Brzesckg.Po- Czynny: Pn.–Pt

Biała Podlaska – Brzes´c´

Nieodkryty wschód Przewodnik na Przewodnik ten pomoże Ci odkryć tajemniczą krainę poło- żoną na wschodnich rubieżach Polski i wysuniętej najdalej na komórkę i GPS zachód części Białorusi, ziemię przedzieloną szeroką wstęgą Bugu – ostatniej nieuregulowanej dużej rzeki Europy. Oprócz g r anic adminis t r ac y jnych pr zebiega tędy g r anica r oz pr zes t r ze- niania się dwóch głównych nurtów chrześcijaństwa – katolicyzmu i prawosławia. Tutaj także spotkało się osadnictwo ruskie ze wschodu i polskie z Mazowsza. Niegdyś kolorytu pogranicza dopełniały też społeczności żydowska i tatarska. O bogatej historii tych ziem świadczą liczne zabytki – malownicze cerkwie, kościoły, sanktuaria, pałace i dwory, a wspaniała, wciąż dzika przyroda zachwyci wszystkich, którzy chcą odpocząć od zgiełku komercji. Głównymi ośrodkami opisywanej krainy są miasta Biała Podlaska i Brześć, z których można wyruszyć na wiele interesujących wycieczek. Przewodnik nie tylko pokazuje, co warto zobaczyć, ale też podpo- wiada, gdzie znaleźć nocleg, co Pod adresem: zjeść i jakie pamiątki przywieźć. www.bialapodlaska.pl/przewodnik Całości dopełniają mapki, fotogra- • możesz przeglądać przewodnik fie i rysunki, a porozumiewanie się w wersji online za wschodnią granicą ułatwi słow- • pobrać wersję przewodnika na niczek polsko-białorusko-rosyjski. telefony komórkowe i turystyczne urządenia GPS

ISBN 978-83-7560-041-4 Biała Podlaska – Brzes´c´

Nieodkryty wschód

fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska Rynek zlotuptaka Wieża bramnawzespole zamkowym Radziwiłłów

fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska fot. M. Zaręba fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska Galeria UlicaKrzywa zamkowym Radziwiłłów Brama wjazdowawzespole

Biała Podlaska Biała Podalska

fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska Pomnik św.MichałaArchanioła Park Radziwiłłowski

fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska Kościół św.Anny

fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska Park Radziwiłłowski Kapliczka przydrożna Kamienna BabawNeplach

fot. T. Żaczek

fot. R. Zubkowicz Kościół wOrteluKrólewskim

fot. R. Zubkowicz

Zabytki okolic Białej Podlaskiej Zabytki okolic Białej Podlaskiej w Studziance Nagrobek nacmentarzumuzułmańskim Chata krytastrzechąwWitorożu

fot. R. Zubkowicz fot. R. Zubkowicz fot. R. Zubkowicz Sanktuarium wKodniu Klasztor wJabłecznej

fot. T. Żaczek fot. R. Zubkowicz Kapliczka

fot. T. Żaczek fot. T. Żaczek Cerkiew św.NikitywKostomłotach Kościółek wZaborku

Zabytki okolic Białej Podlaskiej Atrakcje Spływ kajakowyKrznądoBugu Kąpielisko wMiędzyrzecuPodlaskim

fot. A. Pańczuk Drewniane roweryzBiałejPodlaskiej

fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej

fot. R. Zubkowicz w JanowiePodlaskim Aukcja koniczystejkrwiarabskiej

fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej Brodacze zeSławatycz Sękacze zZabaszty Dożynki powiatowe

fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej Zagroda naZabaszcie Przędzenie lnu

fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej

Tradycje Nadbużańska przyroda

fot. A. Abramczuk fot. H. Oleszczuk (arch. Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”) miejsce nachwilęwytchnienia... Brzegi Bugu–trudnoolepsze

fot. T. Żaczek fot. V. Kłapotski (arch. Parku Kraj- Wodny książę–łabędź obrazowego „Podlaski Przełom Bugu”)

fot. D. Zaręba Bocian nadnadbużańskąłąką „Janowskie Araby”–uosobieniegracjiisiły fot. A. Abramczuk fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej Grążel żółty

Przyroda Przyroda

swoje najpiękniejszeoblicze W dolinieBugunaturapokazuje fot. P. Jasiczek (arch. Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”)

fot. A. Skums (arch. Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”) fot. A. Skums (arch. Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”) Czapla siwa-ozdobanadbużańskiejkrainy Potężni królowiePuszczyBiałowieskiej-żubry

fot. arch. POT

fot. arch. iStockphoto

Przyroda Brześć Brama ChełmskaTwierdzyBrzeskiej Cerkiew św.Mikołaja

fot. A. Pańko fot. E. Vetrova Dworzec kolejowy

fot. W. Gritsuk Biała Wieża fot. R. Zubkowicz Wieże cerkwiśw.Szymona

fot. R. Zubkowicz fot. R. Zubkowicz fot. R. Zubkowicz Pomnik Lenina Cmentarz

Kamieniec Zabytki okolic Brześcia Cerkiew św.NikitywZdzitowie Kaplica TołłoczkówwRakowicy

fot. R. Zubkowicz Świątynia wRaśnej

fot. R. Zubkowicz w Czarnawczycach Cerkiew św.Paraskewy fot. R. Zubkowicz fot. R. Zubkowicz w Czarnawczycach Cerkiew św.Paraskewy Tu przeplatasiętradycjaihistoria... Białoruska cerkiew-niemyświadekhistorii

fot. R. Zubkowicz Cerkiew PodwyższeniaKrzyżaŚwiętegowWysokiem

fot. R. Zubkowicz

Zabytki okolic Brześcia Okolice Brześcia

Pałac wHremiaczach fot. R. Zubkowicz Ruiny kościołaŚwiętejTrójcywWołczynie

fot. R. Zubkowicz Na leniwiepłynącymMuchawcuwokolicachZdzitowa

fot. R. Zubkowicz Miło było jechać zbożami, nie skoszonymi jeszcze łąkami, błoniem niezmiernym nad Bugiem [...] Za ostatnimi wzgórzami, okrytymi szlacheckimi „zagonami”, a zasianymi hreczką przeważnie, dał się widzieć nareszcie Bug, wytaczający się jak wąż niebieski z głębin leśnych.

Stefan Żeromski, Dzienniki

Rafał Zubkowicz Elena Vetrova Alaksandr Pańko Andrej Abramczuk Biała Podlaska – Brześć Nieodkryty Wschód Autorzy: Rafał Zubkowicz – część polska wszystkich rozdziałów oraz w rozdziale V (Szlak Kościuszki), a także uzupełnienia do części białoruskiej rozdziału IV (Wołczyn) Elena Vetrova – uzupełnienia do części białoruskiej w rozdziałach I, II, III, IV oraz w rozdziale V (Zielony szlak greenway „Ekologicznymi korytarzami Białorusi” oraz Szlak wodny po rzece Leśna) Alaksandr Pańko – część białoruska rozdziału II (Historia, Społeczeństwo, Religia), rozdział IV (Brześć i okolice, Kamieniec i okolice), rozdział V (Szlak rowerowy (historyczny) Nadbużańskie Dziedzictwo) Andrzej Abramczuk – część białoruska rozdziału II (Przyroda), rozdział V (Szlak bociana białego, Szlak ekologiczny w rezerwacie biosfery „Nadbużańskie Polesie”) Koordynacja: Agnieszka Błaszczak Konsultacja merytoryczna: Wojciech Duklewski, Marcin Koszołko, Michał Romanowski, Urząd Sportu i Turysty- ki Brzeskiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego Redakcja: Aurelia Hołubowska Korekta: Agata Grzanka Tłumaczenie: Magdalena Kołodziej, Agnieszka Siłowiecka Fotoedycja: Magda Zaręba Zdjęcia na okładkach: Okl. I – Zespół zamkowy Radziwiłłów, fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska (zdjęcie główne), – Cerkiew w Kostomłotach, fot. Tadeusz Żaczek – Biesiada Nadbużańska, fot. arch. Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej Okl. II – Panorama znad Bugu, fot. Mieczysław Wieliczko (arch. Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”) Zdjęcia: Andrzej Abramczuk, Witali Gritsuk, Piotr Jasiczek, Valery Kłapotski, Henryk Oleszczuk, Adam Pańczuk, Alek- sandr Pańko, Aleksander Skums, Elena Vetrova, Dominika Zaręba, Mateusz Zaręba, Rafał Zubkowicz, Tadeusz Żaczek Zdjęcia archiwalne: archiwum: iStockphoto (www.istockphoto.com), Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”, Polskiej Organizacji Turystycznej, Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej, Urzędu Miasta Biała Podlaska Rysunki: Marcin Rypiński Redakcja i wykonanie map: Małgorzata Czopik, Paweł Zabagło Projekt okładki serii: Konrad Rządowski Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Dominika Zaręba Skład: Michał Tincel Druk: MAŁOPOLSKA POLIGRAFIA

Publikacja została przygotowana we współpracy z Urzędem Miasta Biała Podlaska, ul. Marszałka Józefa Piłsud- skiego 3, 21-500 Biała Podlaska, tel.: 083 3436692, faks: 083 3437064, http://www.bialapodlaska.pl, w ramach projektu „Budowanie partnerstwa na rzecz rozwoju turystyki w regionie Biała Podlaska – Brześć” Koordynacja projektu: Michał Romanowski, Marcin Koszołko

Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami, używając poniższego adresu:

Amistad Sp. z o.o – Program PolskaTurystyczna.pl ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków tel.: 012 267 77 10, faks: 012 267 77 11 e-mail: [email protected], http://www.polskaturystyczna.pl

Program PolskaTurystyczna.pl powstał w ramach Wydawnictwa Bezdroża w 2003 roku. Jego celem jest promocja ciekawych regionów, gmin i miejscowości przy wykorzystaniu zarówno najnowocześniejszych narzędzi multimedial- 2 nych, jak i tradycyjnych form wydawniczych. Zapraszamy na portal www.polskaturystyczna.pl Informacje dodatkowe: e-mail: [email protected] Koordynator Programu: Agnieszka Błaszczak Spis treści

