan doen, gezien huntientallen jaren later. We moeten aan minimale verdiensten. ’snotneuzen’ of tuitlampjes denken. En zo Hoe het in ’t Spinschool reilde en zeilde ofkunt u zich het groepje spinsters en spinners beter gezegd gonsde en bonsde wordenwel wij voorstellen, gezeten in het flauw verlichte gewaar uit twee rood-gerugde kasboeken,vertrek, de dagelijkse nieuwtjes besprekend goed gebonden en op zwaar papier, aange­boven het snorren van de wielen uit en schaft voor een gulden ’t stuk en aanwezigwerktuigelijk in de draad vormend. Een turf­ het kerkeraadsarchief van de Hervormde vuurtje verdreef maandenlang de ergste kou Gemeente. Het eerste is hetAantekeningsboek en als een bos biezen en wissen stroo worden wegens ontvangsten van het opgerigte Spin­gekocht, zullen zij gediend hebben om onder school ten behoeve der Diakonie Armen derde klompen toch iets te hebben, dat Hervormde Gereformeerde Gemeente te beschermde tegen de vocht en koude van de ’s-Graveland begonnen den 1 July Op 1815. de stenen vloer. Men moest zich de vaardigheid eerste bladzij van het tweede boek staat wel eigen maken! Het woord ’school’ werd hetzelfde, alleen worden hierin de uitgavenbewust gekozen.De Huisvrouw van Lammert bijgehouden:Aantekeningsboek wegens Verweij was de eerste, die er onderricht gaf. uitgaav. Zij verdiende daar vier gulden per week mee. In Kortenhoef was een soortgelijke vestigingZij heet in het ’Uitgaav-boek’De Spinvrouw. en op een van de huizen aan De Dijk vindenTypisch, dat mij als muziek in de oren klinkt: we nog het opschrift ’De Spinnerij’. Te Voor de Spinvrouw op 't .laar 1816. ’s-Graveland is de heugenis in welk pandJa, de omdat het typisch is! In datzelfde jaar is Spinschool oudtijds was ondergebracht,er sprake van deSpinbaas. Een zes-en-twintig jammer genoeg, verloren gegaan. namen van vrouwen en mannen, die hier

110 gedurende 1815 tot 1818 werkzaam waren,Ontvangst zijn in de boeken bewaard gebleven. OokVan de Heer P. Haan f 426. 8. spon men buiten ’t School aan de huizen.Van de Hn Ham en Fokke f342.17. 6 Voor het gebruik van wielen en kaarten werd Diverse ontvangst f 42.19. 8 dan wel van de verdienste iets afgetrokken. Drie jongens,besteedelingen der Diaconie. f812. 4.14 komen we ook tegen,kinderen worden ze ookMeerdere uitgegeven genoemd. De diakenen begrepen, dat kinde­als ontvangen f 68.12. 8 ren niet altijd zin in hun werk hebben en 1 880.17. 6 trokken daarom voor hen één of twee guldens uitvoor aanmoediging en zij kregen jaarlijks een kermisgift en een douceurtje met Als je meer uitgeeft dan ontvangt, krijg je Nieuwjaar... Zo’n menselijk trekje in de oudegeen batig saldo. Een nadelig saldo is het kasboeken! De jongens hadden ook eigentreurige refrein in 1815, 1816, 1817 en 1818 en tweernders, die zorgden voor het twijnen daaromof zullen de diakenen in dat jaar hebben dubbelen van de draad, een werkje dat ookbesloten te stoppen met de Spinderij. Het is de Spinbaas deed. Als er, om een voorbeeldhet laatste jaar waarover de kasboeken te noemen 50 a 60 ponden waren gesponnen,berichten. Er was ook geen afzet meer voor leverde dat een 300-400 getweerndebossen de gehele productie. Er staat, dat er minder op. Afnemers waren Petrus Haan, S.P. Ham was afgeleverd dan gesponnen. en Hendrik Fokke. Het product bestondHet Spinschool was slechts een vierjarig voornamelijk uit gesponnenhair (haar) en dit bestaan beschoren. De hedendaagse sociale zal gebruikt zijn voor het weven van vraagstukken leefden toen nog maar nauwe­ koeharen kleden. Men zat niet stil. Om u lijks en bij groot maatschappelijk onrecht daarvan een indruk te geven, het kasboek legde men zich neer als zo beschikt. Dat de vermeldt in 1817 dat met P. Haan is kerk in de ergste noden uitkomst bracht, eert afgerekend 4013‘/2 bos haar a f 426.08. haar. De werkverschaffing in De Spinderij Men rekende met guldens, stuivers, duitenwas en één van de pogingen daartoe. penningen. De vaste prijs voor een bos was bijv. 17 duiten. Deze van 1700-1847 geslagen munt had per vier stuks de waarde van twee-en-een-halve-cent. Zij is nóg in omloop in uitdrukkingen als ’ook een duit in het zakje doen’, ’t gaat om de duiten', ’geen rooie duit bezitten’ enz. ’t Kon nog kleiner! en wel een penning, die een halve duit waard was. Wilt u weten hoe een jaarlijkseBalans wegens uitgaaf en ontvangst betreffende de Spinderijer uitzag, dan geef ik u deze van Januari tot December 1817.

Uitgaaf Aan de Spinders, werkloonenf801.12.4 Diverse uitgaaven f 77. 7.2 Ter aanmoediging der kinder f 1.18. f880.17.6

111 Milieubescherming avant la lettre De kininefabriek van 's-Graveland

J.A. Hendriks

Gemeente ’s-Graveland, Sectie B, nr. 580 gebleken dat zijn enige tegenstander zou toegangsweg, nr. 115 toegangsweg, nr. 116worden de heer F.E. Blaauw, bewoner van water, nr. 117 weiland, nr. 118 tuin. het landgoed Gooilust. Tenminste, dat dacht de heer Pleyte. Want toen na het verstrijken Dat zijn de kadastrale gegevens van de van die datum de balans werd opgemaakt, percelen waar volgens velen, door de bouwbleek hij niet één tegenstander te bezitten van de kininefabriek Argasani op een terreinmaar kwam de gehele nationale en internati­ aan de Beresteinseweg en naast de Gooise onale natuurbescherming over hem heen. Vaart, dicht bij het landgoed Gooilust, eenBlaauw mobiliseerde alles en iedereen om zijn milieuramp zou plaats vinden, ten onrechtelandgoed te behoeden tegen de te verwachten naar later bleek. aantasting van het natuurschoon. Vanwege schriftelijke garanties van diverse instellingen Het begint allemaal in 1927 als Cornelis vanwas het te verwachten, dat het gemeentebe­ de Koppel, veehandelaar uit Bussum, zijnstuur de bezwaren naast zich neer zou leggen. land verkoopt aan Cornelis Marinus PleyteOp 18 mei 1929 kreeg de heer Pleyte d’Ailly, directeur van de Kina Cultuurmaat­inderdaad een voorwaardelijke vergunning schappij. Op het eerste gezicht lijkt het eentot oprichting van een kininefabriek. Dat de hele gewone transactie, maar de heer Pleyte tegenstanders in beroep gingen bij de Raad heeft zeer bewust voor deze gemeente en ditvan State was ook te verwachten. Hoe de stuk grond van de voormalige buitenplaatsbehandeling verliep voor de Raad van State ’Veld en Akker’, gekozen. lezen we in de notulen. De Raad van State behandelde heden in Waarom dit stuk grond? Omdat deze plekopenbare zitting de beroepen tegen het middenin de weilanden ligt, aan de Berestein­besluit van B. en W. van ’s-Graveland, seweg, en dus ver van de bewoonde wereldwaarbij af. aan de N.V. Kina Cultuurmaatschap­ Van overlast kan dus, na de bouw van depij concessie werd verleend tot stichting eener fabriek, geen sprake zijn. Kininefabriek te ’s-Graveland. Waarom deze gemeente? De gemeente Appellanten waren; B. en W. van Hilversum; ’s-Graveland hunkerde al jaren naar enigeF .E. Blaauw, bewoner van het landgoed vorm van industrie en zou bij een bouwaan-Gooilust; bestuur van de Natuurhistorische vraag als deze gretig toehappen. In oktobervereniging, afd. Hilversum; bestuur van de 1928 was het dan zo ver dat de heer Pleyte bond Heemschut; bestuur der Maatschappij een aanvraag indiende bij het gemeentebe­Arti et Amicitiae te Amsterdam; bestuur der stuur van ’s-Graveland voor de stichtingVereniging van tot Behoud van Natuurmonu­ een kininefabriek te ’s-Graveland. Hij had menten; bestuur der Ned. Dendrologische een jaar aan de tekeningen gewerkt en hadVereniging; hoofdbestuur Kon. Ned. Maat­ van diverse instellingen schriftelijke garantiesschappij voor Tuinbouw en Plantkunde; Int. op zak, die stelden dat er met de bouw vanGesellschaft für Erhaltung des Wisents e.V.; deze kininefabriek geen gevaar te duchtenConferenz Direktoren Mittel-Europaischer was voor mens, dier of plant. Garten; A. de Klerk e.a.. Tot 19 januari 1929 kon men bezwaar De bezwaren van appellanten zijn in aantekenen. Uit een buurtonderzoek washoofdzaak gericht tegen de te verwachten

112 stankverspreiding, bodem- en waterveront­wel op formele gronden zou worden reiniging en aantasting van natuurschoonvernietigd. tengevolge van de stichting eener zodanigeDat hadden ze goed geraden. Op 21 fabriek op de aangegeven plaats naast hetnovember 1929 volgt de beslissing; Bij landgoed Gooilust. Koninklijk besluit van 21 november is Namens de Kina Cultuurmaatschappij tradvernietigd het besluit van B. en W. van op Jhr. Mr. A.K.C. de Brauw. In deze ’s-Graveland van 18 mei 1929, waarbij aan de N.V. Kina Cultuurmaatschappij, gevestigd te openbare zitting zei de heer Blaauw:Ik heb Amsterdam, en haar rechtverkrijgenden het landgoed 40 jaar beheerd en aangevuld tot wat het thans is: een landgoed met veel voorwaardelijk vergunning is verleend tot natuurschoon, fauna en flora, dat dooroprichting van een inrichting tot verwerking duizenden als natuurmonument wordt gewaar­van boombast (kinabast) en tot het maken deerd. De stichting eener kininefabriek op eenvan kinine op de percelen, kadastraal bekend terrein in de onmiddellijke omgeving van mijngemeente ’s-Graveland... landgoed zou voor dit monument funesteHier volgt een kenmerkende passage, uit het besluit van de Raad van State, om te laten gevolgen kunnen hebben. zien hoe vogelvrij het milieu in 1929 was.- Een medestander, de heer Polak, sloot zichdat de hier bedoelde appellanten, die in hun aan bij de verklaring van de heer Blaauw.beroepschriften Hij als bezwaren tegen de op te zei: Deze landgoedeigenaar heeft Gooilustrichten inrichting slechts benadeling van gemaakt tot een buitenplaats, die een unicumalgemene ideeële belangen naar voren hebben in Europa is geworden. Buiten het bestaandegebracht, waartegen de Hinderwet niet bedoelt natuurschoon vindt men er verschillende te beschermen, niet zijn aan te merken als diersoorten, die elders welhaast zijn uitgestor­belanghebbenden in de bovenaangegeven zin en ven. Men vindt er deze dieren niet in hokkenmitsdien o f niet tot het instellen van beroep achter tralies, doch in prachtige vrije omgevinggerechtigd zijn. zo b.v. Amerikaanse bizons, enige EuropescheHet besluit van B. en W. werd terug gefloten bizons en wisents, die elders vrijwel zijn omdat de tekeningen niet deugden en omdat uitgestorven, een aantal wilde paarden enz.de Hetgemeente ’s-Graveland had vergeten om landgoed wordt op volkomen altruïstischeaan wijze de eigenaars en de gebruikers van elk der ter bezichtiging gesteld voor liefhebbers vanpercelen, onmiddellijk grenzende aan die, natuurschoon en het zou een ramp zijn, indienwaar de kininefabriek zou worden opgericht, dit natuurmonument werd aangetast. een brief te sturen waarin zij kennis gaven De boeren van de omringende landen warenvan het verzoek om vergunning voor de bang dat het vliegas, uit de schoorsteen vanbouw van deze fabriek. de kininefabriek, hun gras zou bederven.De Mr.zaak was dus voorlopig beslist in het H. Blaupot ten Cate, gemachtigde van de voordeel van de appellanten. Het spreekt gemeente Amsterdam, deelde mee:Amster­ vanzelf, dat met deze beslissing de kwestie dam heeft het oog laten vallen op de zelf niet was afgedaan. De heer Pleyte kwam Loosdrechtseplassen t.b.v. de Amsterdamsemet een nieuw verzoek, thans onder drinkwatervoorziening: uit dien hoofde kanbekwame juridische leiding ingediend. Amsterdam generlei verontreiniging van deOndertussen was de fabriek reeds klaar. In Loosdrechtse plassen dulden. Water, dat korte tijd had men daar neergezet een geloosd wordt in de Gooise Vaart, zal via fabriek,de portierswoning, kantoor en-schuren. ’s-Gravelandse Vaart in de Loosdrechtse Men was zelfs gestart met proefdraaien. plassen kunnen komen}) 4 Februari 1930 was het weer zo ver; een De burgemeester van ’s-Graveland en de openbare vergadering op het gemeentehuis directeur van de Kina Cultuurmaatschappijvan ’s-Graveland waar in beroep kon worden zagen ervan af het woord te voeren omdatgegaan het ingevolge de bepalingen van de besluit van B. en W. van ’s-Graveland tochHinderwet tegen de voorgenomen inbedrijf-