Zaproszenie do regionu ...... 7 O autorach ...... 8 Turystyka odpowiedzialna ...... 9 Rozdział I Przygotowania i dojazd ...... 11 Przygotowanie do podróży ...... 11 Materiały pomocne w podróży ...... 11 Inne wskazówki dotyczące podróżowania – Internet ...... 12 Dojazd ...... 12 Podróż samochodem ...... 13 Podróż pociągiem ...... 14 Podróż autobusem, busem ...... 15 Przekraczanie granicy ...... 17 Przejścia graniczne ...... 17 Wizy ...... 18 Odprawa graniczna ...... 19 Rozdział II Część krajoznawcza ...... 21 Charakterystyka geograficzna ...... 21 Położenie ...... 21 Ukształtowanie terenu ...... 21 Hydrografia ...... 22 Klimat ...... 26 Przyroda ...... 27 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego ...... 27 Historia regionu ...... 36 Społeczeństwo ...... 40 Religie i wyznania ...... 42 Katolicyzm ...... 42 Prawosławie ...... 42 Kościół unicki ...... 44 Kościół bizantyjsko-słowiański (neounicki) ...... 45 Islam ...... 46 Judaizm ...... 48 Zwyczaje i tradycje ludowe ...... 49 Zauroczenie Podlasiem ...... 49 Żeb to pomorek! ...... 49 Zapomniana gwara ...... 50 Posiłek ze zmarłymi ...... 50 Zwyczaje i tradycje obwodu brzeskiego ...... 52 Smaki znad Buga ...... 52 Tradycyjne rzemiosło i twórczość lokalna ...... 55 Sławne postacie ...... 57 Rozdział III Informacje praktyczne ...... 61 Kontakt z Polską/Białorusią ...... 61 Telekomunikacja ...... 61 Placówki dyplomatyczne ...... 62 Strefa nadgraniczna ...... 63 Opieka medyczna ...... 63 3 Bezpieczeństwo ...... 64 Ceny i wymiana waluty ...... 65 Pamiątki ...... 66 Rozdział IV Zwiedzanie ...... 67 BIAŁA PODLASKA I POWIAT BIALSKI ...... 67 Biała Podlaska ...... 67 Bubel Stary ...... 82 Cicibór Duży ...... 83 Cieleśnica ...... 84 Drelów ...... 85 Gnojno ...... 88 Grabanów ...... 89 Horodyszcze ...... 90 Jabłeczna ...... 91 Janów Podlaski ...... 94 Kobylany ...... 98 Kodeń ...... 101 Konstantynów ...... 104 Koroszczyn ...... 107 Kostomłoty ...... 108 Krzyczew ...... 109 Lebiedziew-Zastawek ...... 111 Leśna Podlaska ...... 112 Łomazy ...... 115 Malowa Góra ...... 117 Międzyrzec Podlaski ...... 119 Neple ...... 125 Nosów ...... 127 Ortel Królewski ...... 128 Piszczac ...... 129 Pratulin ...... 131 Rokitno ...... 133 Romanów ...... 134 Roskosz ...... 135 Rossosz ...... 136 Sławatycze ...... 138 Studzianka ...... 141 Terespol ...... 142 Tuczna ...... 146 Wisznice ...... 147 Witulin ...... 150 Woroniec ...... 151 Woskrzenice Duże ...... 152 Zabłocie ...... 154 BRZEŚĆ I REJON BRZESKI ...... 155 Brześć ...... 155 Na południe od Brześcia ...... 163 Arkadia ...... 163 Czersk ...... 163 Domaczewo ...... 164 Dubok ...... 164 Miedno ...... 164 4 Tomaszówka ...... 164 Na północ od Brześcia ...... 164 Czarnawczyce ...... 164 Łyszczyce ...... 165 Małe Zwody ...... 165 Pokry ...... 165 Rakowica ...... 165 Skoki ...... 166 Szebryn ...... 166 Szumaki ...... 166 Wistycze ...... 166 Zbirogi ...... 167 KAMIENIEC I REJON KAMIENIECKI ...... 167 Kamieniec ...... 167 Hremiacze ...... 171 Kamieniuki ...... 171 Kopyły ...... 171 Peliszcze ...... 172 Raśna ...... 172 Rożkowka ...... 172 Szostaków ...... 172 Tokary ...... 172 Wojska ...... 172 Wołczyn ...... 173 Wysokie ...... 173 Rozdział V Turystyka aktywna ...... 175 W POLSCE ...... 175 Trasy piesze ...... 175 Ścieżki przyrodnicze Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu” ...... 176 Trasy rowerowe ...... 177 Trasy kajakowe ...... 180 Ścieżki lokalne ...... 180 Ośrodki jazdy konnej i stajnie ...... 181 NA BIAŁORUSI ...... 181 Szlak rowerowy (historyczny) Nadbużańskie Dziedzictwo ...... 181 Szlak ekologiczny w rezerwacie biosfery „Nadbużańskie Polesie” ...... 186 Szlak bociana białego ...... 189 Zielony szlak – greenway „Ekologicznymi korytarzami Białorusi” ...... 194 Szlak wodny po rzece Leśna ...... 196 Szlak Kościuszki ...... 199 Literatura ...... 201 Słowniczek polsko-białorusko-rosyjski ...... 202 Spis ramek ...... 205 Indeks miejscowości z rozdziałów IV i V ...... 206

Spis planów i map

Powiat bialski (II strona okładki) Biała Podlaska (skrzydełko przedniej okładki) Międzyrzec Podlaski ...... 121 Kamieniec ...... 170 5 Obwód brzeski (III strona okładki) Brześć (skrzydełko tylnej okładki) 6 Zaproszenie do regionu Region, który opisujemy w przewodniku, jest pograniczem we wszystkich odcieniach tego słowa. W okolicach Białej i Brześcia stykają się granice administracyjne. Przez oba miasta wiodą lądowe trasy komunikacyjne, którymi na zachód Europy podróżuje niemal cała Rosja, a co bardziej śmiali obywatele zachodniej Europy ruszają w poszukiwaniu orientalnych przygód. Tędy przebiega granica rozprzestrzeniania się dwóch głównych nurtów chrześcijań- stwa – katolicyzmu i prawosławia, czego świadectwem są tutejsze świątynie i sanktuaria. Na Podlasiu spotkało się osadnictwo ruskie ze wschodu i polskie z ziem Mazowsza. Historycznie kolorytu społecznego dopełniały społeczności żydowska i tatarska, nad Bugiem osiedli też protestanccy olędrzy. Takie spotkanie kultur i tradycji dla turysty będzie oznaczać zwielokrotnione bogactwo doznań. Orientalno-okcydentalną miksturę usłyszy w mowie, dostrzeże w architekturze albo też posmakuje jej w kuchni. Dziś Podlasie to również kres Unii Europejskiej. Podróż po terenach opisywanych w przewodniku to propozycja dla tych, którzy nie uważają, że Europa kończy się na Bugu. Z pewnością usatysfakcjonuje ona osoby, które poszukują spokoju, szlaków, na których nikt im nie będzie deptał po piętach. W regionie, gdzie Wschód spotyka się z Zachodem, ważne są także okoliczności tego spotkania – przyroda i uroczy krajobraz, która dla wielu będzie atutem samym w sobie.

Zapraszamy!

7 O autorach Rafał Zubkowicz – z wykształcenia leśnik i kulturoznawca, pracuje jako redaktor czasopisma „Las Polski”. Nad autostrady zachodniej Europy przedkłada wyboiste gościńce i drogi powiatowe, którymi z upodobaniem podróżuje w kierunkach wschodnich, najchętniej oczywiście po Podlasiu. Współpracuje z Klubem Podróży „Horyzonty”, pro- wadząc wycieczki na Syberię i białoruskie Polesie. Amator opowieści sprzed lat, interesuje go powikłana historia Europy Środ- kowo-Wschodniej, cieszą spotkania z przyrodą i metafizyczny kontakt z prowincją. Jako rekomendację do przygotowania niniejszego przewodnika uważa swoje podlaskie korzenie, którymi gotów jest się legitymować od połowy XVIII w.

Сzęść białoruska przewodnika została napisana przez troje autorów. Przez wiele lat, piechotą, na rowerze lub kajakiem przemierzali setki kilometrów dróg i rzek, odkrywając turystyczne atrakcje pogranicza Białorusi, Polski i Ukrainy. Elena Vetrova – koordynator projektu „Zielone trasy – greenways Białorusi”, członek białoruskiej organizacji społecznej „Wypoczynek na wsi” (Отдых в деревне), współpracowniczka biura turystycznego „1000 wycieczek”, autorka i współautorka licznych publikacji na temat zrównoważonej turystyki. Аlaksandr Pańko – doktor historii, docent katedry geografii ekonomicznej i turystyki Państwowego Uniwersytetu Brzeskiego. Zakres zainetersowań – zasoby rekreacyjne okolic rodzinnych, turystyka i krajoznawstwo, historia pogranicza, stosunki międzyetniczne. Jest autorem wielu prac popularnych i naukowych, broszur turystycznych. Andrej Abramczuk – specjalista Republikańskiego Zakaznika i Rezerwatu Biosfery „Polesie Nadbużańskie”, pracownik naukowy Полеского аграрно-экологического института НАН Республики Беларусь (Poleski Instytut Rolnictwa Ekologicznego Białoruskiej Państwowej Akademii Nauk), członek Rady Nadzorczej i Rady Zachodniopoleskiego regionalnego oddziału organizacji społecznej «Ахова птушак 8 Бацькаўшчыны». Pracuje w dziedzinie ochrony i zarządzania szczególnie chronionych terenów naturalnych, jest autorem ok. 100 prac naukowych i popularno-naukowych. Turystyka odpowiedzialna Dlaczego okolice Białej Podlaskiej i Brześcia są atrakcyjne? Ich atutem jest doskonały stan środowiska naturalnego, krajobraz, wyjątkowe połączenie kultur i przyjazny charakter ludzi, którzy je reprezentują. Odwiedzając ten region zrób wszystko, by pozostał taki, jakim go zastałeś. Powinieneś wiedzieć, że mieszkańcy polsko-białoruskiego pogranicza czekają na Ciebie i chcą się z Tobą podzielić tym, co uważają za najpiękniejsze, najbardziej swoiste, wyjątkowe. Przewodnik, który trzymasz w ręku przyjmij jako zaproszenie do tych szczególnych miejsc. Dzięki niemu dotkniesz najcenniejszych skarbów tej ziemi, odkryjesz ważne elementy tożsamości ludzi znad Bugu, tutejsze środowisko będzie przez czas pobytu również Twoim domem. Miej świadomość, że jeśli Twoje zachowanie będzie nieodpowiedzialne, pozbawione szacunku, dla miejsc i sytuacji, których będziesz świadkiem, Twoja obecność może się przerodzić w zagrożenie. Przede wszystkim pamiętaj o środowisku naturalnym. Masz okazję być w miejscach, które okoliczności geopolityczne usytuowały na peryferiach, z dala od centrów przemysłowych i urbanistycznych, czego efektem są zachowane walory środowiska naturalnego. Postaraj się, aby tego nie zniszczyć i byś przyjeżdżając kolejny raz, mógł znów zachwycić się czystym brzegiem Bugu, lasem bez śmieci, łąką bez śladów dzikiego obozowiska. Odpady, które powstaną po sympatycznym pikniku nad rzeką, zabierz ze sobą – nie będziesz miał trudności, aby pozbyć się ich w najbliższej miejscowości. Zrobisz naprawdę wiele, jeśli zechcesz je posegregować. Nie krzycz, jesteś w lesie – tak właściwie powinno brzmieć znane porzekadło. W miejscach, gdzie spędzasz czas mieszka nie tylko człowiek, ale też zwierzęta. Im dyskretniej będziesz obcował z przyrodą, tym większa szansa istnieje, że je spotkasz. Czy naprawdę wszędzie musisz dojechać samochodem? Leśne dukty, drogi przez nadbużańskie łęgi zachwycają właśnie dlatego, że są tak inne niż zatło- czone ulice miast. Być może Twoje auto radzi sobie nawet w trudnym terenie. Spróbuj zostawić je w miejscu do tego przeznaczonym, a samemu zmierzyć się z bezdrożami przy pomocy własnych nóg. Zamiast izolacji w kabinie samochodu, proponujemy Ci podziwianie okolicy z wysokości rowerowego siodełka. Tempo jazdy pozwoli lepiej poznać uroki okolicy. Nie staraj się być wszędzie za wszelką cenę. Ograniczenia wstępu do rezerwatów przyrody postaraj się potraktować jako służące właśnie Tobie. Jeśli poruszasz się w strefie ochrony rezerwatu czy po terenie parku krajobrazowego, 9 postaraj się pozostać na szlaku. To dzięki tym, którzy potrafili zachować się w ten sposób, dziś Ty masz szansę zobaczyć coś wyjątkowego. Zastanów się nim skrytykujesz. Nawet jeśli jakieś lokalne zwyczaje wydają Ci się niezrozumiałe i dziwne, przyjmij je jako specyfikę regionu, a nie powód do kpin i żartów. Twoje baczne ucho wychwyci zapewne, że trochę tu „zaciągamy”, niektóre rzeczy nazywamy w inny sposób, życie prowadzimy w innym tempie, niż ludzie w mieście, z którego być może przyjechałeś. Ale to również element naszego kulturowego dziedzictwa. Zechciej się mu bliżej przyjrzeć, a wówczas niewykluczone, że docenisz naszą odmienność. Staraj się być gościem, a nie intruzem. Socjologowie dostrzegają, że coraz czę- ściej, odwiedzając nowe miejsca, poruszamy się w „bańce środowiskowej”. Nie staramy się zbliżyć do odmiennego kulturowo, społecznie otoczenia, skutecznie się od niego izolując w rzeczywistości stworzonej przez biuro podróży. W ten sposób postrzegamy wszystko przez pryzmat miejsc, z których pochodzimy, odkrywamy ledwie ułamek świata, a miejscowi mogą nas postrzegać jako wyniosłych intruzów. Im dalej na wschód, z tym większą gościnnością się spotkasz. Bądź szcze- gólnie taktowny po drugiej stronie granicy. Być może standard obsługi wyda Ci się niezadowalający w porównaniu z tym, co oferuje zachodnia Europa. Jednak zapewne dobrze wiesz, jak ciężko historia ostatnich lat doświadczyła mieszkań- ców białoruskiej prowincji. Postaraj się być wyrozumiały, miej świadomość, że Twoja odpowiedzialna obecność pomaga im się otworzyć na świat. Autorzy

10 Rozdział I 1 przygotowania i dojazd

Przygotowanie do (ul. Warszawska 11, tel.: 083 3426289) podróży dysponuje ciekawą ofertą wydawnictw na temat miasta i regionu. Materiały Zdecydowanie trudniej zdobyć w Pol- sce mapy i inne materiały przydatne pomocne w podróży do wycieczki w okolice Brześcia i Ka- Oczywiście mamy nadzieję, że ni- mieńca. Z dostępnych materiałów war- niejszy przewodnik dostarczy wystar- to wskazać na popularne mapy wyda- Przygotowanie do podróży Przygotowanie czająco wielu informacji, aby zapoznać wane przez WZKart w skali 1:100 000. się z regionem. Jego uzupełnieniem Arkusze przygraniczne Czeremcha, powinna być jednak dobra mapa, któ- Biała Podlaska i Wisznice obejmują ra pozwoli sprawnie poruszać się po znaczną część białoruskiego obszaru niezbyt uczęszczanych okolicach. Dla opisywanego w przewodniku i będą rowerzysty albo piechura nie zawadzi przydatne również podczas wyciecz- mapa w skali 1:50 000. ki w teren. Dwa ostatnie pokrywają Osobom, które zechcą pogłębić wiedzę większość powiatu bialskiego. na temat Południowego Podlasia, warto W Polsce jest bardzo niewiele współ- polecić wizytę w Księgarni Podlaskiej cześnie dostępnej literatury na temat przy ul. Warszawskiej 1 w Białej Pod- Białorusi. Pożyteczną i ciekawą po- laskiej. To wyjątkowe miejsce, którego zycję stanowi przewodnik Grzegorza właściciele dbają, aby na półkach z regio- Rąkowskiego Czar Polesia (Pruszków naliami pojawiały się wszystkie, choćby 2001; tym, którzy zechcą kontynuować niskonakładowe pozycje dotyczące Bia- podróż wzdłuż granicy – po stronie pol- łej Podlaskiej i okolic. Wydawnictwa, skiej i ukraińskiej – polecamy inne prze- których nie ma już na półkach księgar- wodniki tego autora: Polska egzotycz- skich zgromadził zapewne Dział Wiedzy o Regionie Miejskiej Biblioteki Publicz- Informacje o krajach nej w Białej (ul. Warszawska 12a, oficyna Powierzchnia: Polski – 312,7 tys. km2 (powiat Pałacu Radziwiłłowskiego, http://www. bialski – 2755 km2), Białorusi – 207,6 tys. km2 2 mbp.org.pl). Biblioteka wydaje również (obwód brzeski – 32,7 tys. km ) ciekawe czasopisma regionalne: „Pod- Ludność: Polski – 38,1 mln mieszkańców (powiat bialski – 114 tys.) , Białorusi – 9,8 mln laski Kwartalnik Kulturalny” i „Rocz- mieszkańców (rejon brzeski – 350 tys., rejon nik Bialskopodlaski”, w których można kamieniecki – 43 tys.) 11 poszukiwać informacji z regionu. Rów- Język urzędowy na Białorusi: rosyjski nież Centrum Informacji Turystycznej na i Wołyń). Przydatny może być Nowy Inne wskazówki dotyczące 1 ilustrowany przewodnik po zabytkach podróżowania – Internet kultury na Białorusi Zbigniewa Hause- Zwiedzanie okolic nadbużańskich ra (Warszawa 2005). Osoby interesujące warto poprzedzić poszukiwaniami się kulturą ludową mogą sięgnąć po tom w Internecie. Bez wątpienia warto po-

Dojazd Polesie będący zbiorem prac przedwo- lecić odwiedziny serwisu miasta Biała jennego antropologa Józefa Obrębskie- Podlaska: http://www.bialapodlaska.pl go (Warszawa 2007). oraz oficjalną stronę obwodu brzeskie- W samym Brześciu możemy za- go: http://www.brest-region.by. Bardzo opatrzyć się w większą liczbę pozy- przydatna, obfitująca w szereg informacji, choć w porównaniu z ofertą do- cji, jest prywatna witryna http://www. stępną w Białej, jest ona dość skromna. mojepodlasie.friko.pl, a także białoru- Będzie to przede wszystkim atlas skie strony: http://www.radzima.org, map w skali 1:200 000 Briestskaja Ob- http://brestobl.com. Warto też wskazać łast’ (Брестская область) zawierający solidne witryny mniejszych miejscowo- również plan miasta (z serii sześciu atla- ści i gmin, takich jak: Wisznice (http:// sów obejmujących zasięgiem sześć obwo- www.wisznice.pl), Piszczac (http://www. dów kraju) oraz wydawane w ostatnich piszczac.woi.lublin.pl), Terespol (http:// latach mapy rejonów w skali 1:100 000. www.mgterespol.republika.pl). O szla- W brzeskich księgarniach można spotkać kach turystycznych i ścieżkach przy- również bardzo interesujące wydawnic- rodniczych przeczytasz na stronie Par- twa o charakterze etnograficzno-krajo- ku Krajobrazowego „Podlaski Przełom znawczym. Prace tego typu są wydawane Bugu” (http://www.podlaskiprzelombu- po białorusku. Opracowania krajoznaw- gu.pl). Strona http://www.bialapodlaska. cze publikowane są również po rosyjsku. pl/turystyka jest skróconą wersją niniej- Niestety, a dotyczy to zarówno okolic Bia- szego przewodnika wzbogaconą o pre- łej Podlaskiej i Brześcia, w mniejszych zentację multimedialną oraz liczne ilu- miejscowościach trudno zdobyć jakie- stracje. Zawiera również kalendarium kolwiek szczegółowe pozycje. ciekawych wydażeń organizowanych Wyjeżdżając w okolice Brześcia i Ka- w regionie. mieńca, nie należy poszukiwać rozmó- wek polsko-białoruskich, gdyż brak jest Dojazd takiego wydawnictwa. Większość miesz- kańców posługuje się językiem rosyj- Miasto Biała Podlaska ma szczegól- skim, a gwara powszechnie używana we ny atut – jest węzłowym punktem ko- wsiach w regionie ma cechy bliższe języ- munikacyjnym w regionie. Łatwo i na 12 kowi ukraińskiemu. Z dostępnością słow- wiele sposobów można tu dotrzeć z naj- ników czy minirozmówek polsko-rosyj- większych miast Polski, a z Białej szlaki skich nie powinno być trudności. komunikacyjne rozchodzą się po całym 1 Oprac. M. Czopik Dojazd

regionie. Przez Białą Podlaską prowa- munikacyjny, wiodąca wzdłuż wschod- dzi droga na wschód, do Brześcia i da- niej granicy kraju – droga krajowa nr 19, lej na Białoruś. polski odcinek szlaku Via Baltica. Białą Podlaską od Warszawy dzie- Podróż samochodem li jedynie 156 km, od wojewódzkiego Przez Białą Podlaską prowadzi je- Lublina – 125 km, a od Białegostoku – den z najważniejszych szlaków komu- 141 km. Samo miasto nie cierpi na sku- nikacyjnych Europy na linii wschód tek położenia przy ważnym szlaku ko- – zachód, droga E30 (wg polskiego munikacyjnym. Od północy okala je systemu oznaczeń droga krajowa nr 2). obwodnica, co powoduje, że miesz- Można nią dojechać do przejścia gra- kańcy i goście nie odczuwają ciężaru nicznego w Terespolu i dalej przez ruchu tranzytowego. Brześć do Mińska i Moskwy. Z Białej rozchodzą się promieniście 13 W Międzyrzecu (25 km od Białej) z tra- drogi lokalne łączące ją z najbardziej są E30 krzyżuje się drugi ważny szlak ko- atrakcyjnymi miejscowościami w okolicy: Leśną Podlaską, Janowem Podla- podczas gdy autobusy turystyczne i sa- 1 skim, Kodniem, Sławatyczami. Między mochody o dużej ładowności muszą innymi z tego powodu oraz z uwagi na zapłacić od 3 do 25 dolarów (w zależ- dobrą infrastrukturę hotelową Biała ności od rodzaju transportu). Wszyst- Podlaska może stanowić świetne cen- kie auta na obcych numerach, tj. zare-