113 IIMbsM| * I

IBP

Luchtfoto van de Kininefabriek uit 1956 kort voor de opheffing. stelling van de kininefabriek. de pers hierbij mocht zijn antwoordde hij, dat de pers er niets mee te maken had en op een De heer Blaauw wilde deze keer geen ideeëltnader gevraagde toelichting zei hij, dat het motieven in het geding brengen. Hem waspubliek zich in deze zaak, die alleen hem immers gebleken, dat men geen argumentenaanging, niet hoefde te mengen. kon aanvoeren die slechts ontleend waren aan de vrees voor schending van het De vergunning werd wederom verleend. Het natuurschoon, zodat hij zich nu bepaaltzal tot duidelijk zijn dat men onmiddellijk in het inbrengen van bezwaren, die verbondenberoep ging bij de Raad van State. zijn aan het gebruik van het slootwater doorInmiddels was het bedrijf in werking gesteld zijn dieren en aan de te verwachten schade,(9 maart 1930), hetgeen volgens de Hinder­ die aan de plantengroei kon ontstaan doorwet mogelijk de was. Het werkte niet op volle rook en de verspreiding van de damp vankracht en ’op zijn zondags’, een verschijnsel afvalstoffen. Reeds nu slaat er rook en walm,dat meestal bij voorlopige vergunningen die uit de schoorsteen komt, neer op voorkomt. Men kan zich dan immers nog Gooilust. Pleyte, bouwer van de fabriek, aan de voorwaarden houden en hierdoor de beriep zich op de hoofdingenieur van deindruk van onschadelijkheid wekken. provinciale waterstaat, die de stank en de rook niet zo bezwaarlijk achtte. Hij riep zelfs17 December 1930; uiteenzetting voorde uit:Een bison van de Hr. Blaauw zal meer Raad van State. Iedereen vertelt weer zijn stinken dan ooit mijn hele fabriek zal doen.verhaal maar één uitspraak, die van Jhr. Mr. Op de vraag, of iemand een copie van deA.K.C. de Brauw, wil ik er uitlichten.Ik tekening kon krijgen, zei Pleyte:Dat hoef ik beschouw deze zaak als een hinderwet geval, niet te doen, dat is geen zwakte, maar ik hoefzoals er twaalf in een dozijn gaan. In de de andere partij niet zo ter wille te zijn. Verderambtelijke rapporten is volkomen overeenstem­ zijn we van plan, zei Pleyte,om de fabriek ming. Er zijn bezwaren van ideeëlen aard, maar volgende week half in bedrijf te stellen en dandie gelden hier niet. In deze negen maanden is kunnen de heren komen kijken. Op de vraag ofwe! gebleken dat er geen gevaar is.

114 Van december 1930 tot december 1931 water door de kininefabriek, bleek later dat volgde een grondig onderzoek door deGooilust Raad meer te duchten had van de van State. In een vraaggsprek vertelde de verontreinigingheer van de plaatselijke wasserijen F.E. Blaauw hierover het nu volgende:Op dan van de kininefabriek. een mooie zomerochtend verscheen in een autoAls laatste de heer F.E. Blaauw aan het een aardig gezelschap dames en heren, woord:Nu ik terug denk aan de vier jaren, vergezeld van een vrachtauto, waarop eenwaarin ik in spanning heb moeten leven, mag ik mandje met een paar flessen. Zij waren wel mijn grote dank uiten aan de vele bacteriologen, die voor het Rijksinstituut voororganisaties, die mij hebben gesteund en aan de Drinkwatervoorziening proeven kwamen pers, die, met uitzondering van het blad, nemen. Nadat zij het niet eens konden worden,waarvoor de gemeentesecretaris van 's-Grave­ wie de flessen zou dragen, moest de vrachtautoland als correspondent optreedt, voor Gooilust de weilanden inrijden; de flessen werden metheeft gestreden. Misschien dat het verloop van slootwater gevuld en men zou nog eens terugdit geval er tenminste nog toe zal leiden, dat de komen voor de tweede proef. Ik heb het Hinderwet zodanig gewijzigd wordt, dat hierin vrolijke gezelschap nimmer meer terug gezien.met ideeë/e belangen, die nu moesten worden Wel kwamen dezelfde middag, zoals de damesveronachtzaamd, in het vervolg rekening zal en heren van 's ochtends mij hadden aangekon-worden gehouden. digd, een paar heren voor het chemische onderzoek. Chemici en bacteriologen schijnenDe Nederlandse Dendrologische Vereniging niet tegelijk te kunnen reizen, zodat ik schreef naar aanleiding van het geval ’s middags weer dezelfde plaatsen moest Gooilust een brief naar de minister van aanwijzen. Enige tijd later heeft de directeur-Arbeid, Handel en Nijverheid. Men verzocht generaal van de Arbeid mij bezocht en in hierin de minister in de toekomst te november kwam minister Verschuur. Deze voorkomen, dat door stichting van fabrieken, vond Gooilust heel mooi, maar wenste overhet de natuurschoon in zijn ontwikkeling of kwestie zelf niet te spreken; hij zeide alleen methandhaving zou kunnen worden bedreigd. In een ondoorgrondelijk gezicht, dat hij de het schrijven werd er op gewezen, dat die rapporten van de hoofdambtenaren hadverzamelingen (horti, diergaarden e.d.) alleen ontvangen. met opoffering van grote kosten en met grote toewijding, die meestal een levensvulling is Bij Kon. besluit van 9 december 1931, no.van 9, hen, die de samenstelling en het is gehandhaafd het besluit van B. en W. vanonderhoud van ganser harte op zich nemen, ’s-Graveland, waarbij aan de N.V. Kina tot stand kunnen komen en dat het werk, de Cultuurmaatschappij te Amsterdam en haretoewijding en de financieële offers van die rechtverkrijgenden voorwaardelijk vergun­enkelen, zeer velen in staat stellen te genieten, ning is verleend tot het oprichten van eenen van groot belang zijn voor de wetenschap kininefabriek op een terrein ten zuiden vanen ditde alleen kunnen zijn en blijven bij de Gooise Vaart, kadastraal bekend gemeentehandhaving van de omringende omstandig­ ’s-Graveland... heden, welke vroeger leidden tot vestiging ter Ondanks vele verzoeken, tot de Kroon plaatse. Daar de bestaande hinderwet in gericht, uit o.a. Duitsland, Engeland en zulke gevallen niet voorziet en dus aanvulling Amerika en scherpe actie van de heer of wijziging dier wet of het maken van Blaauw, kon de kininefabriek dus blijvendesbetreffende verordeningen of ener speciale doorwerken. Het kon ook niet anders wantwet noodzakelijk zal zijn om tot het doel te langs verschillende wegen was de zaak geraken, verzoekt de vereniging de minister grondig onderzocht. Hieruit bleek geen zulke maatregelen te willen nemen als nodig gevaar of hinder te verwachten mits behoor­om te komen tot het boven omschrevene. lijke voorwaarden werden gesteld. Uit rapporten over de vervuiling van hetAnno 1984 had de heer F.E. Blaauw zich

115 kunnen beroepen op allerlei bepalingen van het milieurecht, gericht op het voorkomen en bestrijden van verontreiniging van belang­ rijke milieucomponenten, zoals water, bodem en lucht of op onderdelen van het recht die beogen waardevolle delen van het milieu, zoals bepaalde planten- en diersoorten, natuurgebieden, bossen of monumenten door een verantwoord beheer tegen aantasting te beschermen, zoals de Natuurbeschermings­ wet, de Boswet, de Vogelwet, de Wet Bedreigde Uitheemse Diersoorten, de Jacht­ wet, de Visserijwet en de Monumentenwet. Niet de mens staat centraal, maar de natuur als waardeobject op zich. De heer F.E. Blaauw kan achteraf toch tevreden zijn. De kininefabriek verdween na de tweede wereld­ oorlog, er kwam een uitgebreid complex van milieuwetgeving en zijn Gooilust in bezit van Natuurmonumenten.2)

NOTEN

1) Volgens een mondelinge mededeling van Mevrouw A.J.J. Pleyte d’Ailly, dochter van de directeuren de heer Storm, voormalig boekhouder van de fabriek, heeft de heer Pleyte d’Ailly tijdens de zitting van de Raad van State demonstratief een fles water uit een van zijn eigen sloten leeg gedronken. 2) Bronnen voor dit artikel o.a. gemeentearchief 's-Graveland en Kadaster te Amsterdam.

116 ^ 1 1

i '

Kortenhoefse Dijk vóór en tijdens de restauratie MW SS'?■ • ■ = S $ •:

> k %

' ' .R

— ':

izx» "3 33.3 * .. ; t;

117 De Vereniging Curtevenne en de Curtevenne stichting Een persoonlijk gekleurd verhaal Flip Hamers

Als U ruim 30 jaar geleden Kortenhoef viagevaarlijker. de In het ’oude dorp’ werd een Smidsbrug in ’s-Graveland binnenkwam aantalzag fraaie lindebomen gekapt. De reeds U links het witgekalkte hooggekapte stijlvolleaanwezige vuilnisbelt van de gemeente boerenhuis en dorpswinkeltje ’Dorpslust’Hilversum met werd enorm uitgebreid; onvol­ een rommelig erf met kippen en hoge bomen.doende controle op de stortingen heeft geleid ’Dorpslust’ is verdwenen, een parkje met tot angstaanjagende vervuiling van bodem en telefooncel en een stukje bestrating kwam water. De hoogbouw van Hilversum in de ervoor in de plaats. Verschillende lage Kerkelanden vervuilt Kortenhoefs horizon. veenarbeidershuisjes met aardige groente­ Buiten mijn dagelijkse waarneming voltrok­ tuintjes, karakteristieke boerderijtjes vondken U zich ook in ’s-Graveland en Ankeveen toen nog langs de Kortenhoefse Dijk. Daaraantastingen van het milieu, maar dan in was ’de Krakeelakker’, voor de oorlog hetmindere mate. Opmerkelijk was, dat boven­ natuurhistorisch museumpje van de gebroe­genoemde ingrepen nauwelijks protest bij de ders Spaan, later enige tijd een expositiege-bevolking uitlokten. Mijn protesten haalden bouwtje van de Kortenhoefse schilders. Zeniets uit. zijn meestal vervangen door karakterloze Een dreigende ramp was het uitbreidingsplan blokjes van 2 of 4 woningen. Oud Kortenhoef. In het fraaie polderland­ Het vriendelijke, ongeveer 100 jarige huis schapmet en natuurgebied aan de westzijde was oude vruchtbomen ervoor, waar ik toeneen woonwijk geprojecteerd met onder woonde, vóór de oude dorpsschool, moestandere woningblokken. Aanvankelijk was er plaats maken voor de, omgeving-vreemde,een klein aantal inwoners, dat bij gemeente Burgemeester Wildeboerschool; zinloos en provincie bezwaren maakte. Zij staakten omdat het voor een nieuwe school een hun verzet echter toen gemeente en provincie verkeerde plek zou blijken. de plannen goedkeurden. Als enige heb ik In Kortenhoef waren het niet alleen dorpsemijn verzet tot bij de Kroon volgehouden. behuizingen, erven en draaibruggetjes, dieOok er daar werd mijn bezwaar afgewezen. De in de naoorlogse jaren aan moesten geloven,enkele jaren vertraging die mijn actie maar ook het monumentale ’Rooster’. Hetveroorzaakte waren voldoende voor het ’Rooster’ was een unieke vaste brug voorontstaan het van andere inzichten op het gebied oude N.H. kerkje, met gemetselde trappen,van de ruimtelijke ordening. Nu wees het zo hoog, dat een volle hooischuit er provinciaal bestuur het uitbreidingsplan gemakkelijk onderdoor kon varen. Hoeweldefinitief af! deze brug vervangen werd door een goede ophaalbrug ervaar ik het verdwijnen vanDe het samenvoeging van de dorpen ’Rooster’ als een groot verlies. ’s-Graveland, Kortenhoef en Ankeveen tot Niet ver er vandaan gooide een projectont­de gemeente ’s-Graveland bracht enige wikkelaar uit speculatieve overwegingen eenklimaatsverbetering. Het leek dat de tijd rijp plompe betonnen brug over de vaart naarwas een om iets te ondernemen: een gelijkgezind gaaf weiland. Het landelijk karakter van degroepje mensen kwam op een mooie Kortenhoefse Dijk werd aangetast door hetzomeravond in Kortenhoef bijeen. rechttrekken van een aantal flauwe bochten.Men werd het er over eens, dat er een Het verkeer werd daardoor sneller en organisatie gevormd moest worden die

118 gericht zou zijn op het behoud van en hetin de gemeente. En dat jarenlang! bevorderen van de belangstelling voorSommige aanwonenden van de ’s-Grave- dorps-, landschaps- en natuurschoon; ooklandse vaart hadden de gewoonte hun milieukwesties moesten de aandacht krijgen.huisvuil in de vaart te werpen. Wij De nieuwe burgemeester, een wethouder enontwierpen folders en affiches, die huis aan een raadslid sloten zich bij de nieuwe huis rondgebracht werden; daarna maakten organisatie, de Vereniging Curtevenne, aan.wij de vaart schoon. Zo gingen we rond 1965 enthousiast aanDe de oevers van het Hilversums Kanaal en de slag, er was veel te doen! Het eerste dat werdeilanden in de Wijde Blik maakten wij met aangepakt was het openstellen van het medewerking van de ’Dag Hammersjold’ Oppad. Het Oppad is een eeuwenoud padvindersgroep schoon. kerkpad door het stille moerasgebied tussenWij slaagden erin, najaren strijd, het ’s-Graveland-zuid en de Kortenhoefse Dijk.klandestien vuilstorten door enkele bedrijven De nieuwe eigenaars hielden het al enige in het natuurgebied de Kromme Rade te jaren wederrechtelijk afgesloten. Onze doen stoppen. Met succes bestreden wij een bemoeiingen hadden op de lange duurbetonwarenfabriek succes. en een stacaravan- Een ander natuurpad door de plassen, decamping in het natuurgebied van Korten- Lambertskade, vervuild door recreanten,hoef. Met de bekende autosloperij in werd door ons met behulp van schoolkinde­Ankeveen konden wij helaas niet tot een ren schoongemaakt. Wij plaatsten er in 1969aanvaardbare oplossing komen. Vervuilende vuilbakken. Dergelijke schoonmaakactiesbedrijven werden door ons gesignaleerd en organiseerden wij overal waar dat nodig was(soms met succes) onder de aandacht van

Gravure van hel dorp Kortenhoef

.

' f I i1 -

il

f-l\.-..2v -

119 gemeentelijke en provinciale autoriteiten goedkoper, minder onderhoud, minder gebracht. belemmering voor het verkeer. Wij wisten echter B&W op het spoor te zetten Er waren ook totaal andere zaken aan de van drie goede, bruikbare, ophaalbruggen in orde: ongeveer twintig jaar geleden vondNigtevecht, op die in 1970 voor weinig geld de enig overgebleven ophaalbrug van beschikbaarAnke- kwamen. Twee ervan sieren al veen, de Kooibrug, een dodelijk ongevalweer jaren Kortenhoef, de derde heeft de, plaats. Het contragewicht stortte neer op eeninmiddels ook al bezweken, Noordersluis passerende vrachtauto. De brug bleek totaalophaalbrug in ’s-Graveland vervangen. Op verwaarloosd! Daarna sloopte men de het ogenblik werkt Curtevenne aan het bovenbouw. Nu staat hij er nog steeds zovinden bij. van een oplossing om de Kooibrug De schrik zat er bij de gemeentelijke weer in het dorpsbeeld te doen terugkeren. authoriteiten goed in. In Kortenhoef waren de Graversbrug en de Kattenbrug ook inDe 'Kerkdobber’ is een verhaal apart. In het slechte staat van onderhoud. Uit voorzorgbegin van deze eeuw spiegelde het oude N.H. werd bij deze bruggen ook de hele houtenkerkje van Kortenhoef zich in een fraaie bovenbouw verwijderd. De drie ophaalbrug­waterpartij, de ’Kerkdobber’ genaamd. Gelei­ gen vormden een karakteristiek element vandelijk aan groeide dit water dicht. Na de het historische dorpsschoon. Het gevaaroorlog was stortten buurtbewoners overtollig niet denkbeeldig dat ook de Kortenhoefsehuisraad en grofvuil in dat moeras. In overleg bruggen door vaste betonnen bruggenmet de eigenaar lieten wij de dobber vervangen zouden worden, met als argument:leeghalen en uitbaggeren (1971). Het karwij

Piassengezicht v: i v «Ir C

< ;> •< mAs

120 werd geheel door de Vereniging bekostigd.mentenlijst tot stand. Inmiddels waren al Nu is het weer een heel mooie plek, waar enkele oude panden onder de slopershamer niemand vuil stort. gevallen.

In onze ogen schoot de gemeente tekort Dewaar gemeente had in Ankeveen en Kortenhoef het de aanplant van boomgroepen langsdrie antieke totaal verkrotte behuizingen in wegen en vaarten betrof. Daarom maakte bezit. Het lag in de bedoeling dat de Curtevenne zelf een beplantingsplan en boodAnkeveense plaats zou maken voor een dat in 1980 de gemeente aan. Toen de groenvoorziening en de twee Kortenhoefse uitvoering ervan uitbleef boden wij aan vooreen een parkeerterrein, nadat er voor de gedeelte ervan zelf aan te planten. Weer bewoners een ander onderkomen gevonden schakelden wij de scholen in. De gemeentezou zijn. Wij drongen jarenlang op restaura­ groef de plantgaten en Curtevenne betaaldetie aan. Burgemeester P.J.M. van de Walle de bomen. Zo kwam de eerste boomplantdagzag slechts één mogelijkheid: ze zouden in tot stand. Het werd een succes, de bomen handen moeten komen van een op te richten langs de Parklaan hebben al een indrukwek­stichting, immers een stichting zou de nodige kende hoogte gekregen. Sindsdien wordtsubsidies er in van Rijk, Provincie en Gemeente grote harmonie met de gemeente doorge­kunnen verwerven. werkt, nu op de Nationale Boomplantdag,Zo kwam in 1976 de Curtevenne Stichting tot zodat honderden nieuwe bomen en struikenstand, een kind van de Vereniging zou men onze dorpen sieren. Ook hebben wij hetkunnen zeggen! De gemeente Kortenhoef knotten van verwaarloosde knotwilgenverkocht aan­ de ’huisjes Boomkens’ aan de gepakt. Met een gedeelte van de gekapte Stichting. In Ankeveen stak de dorpspolitiek wilgenstaken zorgen wij voor een passendeeen spaak in het wiel. De gemeenteraad aanvulling van het wilgen bestand. keurde de verkoop af. Inmiddels werd het aardige dorpshuisje afgebroken en vervangen In Ankeveen werd het historische Rechthuisdoor weinig zeggende nieuwbouw. fraai gerestaureerd (1968). Het erf bleef nogHet heeft nog veel voeten in aarde gehad eer jarenlang een troep, waar door vernielzuchtde Curtevenne Stichting alle problemen in een paar statige bomen sneuvelden, terwijlverband met de restauratie van de ’Huisjes een directiekeet het gezicht op AnkeveensBoomkes’ had opgelost. belangrijkste monument ontnam. Ten langeOp 17 oktober 1980 was het zover! De heer leste had ons aandringen op verbeteringR.J. van de Wit, commissaris der Koningin in deze situatie succes. Curtevenne droeg Noordholland kon de sleutels overhandigen positief bij door het schenken en plantenaan van de oorspronkelijke bewoners. Komt U vijf lei-linden, die het er heel goed doen. maar eens naar het resultaat kijken. Als U vanaf de brug over het Hilversums Kanaal Voor de enige overgebleven theekoepelKortenhoef in in komt ziet U eerst links een zitje Ankeveen hebben wij sinds 1974 strijd rondom de Vrijheidsboom, een schenking geleverd. In 1980 nam een groep Ankeveners,van Curtevenne, iets verder aan dezelfde kant met een financiële bijdrage van onze de ’Huisjes Boomkes’ onder een rieten kap Vereniging, zelf de restauratie ter hand. met lei-linden ervoor, tegenover het kerkje en De bedreiging van karakteristieke oude de Kerkdobber. panden in onze dorpen, door sloop of modernisering, zette ons ertoe aan een Vrijwel alle panden in de gemeente ’s-Grave- monumentenlijst samen te stellen waarbij wijland, die historische of voor het dorp ook beschermde dorpsgezichten betrokkenkarakteristieke waarde hebben, heeft de (1968). Najaren aandringen bij de Rijks­ Stichting laten fotograferen. Deze indruk­ dienst voor de Monumentenzorg en bijwekkende de documentatie in vijf banden werd Gemeente kwam er een bescheiden monu­aangeboden aan de gemeente in 1983. De

121 ■ 1 1

De gerestaureerde huisjes tegenover de oude kerk van Kortenhoef.

architectonische beschrijving en de waardebe­natuurgebied zijn dankzij de medewerking paling van elk object ontbreken nog, eenvan ’Natuurmonumenten’ een traditie gewor­ zaak die de krachten van de Curtevenne den voor onze leden. Niet alleen met Stichting te boven gaat. Een dringende zaak’Natuurmonumenten’ maar ook met de voor de gemeente ’s-Graveland! ’Vecht-Plassen Commissie’ en de Bond Heemschut, hebben wij vruchtbare Dankzij onze goede kontakten met het kontakten. onderwijs in de begintijd van Curtevenne ontdekten wij dat de kennis van de Vanzelfsprekend is dit relaas niet volledig. geschiedenis van onze dorpen en van deHet,bestuur flora zowel van de Vereniging als van en fauna bij sommigen zeer gering was. de Stichting Curtevenne heeft zich steeds met Daarom organiseerden wij een aantal avon­elan opgeworpen voor de talloze vraagstuk­ den met lezingen voor leerkrachten. ken. In de loop der tijd is zeer veel Voor onze leden, in het begin ca. 40, nu ruimwaardevolle ervaring opgedaan, die ook in de 120, gaven wij een serie van drukbezochtetoekomst noodzakelijk zal blijven. Wij avonden, waar ook belangstellende dorpsge­kunnen met voldoening vaststellen dat het noten welkom waren. De sprekers kwamengemeentebestuur van ’s-Graveland ons in meest uit eigen kring, maar voor speciale zeer veel zaken welwillend tegemoet is onderwerpen werden deskundigen vangekomen, elders daarvoor zijn wij zeer erkentelijk aangetrokken. en dat geeft ons de moed op de ingeslagen De boottochten door het ’s-Gravelandseweg door te gaan.

122 Historische kring ’In de Gloriosa’

M. van Ee

Alles heeft zijn eigen historie, zo ook de dorpen Ankeveen, ’s-Graveland en Korten­ historische kring van Ankeveen, hoef te verzamelen, te archiveren, de ’s-Graveland en Kortenhoef. belangstelling daarvoor te bevorderen en ze Wanneer je iets over de historie van je eigenten toon te stellen. omgeving wilt weten zijn er de bekende Om het laatste kracht bij te zetten, mogelijkheden als: bibliotheken, archieven,organiseerden we op 2 oktober 1982 een etc. Dan zijn er ook nog de historisch ’open dag’ in het dorpshuis De Dobber te geïnteresseerde dorpsbewoners. Kortenhoef. Deze tentoonstelling werd een Het is natuurlijk veel beter wanneer je dit groot succes, met ongeveer driehonderd alles bij elkaar kunt brengen en een bezoekers op één dag! historische vereniging opricht. Met dit doelIn het voorjaar van 1983 werd de Historische voor ogen schreef ik in 1981 een brief aanKring de uitgenodigd door de stichtingKunst gemeenteraad van ’s-Graveland. Hierdooraan de dijk om deel te nemen aan een probeerde ik de aandacht te vestigen optentoonstelling de welke zou worden gehouden historische waarde van de drie dorpen van 20 t/m 25 juni 1983. Deze tentoonstelling Ankeveen, ’s-Graveland en Kortenhoef, diewas voor beide organisaties zeer geslaagd. sinds 1966 samen de gemeente ’s-GravelandHet uitgeven van een kalender voor 1984 met vormen. Tevens wilde ik weten of er een tekeningen van historische interessante plek­ bereidheid bestond een historische vereni­jes uit de gemeente ’s-Graveland bleek enorm ging te steunen door het beschikbaar stellenaan te slaan. De historische kring is van plan van een ruimte en een eventuele subsidie. elkDe jaar een kalender uit te geven! gemeenteraad verzocht vervolgens wethouderSinds kort kanIn de Gloriosa beschikken R. Wielsma het initiatief te nemen tot het over de helft van het Lambertushuis aan de samenbrengen van een groep belangstellen­Kerklaan te Kortenhoef. Hier kan de den in de plaatselijke historie. Historische Kring beginnen met het bij elkaar Dit heeft er uiteindelijk toe geleid dat de brengen van de diverse gegevens, materialen gemeente ’s-Graveland via een advertentieen in hopelijk ook geïnteresseerden. In de hoop het plaatselijke advertentieblad ’Wie, Wat, dat de historische kringIn de Gloriosa nog Waar’ in contact wenste te komen met veel historie mag maken, sluit ik hierbij deze historisch geïnteresserden. Daarop volgdehistorie af. een aantal vergaderingen met het doel te komen tot de oprichting van een historischeNOOT vereniging. Uiteindelijk werd besloten deze vereniging1) op Een 's-Gravelandse tuinbaas bezat enkele gloriosa- te richten met als naam:Historische Kring 'In bollen, schonk ze voor de proeftuin-kassen op Boekesteyn, toen een research-bedrijf van Philips en de Gloriosa’. In die naam wilden wij iets dat gaf aanleiding tot het intensief kweken en plaatselijks, iets oorspronkelijks uitdrukken.exporteren van de bloem. Ook dat is verleden tijd. De Gloriosa is een in het verleden in Maar moge nu de vereniging bloeien! ’s-Graveland gekweekte bloem.1) De verenigingIn de Gloriosa stelt zich ten doel voorwerpen, afbeeldingen en archivalia die betrekking hebben op de historie Van de