Dojazd trum wypadowe. jestrowane poza granicami Republiki Swego rodzaju naturalny szlak tury- Białorusi, zostaną zatrzymane na tych styczny stanowi droga nadbużańska punktach w celu zapłacenia cła, zgod- (zwana „nadbużanką”), która pozwala nie z zasadami przejazdu tą trasą tego odwiedzać atrakcje położone wzdłuż le- typu samochodów. wego brzegu Bugu i kontynuować wę- Przy białoruskich drogach spotkamy drówkę zarówno w górę, jak i w dół rzeki. wiele stacji benzynowych z różnymi ro- Aby przedostać się na drugą stronę Bu- dzajami paliwa (cena benzyny 92 okta- gu można skorzystać z mostu drogowego nowej – 2200 rubli/litr), niestety nie na na drodze nr 19 w Kózkach lub też od- wszystkich są sklepy, restauracje czy to- być znacznie ciekawszą przeprawę pro- alety. Do najlepiej wyposażonych należą mem: w Gnojnie (tel.: 085 6577501) i Za- stacje firmy Łukoil, między Brześciem bużu (tel.: 085 6577081). a przejściem granicznym „Most War- Samochód sprawdzi się szczególnie szawski”, oraz stacja Bielnieftiechim podczas zwiedzania białoruskiej części pod Baranowiczami, mniej więcej w po- regionu, gdzie nieco gorzej funkcjonuje łowie trasy Mińsk – Brześć. komunikacja publiczna. Należy pamię- Jakość lokalnych dróg może zadziwić tać o zabraniu zielonej karty (większość nawet Białorusina. W większości, ich na- ubezpieczycieli wydaje ją do polisy OC wierzchnia jest asfaltowa lub utwardzona. bezpłatnie na życzenie). Ograniczeniem Nawet drogi szutrowe, między wioska- mogą być kolejki, które nierzadko zda- mi w południowej części Puszczy Biało- rzają się na granicy. Za to atutem są wieskiej, są dobrze przygotowane do jaz- znacznie niższe ceny paliw. dy każdym rodzajem samochodów. Z Brześcia do Mińska (mniej więcej Z Brześcia do większych okolicz- 334 km) prowadzi droga krajowa R1, nych miejscowości prowadzą drogi: która przy wyjeździe z obwodnicy wpa- R94 – na Tomaszówkę (Tomaszowka; da na międzynarodową trasę E30/M1. Томашовка), R17 – na Kowel (Ковель), Warto pamiętać, że przy drodze z Brze- R83 – na Kamieniec (Каменец), R16 – ścia do Mińska znajdują się dwa punkty na Wysokie (Wysokoje; Высокое). kontroli drogowej – w pobliżu wsi Ko- łosowo i Fiedkowicze. Obecnie (wiosna Podróż pociągiem 14 2008) samochody osobowe na białoru- Do Białej Podlaskiej równie łatwo skich numerach przepuszczane są bez jak samochodem można dotrzeć pocią- egzekwowania jakiejkolwiek opłaty, giem. Przez miasto biegnie ważna linia kolejowa, którą kursuje również sporo pociągów międzynarodowych, prze- Dlaczego kolej rosyjska różni się 1 od europejskiej jeżdżających przez Brześć. Dojazd do Białej pociągiem pospiesznym z War- Za panowania cara Mikołaja Pawłowicza, postanowiono wybudować w Rosji kolej szawy zajmuje ok. 2 godz. 40 min. Dwo- żelazną. Podczas debaty hrabia Kleinmichel rzec kolejowy w Białej usytuowany zaproponował, aby wybudować szersze tory, Dojazd jest w południowej części miasta, ok. celem uniemożliwienia wrogowi korzysta- 1,5 km od centrum (ul. Stacyjna 1, tel.: nia z własnego taboru podczas ewentualnej 083 3752021). Na dworcu i w jego pobli- inwazji. I zadał pytanie carowi, czy budować żu znajdują się: kantor, bar, sklep czyn- szersze tory, czy nie? Mikołaj odpowiedział – „na ch... szersze”. Więc Kleinmichel, jak ny do północy, postój taksówek. wzorowy Niemiec, przeprowadził odpo- Wyprawa pociągiem do części biało- wiednie pomiary, wyciągnął średnią wielkość, ruskiej uniezależnia od oczekiwania na dodał do standardowego europejskiego granicy. Koleją można dotrzeć z Tere- rozstawu torów... Wynik znamy! spola do Brześcia lub z Czeremchy do Wysokiego Litewskiego. Pociągi rela- (Obierowszczyna), 4,5 km od centrum cji Terespol – Brześć kursują kilka razy miasteczka. Sprzed dworca kolejowego dziennie, cena biletu jest praktycznie odjeżdżają autobusy do miasteczka. symboliczna (3,6 zł), czas podróży wy- Z Brześcia na południe prowadzi też nosi zaledwie 1 godz. 25 min (z kontrolą linia kolejowa do Tomaszówki (Toma- paszportową i celną). Do Brześcia moż- szowka), gdzie stacja po dawnemu nazy- na też dojechać bezpośrednio z Warsza- wa się Włodawa (miasto Włodawa leży wy. Najwygodniej będzie pociągiem, dokładnie naprzeciwko, na lewym brze- który odjeżdża z dworca Warszawa gu Bugu, do ostatniej wojny kursowały Centralna codziennie o 16.35, a na tędy pociągi do Chełma). Atutem Biało- dworcu w Brześciu jest o 21.44. rusi są relatywnie niższe niż w Polsce ce- Dworzec kolejowy w Brześciu znaj- ny biletów, również autobusowych. duje się blisko centrum miasta (Pri- Właśnie w Brześciu zbiegają się różnej wakzalnaja płoszczad [Привокзаль- szerokości tory kolejowe, dostosowuje ная площадь]; informacja – tel.: 00375 się tu wagony do szerokiego rozstawu. 162 273277, 105; telefoniczna rezerwa- Procedura ta, przeprowadzana w ciągu cja miejsc – tel.: 00375 162 273544). nocy, trwa ok. 40 min i nie przeszkadza O każdej porze można tu kupić bile- specjalnie podróżującym. ty, skorzystać z bankomatu, przekąsić coś w kafejce albo restauracji, wymie- Podróż autobusem, busem nić pieniądze. O ile w Brześciu dworzec Z dworca autobusowego w Bia- jest usytuowany w pobliżu centrum mia- łej Podlaskiej (ul. Brzeska, tel.: 083 15 sta, o tyle w Wysokiem stacja faktycz- 3436031, 3433466, pksbp@pksbiala- nie znajduje się we wsi Obierowszczyzna podlaska.pl, http://www.pksbialapodla- ska.pl; w pobliżu bary, postój taksówek Warto jednak zapoznać się z szero- 1 między dworcem a kinem Merkury) au- ką ofertą prywatnych przewoźników tobusy kursują do wszystkich miejsco- oferujących szybkie przejazdy busami wości w regionie. Stosunkowo liczne są na trasach do Lublina, Warszawy i do też połączenia z Lublinem i Warszawą. kilku innych miejscowości. Niemal co