123 Het wapen van ’s-Graveland van edele trapgans, via zwaan tot boerentrien

W.K. Kraak

Het octrooi waarin de Staten van Hollandrangschikt en hem toen al onder de wintergasten Westfriesland aan de Hoofdingelanden, of om het met zijn woorden te zeggen onder Schout en Gerechte van ’s-Graveland toe­de winter-tocht-vogelen. stemming verlenen, het door hen voorge­Omtrent de kleuren van het wapen wordt in stelde wapen te voeren, dateert van 12 juli1641 niets vermeld. 1641. Op het document1) is een wapen Meer dan een eeuw later deelt de Stads- en getekend in grijs met een vrij grote, dorpsbeschrijver bondig mee over het wapen gekroonde, vogel in een blanco veld opvan een ’s-Graveland:een trapgans in zilver.4) (gras?) grond. De vlektekening op rug enWaren de bestaande verwarring over ’trap-’ vleugels duidt op een trap. De hals is echteren te andere ganzen plus het feit dat er in het lang en de poten te kort, bovendien heeft17e hij eeuwse document geen sprake is van vier tenen, waarvan er een naar achteren kleur, er de oorzaak van dat toen het wapen wijst, terwijl een trapgans drie naar voren van ’s-Graveland op 26 juni 1816 opnieuw gerichte tenen heeft. werd geregistreerd en beschreven5) deze Met die tekening is dus al iets mis. luidde:veld van keel (rood),beladen met een Toch neem ik voorlopig twee dingen aan:trapgans ten van zilver, gekroond van Uit goud. de eerste dat het de bedoeling was de Grote begeleidende brief van de burgemeester van Trap,(Otis tarda), ook wel ’Trapgans’ ’s-Graveland, d.d. 26 oktober 18156) blijkt geheten te portretteren, een tot de rallen dat deze het slecht getekende wapen met het behorende vogel, die in ons land ook weloctrooi van 1641 als gegevens had opge­ wilde kalkoen wordt genoemd. Ten tweede stuurd. In de brief is sprake van een trapgans, dat men in de 17e eeuw en vroeger meer deover kleur wordt niet gerept. kans had deze vogel in het vrije veld te zienHet of beest dat toen werd afgebeeld is als jachtbuit te bemachtigen, dan nu. wonderlijk: de bek is te kort en te dik voor de Paullus Merula (1605) schrijft over de grotesnavel van een trapgans, hals en lijf lijken op trap in ons land:Trapgansen komen over in diede van een zwaan en er lijken wel Herfst. De velden die sy vele ’tsamen innemen,zwemvliezen tussen de tenen te zitten. schijnen mit schapen overdeckt te sijn.2)Die vergelijking met schapen komt in de ornitho­ 1641 logische literatuur vaker voor: juist wanneer men een troep van deze vogels op enige afstand ziet. In het ’Jacht-Bedrijff uit 16363) wordt -merkwaardigerwijs- de Grote Trap samen met twee soorten echte ganzen, de Rotgans en de Brandgans genoemd. Op blz. 67 staat: De Trapgansen () Werden onder d’Edele Vogelen in 't 33e art: van den Placcaete gestelt, en verboden te schieten. De rest van de tekst duidt er op dat de vogel in oudere tijd in het wilde veengebied een broedvogel was, maar als zodanig verloren gegaan. De schrijver

124 NOTEN

1) Rijksarchief Haarlem, Polderarchief ’s-Graveland nr. 27. 2) P.G.F.P.N. Merula, Placaten ende ordonnancièn op 't stuck van de Wildernissen, 's-Gravenhage, 1605. 3) Jacht-Bedrijff, naar het handschrift in de K.B. te 's-Gravenhage, uit. A.E.H. Swaen, Leiden, 1948. 4) IL. van Ollefen en J.A. Bakker, De Nederlandse Stad-en Dorpbeschrijver, 1795. 5) Hooge Raad van Adel, 's-Gravenhage, folio 130. 6) Hooge Raad van Adel, 's-Gravenhage, folio 29. 7) Hooge Raad van Adel, 20 juli 1967, nr. 10, diploma d.d. sep. 1967.

Hebben de bewoners van ’s-Graveland hun vogel daarna voor een zwaan aangezien? Werd café ”t Swaentje’ daarnaar genoemd? Na de samenvoeging van de dorpen ’s-Graveland, Ankeveen en Kortenhoef tot de gemeente 's-Graveland werd het nieuwste wapen geregistreerd (20 juli 1967). Onze trap is nu een gewone witte gans geworden. De beschrijving van het samengestelde wapen luidt:Een ingebogen, tot de bovenkant van het schild reikende punt van azuur, beladen met een snoek van goud; aan de rechterzijde van de punt in keel een omgewende trapgans van zilver, gekroond van goud; aan de linkerzijde van de punt in zilver een ooievaar van azuur.

125 Actualiteiten Naarden Van 25 mei tot 3 juni wordt op de zolder van het zeventiende eeuwse stadhuis van Naarden een tentoonstelling gehouden over het dagelijks leven in de Vesting in het verleden. Het is belangrijk voor de geschiedschrijving van het Gooi dat het archief van de polder Weesp Kortenhoef alsmede het Wegenfonds van Korten-Het eeuwenoude fonds van het Burger Weeshuis hoef, dat loopt van 1811-1979 en van 1921-1949,in Weesp zal subsidie gaan verstrekken aan geïnventariseerd is door D. Dekema. Mevrouwjeugdactiviteiten. De gemeenteraad, die tevens de C.M. Abrahamse, thans werkzaam als archivaris regenten benoemt zal moeten beslissen of de bij de gemeente Hilversum inventariseerde de toevoeging ’bij voorkeur protestants christelijke’ archieven van de Horstermeerpolder (1612-1980).aan de voorwaarden tot verlening toegevoegd Bussum moet worden. Het landgoed Bantam van ruim 22 hectare is doorNatuur-historisch proefproject de Vereniging tot behoud van Natuurmonumen­ ten gekocht van de gemeente Bussum. ’Vervening in ’s-Graveland, Ankeveen en Korten­ hoef en Loosdrecht’ was de titel van een Hilversum proefproject, opgezet door een werkloze onderwij­ zeres in 1983, dat aan elf scholen werd Ter gelegenheid van de viering van de vijftigste aangeboden. De opzet is om de jeugd hun woon- verjaardag van de oprichting van het Goois en leefomgeving beter te leren kennen. Museum werd op 29 maart door de directeur van de Vaart een litho met voorstellingen van Hilversum omstreeks 1882, aangeboden aan DE GESCHIEDENIS VAN wethouden R. Veerman. Het pinetum Blijdenstein zal in het vervolg iedere I lETGOOI tweede zaterdag van de maand opengesteld zijn voor het publiek. Deze schitterende verzameling bomen verdient veel meer bekendheid. Huizen Op 22 februari werd door het bestuur van de Stad en Lande Stichting de Emil Luden legpenning uitgereikt aan de heer H.P.C. van den Berg. Deze erfgooier heeft grote verdienste op cultureel en historisch gebied. Hij zette zich onder andere in voor het behoud van de panelen, die Eppo Doeve schilderde, van de historie van het Gooi. De foto’s, die van den Berg heeft gemaakt van de Erfgooiers-panelen, die Eppo Doeve in 1971 vervaardigde, zullen in boekvorm worden uitgege­ ven door C. van Dishoeck met kommentaar van Dr. A.C.J. de Vrankrijker. Muiden De Muidenaar Dick Schulp is per 1 april 1984 de nieuwe slotbewaarder van het Rijksmuseum Muiderslot. In het Muiderslot zal een tentoonstelling worden georganiseerd over het dagelijks leven in Muiden in de achttiende eeuw. Leraren en studenten van de lerarenopleiding De Vrije Leergangen hebben deze samengesteld uit het materiaal van het gemeente archief dat onlangs verhuisde naar de EN ZIJN kazerne. ERFGOOIERS

126 Activiteiten van de Vereniging van Vrienden van het Gooi *Et 6

1. Tijdschrift TVE/VVG geldende bestemmingsplan geen bouwbestemming heeft. Met reklamanten zijn G.S. van mening dat Onder verwijzing naar de notulen van de laatstede Vechtoever een planologische bescherming ledenvergadering, afgedrukt in het vorige nummerverdient. Tussen haakjes het geldende bestem­ van dit tijdschrift, berichten wij dat in januari j.1.mingsplan dateert van 1953! beide besturen zich beraden hebben over de -cijfers verder is het provinciale bestuur niet erg onder de welke toen voor het eerste jaar van de indruk van de klacht van de bouwaanvrager dat gemeenschappelijke uitgave volledig ter beschik­hij en zijn gezin zo slecht gehuisvest zijn. G.S. king waren. Het bleek dat de netto kosten overhebben moeten constateren dat het een illegale 1983 binnen de begroting gebleven waren enligplaats dat betrof waarvoor geen bewoningsvergun- voor 1984 de kosten niet of zeker niet meer danning van provinciezijde was verleend. met 5% zouden stijgen. Zodat G.S. voorshands van oordeel zijn dat niet Besloten werd de verwachtingen van leden envoldoende redenen aanwezig zijn om te komen tot donateurs niet teleur te stellen en met de uitgaveafgifte van de gevraagde verklaring van geen door te gaan. Intussen is ook over de inkomstenbezwaar. uit de advertenties voldoende zekerheid verkregen.De bezwaarde aspirant bouwer is prompt in Afgesproken werd dat de totale omvang van beroepde gegaan in het kader van de wet AROB vier nummers aan een limiet gebonden zal zijn (administratieveen rechtspraak overheidsbeschikkin­ dat de verdeling van de pagina's over de gen). Op 16 februari 1984 werd zijn beroep door verschillende nummers evenwichtiger zal zijn daneen speciale commissie in Haarlem behandeld. het afgelopen jaar het geval was. Voor het overigeDeze zitting leverde een mondelinge herhaling van zij hier verwezen naar de elders in deze afleveringde schriftelijke argumenten op en belandde verder opgenomen begroting 1984. helaas in een wat emotionele sfeer. De vertegen­ woordiger van de Provinciale Planologische 2. Zuidelijke Vechtoever te Weesp Dienst raakte echter niet ontroerd en bleef de houding van B&W van Weesp, die herhaaldelijk Sinds het geschrevene in de vorige aflevering vanvan provinciezijde op hun nalatigheid gewezen dit tijdschrift kregen wij kennis van de beslissingwaren, de hoofdoorzaak van alle narigheden van G.S. Het blijkt dat dit college het advies vanvinden. de adjunct- directeur van de P.P.D. heeft gevolgdDit geval speelt zich natuurlijk buiten het Gooi af. en in niet mis te verstane bewoordingen de Maar een gedrag als dat van het gemeentebestuur verklaring van geen bezwaar tegen toepassingvan van Weesp staat helaas niet alleen. Vandaar dat artikel 19 W.R.O. aan de gemeente Weesp heeft wij niet zonder enige spanning afwachten hoe de geweigerd. De motivering is interessant! beslissing van G.S., na ontvangst van het advies - in principe is G.S. niet meer bereid medewerkingvan de AROB commissie, zal uitvallen. te verlenen aan procedures als de onderhavige, voordat een adequaat bestemmingsplan in proce­3. Warandepark dure is gebracht. Op aanmaningen daartoe is Weesp niet ingegaan, wat G.S. betreuren, te meerDe asfaltbitumenstort langs de Bergweg te daar de bezwaren van reklamanten zich vooralBlaricum is nu geheel opgeruimd. daartegen richten. De Verlengde Bergweg is intussen ook aangesloten - over het aspekt urgentie, een van de kriteria omop de Randweg-Oost (zie vorige aflevering!), maar een anticipatieprocedure te beoordelen, heeft er bestaat twijfel of dit wel gedaan is in Weesp evenmin wat gezegd. overeenstemming met de aanwijzing van het - het provinciale bestuur gaf al eerder te kennenprovinciale bestuur, n.1. binnen het kader van het dat het voorshands verdere'verdichting van uitwerkingsplan.de aanwezige bebouwing onjuist acht. Hierover heeft onze vereniging, samen met - in dit verband vindt het provinciale bestuurLeefmilieu het en de vereniging Behoud Dorpskarak- van belang dat het nu te bouwen perceel in hetter Blaricum, in januari j.1. een telegram naar de