Dojazd PKS wprowadził też szybką komuni- pół godziny z Białej Podlaskiej można kację mikrobusową na trasie do Lubli- pojechać do Warszawy i Lublina (jak na (dwa warianty, przez Wisznice i Par- również przyjechać do Białej). Busy czew lub przez Międzyrzec i Radzyń, odjeżdżają z trzech punktów w bez- rezerwacja 601320328) oraz do Warsza- pośrednim sąsiedztwie dworca PKS: wy. Z Warszawy busy odjeżdżają z przy- 1. zatoczka po północnej stronie dwor- stanku na pl. Defilad, przy hali Marcpol ca przy placu Wojska Polskiego, 2. po od strony wyjścia ze stacji metra Cen- przeciwnej stronie ulicy Nowej przy sie- trum (rezerwacja 0 605735605). Można dzibie jednego z przewoźników (Gar- polecić ten wariant – jest niedrogi, a po- den Service) i 3. przystanek po prze- dróż trwa ok. 2,5 godz. ciwnej stronie ulicy Brzeskiej. W tych miejscach można znaleźć rozkłady od- Wybrani przewoźnicy prywatni jazdów busów. (busy) W Warszawie prywatne busy do Białej Podlaskiej odjeżdżają z pla- Garden Service, ul. Nowa 1, http://www. gardenservice.pl, rezerwacja tel.: 603483737, cu Defilad, vis-à-vis Kinoteki, w Lu- 603420242 lub komunikator Skype na blinie – z przystanku przy dworcu stronie www. Warszawa, Janów Podlaski, PKS i z pobliskiej ulicy Ruskiej, koło Konstantynów, przeszło 20 kursów dziennie katedry prawosławnej. Busy zatrzy- do Terespola. Z przystanku odjeżdża jeszcze mują się też w większych miejscowo- kilku mniejszych przewoźników. ściach na trasie do Lublina (Łomazy, Trans-Mar, ul. Brzeska, http://www. Rossosz, Wisznice, Horodyszcze, Par- transmar.info, rezerwacja tel.: 605261905, czew lub Międzyrzec i Radzyń) i do 606313404, [email protected]. Warszawa, Włodawa (do dworca Warszawa Stadion). Warszawy (Międzyrzec). Prócz tego Trans Bus, ul. Brzeska, http://www.trans- można nimi dojechać do Włodawy, bus.com, rezerwacja tel.: 081 5259795, Terespola, Janowa Podlaskiego i Kon- 603374076, [email protected]. Lublin. stantynowa. Przewóz osób, pl. Wojska Polskiego, Wobec możliwości podróży koleją, http://www.przewozosob.com.pl, rezer- autobusowego przejazdu do Brześcia ra- wacja tel.: 601287447. Lublin (przez Par- czej nie polecamy. PKS Biała Podlaska czew i Radzyń). obsługuje na ogół jedną relację, a po- 16 Grodek, pl. Wojska Polskiego, http://www. dróż trwa zazwyczaj dłużej niż koleją. grodek.ebusy.pl, rezerwacja tel.: 607055043. Dworzec autobusowy w Brześciu znaj- Lublin. duje się przy w odległości ok. 10 min marszu od dworca kolejowego (ul. Mic- - kolejowe Terespol – Brześć. Zarów- kiewicza [Мицкевича] 35; informacja no pociągi lokalne kursujące wyłącz- 1 – tel.: 114; dyżurny dworca przez całą nie pomiędzy Terespolem a Brześciem dobę – tel.: 00375 162 238142, kasa mię- (4 pary), jak też pociągi dalekobieżne. dzynarodowa – tel.: 00375 162 218082). tel.: 083 3764300, 6631400; Prócz autobusów przedsiębiorstwa pań- - drogowe Terespol – Brześć. Naj- stwowego odjeżdżają stamtąd prywat- ważniejsze przejście graniczne z Bia- ne busy w różnych kierunkach. łorusią, swoista „brama na wschód”. W Kamieńcu (brak linii kolejowej) tel.: 083 3764300, 6631400; dworzec autobusowy zlokalizowa- - drogowe Sławatycze – Domacze- ny jest przy ulicy Pogranicznej, w za- wo. Na przejściu brak wydzielonej od- granicy Przekraczania chodniej części miasta. W Wysokiem prawy autobusów. tel.: 083 3767200, dworzec mieści się przy ulicy Sowiec- 6630200; kiej (wylotowa w kierunku Kamień- - drogowe Połowce – Pieszczatka. ca), autobusy przyjeżdżające z dwor- Przejście zlokalizowane w pobliżu ca kolejowego zatrzymują się również Czeremchy (województwo podlaskie), przy rynku. brak wydzielonej odprawy autobusów, wyłącznie dla obywateli Polski i Biało- rusi. Tel.: 085 6854500, 6688500. Przekraczanie granicy W sprawach związanych z organiza- cją spływów granicznym odcinkiem Przejścia graniczne Bugu należy zwracać się do Nadbu- Dostać się na teren rejonu brzeskie- żańskiego Oddziału Straży Granicz- go i kamienieckiego można na kilka nej w Chełmie. Zgodnie z przepisami sposób korzystając z następujących organizatorzy imprez masowych odby- przejść granicznych: wających się w strefie przygranicznej - kolejowe Czeremcha – Wysokoje powinni o nich poinformować lokalne (Wysokie). W ciągu doby granicę prze- placówki Straży Granicznej: kraczają dwie pary pociągów kursują- - Janów Podlaski, tel.: 083 3416200, cych wyłącznie pomiędzy obiema sta- faks: 083 3416205, janowpodlaski@ cjami przygranicznymi. Podróż trwa strazgraniczna.pl; ok. 0,5 godz. Telefon do placówki Stra- - Terespol, tel.: 083 3764300, faks: ży Granicznej: 085 6854500; 083 3764305, terespol@strazgran- - drogowe Białowieża – Piererow. iczna.pl; Przejście o charakterze turystycznym, - Kodeń, tel.: 083 3769500, faks: 083 wyłącznie dla pieszych i rowerzystów, 3769505, [email protected]; czynne: 1 IV–30 IX w godz. 8.00–20.00, - Sławatycze, tel.: 083 3767200, 17 1 X–31 III w godz. 8.00–18.00. tel.: 085 faks: 083 3767205, slawatycze@stra- 6854620, 6621820; zgraniczna.pl. Wizy 1 Aby wjechać na terytorium Białorusi Obowiązek rejestracji potrzebna jest wiza. Wizę można uzy- Wszyscy obcokrajowcy wjeżdżający na Białoruś skać w jednym z kilku konsulatów Bia- podlegają obowiązkowej rejestracji. Zagraniczni łorusi (zob. Placówki dyplomatyczne, turyści, mieszkający w hotelach, zarejestrowani s. 62-63), a także przy wjeździe na Bia- zostaną automatycznie, a cena rejestracji wli- czona jest w pobyt, natomiast osoby posiada- łoruś, w porcie lotniczym Minsk-2 w wy- jące wizy pobytowe lub biznesowe i nie zamel- dziale konsularnym MSZ. dowane w hotelach, powinny w ciągu 3 dni od Jednokrotna wiza uprawniająca do przyjazdu zarejestrować się w wydziale wizowo- 30-dniowego pobytu na terytorium paszportowym Urzędu Spraw Wewnętrznych. Przekraczania granicy Przekraczania kraju, kosztuje obecnie 25 euro. Za wy- Rejestracja obcokrajowców kosztuje: za pobyt danie wizy w trybie przyspieszonym 4,5 USD (jednorazowa opłata) + 1,5 USD za każdą dobę. Można tego nie robić, ale, jeśli (48 godzin) trzeba dodatkowo zapłacić sprawa wyjdzie na jaw, zostanie na nas nało- 25 euro. Warto wiedzieć, że wiza dla żona kara administracyjna, i, co znamienne, Polaków, wybierających się na Biało- nie deportacja z kraju, a przeciwnie, zakaz ruś w grupach turystycznych powyżej opuszczania terytorium Republiki Białorusi do pięciu osób, kosztuje tylko 10 euro. momentu uiszczenia opłaty. Możliwe jest także o ubieganie się o wizę dwukrotnego wjazdu (35 euro) bądź wizę wielokrotną na 90 dni (60 euro). Od niedawna na terytorium Biało- Ubezpieczenie rusi obowiązuje wiza tranzytowa (jed- Zgodnie z prawodawstwem Republiki Białorusi nokrotna – 10 euro). wszyscy zagraniczni obywatele, przybywający Wraz z wypełnionym formularzem do kraju lub przejeżdżający przez jego teryto- wniosku wizowego (do ściągnięcia ze rium tranzytem, powinni ubezpieczyć się w jed- strony internetowej ambasady) należy nym z dwóch towarzystw ubezpieczeniowych: złożyć aktualną fotografię o wymia- Beleksimgarant (Белэксимгарант) i Belgos- rach 3×4 cm oraz paszport ważny przez strach (Белгосстрах). Być może, to dobrze dla strony białoruskiej, ponieważ zasilany co najmniej 3 miesiące po ukończeniu jest w ten sposób budżet skarbu państwa. okresu ważności wizy, o którą się stara- Ale z drugiej strony, dobro turysty nie jest my. Wymogiem strony białoruskiej jest brane pod uwagę, musi on dopełnić procedury, też przedłożenie dowodu ubezpieczenia choć każdy, udając się za granicę, ubezpiecza zdrowotnego na okres pobytu na Bia- się w swoim kraju, a podwójne ubezpieczenie jest absurdem, ponieważ nie daje żadnych łorusi, wydanego przez Towarzystwo dodatkowych gwarancji. Na wszystkich przej- Ubezpieczeniowe Europa (przedstawi- ściach granicznych na Białorusi, a także portach ciele w Białej Podlaskiej: Biuro Turysty- lotniczych i stacjach kolejowych znajdują się ki „Paulina”, ul. Warszawska 13, tel.: 083 18 oddziały ww. agencji ubezpieczeniowych, 3435764 oraz „Tomabra”, ul. Janowska gdzie wjeżdżający turysta może wykupić 11D, ul. Zamkowa 14, tel.: 509512424, ubezpieczeniową polisę medyczną. 083 3442244; w Warszawie Białoru- skie Centrum Informacyjno-Turystycz- częstym zmianom. Warto o nie zapytać ne w sąsiedztwie konsulatu) lub inne fir- miejscowych, którzy często przekracza- 1 my białoruskie. Dokumenty powinny ją granicę. Zdecydowanie jednak nie zostać złożone osobiście lub z pisem- należy sugerować się podpowiedziami nym upoważnieniem. nieformalnego załatwiania spraw czy Najprostszy sposób otrzymywania też uwagami na temat pracy służb gra- wizy to zwrócenie się do agencji tury- nicznych. Jeśli podróżujemy w celach stycznej o otrzymanie wizy. Taką wi- turystycznych i nie naruszamy przepi- zę wydaje się na podstawie zaproszenia sów celnych przewożąc niedozwolone białoruskiej firmy turystycznej i vo- towary lub ich nadmierne ilości, nie po- uchera turystycznego. winniśmy się niczego obawiać. granicy Przekraczania O wizę należy się starać nie wcze- Na Białoruś. Na Białoruś można śniej niż 3 miesiące przed zaplanowaną bezcłowo wwozić przedmioty osobi- podróżą. Na wizę będziemy oczekiwać stego użytku o wartości do 1000 eu- 5 dni roboczych, w trybie pilnym 48 go- ro i o wadze do 50 kg, a także 1 kar- dzin (wyższy koszt – zob. wyżej). ton papierosów (200 szt.), 1 l alkoholu (wino lub wódka) oraz 1 l piwa. Odprawa graniczna Wwóz obcej waluty na Białoruś Najpewniejszym sposobem przenie jest ograniczony, jeżeli jednak kraczania granicy jest podróż koleją, przewozi się sumę, przekraczającą choć i w tym przypadku mogą poja- 10 000 USD, trzeba wypełnić dekla- wić się opóźnienia związane z prze- rację (blankiety po angielsku). Taka dłużającą się odprawą celno-paszpor- deklaracja, przy wyjeździe, stanowić tową. Dotyczy to pociągów lokalnych będzie dokument pozwalający na swo- Brześć – Terespol (linia Wysokie – bodne wywiezienie sumy, która nam Czeremcha jest zdecydowanie mniej pozostała. Niezależnie od przepisów oblegana). Zwyczajem polskich służb zalecane jest jednak wpisywanie do de- granicznych w Terespolu jest rozpo- klaracji wszystkich wwożonych i wy- czynanie kontroli od przodu składu po- wożonych środków, gdyż zdarzają się ciągu. Warto, by pamiętały o tym oso- przypadki odmiennej interpretacji tych by powracające z Brześcia i planujące przepisów przez służby celne. dalszą podróż pociągiem odjeżdżają- Na przewóz zwierząt i roślin przez cym w niedługim czasie po przyjeź- granicę potrzebne jest pozwolenie kon- dzie. W związku z odprawą graniczną troli weterynaryjnej i fitosanitarnej. na dworcach należy się pojawić odpo- Środki transportu, wwożone na wiednio wcześniej (w Brześciu nawet Białoruś na mniej niż 3 miesiące, nie ok. 40 min. przed odjazdem pociągu). podlegają opłacie celnej, ale koniecz- 19 Procedury związane z przekraczanie jest wpisanie ich do deklaracji. Na niem granicy na Białorusi ulegają dość podstawie wydanego na granicy ze- zwolenia samochód może znajdować Przy wjeździe i wyjeździe z Biało- 1 się na Białorusi do 90 dni. Przed upły- rusi może być także pobierana dodat- wem tego okresu musi opuścić białoru- kowa opłata ekologiczna w wysokości ski obszar celny. Niedopełnienie tego ok. 4 USD. Opłat tych dokonuje się w fi- obowiązku grozi poważnymi sankcja- liach banków na przejściach granicznych mi, w tym nawet konfiskatą samocho- lub w innych wyznaczonych do tego celu du w trybie administracyjnym (przy punktach. Dowód wpłaty należy zacho- okazji rutynowej kontroli lub w dro- wać w celu okazania go funkcjonariu- dze powrotnej na granicy). Procedura szom białoruskiej straży granicznej. bezcłowego wwozu dotyczy wszystkich Do Polski. Majątek prywatny (rze- Przekraczania granicy Przekraczania obcokrajowców (z wyjątkiem tranzy- czy i towary nieprzeznaczone do sprze- tu). Użyczenie osobie trzeciej samocho- daży), którego wartość nie przekroczy du wwiezionego na obszar celny Bia- 1000 USD, nie podlega opłatom cel- łorusi na podstawie procedury celnej nym. Osoby powyżej 17 roku życia mo- czasowego wwozu może nastąpić wy- gą wwieźć do Polski 200 szt. papiero- łącznie za zgodą urzędu celnego wy- sów, 1 l mocnego alkoholu (pow. 22%), stawiającego zaświadczenie; w prze- 2 l słabego alkoholu. Ogólna wartość ciwnym razie – najczęściej podczas przywożonych towarów nie powinna wyjazdu z Białorusi – może dojść do przekroczyć 175 euro. Niższe normy konfiskaty samochodu. W przypadku dotyczą mieszkańców strefy nadgra- podróży samochodem należy liczyć się nicznej – 20 szt. papierosów i po 0,5 l także z opłatą tranzytową w wysokości alkoholu. Może się zdarzyć, że zosta- ok. 25 USD przy przekraczaniu grani- niemy poproszeni o pomoc w przewie- cy innym przejściem niż to, na którym zieniu przez granicę kartonów z papie- nastąpił wjazd na Białoruś. rosami czy alkoholu. Odradzamy tego Kategorycznie zabrania się przewo- rodzaju wspieranie przemytu. zu przez granicę Republiki Białorusi: Przy wywozie z Białorusi waluty broni palnej i amunicji, ekwipunku do 3000 USD deklaracji wypełniać żołnierskiego, narkotyków, środków nie trzeba, przy wywozie sumy prze- psychotropowych, środków trujących, kraczającej 3000 USD deklaracja po- radioaktywnych i substancji wybu- winna zostać wypełniona. chowych; drukowanych i audiowizu- Jeżeli nabędzie się na Białorusi dzie- alnych materiałów, mogących działać ło sztuki, prawdopodobnie będzie po- na szkodę interesów RB. trzebne pozwolenie na jego wywóz.