127

. i provincie gestuurd, waarop wij nog geen ant­daar dit onderzoek al klaar is en een nieuw woord hebben gekregen. bestemmingsplan in voorbereiding is, moet de Evenmin vernamen enige belangstellende ledenbeslissing van G.S. worden gehandhaafd en dienen van de Blaricumse gemeenteraad iets over deze de beroepen verder buiten behandeling te blijven. vraag toen zij in de zitting waarin dit onderwerp aan de orde kwam blijk gaven meer te weten dan6. Beheer voormalig surfstrandje Oud-Valkeveen te B&W goed voor hen vond. Naarden Onze verbazing over dit hele geval neemt, indien dit nog mogelijk is, toe, en het lijkt er op dat overDe Vrienden hebben met plezier een suggestie van de Verlengde Bergweg het laatste woord niet de Vogelwerkgroep ’Het Gooi e.o.’ ondersteund gesproken is. om het beheer van dit strandje, nu er het komende seizoen niet meer gesurfd zal worden volgens 4. Bestemmingsplan 'De Weesboom' te Laren besluit van de Naardense gemeenteraad, aan de Dienst der Domeinen op te dragen, welke dienst Op 19 januari j.1. vond de hoorzitting plaats ookten de strandjes ter weerszijde beheert. De overstaan van een commissie uit G.S. (zie vorigekuststrook Naarden-Huizen zal volgens de plan­ aflevering). De Vrienden betoogden dat zij slechtsnen de bestemming natuurgebied krijgen. op een onderdeel van het bestemmingsplan De gemeenteraad is niet gezwicht voor aandrang hadden kunnen ingaan. Dit betrof een wijzigingvan de surfers, maar Domeinen kan het beheer van het oorspronkelijke plan, waarop zij een niet aan Staatsbosbeheer overdragen. correctie voorstelden om de ligging van de geplande sportvelden eventueel zo te kunnen7. De Zandzee te Bussum veranderen dat een groter stuk bij de eigenlijke enggronden zou kunnen terugkomen. Het is een oud verhaal! Geheel anders lag de zaak voor de andere Op 27 januari j.1. vond de hoorzitting in Haarlem reklamanten die gehoopt hadden hun grondenplaats tot over de rechtmatigheid van de ontheffing bouwterrein bestemd te zien. Nu de gemeente, zovan de verordening bescherming bodem en betoogden ze, deze de bestemming agrarisch wilgrondwater, welke Bussum verleend heeft aan het geven, zullen ze schade lijden waarvoor ze tenniscentrum b.v. en aan het Vitus College. eventueel vergoeding zullen vragen. De gemeenteDe Vrienden betoogden dat het parkeerterrein bij heeft onvoldoende de belangen afgewogen heten tenniscentrum in de tussentijd is aangelegd, daardoor niet behoorlijk bestuurd. Waar tegen­voordat de ontheffing rechtens van kracht is over de gemeente weer stelde dat de behoefte aangeworden, immers het beroep loopt nog. Over de woningbouw in de laatste tijd is afgenomen, metcontrole door de gemeente en het ontbreken in de welke realiteit rekening gehouden moet worden.bepalingen van de ontheffing van iets over Zojuist is de beslissing van G.S. binnen: op eenmeststoffen, welke bij de aanleg van een onderdeel na is het bestemmingsplan sportterrein toch zonder twijfel gebruikt zullen goedgekeurd. worden, werd uitvoerig gepraat, maar de woord­ voerder van Bussum vond dit allemaal een beetje 5. Bestemmingsplan 'Laegieskamp' der gemeente overdreven. Toch was hij bereid de bepalingen in Hilversum kwestie wat te verscherpen. Het woord is nu aan G.S. Inderdaad heeft de Raad van State het besluit vanDe gang van zaken was en is niet bevredigend. In G.S. gehandhaafd. Immers zoals uit de laatste hoofdzaak ter eigen geruststelling hebben wij een aflevering van de vorige jaargang van dit vooraanstaand jurist in milieuzaken gevraagd of er tijdschrift blijkt, had, met uitzondering van dein zich enig stadium van de affaire een beroep met terecht tekort gedaan voelende tennissers, eigenlijkenige kans op succes ingesteld had kunnen niemand bezwaar tegen de beschikking van G.S.,worden. Deze deskundige heeft alle stadia slechts tegen de motivering ervan. nagegaan - de bouwvergunning, de door de De Raad van State betoogde dat, gezien de gemeente verleende financiële garantie aan het natuurwetenschappelijk en landschappelijke tenniscentrum,waar­ een civiele actie, wat niet al, maar den, een onderzoek naar de behoefte aan gelooft niet dat er ergens veel brood in gezeten zou sportaccommodatie in de omgeving nodig ishebben. en Trouwens een AROB procedure bij de een inventarisatie op welke plaatsen in deze gemeenteraad van Bussum was al op niets behoefte kan worden voorzien noodzakelijk.uitgelopen. En Leefmilieu dat wel doorging naar de

128 voorzitter van de Afdeling Rechtspraak van de5. De letters van eventueel andere mogelijke data in Raad van State kreeg ook daar nul op het rekest.volgorde van voorkeur. Tenslotte valt moeilijk formeel aan te tonen dat de gemeente de geheel in de privaatrechtelijke sfeerUw aanvragen zullen in volgorde van ontvangst worden vallende transactie met tennishal en Vitus Collegebehandeld. Wij moeten ons de vrijheid voorbehouden om, zoveel mogelijk met inachtneming van de wensen in redelijkheid niet had mogen doen. der deelnemers, hen in te delen over het beperkte aantal Blijft de nare smaak in de mond van dit soort beschikbare plaatsen per tocht; daarbij moet misschien handelingen welke zeer laat in de openbaarheidworden gewisseld of zelfs teleurgesteld. Wij vertrouwen komen, waarvoor niet naar redelijke alternatievenhiertoe gaarne op goed begrip en medewerking. U blijkt te zijn gezocht en welke slecht passen in eenontvangt tijdig bericht over definitieve plaatsing. bijna vergeten en in hoofdzaak destijds door G.S. afgekeurd bestemmingsplan! Informatie Mevr. J.B. Mastbergen-Vlasveld, Kon. Emmalaan 11, 1405 CJ Bussum, tel. 33895.

Naardermeertochten 1984 Wandelexcursies voorjaar 1984

Ook dit jaar hebben wij voor leden met hun gezinsledenZaterdag 24 maart:Wandeling op Bantam en Schaep en de traditionele ’Naardermeertochten’ georganiseerd enBurgh. Samenkomst bij het toegangshek Bantam aan de wel 13 tochten voor in het totaal ca. 300 deelnemers. Fransche Kampweg. Leider de heer Klein, lid natuur- De data zijn: wacht. Vertrek 10.00 uur, duur 2 uur.

Zaterdag 14 april:Wandeling in het Laarderwasmeerge- datum pers. afvaart bied. Samenkomst bij het toegangshek aan het einde van A. Maandag 30 april 18 9.30 uur de Meerweg in Hilversum, achter het gebouw van Philips B. Zaterdag 5 mei 18 10.00 uur aan de Kamerlingh Onnesweg. Leiders de heren Klomp C. Zondag 13 mei 18 10.00 uur en Klein. Vertrek 10.00 uur, duur 2 uur. D. Zaterdag 19 mei 18 10.00 uur E. Vrijdag 25 mei 18 19.00 uur Zaterdag 5 mei:Wandeling op de landgoederen De Beek F. Zondag 27 mei 18 10.00 uur en Oud-Bussem. Dit is een aangepaste wandeling voor G. Donderdag 31 mei 18 6.00 uur hen die wat moeilijk ter been zijn of om andere reden een H. Vrijdag 1 juni 18 19.00 uur laag tempo hebben. Daarom zullen duur en tempo aan I. Vrijdag 8 juni 18 19.00 uur de deelnemers overgelaten worden. Er zullen enige J. Zondag lOjuni 18 12.30 uur begeleiders zijn. Samenkomst bij de ingang van De Beek K. Zaterdag 23 juni 18 16.30 uur aan de Oud-Blaricumse weg en Flevolaan te Naarden. L. Zaterdag 30 juni 18 6.00 uur Vertrek 10.00 uur. Graag telefonisch aanmelden 02159 - M. Zaterdag 30 juni 18 13.00 uur 15995 of 33895.

De kosten van de tochten bedragen f 10,50 p.p. met eigenZondag 20 mei:Wandeling door het gebied van de vervoer. Bij de bevestiging van uw inschrijving ontvangtWoensberg en de Warandebergen. Samenkomst bij de u een routebeschrijving naar het Naardermeer. De tochtbegraafplaats aan de Woensbergweg. Vertrek 10.00 uur, op het Naardermeer duurt ca. 3 uur en wordt gemaaktduur in 2 uur. Voor alle inlichtingen kunt u de heer Kamies open boten. In verband met de weersgesteldheid zorgebellen, 02159- 15995. men voor passende (warme- en/of regen) kleding. Vergeet ook uw kijker en/of fotoapparaat niet. Mocht u met vervoersproblemen zitten, neemt u dan even contact op met mevrouw Mastbergen.

Aanmelden door storting van het verschuldigde bedrag op de Bondsspaarbank voor midden- en oost Nederland te Amersfoort t.g.v. rek. nr. 94.24.20.985 t.n.v. Naardermeertochten Bussum (gironummer van de bank 310031). Op deachterzijde van uw girobiljet s.v.p. duidelijk . vermelden:

1. Naardermeer 2. Uw naam, adres en gironummer indien deze niet op de voorzijde van het formulier vermeld zijn. 3. Aantal personen. 4. De LETTER van de tocht van uw voorkeur.

129 Algemene jaarlijkse ledenvergadering Vereniging van Vrienden van het Gooi

Uitnodiging tot het bij wonenJaarlijkse van de beuren heeft altijd een belangrijke plaats in zijn ledenvergadering op donderdag 17 mei 1984. belangstelling ingenomen. ’s avonds 8 uur, in de bourgondische zaal vanVolgens artikel 7 van het H.R. kunnen de leden ’t Spant, Dr. A.Kuyperlaan 3 Bussum.te eveneens kandidaten stellen, mits uiterlijk 48 uur voor de vergadering aangemeld en ondertekend Agenda door minstens 5 leden. 10) Rondvraag en sluiting. 1) Opening door de voorzitter. Mededelingen en verzoek om dispensatie van artikel 14 van dePauze statuten van de vereniging. 2) Notulen van de ledenvergaderingen van Na 19 demei pauze zal de heer A. Stork te Weesp, en 20 oktober 1983, afgedrukt in de eerste voorzitter van de Commissie voor de Vecht en het aflevering 1984 van het tijdschrift. Oostelijk en Westelijk Plassengebied, zijn visie op 3) Jaarverslag van de secretaris over 1983, het in herziening zijnde streekplan voor het Gooi hierachter afgedrukt. en de Vechtstreek geven, waarna discussie 4) Rekening en verantwoording door de penning­mogelijk zal zijn. meester. De financiële resultaten van 1983 zijn hierachter afgedrukt. Het bestuur wekt de leden op om in grote getale de 5) Verslag van de commissie tot het nazien vanvergadering de te bezoeken. Immers, gezien het grote boeken, hierachter afgedrukt. Goedkeuringbelang van de van het komende streekplan voor het Gooi jaarrekeningen en décharge van het bestuur vooren de Vechtstreek kunt U, door te doen blijken dat het geldelijke beleid over 1983. (artikel 12 H.R.).U zich daarvan bewust bent, nog een duit in het 6) Begroting voor het lopende jaar, hierachterzakje doen en op die manier invloed in de door afgedrukt. onze vereniging gewenste zin uitoefenen. 7) Benoeming van de commissie tot het nazien der boeken over 1984. Komt dus ter vergadering! 8) Verslag van de secretaris van de natuurwacht over 1983 en over de excursies, hierachter Jaarverslag van de secretaris over 1983 afgedrukt. 9) Bestuursmutaties: Een van de belangrijkste onderwerpen welke in dit Volgens rooster zijn aan de beurt van aftredenjaar de aandacht van het bestuur vroegen was de Mevrouw M. van Mierop-Kaayk en de heren herzieningJ.E. van het streekplan voor het Gooi en de Brikkenaar van Dijk, J.P. Dudok van Heel, M.W.Vechtstreek. Na de herziening van 1972 was het Jolles en H.B. van Rijswijk de Jong. De beide opnieuw aan herziening toe, daar gebleken was eerstgenoemden zijn herkiesbaar, de heren Dudokdat, als gevolg van ontwikkelingen, het streekplan van Heel en Jolles niet. De heer van Rijswijk denog slechts beperkt zijn functie als beleidsplan, Jong heeft te kennen gegeven zich niet meer integratie- en toetsingskader kon vervullen. Bij herkiesbaar te willen stellen. deze herziening zal echter de intentie van het Het bestuur stelt voor Mevrouw van Mierop enstreekplan de zoals vastgesteld in het hoofduitgangs­ heer Brikkenaar van Dijk te herbenoemen en puntin de niet ter discussie worden gesteld. Dit overige vacatures voorlopig slechts gedeeltelijkhoofduitgangspunt te is het streven het huidige voorzien door de benoeming vanH. de heer karakter van het Gooi zoveel mogelijk te bewaren, Starink. onder erkenning echter van de functie van woon- De heer Starink, geboren 1920 en wonende teen werkgebied. Hilversum, diende als beroepsofficier bij de Kon.Nu kan men zich afvragen of in de nota Mogelijke Marine tot zijn pensionering in 1970. Daarna Ontwikkelings-Richtingen van april 1983 dit vestigde hij zich in Hilversum en was tot 1979hoofduitgangspunt voldoende centraal staat, daar werkzaam als directeur personeelszaken bij een een aantal daaraan tegenstrijdige ontwikkelingen scheepvaartbedrijf in Amsterdam. Het natuurge­toch weer aan de orde gesteld wordt, dus die