20 Rozdział II 2 Część krajoznawcza

Charakterystyka wości, ale też przynależne do tych sa- geograficzna mych jednostek administracyjnych i po- wiązane gospodarczo. O tym postaramy Położenie się opowiedzieć w rozdziale poświęco- Region, który przedstawiamy w prze- nym historii. wodniku, dość łatwo zlokalizować na ogólnej nawet mapie Europy. To nad- Ukształtowanie terenu bużańskie pogranicze Polski i Białoru- Obszar, o którym mowa, jest na si, usytuowane w okolicach charaktery- ogół równinny i płaski. Według sys- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka stycznego załamania linii granicznej. tematyki geograficznej obszar opi- Po polskiej stronie granicy ob- sywany w przewodniku po polskiej szar naszych zainteresowań to najbar- stronie granicy leży na rubieżach dziej na północ wysunięta część woje- dwóch dużych jednostek fizjograficz- wództwa lubelskiego: powiat ziemski nych. Jego północna i zachodnia część czyli bialski (17 gmin wiejskich oraz wchodzi w obręb prowincji Niżu Środ- dwie gminy miejskie: Terespol i Mię- kowoeuropejskiego (makroregion Ni- dzyrzec Podlaski) oraz powiat grodz- zina Południowopodlaska), a część ki Biała Podlaska (Miasto Biała Podla- południowo-wschodnia zaliczana jest ska jest miastem na prawach powiatu). do prowincji Niżu Wschodnioeuro- Poprzez Bug powiat bialski grani- pejskiego (makroregion Polesia Pod- czy z obwodem brzeskim (‘briestskaja laskiego, nazywanego także Polesiem obłast’) na Białorusi, jedną z sześciu ta- Lubelskim). Obie jednostki rozgrani- kich jednostek administracyjnych, któ- cza dolina Krzny i Bugu, na odcinku od re są odpowiednikami polskich wo- ujścia Krzny do ujścia Nurca. jewództw. Granicznymi jednostkami Nizina Południowopodlaska obej- niższego rzędu, odpowiednikami na- muje na naszym obszarze dwa me- szych powiatów, są dwa rejony (‘rajon’) zoregiony: Równinę Łukowską – tę – brzeski i na północy kamieniecki, któ- charakteryzuje wybitnie słabo zróżni- ry obejmuje tereny aż po południową cowana rzeźba terenu – i szczególnie część Puszczy Białowieskiej. Obecna atrakcyjny pod względem krajobrazu, granica państwowa od sześćdziesię- charakteryzujący się znacznymi róż- ciu kilku lat skutecznie dzieli oba ob- nicami wysokości, Podlaski Przełom szary, jednak w przeszłości były to zie- Bugu. Dał on nazwę położonemu nad 21 mie blisko ze sobą związane, połączone tą rzeką parkowi krajobrazowemu. Na nie tylko więzami wspólnej państwo- tym odcinku Bug „zakręca w lewo”, zmieniając kierunek z południkowe- Zgodnie z układem geomorfolo- 2 go na równoleżnikowy. Rzeka przeci- gicznym terytorium regionu wcho- na tu strefę moren czołowych, co wiąże dzi w skład dwóch obszarów geomor- się ze znaczną głębokością doliny (20– fologicznych: obszaru równin i nizin 30 m) i licznymi meandrami z charak- Przedpolesia (część północna) i ob- terystycznymi terasami. Najbardziej szaru Niziny Poleskiej. Na obszar rów- malowniczy charakter ma odcinek po- nin i nizin Przedpolesia składają się: między Neplami a Kózkami. falista i płasko-falista fluwoglacjalna Na południe od Białej Podlaskiej i Mię- Równina Prużańska oraz płasko-fali- dzyrzeca teren robi się bardziej pła- sta Równina Wysokowska. W obrębie ski i nieznacznie się obniża – ten me- obszaru Niziny Poleskiej znajdują się: zoregion nazwany został Zaklęsłością falista i płasko-falista fluwoglacjalna Łomaską. Tutaj, na zachodnim przy- Nizina Brzeska i płasko-falista Rów- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka czółku bagiennego Polesia, które ciągnie nina Małorycka. się aż po Dniepr na wschodzie, pojawia Rozwinięta sieć rzeczna, a tak- się więcej terenów podmokłych i bagien- że obecność dużej ilości eolicznych nych. Równie płaski jest położony na wzgórz i piaszczystych wydm, szcze- wschód, w kierunku Bugu, mezoregion gólnie w części południowej, sprawia, Równiny Kodeńskiej. Bezpośrednio że teren na pierwszy rzut oka jedno- przy Bugu wąski pas zajmuje mezore- stajnie równinny jest wyjątkowo zróż- gion Polesia Brzeskiego, który obejmuje nicowany. tereny po obu stronach granicy. Nizinno-równinny region brzesko-ka- Hydrografia mieniecki znajduje się w części Białorusi Osią spajającą obszary po obu stro- najbardziej wysuniętej na południowy za- nach obecnej granicy państwa jest chód, w obrębie dwóch ogromnych, znacz- Bug, główna rzeka regionu. Niemal nie różniących się od siebie regionów. Na wszystkie cieki wodne, na które na- północy (rejon kamieniecki) to Równina tkniemy się odwiedzając obszary opi- Nadbużańska, należąca do białoruskich sane w przewodniku, uchodzą do Bugu równin i wzniesień określanych mianem lub jego dopływów (wyjątek stanowi Grzędy Białoruskiej. Na południu (rejon niewielkie dorzecze Białki, dopływu brzeski) – wspomniane już Polesie Brze- Tyśmienicy). skie. Skrajnie południowa część rejonu Bug, który przez wieki łączył zie- brzeskiego jest częścią wielkiej Równiny mię bialską i brzeską, to czwarta pod Wołyńskiej. Na północnym zachodzie re- względem długości rzeka w Polsce gion graniczy z Niziną Północnopodlaską, (772 km długości, z czego 587 km 22 na zachodzie – z Niziną Południowopo- na terenie kraju). Wypływa z oko- dlaską, na południowym zachodzie z Po- lic Sasowa na Ukrainie, a na odcin- lesiem Lubelskim. ku 393 km stanowi granicę z Ukra- iną i Białorusią. Do 1962 r. uznawano, ski i Białorusi, co jednak w dłuższej że to Bug wpada do Wisły, zaś Narew perspektywie ulega zbilansowaniu – 2 jest jego dopływem. Obecnie przyj- tu rzeka podmyje kawałek wyższego muje się, że Bug uchodzi do Zalewu brzegu, w innym miejscu odłoży piasz- Zegrzyńskiego i jest lewym dopły- czystą plażę. wem Narwi. Takie postawienie spra- Bug obecnie wylewa dość rzad- wy spowodowało, że rzeka teoretycz- ko, ale nawet w okresach, kiedy stanie zrobiła się krótsza (przed 1962 r. ny wód bywają wysokie, nie stanowi mówiono o 813 km długości); połą- to dużego zagrożenia powodziowego. czone Narew i Bug określa się też Rzeka nie została obwałowana, a przez mianem Bugonarwi. W tego rodza- to nie stwarza pozorów bezpieczeń- ju przypadkach rozstrzyga wielkość stwa i nie zachęca do osiedlania się na przepływów wód w m3/sek., która jest terasach zalewowych. Ludzie naucze- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka większa w Narwi. Gdyby za dopływ ni doświadczeniem po prostu nie budu- uznawać rzekę, która do momentu po- ją się w tej strefie. Dzięki wiosennym łączenia z inną jest krótsza, to nawet wylewom korzystają za to na lepszym Wisła okazałaby się dopływem Bugu wzroście traw. (Bug i Bugonarew powyżej połącze- Wody Bugu nie mają co prawda nia z Wisłą są dłuższe niż odpowiedni pierwszej klasy czystości, ale też z racji odcinek królowej polskich rzek). na charakter podłoża, nigdy nie moż- Do żeglugi Bug niespecjalnie się na- na ich było porównać z kryształowy- daje z uwagi na nieuregulowany cha- mi rzekami górskimi. Nie bez wpływu rakter. Oczywiście nie dotyczy to tu- na stan czystości wód pozostaje usytu- rystycznych spływów kajakowych, owanie w sąsiedztwie rzeki Brześcia. którym „dzikość” rzeki wręcz przyda- Przy niskim stanie wody w niektó- je atrakcyjności. Brak regulacji to jed- rych miejscach nad Bugiem można ob- nak przede wszystkim ogromny atut serwować wcinające się w rzekę sznu- przyrodniczy, dzięki któremu dolina ry głazów. To historyczna pamiątka po pozostaje wciąż naturalna i funkcjo- groblach młyńskich, które zatapiali nuje w niezakłócony sposób. Zróżni- właściciele młynów wodnych i bździe- cowana jest zarówno szerokość kory- li (młynów instalowanych na zacumo- ta, jak i głębokość nurtu Bugu. Rzekę wanych łodziach), aby w ten sposób charakteryzują częste płycizny i piasz- korzystnie przyspieszać nurt. Takie czyste łachy, z czasem przeradzające przegrody w oczywisty sposób wa- się w wyspy. Bug intensywnie mean- dziły żegludze, a musiały być dość druje, dość często zmieniając kory- powszechne, skoro już w 1548 r. sej- to i tworząc liczne starorzecza. Erozyj- mowa ustawa zakazywała budowy no- 23 na działalność rzeki powoduje drobne wych i nakazywała rozebranie istnie- zmiany w wielkości terytoriów Pol- jących grobli. Największym lewym dopływem Bu- stopniu pokrywały bagna. Do chwili 2 gu jest Krzna, płynąca przez stolicę obecnej zachowała się jedynie niewiel- regionu – Białą Podlaską. Jej całko- ka część rozległych niegdyś błot. wita długość to 116 km. Początkowo Całe terytorium należy do basenu Za- płynie dwoma korytami, jako Krzna chodniego Bugu, większe rzeki to: Le- Północna i Południowa. Jej dolina jest śna, Pulwa, Kapajówka, Spanowka, Mu- wyraźnie zaznaczona w terenie, ni- chawiec – zob. niżej. Niestety większość ska i wypełniona torfami. Z przyrod- rzek ucierpiała podczas masowej melio- niczego punktu widzenia należy jed- racji. Koryta rzek zostały wyprostowane, nak żałować, że rzeka na niemal całej a brzegi skanalizowane. W naturalnym długości została uregulowana. Jedy- stanie zachowały się tylko koryta i rozle- nie na odcinku przyujściowym moż- wiska rzek Leśnej Prawej i Leśnej. na się przekonać, jak ciekawy był to Na prawym brzegu Bugu najwięk- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka ciek wodny. W ostatnich latach zna- szym jego dopływem jest Mucha- cząco poprawiła się jakość wód Krzny, wiec, okalający od południa Brześć. do czego przyczyniła się oczyszczal- Rzeka liczy 122 km. Muchawiec to nia miejska w Białej Podlaskiej oraz część ważnej drogi wodnej, która łą- likwidacja zanieczyszczających rzeczy Bug z Prypecią, a za ich pośred- kę zakładów garbarskich w Łukowie. nictwem dorzecze Bałtyku z dorze- Krzna stanowi ciekawy szlak wodny, czem Morza Czarnego. Już w XVIII w. pozwalający wypłynąć na spływ kaja- przekopano 79-kilometrowy Kanał kowy z samej Białej Podlaskiej. Królewski (inicjatorem budowy był Inne rzeki na terenie powiatu bial- Stanisław August Poniatowski), któ- skiego to dopływy Krzny: największa ry skomunikował Muchawiec z Pi- Zielawa uchodząca w okolicach Wo- ną. Jeszcze przed wojną płynęły tędy skrzenic, Klukówka płynąca w okoli- tratwy z Polesia. W latach 40. XX w. cach Leśnej i uchodząca do Krzny tuż za powstał nowy kanał Dniepro-Buż- Białą Podlaską oraz Czapelka. Niezbyt ski, który skrócił dotychczasową dro- wielką rzeczką, ale ciekawą szczególnie gę wodną. Oba kanały łączą się z Mu- na odcinku ujściowym, jest Czyżówka chawcem w okolicach Kobrynia. płynąca pomiędzy Janowem Podlaskim To właśnie Muchawiec i płyną- a Starym Pawłowem. ca z Puszczy Białowieskiej Leśna (drugi Pod względem hydrologicznym, tak ważny prawy dopływ Bugu) decydowały jak geomorfologicznym północna i po- o strategicznym położeniu grodu w Brze- łudniowa część rejonu brzeskiego bardzo ściu. Obie rzeki uchodzą do Bugu nieda- się od siebie różnią. Część południowa leko od siebie. Na wysokości Brześcia 24 (Nizina Brzeska i Równina Małorycka) koryta Muchawca i Leśnej zbliżają się na jest bogatsza w zbiorniki wodne; w prze- odległość 7 km. Do dziś widać, że rzeki szłości jej powierzchnię w znacznym okalają miasto z trzech stron. Jako ciekawą rzekę do organizacji nienie lub brak jezior i źródeł. Te ostatnie spływów kajakowych w rejonie brze- najliczniejsze są w części północnej, na 2 skim można wskazać Leśną. Początko- południowych krańcach Równiny Wyso- wo – podobnie jak Krzna – płynie dwo- kowskiej, rzadziej na południu. W połu- ma korytami, jako odrębne rzeki, Leśna dniowej części regionu spotykamy dość Lewa i Leśna Prawa. Ta druga bierze po- liczne jeziora, należące do tak zwanych czątek po polskiej stronie granicy, płynie Jezior Brzeskich m.in. Czarne, Białe, przez Hajnówkę i Puszczę Białowieską. Rogoźniańskie. W okolicach wsi Mied- Obie łączą się na kilka kilometrów przed na (na południe od Brześcia), pośród la- Kamieńcem. Leśna Prawa i Leśna nie zo- sów, znajduje się rozległy kompleks sta- stały uregulowane i zachowały natural- wów „Stradocz” (więcej – zob. ramka ny, meandrujący charakter. Stawy „Stradocz”). Poniżej Leśnej do Bugu uchodzi Należy jeszcze wspomnieć o sztucz- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka Pulwa (początek również po stronie nych ciekach wodnych, powstałych jako polskiej), która w końcowym odcinku kanały melioracyjne. Szczególnie dużo również nadaje się do organizacji spły- jest ich po stronie białoruskiej, gdzie wów. Mniejsze prawe dopływy Bugu po II wojnie światowej przeprowadzo- to Kupajówka (uchodzi za Domacze- no zakrojone na szeroką skalę prace wem) i Szpanówka, która uchodzi vis- związane z odwodnieniem bagienne- à-vis Kostomłotów. go Polesia. Po stronie polskiej jest to Charakter rzeźby terenu określa nie Kanał Wieprz-Krzna, który przeci- tylko obecność lub brak terenów bagien- nając Pojezierze Łęczyńsko-Włodaw- nych oraz sieci rzecznej, lecz także ist- skie, połączył obie rzeki. Ten najdłuż-