130 kennelijk als mogelijkheden worden gezien. gekozen, de heren Van Goudoever en Nugteren, Deze nota heeft een vaag en voorlopig karakterwaarmee en de samenstelling van het bestuur op het dus moesten wij ons in onze reactie beperken totstatutaire maximum van 10 kwam. het met nadruk vestigen van de aandacht op Hethet bestuur vergaderde naar gebruik één keer per hoofduitgangspunt, terwijl wij verder onze vreesmaand, terwijl soms een lid van de Raad van uitten dat ondanks alle goede bedoelingen deAdvies de bespreking geheel of gedeeltelijk verstening van het Gooi zou voortgaan zoalsbijwoonde. deze Een enkele maal deden wij een beroep al jaar en dag voortgang vindt! Op de in de tweedeop leden van de adviesraad om de vereniging te helft van het jaar gehouden hoorzittingen hebbenvertegenwoordigen. wij ons standpunt mondeling nader toegelicht.Onze contacten met het provinciale bestuur van Nu, voorjaar 1984, is het provinciale bestuur bezigNoord-Holland, met besturen van gooise gemeen­ het ontwerpstreekplan öp te stellen, en dit leekten ons en met het Goois Natuur Reservaat bleven het goede moment nog een duidelijke kreet vanbeperkt, het maar waren altijd prettig en nuttig. gooise naar het kennemerse te zenden. Maar datHet is jammer dat het G.N.R. niet aan de hoort al tot na het verslagjaar. Misschien dat U financiëleals malaise ontkomt. Het gevolg zou dit verslag ter jaarvergadering aan de orde komtimmers kunnen zijn dat de activiteiten van de hierover meer weet! stichting ingekrompen zouden moeten worden, en Over de ontwikkelingen op het stuk van de dit juist in een tijd dat een efficiënte beheerspoli- ruimtelijke ordening heeft U regelmatig in onstiek met het oog op de steeds meer bedreigde tijdschrift kunnen lezen. Met even grote regelmaatheidevelden nodiger dat ooit is. komen dezelfde onderwerpen, maar in opeenvol­Het aantal leden bedroeg aan het einde van het gende stadia, aan de orde, en dit zal het verhaalverslagjaar 4264, zodat van een echte groei van de wel wat eentonig gemaakt hebben. vereniging wat leden betreft niet gesproken kan Dit is niet de schuld van Uw secretaris, maar toontworden. Hierbij kunnen twee dingen opgemerkt hoezeer de voortdurende aandacht van het bestuurworden. De contributieverhoging waartoe in de nodig is. ledenvergadering van 19 mei 1983 werd besloten Dat de rubriek ’activiteiten’ inderdaad zo zal een invloed hebben gehad. Hoe bescheiden regelmatig de leden kon bereiken is te dankendeze aan verhoging ook was - van een minimum van het in 1982 door de ledenvergadering genomenf 10,- per jaar naar f 15,- - in deze tijd heeft hij een besluit het jaar 1983 te besteden aan een proef om,rol gespeeld. Aan de andere kant heeft het bestuur samen met de stichting Tussen Vecht en Eem, hetde indruk dat het grotere prestige van het tijdschrift van die stichting gezamenlijk uit te tijdschrift ledenwervend werkt. Kennelijk wordt geven, en dat in wat uitgebreider vorm. een bedrag van f 15,- per jaar voor een Volgens de gehouden enquête en ook afgemetenkwartaaluitgave als de onze een koopje geacht. En aan op andere manier ontvangen reacties is deterecht! En weer anderen willen zowel van T.V.E. proef geslaagd, zodat de besturen van onze als van de Vrienden lid zijn, met de uitdrukkelijke vereniging en van de stichting T.V.E. beslotenafspraak dat ze maar één exemplaar per keer hebben de samenwerking in het tijdschrift voortontvangen. te zetten. Wel zal op de financiële gevolgen Dit brengt mij dan op een laatste opmerking als nauwlettend moeten worden toegezien, opdatsecretaris de van uw vereniging. Behalve een kleine zaak niet uit de hand loopt, maar voorzover groepnu getrouwen die ook iedere keer weer de vooruit gezien kan worden zal dat mogelijk vergaderingen bezoekt of van de excursies blijken. profiteert zijn de leden onzichtbaar en onhoor­ Een gevolg dat wij betreuren is dat de baar. Dat zij ze gegund, maar aan de andere kant samenwerking met Drukkerij Molenaar in Hui­zou het leuk en tevens vruchtbaar zijn als wat meer zen, welke gedurende een reeks van jaren de van hun ideeën en verlangens het bestuur bereikte. uitgave van het toch door enkelen nog betreurdeDat hiertoe het nu periodiek verschijnende Bulletin verzorgde, verbroken moest worden,tijdschrift al een uitstekend forum zou zijn is buiten blijft deze firma het overige drukwerk van de kijf. Als dit zou gebeuren, hoe bescheiden het vereniging uitvoeren. begin ook mag zijn, dan zou er misschien een iets In de jaarlijkse ledenvergadering van 19 mei 1983meer levende vereniging kunnen groeien die over trad de heer H.W.E. Dieperink als voorzitter dereen wat breder front actief zou zijn. vereniging af. In zijn plaats werd de heer J.E. Tot voordeel van de Gooivrienden en van - en Brikkenaar van Dijk gekozen. In dezelfde daar gaat het tenslotte om - tot voordeel van ons vergadering werden twee nieuwe bestuursledenGooi zelf!

131 Jaarverslag over 1983 van de Gooise Natuurwacht

De verslagen over afgelopen jaren zouden, met slechts kleine veranderingen, ook voor dit jaar kunnen dienen. Misschien dan alleen met dit verschil dat het soms lijkt of er een categorie bezoekers van de gooise natuur is die eerder minder dan meer discipline aan den dag legt. Wij proberen hen altijd op de ongewenste konsekwen- ties van hun gedrag te wijzen, waarbij vaak blijkt dat meer begrip en kennis van de natuur een goede uitwerking heeft. Zorgwekkend ronduit is het toenemen van het aantal loslopende honden. Men komt ze tegen­ woordig letterlijk overal tegen, niet alleen op bepaalde concentratiepunten zoals vroeger. De sporen van slijtage op de hei en ook in het bos nemen toe, en het zou goed zijn als het G.N.R. hieraan wat meer paal en perk zou kunnen stellen. Ook meer en betere rustgebieden voor het wild, afsluiting van overbodige paadjes en duidelijke bebording van natuurterreinen blijven nog onver­ vulde wensen. Verschillende leden van de natuurwacht verzorg­ den stands op gelegenheden als de Gooilandshow in de Expohal in Hilversum, de Bijen-markt in Bussum en de Herfstflora in Singer in Laren. De wandelexcursies waren ook in het afgelopen jaar weer erg in trek, om van de roeitochten op de Naardermeer maar niet te spreken. Deze vaar­ tochten verheugen zich bij voortduring in een grote belangstelling. De vereniging van Vrienden is Natuurmonumenten tot veel dank verplicht dat zij deze tochten ieder jaar weer mag organiseren tot vreugde van talloze leden!

J. Kamies, secretaris.

Opbergcassettes voor jaargangen TijdschriftTVE/VVG

De firma Jalema te Reuven (L.) importeert Bantex- cassettes die geschikt zijn om er drie jaargangen in op te bergen. Ze zijn verkrijgbaar in verschillende kleuren en hebben een etiketvenster voor het aangeven van de jaargangen. De maat is 26.5 x 18.8 cm., maat tijdschrift 23 x 15.9 cm. De prijs zal ongeveer f6,75 bedragen. De firma Schaaf, Vaartweg 1 in Hilversum kan ze op bestelling leveren.

132 Financieel Verslag over 1983 V.V.G.

Balans per 31 december 1983

Activa Passiva bondsspaarbank H’sum vooruitontvangen s a ld i f 2 1 .3 1 6 ,4 5 contributies 1984 f 2 9 .8 3 6 ,5 0 bondsspaarbank Laren kapitaal per 1.1.1983 f 6 0 .6 2 0 ,3 7 S a ld o 1 .5 7 0 ,4 0 af: p o s tg ir o 1 3 .8 0 8 ,7 9 koersverlies effecten e ffe c te n 4 7 .6 7 9 ,— per 31.12.1983 8 2 7 ,— P.T.T. deposito f 5 9 .7 9 3 ,3 7 i/z postale diensten 1 .0 0 0 — bij: g o o ib o e k niet benodigde voorraad 177 exemplaren 4 .0 0 0 — koersreserve effecten 5 0 6 .— gooikaarten p .m . f 6 0 .2 9 9 ,3 7 p o s te r s p .m . bij: vrijgevallen reserve g o o ib o e k 2 .2 5 0 .— 1 6 2 .5 4 9 ,3 7 af: nadelig saldo expl. rek. 1983 1 1 .0 1 1 ,2 3 f 5 1 .5 3 8 .1 4 5 1 .5 3 8 ,1 4 koersres.effecten 3 .0 0 0 ,— res. voor alg.doeleind. 5 .0 0 0 ,—

f 8 9 .3 7 4 ,6 4 T o t a a l f 8 9 .3 7 4 ,6 4 T o t a a l

Exploitatierekening 1983. Lasten Baten begroting resultaat begroting resultaat

f 5 0 .8 8 5 ,5 5 f 1 8 .0 0 0 — secretariaat f 13.022,70 f 5 0 .0 0 0 ,— contributie --,-- portokosten 4e bulletin 7 .0 0 0 — rente bank, effecten, giro 6 .1 1 5 ,7 1 V.V.G. 1982 3 .9 6 3 ,7 3 p .m . gooikaarten en posters 1 2 5 ,— 1 1 .0 1 1 .2 3 4 2 .0 0 0 ,— bulletin & portokosten 1 4 .5 0 0 ,— nadelig saldo 1983 V.V.G. en T.V.E. 1983 3 8 .0 4 9 ,1 9 2 .0 0 0 ,— vergaderingen 2 .1 5 9 ,7 4 1.000,— representatie 7 5 3 ,7 0 7 0 0 — lidmaatschappen en d o n a t ie s 8 5 3 ,9 0 2 .5 0 0 — natuurwacht 3 .0 2 1 ,1 0 3 0 0 — goois natuur reservaat 6 2 2 ,— 1.000 — p r o p a g a n d a 1 .4 8 7 ,9 9 1 .5 0 0 .— e x c u rs ie s 1 .5 8 6 ,4 8 afrekening gooiboek 1 .3 2 5 ,8 5 bankkosten en rente 3 0 2 ,9 6 aankoop gooikaarten 4 6 0 — 2 .5 0 0 — R.I.N. i/z milieubescher- ming zandzee te bussum 3 9 4 ,4 0 W .A.-verzekering 1 3 3 ,7 5

f 6 8 .1 3 7 ,4 9 f 7 1 .5 0 0 ,— T o t a a l f 6 8 .1 3 7 ,4 9 f 7 1 .5 0 0 ,—

133 Specificatie effekten per 31.12. 1983

nom. 14.000 11 % Kap.Alg.Bank Ned. 82.83 a 108,20 f 15.148,— nom. 10.000 9‘/2 % B.N.G. 1976/87 a 104,80 10.480,— nom. 10.000 8 % B.N.G. 1977/83 a 100,90 10.090,— nom. 4.000 8 % Nederland 1976/87 a 98,80 3.952,— nom. 2.000 9‘/2 % Nederland 1976/86 a 102,70 2.054,— nom. 5.000 12‘/2 % Ned.Ontwikk.Bank 81-87/96a 119,10 5.955,—

Totaal f47.679,— Verslag van de verificatiecommissie over 1983

Ondergetekenden,

D.L. Eekhof, wonende te Bussum, H.E. Toet, wonende te Hilversum en H.J. Loggere, wonende te Blaricum, benoemd als leden van de Commissie tot het nazien van de jaarstukken over 1983 van de Vrienden van het Gooi, hebben op 20 maart 1984 met de penningmeester van de Vereniging de bedoelde stukken doorgenomen. De balansen de exploitatierekening gaven respectievelijk een kapitaal van f51.538,14 per 31 december 1983 en een nadelig saldo van f 11.011,23 over 1983. Zij adviseren de algemene ledenvergadering genoemde jaarstukken goed te keuren en de penningmeester te dechargeren voor het gevoerde beheer over het jaar 1983. Hilversum, maart 1983.

(w.g.) D.L. Eekhof, H.E. Toet, H.J. Loggere,

Begroting 1984

Lasten 1984 (1983) Baten 1984 (1983) secretariaat f 15.000,— (f 18.000,—) contributies f62.000,— (f50.000,—) tijdschrift V.V.G./T.V.E. 35.000,— (f42.000,—) rente effecten, portokosten tijdschrift 7.000,— bank, giro 6.000 — (f 7.000,—) vergaderingen 2.000— (f 2.000,—) nadelig saldo 1984 1. 000,— (f 14.500,—) lidmaatsch. & donatie 1.000— (f 700,—) propaganda en representatie 2.000,— (f 2.000,—) natuurwacht 2.000,— (f 2.500,—) goois natuurreserv. 600,— (f 300,—) excursies 1.500,— (f 1.500,—) bankkosten en rente 250,— w.a.-verzekering 150 — onvoorzien 2.500,— (f 2.500.—)

Totaal f69.000,— f71.500,— Totaal f69.000 — (f71.500,—)

Toelichting op de begroting 1984

Ten opzichte van de Begroting 1983 mag worden opgemerkt dat het voor dat jaar begrote nadelige saldo ad f 14.500,- wat lager is uitgevallen. Het kapitaal uwer vereniging daalde in het afgelopen jaar met circa f 9.000,- (van f 60.000,- tot f51.500,-). Hieraan mag echter worden toegevoegd dat in de cijfers over het jaar 1983 een bedrag ad. ± f 4.000,- aan nagekomen portikosten over 1982 diende te worden verwerkt. Alle overlopende posten per 31 december 1983 werden in de Balans per 31 december 1983 verwerkt. Op grond van het bovenstaande volgt de Begroting van 1984 het normale patroon van de uitgaven. Daarnaast mag, als gevolg van de per 1 januari 1984 doorgevoerde verhoging van de minimum'contributie tot f 15,- per jaar, worden verwacht dat de door uw bestuur voor 1982 en 1983 geaccepteerde teruggang van ons kapitaal vanaf dit jaar vrijwel tot het verleden zal behoren, terwijl aan onze leden thans een aanzienlijk beter tijdschrift kan worden gepresenteerd dan vóór 1983 het geval was.

J.G. Oost Lievense, Penningmeester.

134 TVE-Activiteiten

Cursus Gooise Historie 1984/'85 meedoen is niet onbeperkt. Aanmeldingen worden Zelf op zoek naar de geschiedenis van de regio in volgorde van binnenkomst behandeld. U kunt zich opgeven door de bij dit nummer De Stichting Tussen Vecht en Eem’ heeft ondergevoegde antwoordkaart in te zenden, uiterlijk vóór medio juni. Desgewenst kunt u ook eerst andere tot doel het bevorderen van de belangstel­ ling voor en de kennis van onze regio in historischnadere informatie vragen en wel telefonisch bij perspectief. Hiervoor bestaat een grote en H.E.W. Kwak, (na. 19.30 uur) 02159-35692. groeiende interesse. Toch valt er bij vele enige De kosten van de gehele cursus, inclusief aarzeling te bespeuren om met die belangstellingcursusmateriaal, bedragen f 27,50. wat te gaan doen. U gelieve dit bedrag over te maken op de Om hierbij te helpen organiseert TVE ook in hetgirorekening van TVE te Laren, nr. 3892084 onder seizoen 1984/85 weereen cursus ’Gooise Historie’,vermelding van ’Cursus Gooise Historie’ 1984/85. waarbij door deskundigen de weg wordt gewezenNa ontvangst van betaling kunt u eind augustus om zelf op zoek te gaan naar de geschiedenis vanhet eerste cursusmateriaal tegemoet zien. de regio. Een belangrijk onderdeel van de cursus vormt het meewerken aan een bescheiden Vliegtocht boven het Gooi onderzoekje. Met hulp van de cursus-leiding kunt u in werkgroepjes een zelf gekozen onderwerpDe door de Activiteitencommissie op 10 maart jl. uitdiepen. georganiseerde vliegtochten boven het Gooi, De cursus is bedoeld voor een ieder die geïnte­ bleken erg gewaardeerd te worden. Ruim 50 resseerd is in: Ankeveen, Baarn, Blaricum, deelnemers gingen na een deskundige toelichting Bussum, Eemnes, ’s-Graveland, Hilversum, Hui­en gewapend met kaartmateriaal de lucht in. zen, Kortenhoef, Laren. Loosdrecht, Muiden, Muiderberg, Naarden, Nederhorst den Berg en Weesp.

De bijeenkomsten vinden steeds plaats op zaterdagmorgen, van 9.30 tot 12.30 uur. Het programma ziet er als volgt uit: sept. 1984 ’Op zoek naar de Gooise historie’; door: Dr. A.C.J. de Vrankrijker; plaats: Naarden okt. 1984 ’Gooise literatuur, prenten en kaarten’; door: E.E. van Mensch; plaats: De Vaart, Hilversum nov. 1984 ’Gooise archieven’; door: Mr. W.G.M. Cerutti; plaats: Weesp jan. 1985 ’Oud Schrift’; door: I.M.H. Kemperman-Wilke; plaats: Muiden febr. 1985 ’Lokaal historisch onderzoek, een voorbeeld’; door: J.V.M. Out; plaats: Eemnes april 1985 ’Evaluatie - Hoe nu verder?’; door: J.V.M. Out, Mr. W.G.M. Cerutti, H.E.W. Kwak; plaats: De Vaart, Hilversum

Het aantal deelnemers dat aan de cursus kan

135 Stichting ’Tussen Vecht en Eem’ Uitnodiging voor de Jaardag -1 9 mei 1984 ’s-Graveland, Ankeveen, Kortenhoef

Aan: - donateurs van TVE - leden van de Vereniging van Vrienden van het Gooi - leden/donateurs van binnen TVE samenwerkende organisaties - leden van het algemeen bestuur van TVE - overige belangstellenden

De jaardag vormt ieder jaar weer een hoogtepunt in de activiteiten van TVE. Op die dag kunnen contacten met vele organisaties worden gelegd of verstevigd en kunnen mensen die in het Gooi en de Vechtstreek geïnteresseerd zijn, elkaar ontmoeten. Die dag presenteert TVE zich aan een ruim publiek en laat zien dat het de moeite waard is donateur van TVE te zijn of te worden. Dit jaar wordt de Jaardag gehouden in ’s-Graveland, Ankeveen en Kortenhoef en wel op zaterdag 19 mei. Er is een aantrekkelijk programma dat u hieronder afgedrukt ziet. De Jaardagiedereen is voor toegankelijk; ook niet-donateurs zijn Wijwelkom. hopen u allen op 19 mei in ’s-Graveland te kunnen begroeten. Mr. D.C.J. Bakker, secretaris TVE Programma Jaardag 9.30: ontvangst met koffie in de NH-kerk, Noordereinde, ’s-Graveland 10.00: opening door burgemeester P.J.M. van de Walle 10.05: inleiding door de commissaris van de koningin drs. R.J. de Wit 10.20: goedkeuring jaarrekening 1983 en begroting 1984 van TVE 10.25: inleiding door J. Daams over het landschap en zijn ontwikkeling in de drie dorpen 11.00: film van Evert Boeve over het Kortenhoefs turf- en veenbedrijf 11.20: korte voordrachten van enkele historische kringen over de bijdrage die lokale en regionale historische en aanverwante organisaties kunnen leveren op het gebied van cultuur- en natuurbehoud 12.15- aperitief en lunch in de NH-kerk, verzorgd door de Historische Kring ’In de gloriosa’; 14.00: o.a. met ’s-Gravelandse jevener, Kortenhoefse paling en Ankeveense geitenkaas. Tijdens gedeelten van het ochtend-programma zal Ds. Fossen improviseren op het Batz-orgel. Middagprogramma Er zijn twee keuze-programma’s: 14.00: start vanaf NH-kerk, ’s-Graveland; wandeling met toelichting door A. Stork naar Hilverbeek; vervolgens bezoek aan het Lambertushuis, Kerklaan 42, waar ’In de gloriosa’ zich zal presenteren. 14.00: inleiding door P. Honig in het Rechthuis te Ankeveen over de Ankeveense plassen, gevolgd door wandeling naar en boottocht over de Stichts-Ankeveense plas. ’s Middags is ook de collectie voorwerpen mbt. het turf- en veenbedrijf, bijeengebracht door de heer Van Asselt te bezichtigen; adres: Kortenhoefsedijk 47, Kortenhoef. Aan de Jaardag - die voor iedereen toegankelijk is, ook niet-donateurs zijngeen welkom kosten - zijn verbonden, behalve voor hen die aan de lunch deelnemen (kosten van aperitief en lunch f 14,50, ter plaatse te voldoen; gaarne opgevenbijgevoegde via antwoordkaart, in te zenden vóór 12 mei a.s.).

Nadere informatie over de Jaardag en ’opgaven op het laatste moment’ bij de heer Kwak (na 19.00 uur: 02159-12846) of de heer Bakker (na 19.30 uur: 02159-35692).

136 Jaarverslag TVE over 1983

Jaardag 1983 Boomberg’, Albertus Perk, de stichting 'Pas Op', de Vereniging van Vrienden van het Gooi en de heer L. van Op 14 mei werd de gebruikelijke jaardag van TVE de Velden beheerder van de archieven van de architect gehouden, deze keer in Bussum. Zo’n 100 donateurs en van de villa, werd uitgegeven. belangstellenden waren in het gemeentehuis aanwezig. De jaardag werd geopend door wethouder mevrouwHet dagelijks bestuur van TVE ging in beroep bij de Koning, die het eerste exemplaar kreeg aangebodenRaad van van State tegen het besluit van de raad van de de speciale uitgave over Bussum. gemeente Hilversum waarbij het station van de Vervolgens werden het jaarverslag, de jaarstukken 1982monumentenlijst werd afgevoerd en zo de weg naar de en de begroting 1983 goedgekeurd. Daarop volgdesloop een geopend. presentatie van activiteiten en plannen door een Het bestuur hoopt dat sloop van het station kan worden dertiental bij TVE aangesloten organisaties. Het voorkomen. ochtendprogramma werd besloten met aperitief en gezamenlijke lunch. Na de lunch was er gelegenheidSamenwerking de met de Vrienden tentoonstelling ’Bussum’s bloei in beeld 1880-1930’ te bezichtigen. Ter afsluiting van de dag werd een bezoekDe samenwerking met de Vereniging van Vrienden van gebracht aan Werk IV, het hoofdwerk van het Offensiefhet Gooi, die met ingang van 1 januari 1983 gestalte voor Naarden. kreeg in een gecombineerde uitgave van het TVE- Al met al een plezierige en interessante dag. tijdschrift en het Vrienden bulletin, heeft in de pers en ook daar buiten, ruime belangstelling getrokken. De Een succes was de grote TVE-tentoonstelling ’Bussum’salgemene indruk is dat het tijdschrift niet alleen in bloei in beeld 1880-1930’, die gedurende 3 wekenomvang, in het maar ook in kwaliteit vooruit is gegaan en dat gemeentehuis te zien was en zo’n 2000 bezoekers heeftde lezers van de oorsponkelijk gescheiden uitgaven de getrokken. bijdragen van de voor hen oorspronkelijk onbekende partner met belangstelling lezen. Ter gelegenheid van de jaardag, verscheen een bijzonderEen enquête met de vraag of de bij de Vrienden en TVE nummer van het TVE/VVG-tijdschrift, speciaal gewijdaangeslotenen de voortzetting van de samenwerking aan Bussum. Dit nummer, dat tot een boekje van 140gewenst achten, leverde in totaal 891 reacties op, pagina’s was uitgegroeid, werd toegezonden aan allewaarvan ca. 95% voor continuering bleek te zijn. donateurs van TVE en alle leden van de Vrienden van het Gooi. Voorts nam de gemeente Bussum 1000 Cursus Gooise historie exemplaren af. Op de tentoonstelling en via diverse boekhandels, werden nog enkele honderden exemplarenIn de periode sept. 1982/april 1983 werd door de verkocht, zodat van de oplage van 7000 exemplarenactiviteitencommissie niet van TVE een cursus gehouden, veel meer resteert. met als doel iedereen die belangstelling voorde lokale of regionale historie heeft over de eerste drempel te helpen Mede als gevolg van de Jaardag werd in 1983 in Bussumom zelfstandig onderzoek te gaan doen. De cursisten een historische Kring opgericht. Het dagelijks bestuurhebben in groepsverband een eenvoudig onderzoek van TVE was vertegenwoordigd bij de oprichtingsverga­verricht. De resultaten van de werkgroepen werden op de dering en heeft ook in de periode daarna deze kringlaatste cursusdag gepresenteerd. De cursus bleek zo’n verschillende keren van advies kunnen dienen. Desucces, kring dat ook in het jaar 1983-1984 deze cursus heeft een ruime belangstelling gekregen en heeft gehouden is, ook in 1984/1985 zal worden voortgezet. inmiddels met veel enthousiasme een aantal activiteiten georganiseerd. Contacten met verwante organisatie

Bestuur In 1983 waren leden van het Algemeen en Dagelijks bestuur aanwezig bij verschillende evenementen die op Het dagelijks bestuur kwam regelmatig bijeen. Het historisch terrein werden georganiseerd of op een andere algemeen bestuur vergaderde op 7 maart en 5 septemberwijze van belang bleken te zijn. TVE en de Historische 1983. kringen Weesp en Laren waren aanwezig bij de Het algemeen bestuur werd uitgebreid met een Historische dag te Alkmaar op 10 oktober. Veel vertegenwoordiger van de Historische kring Bussumhistorische in kringen uit de provincie Noord-Holland de persoon van de heer ing. M.J.M. Heyne, die reedswaren daar vertegenwoordigd, waardoor op een jaren in het bestuur van TVE eerractieve en belangrijkeinteressante wijze nieuwe.informatie werd verkregen. De rol heeft vervuld. penningmeester van TVE hield op deze dag een uiteenzetting over.de cursus Gooise historie. Begin 1983 werd actie gevoerd om de dreigende sloopLeden van het Dagelijks bestuur waren gedurende twee van de villa Corvin te Hilversum te voorkomen. Daartoedagen aanwezig op een stand van de Informatiemarkt te werd een vouwblad op ruime schaal verspreid, o.a. Hilversumhuis en wel op 10 en 11 september. Nieuwe leden aan huis in het Boombergkwartier, welk vouwbladwerden onder die dagen geworven en nummers van het verantwoordelijkheid van TVE, het Wijkoverleg ’DeTVE/VVG-tijdschrift verkocht.

137 Evenementen van aangesloten historische kringen werden bezocht, onder meer die van Baerne, Curtevenne, Laren en ’Albertus Perk’. Ook werd de jaarvergadering van het Oudheidkundig Contact Gelderland bezocht.

Overige activiteiten

Op 21 april jl. werd door Z.K.H. Prins Bernhard door het slaan van de eerste paal op feestelijke wijze het startsein gegeven voor de bouw van het Golden Tulip Hotel Jan Tabak. Ter gelegenheid daarvan was door TVE-voorzitter Cerutti een speciale publicatie over de historie van Jan Tabak voorbereid. Dit boekje werd op 21 april aan alle ca. 300 genodigden ter beschikking gesteld. Door de auteur werd namens TVE en de Vrienden van het Gooi, het eerste exemplaar aan Prins Bemhard aangeboden. De publicatie over Jan Tabak werd ook in het speciale nummer over Bussum opgenomen.

Op 23 april werd onder deskundige begeleiding een excursie gehouden naar het landgoed Einde Gooi waaraan door ca. 70 personen met veel genoegen werd deelgenomen. Voorts werd op 10 januari in de Turfloods te Naarden een nieuwjaarsbijeenkomst gehouden en op 10 maart de 150e ’tiende kout’ (de maandelijkse TVE-bijeenkomst) met enige feestelijkheid gevierd.

Subsidies

Het verkrijgen van subsidies bleek in het verslagjaar meer problemen met zich mee te brengen dan in het verleden het geval was. Subsidies zijn echter noodzake­ lijk om de uitgave van het gecombineerde tijdschrift op hetzelfde niveau te kunnen voortzetten. Het bestuur is de verschillende Gooise gemeenten en de provincie Noord-Holland zeer erkentelijk voor de ontvangen subsidies.

Donateurs

Nadat van 1977 tot en met 1981 het aantal donateurs van TVE met ca. 100 per jaar gestegen was, bleef het aantal in 1982 ongeveer gelijk. In 1983 is het aantal donateurs echter weer gegroeid met ongeveer 50, tot ca. 690. Het dagelijks bestuur hoopt binnen enkele jaren de duizendste donateur te kunnen verwelkomen.