Stawy „Stradocz”

Z punktu widzenia turystyki naukowej i krajoznawczej interesującym wydaje się gospodarstwo rybne „Stradocz”. Jest ono najstarszym na terytorium Białorusi (ma ok. 100 lat). Dzięki mało inten- sywnemu użytkowaniu, a także temu, iż otoczone jest lasami, zamieszkuje je znaczna ilość rzadkich i chronionych zwierząt. Na terenie gospodarstwa rybnego znajduje się kompleks dużych i ma- łych stawów o łącznej powierzchni 800 ha. Przeważają zbiorniki wodne gęsto zarośnięte roślinnością nadwodną, zwłaszcza pałką i trzciną. W przypadku niektórych stawów obserwujemy proces wtór- nego zabłacania. Świat zwierząt, a przede wszystkim ornitofauna tego terenu charakteryzuje się niezwykłym zróżnicowaniem. Optymalne połączenie leśnych, leśno-bagiennych oraz wodno-bagiennych biotopów uwarunkowało zróżnicowany skład gatunkowy „Stradoczy”. Na danym terytorium znane jest 38 gatunków ptaków włączonych do trzeciego wydania Czerwonej Księgi Biało- rusi, spośród których aż 22 gniazdują na terenie gospodarstwa, np. orzeł bielik, podgorzałka, liczna populacja perkozów rdzawoszyich, remizów. Spotykamy również czaple białe, kaczkę krakwę, gęś gęgawą i inne. Oprócz powyższych, stawy „Stradocz” zamieszkuje żółw błotny – gatunek rzadko 25 spotykany i chroniony tak w Białorusi, jak i na terenie całej Europy. szy kanał w Polsce (140 km) uchodzi do – zachodnie i południowo-zachodnie. 2 Krzny w okolicach Międzyrzeca Pod- Nierzadko zdarzają się suche, gorące laskiego. Na ternie powiatu bialskiego południowo-wschodnie wiatry oraz na- znajduje się jeden z pięciu zbiorników pływy mas arktycznego powietrza. Zi- retencyjnych – Żelizna, 650 ha – które mą stała pokrywa śnieżna utrzymuje się miały służyć regulacji przepływu wód. maksymalnie 1–2 miesiące, występu- Swego czasu była to kosztowna i gło- ją częste odwilże. W poszczególne zi- śna inwestycja, obliczona na rozwój go- my pokrywa śnieżna może się w ogóle spodarki łąkarskiej i hodowli bydła na nie tworzyć, a średnie miesięczne tem- sąsiadujących obszarach. Jednak nale- peratury grudnia, stycznia, a nawet lu- ży przyznać, że kanał nie spełnił pokła- tego mogą być dodatnie. Na Białorusi danych w nim nadziei. wiosna zwykle przychodzi w połowie Mówiąc o wodach warto dodać na marca, a lato jest najdłuższą i najcie- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka koniec, że niektóre sztuczne zbior- plejszą porą roku . niki na terenie powiatu bialskiego Warto zwrócić uwagę na cechy mi- umożliwiają latem kąpiel. Są to: za- kroklimatyczne. Są one szczególnie lew w Kobylanach, wyrobisko Ku- korzystne z uwagi na brak przemy- biki w okolicach Chotyłowa, żwi- słu oraz stosunkowo duży areał la- rownia w Międzyrzecu Podlaskim, sów i użytków zielonych. Spędzając zbiornik Terebela i zalew w Horodysz- czas na Podlasiu i zabużańskim Pole- czu. Co roku służby sanitarne badają siu nie będziemy narzekać na niedobór jakość wód w akwenach i informują czystego powietrza. o możliwości organizacji kąpielisk. Podkreślenia wymaga wyjątkowy mikroklimat samej Białej Podlaskiej. Klimat To niespełna 60-tysięczne miasto cha- Regiony bialski i brzeski nie wyróż- rakteryzuje szczególne położenie. Bia- niają się szczególnie pod względem ła rozlokowała się na dwu brzegach klimatu (umiarkowanie kontynentalny, Krzny, która jeszcze do lat 60. ubie- zmienny wilgotny). Oczywiście w po- głego wieku pozostawała nieuregulo- równaniu z zachodnią Polską i pozosta- wana i wczesną wiosną szeroko rozle- łym obszarem Białorusi zwykle jest tu wała. Stąd też, mimo regulacji rzeki, więcej dni, w których utrzymuje się nie- zabudowa obu części miasta pozosta- częsta w ostatnich latach pokrywa śnie- je oddalona od brzegów Krzny o kilka- gowa. Średnia roczna temperatura poset metrów. W ten sposób zachowany wietrza wynosi +7,4 °С. Średnia ilość został naturalny korytarz ekologiczny, opadów – 548 mm. Najdłuższy okres poprzez który miasto jest jednocześnie 26 wegetacyjny roślin w Białorusi wyno- „wentylowane”. Wraz z pierścieniem si 209 dób. Latem przeważają zachod- lasów, który od strony południowej do- nie i północno-zachodnie wiatry, zimą chodzi do samych granic Białej Podla- skiej, stanowi to o bardzo korzystnym nie jak po polskiej stronie, są to głów- dla mieszkańców mikroklimacie, któ- nie bory sosnowe, jednak jak na Polesie 2 ry daje się odczuć podczas zwiedza- przystało bardziej wilgotne i podmo- nia Białej. kłe. Częściej spotyka się tu śródleśne torfowiska. Przyroda Dumą rejonu kamienieckiego jest Obszar, po którym się poruszamy, ce- Puszcza Białowieska, której połu- chuje się dużą naturalnością przyrodni- dniowa część przynależy do niego ad- czą. W strukturze użytkowania terenu ministracyjnie. Cała puszcza liczy ok. dominują użytki rolne (67% obsza- 150 tys. ha, z czego większość (87 tys. ru powiatu). Gros ziem rolnych znaj- ha) należy do Białorusi. Jest to najle- dowało się i pozostaje nadal w rękach piej zachowany, najbardziej naturalny prywatnych. kompleks leśny na niżu Europy, któ- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka Powiat bialski cechuje lesistość na ry w znacznej części (ok. 1/3) tworzą la- poziomie ok. 26%. Tutejsze lasy – sy liściaste. Od polskiej części białoruską oprócz niewielkich zagajników w mo- różni nieco bardziej borowy charakter zaice pól – to przede wszystkim rozległe (większy udział borów sosnowych i so- kompleksy, zapewniające możliwość snowo-świerkowych). Warto podkreślić, bytowania dużym zwierzętom. Naj- że po stronie Białorusi całość tego obsza- większy z nich to las Kijowiec położo- ru podlega ochronie prawnej. ny w niewielkiej odległości na północ- ny zachód od Białej Podlaskiej. Duże Ochrona dziedzictwa kompleksy leśne znajdują się również przyrodniczego i kulturowego na południe od Białej Podlaskiej i Mię- Bez wątpienia najciekawszą, naj- dzyrzeca Podlaskiego. Północną część bardziej urozmaiconą przyrodniczo rozległych lasów chotyłowskich prze- częścią regionu bialskiego jest Park cina droga E30. Dominują w nich bo- Krajobrazowy „Podlaski Przełom ry i bory mieszane (ze znaczącym Bugu”. Park powstał w 1994 r., kie- udziałem sosny), które stanowią aż 3/4 dy istniało jeszcze województwo bial- tutejszych siedlisk leśnych. skopodlaskie, z czym związany jest za- Wyższą, ale bardzo nierównomier- sięg jego granic. Chroni on przeszło ną lesistością, charakteryzuje się re- 90-kilometrowy odcinek lewobrzeż- jon brzeski. Średnie pokrycie lasami nej doliny Bugu, poczynając od uj- wynosi tu prawie 35%, jednak to nie- ścia Krzny do ujścia Tocznej. Przy tak mal całkowita zasługa terenów poło- wydłużonym kształcie granica par- żonych na południe od Brześcia. Lasy ku nie oddala się od koryta rzeki dalej pokrywają ten obszar niemal zwartym niż na 4–6 km. Jego całkowity obszar 27 „masywem” i ciągną się w głąb Pole- to 309 km2, dalsze 171 km2 zajmuje sia wzdłuż granicy z Ukrainą. Podob- otulina. Lasy i grunty leśne zajmują ok. 33% powierzchni parku. Najcen- wysoczyzny, przez podmokłe lasy, 2 niejszym bogactwem przyrodniczym zalewowe łąki, do podmokłych szu- jest naturalna dolina Bugu, meandru- warów i otwartych wód starorzeczy. jąca, obfitująca w starorzecza. Na od- Efektem zróżnicowania siedlisk jest cinku podlaskim uchodzi ona za naj- znaczna liczba gatunków roślin naczy- piękniejszą w całym biegu, głównie ze niowych, których na terenie parku nali- względu na znaczne różnice wysokości czono 765, w tym 36 to gatunki objęte pomiędzy