138 TVE JAARREKENING 1983 - BEGROTING 1984

U i t g a v e n 1 9 8 2 1 9 8 3 begroting 1984

Secretariaat 905,49 994,53 1.000 ,— Tijdschrift 17.472,68 23.480,69 21.500 — Porti 1.627,63 2.481,95 2.250 — Jaarvergadering/ 1.551,95 4.805,38 2.400,— evenementen Contributies 119,50 101 — 100,— Publ./doc. fonds 500 — _ Reserve donaties 6.000,— 2.635,50 _ Saldo 3.781,23 - -

31.958,48 34.499,05 27.250.—

Ontvangsten 1 9 8 2 1 9 8 3 begroting 1984

Donateurs 11.171,50 12.524,13 13.500,— Idem 6.000,— 2.635,50') _ Subsidie Noord-Holland 1.500,— 1.500 — 2.000,— Subsidie gemeenten 2.691,50 2.494,— 2.500,— Subsidie spec.ts.nr. 4.000,— 2.000 —2) 3.000,— Losse verkoop 3.759,30 4.971,45 3.500 — Advertenties 1.250 — 2.666,33’) 2.500,— Rente 111,18 230,88 250 — Evenementen 1.475,— _ Negatief saldo - 5.476,76 -

31.958,48 34.499,05 27.250,—

Balans per 31 december

D e b e t 1 9 8 2 1983 Credit 1 9 8 2 1 9 8 3

Spaarrek. Amro 955,88 1.005,69 Kapitaal 313,87 -5.162,89 Rek.crt. Amro 988,40 3.221,44 Publ./docum.fonds 4.015,754.015,79 Postgirorek. 11.075,34 3.813,45 Res. Bibliografie 4.000,— 4.000 — Debiteuren 1.300,— Res.Donateurs 6.000 — 2.635,50 Crediteuren 2.552,22

14.329,62 8.040,58 14.329,62 8.040,58

Toelichting

1) In 1983 reeds ontvangen contributies voor 1984. 2) Betreft Bussum-nummer; bijdrage van Bussum is afgetrokken van kosten van dit nummer. Hier is het TVE-aandeel van deze bijdrage opgenomen. 3) Hier is het TVE-aandeel (1/3) van de advertentie-inkomsten opgenomen. Het aantal betalende donateurs bedroeg in 1983 ca. 690, die gemiddeld f 18,15 aan donatie betaalden.

139 Varia

Auteurs J.R. Persman, (geb. 1934). Middelbaar archiefambtenaar verbonden aan het Rijks Archief Noord Holland. C.M. Abrahamse, (geb. 1958). Volgde bibliothecaris Publiceerde in het tijdschrift Holland, West Friesland opleiding voor Openbare Bibliotheek, Middelbare Oud en Nieuw en TVE. Archiefschool en is thans als archivaris verbonden aan de gemeente Hilversum. A.D. Wumkes, (geb. 1911). Studeerde theologie in Groningen en werd predikant der Nederlands Her- J. Daams, (geb. 1915). Tot 1975 werkzaam als vormde Kerk, emeritaat 1974. Publiceerde over lokale en researchmedewerker op landbouwkundig gebied. Géinte- regionale geschiedenis (onder meer in de friese taal). In resseerd in de historische ontwikkeling van het de Gekroonde Trapgans 1973, en biografieën van Jhr. landschap. Publiceerde vooral op mycologisch gebied. C.H.C.A. van Sypesteyn en Toon de Jong. Redactie lid TVE/V VG .

D. Dekenia, (geb. 1958). Kandidaats geschiedenis in 1982, Middelbare Archiefschool 1983.

M. van Ee, (geb. 1955). Medewerker van de Kunst en Antiekveiling de Zon te Amsterdam. Medeoprichter vancorrecties de Historische Kring Tn de Gloriosa’. In TVE/V VG , jrg. 2, nr. 1 zijn tot onze spijt enige drukfouten gemaakt. Lees op de titelpagina: 2e jaargang, F. Hamers, (geb. 1909). Kunstschilder eerst te Amster­ nr. 1, februari 1984., op p. 2, TV E /V V G 1984, p. 46: dam vervolgens te Kortenhoef. Bestuurslid van de Coll. J.V.M. Out: pp. 13,15. Vereniging Curtevenne en van de Curtevenne Stichting sinds de oprichting. Verantwoording illustraties

J.A. Hendriks, (geb. 1956). Heeft een technische Algemeen Rijksarchief , ’s-Gravenhage: 54 opleiding gevolgd en is thans verbonden aan de N.O.S. foto’s E. Boeve, Ankeveen: 50, 87,99, 100, 109, 117, 120 Coll. J. Daams, Kortenhoef: 52, 53, 86, 94,98, 119, 122 Doet onderzoek naar de geschiedenis van ’s-Graveland. Coll. Gemeente Hilversum: 80 Coll. B.J. van der Kolk, Hilversum: 103 B..J. van der Kolk, (geb. 1926). Studeerde biologie in Coll. W.K. Kraak, Bussum: 91,93 Amsterdam. Was van 1953 tot 1984 research medewer­ Coll. H.H.M . Meyer, Bunde (L): 60,61,64, 65,67 ker van Philips Duphar te ’s-Graveland. Doet onderzoekColl. H.D. Storm, Hilversum: 114 naar de geschiedenis van Ankeveen. RijksMuseum, Amsterdam: 70 Rijks Archief, Noord-Holland, Haarlem: 79, 82, 124 W.K. Kraak, (geb. 1914). Classicus. Tot zijn pensioneringHoge Raad van Adel, ’s-Gravenhage: 125 Coll. Six, Amsterdam: 74,96 leraar klassieke talen en conrector aan het Nieuwe Coll. T.V.E., Hilversum: 72, 78 Lyceum te Hilversum. Van 1968 tot 1972 was hij Coll. De Vaart, Hilversum: 55, 63, 76, 102 vice-voorzitter van de Vereniging van Vrienden van hetColl. J. M.Veenman, Kortenhoef: 57, 58, 83, 88, 105 Gooi. Maakt thans deel uit van de Raad van Advies. H. Polak, Tussen Vecht, Eem en Zee, uitg. 'De Gooi- en Ontving in 1974 het erelidmaatschap van deze Eemlander’, Hilversum, 1934: 59 Vereniging. Lid van de redactie van het TV E /V V G - tijdschrift.

H.H.M . Meyer, (geb. 1949). Doctoraal historische geografie in 1974. Was vervolgens leraar aardrijkskunde in 's-Gravenhage en Bussum. Van 1976 tot 1979 vakreferent aan de Koninklijke Biblitoheek en thans verbonden aan de stadsbibliotheek van Maastricht. Publicaties: Albertus Perk en de Gooise Landbouw. TVE, pp. 198-215, 1980. Het Tweede Blok, bijdrage tot de historische geografie van een Goois grensgebied. Holland, pp. 46-57, 1981.

140 De spaarbank in de buurt is er voor al uw bankdiensten. alle bankdiensten?" Alle! En mèt die persoonlijke aandacht die uw spaarbank kenmerkt. e bankgirorekening e effecten e Eurocheques/ • buitenlands geld en Betaalcheques reisverzekeringen e systeemsparen • reischeques e sparen • kluisloketten e doorlopend krediet • speciale bankrekeningen e hypotheken voor jongeren e persoonlijke lening • Zilvervloot Rekening e verzekeringen • altijd een kantoor in de buurt

Doe meer met de spaarbank die meer doet bondsspaarbank s

Midden Noord en Oost Nederland spaarbank DAVY'S

7 f

q a g 0 « n a«n D n D ■«|| l//M

Hier en in de andere duizend dorpen en steden van ons land zijn in het verleden de coöperaties ontstaan die we nu kortweg de Rabobank noemen. Daarom is de Rabobank van Rabobank oudsher overal diep geworteld. staat dicht biju Vereniging van Vrienden van het Gooi

Doelstellingen Bestuur • In het Gooi en het omliggende gebied de leefbaarheid Voorzitter en een goed milieubeheer bevorderen. Mr. J.E. Brikkenaar van Dijk, Nieuwe Hilversumseweg • Een ruimtelijke ordening stimuleren waarbij wordt 8, 1406 TE Bussum, 02159-31248 gelet op de cultuur- en natuurwaarden van stad en Vice-voorzitter dorpen in het Gooi en het eigen karakter van het landschap. Drs. M. van Mierop-Kaayk, Sandtmannlaan 1, 1412 GD • De in het Gooi inheemse flora en fauna beschermen. Naarden, 0215945501 Secretaris Hoe bereikt de Vereniging haar doelstellingen. Mr. M.W. Jolles, Larixlaan 10, 1213 SZ Hilversum, • Het bestuur volgt de ruimtelijke ontwikkelingen in het035-14227 Gooi op de voet en maakt zonodig bezwaar tegen de Penningmeester bestemmingsplannen of stelt alternatieven voor. J.G. Oost Lievense, Groot Hertoginnelaan 36, 1405 EE • De Vereniging werkt samen met en geeft in daartoe Bussum, 02159-16313 geëigende gevallen financiële steun aan organisaties Ijeden met een verwant doel in het Gooi. • Er is een door het bestuur ingestelde Gooise Natuur- J.P. Dudok van Heel, Groot Hertoginnelaan 36a, 1405 wacht, welke tot taak heeft ontsiering en misbruik vanEE Bussum, 02159-12980 de Gooise gronden tegen te gaan. Drs. H. van Goudoever, Jan Hamdorfflaan 18, 1251 • Minstens twee maal per jaar worden ledenvergade­ NM Laren,02159-82555 ringen gehouden, waarna een lezing met lichtbeelden H.C. Majoor, Henriëtte Roland Holst Hof 5, 1251 TA of discussie volgt. Laren, 02153-15575 • Ieder voorjaar wordt een reeks roeitochten op het W.J.B. Nugteren, Papaverstraat 11, 1402 CV Bussum, Naardermeer georganiseerd, terwijl zowel in voor- als 02159-13145 najaar onder leiding van deskundige natuurwachters wandelingen worden gehouden. H.B. van Rijswijk de Jong, Lindelaan 12, 1405 AK • Tezamen met de Stichting Tussen Vecht en Eem' geeft Bussum, 02159-12514 de Vereniging een 4x per jaar verschijnend tijdschrift Dr. A.M. Voute, van Lyndenlaan 8, 3768 MG Soest, uit. 02155-15573

Historie Raad van Advies De Vereniging werd in 1935 opgericht, oorspronkelijkDr. C. Cup, Spoorlaan 30, 1406 ST Bussum waar mogelijk, ter ondersteuning van het Gooisch Drs. H.W.E. Dieperink, Jagerspad 9, 1251 ZV Laren Natuurreservaat. De Vereniging organiseerde in 1959 en 02153-83615 in 1980 een Gooicongres, waar de problemen van het Gooi op bestuurlijk en wetenschappelijk niveau aanDr. de W.K. Kraak, Wielewaallaan 38, 1403 BZ Bussum, orde werden gesteld. Het eerste congres gaf mede de 02159-15725 stoot tot het tot stand komen van het Gewest Gooiland,Ir. H.P. Loggere. Holleweg9, 1261 BW Blaricum, later uitgebreid tot het Gewest Gooi en Vechtstreek. De 02153-87003 Vereniging gaf twee fotopockets uit over het Gooi (inIr. A.D. du Mosch, Eslaan 17, 1404 EE Bussum, 1960 en 1967) en zij verleende financiële steun aan het 02159-30704tot stand komen van de zgn. 'groene kaart’ van het Gooi.J.M. In Soutendijk-Polderman, Melkweg 6, 1261 GV 1982 werd onder haar auspicieën het ruim geïllustreerde Blaricum, 02153-82395 boek 'Het Gooi bekeken en besproken' uitgegeven. Gooise Natuurwacht Ledenadministratie en excursies J. Kamies, secretaris, Geyssendorferstraat 30, 1403 VZ J.B. Mastbergen-Vlasveld, Kon Emmalaan 11, 1405 CJ Bussum, 02159-33895 Bussum, 02159-15995 Aanmeldingen als lid aan bovenstaand adres. Minimum contributie f 15,- per jaar. Nieuwe leden ontvangen de Secretariaatsadres Gooikaart gratis. Op vertoon van het bewijs van Larixlaan 10, 1213 SZ Hilversum, 035-14227 lidmaatschap (het rechterstrookje van de accept-giro- kaart ter betaling van de jaarlijkse contributie) hebben leden vrije toegang tot de volgende landgoederen, onder de voorwaarden die bij de ingang zijn aangegeven: 'Bantam' aan de Fransekampweg te Bussum, 'De Beek’, aan de Oud-Blaricummerweg te Naarden, 'Oud Bussem' ingang Oud-Bussummerweg of Bikbergerweg te Huizen, ’Boekesteyn’ aan het Noordereind te ’s-Graveland en N.B. Verzoeke alle post voor de penningmeester of de 'Oud Naarden’, in- en uitgang bij de boerderij 'Oud ledenadministratie en excursies rechtstreeks naar de Naarden' aan de Oud-Huizerweg te Huizen. betreffende adressen te zenden. KORTE* 11

ri / . . iii o r/;.v

Van fucü / 'foc/demecr ^ &5

A r If TI EN HO VEN

* m w M ,

1

OOILAND DE HEIDE VERDEELING YAS 1843. a&nwgzende de soort Tan bebouwing en alle verande­ ringen tot op gemeld tijdstip.

Met toestemming van Zijne Excell^ den Minister inaneien op aan v ra g e en niet m edew erking van A. Perk. Agent van het Domein te Hilversum.