rzeką, a otaczającymi ją te- ochroną ścisłą. Szczególną satysfakcję renami. Malowniczego charakteru na- sprawia botanikom, badającym sza- daje jej bezpośrednie otoczenie, w żad- tę roślinną nadbużańskiego Podlasia, nym miejscu nieograniczone wałem występowanie kukuczki kapturkowa- przeciwpowodziowym, obfitujące za tej, storczyka znanego z zaledwie kil- to w starorzecza, w większości nie- kunastu stanowisk w Polsce. Charakterystyka geograficzna Charakterystyka użytkowane, porośnięte roślinnością Pośród przedstawicieli fauny wy- szuwarową i wodną. Dalej od koryta różniają się ptaki związane z doliną rzeki występują wysoczyzny moreno- rzeczną. Obfitość pokarmu sprawia, we z charakterystycznymi wzgórzami że w wioskach nad Bugiem będziemy porośniętymi suchymi borami. obserwować liczne gniazda bocianie Florę parku oszacowano na 760 ga- (w gminach Kodeń i Sławatycze po tunków. Dominują zbiorowiska le- ok. 50!), w ustronnych zakątkach zda- śne i łąkowe. Najciekawsze z nich to te rzy się nam spotykać płochliwe bocia- związane z siedliskami w bezpośred- ny czarne, na piaszczystych wydmach nim sąsiedztwie rzeki, ukształtowa- spacerować będą sieweczki obrożne, ne w szczególnej mozaice łąkowo-le- a nad łąkami harcować czajki, rycy- śno-wodnej, zapewniającej wyjątkowo ki i krwawodzioby. Wieczory na nad- korzystne warunki bytowania zwierzę- bużańskich łąkach wypełnia śpiew sło- tom. Przyrodnicy za najbardziej cenne wików i skrzekliwy, niespotykany na uważają nadrzeczne łęgi wierzbowo-to- zachodzie Europy, głos derkacza. Na polowe, jedno z najrzadszych siedlisk podlaskim odcinku Bugu gniazduje leśnych w Europie. W dolinie Bugu ok. 4% polskiej populacji brzegówki, spotykane są dosyć często, chociaż nie zwinnej jaskółki, która zakłada gniaz- występują na dużych powierzchniach. da w norkach wygrzebanych w skar- Jeszcze rzadsze są łęgi wiązowo-jesio- pach nadrzecznych. Dolina Bugu jest nowe, które ze względu na bardzo bo- też ważną ostoją drapieżnego błotnia- gate runo z dużą ilością pnączy przy- ka łąkowego, rybitwy czarnej, dziwo- równywane bywają do dżungli. nii i dudka. 28 Strefowy układ doliny rzecznej Nie trzeba być szczególnie bystrym oznacza dużą rozmaitość siedlisk, obserwatorem przyrody, by stwierdzić, począwszy od stosunkowo suchej że nad Bugiem występują bobry. Trud- niej spotkać wydrę, ale ta w ślad za co- Bugu od ujścia Krzny niemal do jego raz częstszym wodnym drwalem jest ujścia do Narwi. Ostoje na ogół obej- 2 również coraz powszechniej spotykana. mują nieco węższy pas doliny niż park, W niektórych starorzeczach sporadycz- jednakże wytyczono je po obu stronach nie spotyka się żółwie błotne. Z rzad- rzeki (w granicach Polski). kich gatunków ryb notowanych w Bu- W ramach Dyrektywy Ptasiej ochro- gu wymienić należy babkę łysą, kiełbia nie podlega niemal cała dolina Bugu po białopłetwego, czarnego bassa wielko- polskiej stronie (do sieci Natura 2000 gębowego i kozę złotawą. nie włączono jedynie niedługiego od- Siedziba Parku Krajobrazowe- cinka w okolicach Terespola, Brześcia). go „Podlaski Przełom Bugu” mieści Od okolic Michałkowa w górę rzeki, aż się w Janowie Podlaskim (ul. Piłsud- do miejsca, w którym Bug płynie wy- skiego 10, tel.: 083 3413735, http:// łącznie po terytorium Ukrainy, wyzna- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka www.podlaskiprzelombugu.pl). Oso- czono ostoję ptasią o nazwie Dolina by szczególnie zainteresowane przyro- Środkowego Bugu (PLB 060003). dą mogą zwrócić się tu z prośbą o in- Dodać warto, że w 1990 r. zanim formacje. powstał park krajobrazowy, w doli- O przyrodniczej randze doliny Bu- nie Bugu utworzono Nadbużański Ob- gu świadczy fakt, że wpisana została na szar Chronionego Krajobrazu. Obecnie listę obszarów Natura 2000, europej- ochrania on dolinę Bugu od Hanny po skiej sieci najcenniejszych obiektów ujście Krzny. przyrodniczych, chronionych również Prócz parku najcenniejsze fragmen- na mocy naszego prawa krajowego. ty przyrody nadbużańskiego Podlasia Obszar parku krajobrazowego znalazł chronią rezerwaty przyrody. się w sieci niejako podwójnie, na mo- Rezerwat „Chmielinne”. Re- cy dwóch podstawowych dyrektyw, na zerwat o powierzchni 68 ha usytuowa- podstawie których wyróżnia się obsza- ny jest po obu stronach szosy z Białej ry Natura 2000. Ostoja Dolina Dolnego do Leśnej Podlaskiej. Chroni przede Bugu, oznaczona kodem PLB 140001, wszystkim lasy liściaste, z których to ostoja ptasia (wyznaczona w opar- najcenniejszy jest łęg wiązowo-jesio- ciu o Dyrektywę o ochronie dziko żyją- nowy w dolinie Klukówki. W rezer- cych ptaków, potocznie nazywaną Dy- wacie dominują grądy (liściaste lasy rektywą Ptasią). Ostoję Nadbużańską złożone głównie z dębu i – w drugim (PLH 140011) wyznaczono w oparciu piętrze – grabu). Pewną powierzch- o Dyrektywę Siedliskową (Dyrekty- nię zajmują bory mieszane (z sosną), wa w sprawie ochrony siedlisk natural- a w najniższych położeniach, gdzie nych oraz dzikiej fauny i flory). Grani- wiosną i jesienią utrzymuje się woda – 29 ce obu obszarów mają nieco odmienny ols. Najcenniejsze lasy, łęgi, to dorodny przebieg, niemniej obejmują dolinę drzewostan, w którego skład wchodzą jesiony, olsze i wiązy. Nazwa uroczyska Rezerwat „Dobryń”. Niewiele 2 leśnego, którą nazwano rezerwat, wzię- osób pędzących trasą E30 dostrzega, ła się od spotykanego na żyznych sie- że pomiędzy Zalesiem a Wólką Do- dliskach łęgowych chmielu. bryńską tuż przy samej szosie znajdu- Rezerwat „Czapli Stóg”. To nieje się rezerwat przyrody, który stano- wielki rezerwat położony w okolicach wi również ostoję w ramach programu Nepli i Mokran. Na niespełna 5-hekta- Natura 2000 (PLH 060004). Jest to re- rowym obszarze boru sosnowego znaj- zerwat o charakterze leśnym, obejmu- dowała się kolonia czapli siwej, najlicz- jący ochroną – na powierzchni 87 ha niejsza na terenie parku krajobrazowego. – fragment żyznych lasów liściastych. Obecnie ptaki te opuściły gniazda za- Powodem umieszczenia go na liście kładane w koronach sosen nierzadko Natury 2000 są rzadkie siedliska grą- po kilka na jednym drzewie i przenio- dowe i łęgowe, których ochronę sank- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka sły się w dolinę Krzny na rosnące kępy cjonują przepisy unijne. „Dobryń” wy- wierzb. Kolonia ta znacznie się rozpro- różnia się spośród innych rezerwatów szyła, część ptaków osiedliła się po stro- leśnych dorodnym i wielogatunkowym nie białoruskiej, ale również bliżej Bu- drzewostanem z licznymi okazami gu. Dzięki temu mają bliżej do swoich drzew pomnikowych dębu szypułko- żerowisk. Lokalizacja podlaskiego cza- wego. Przeszło 200-letnim dębom to- plińca nie była przypadkowa – wyróż- warzyszą okazałe olsze i jesiony. Na niło go korzystne usytuowanie wzglę- obszarze, który tworzą zbocza rozle- dem miejsca do żerowania i cechowała głej doliny, występuje kilka rzadkich go południowa wystawa, zapewniająca gatunków storczyków: buławnik czer- dodatkowe źródło ciepła w okresie wy- wony, kruszczyk szerokolistny, gnieź- siadywania jaj. Przyczyną opuszczenia nik leśny, listera jajowata czy podko- gniazd była silna ekspansja kruka i utra- lan zielonawy. ta stabilności gniazd na czubkach sosen Rezerwat „Liski”. Znajduje szczególnie w zdarzające się w latach się w pobliżu Międzyrzeca, po lewej 2002–04 silne podmuchy wiatrów. Obec- stronie szosy w kierunku Drelowa. Jest nie trwają prace terenowe w celu okre- to rezerwat o charakterze leśnym, po- ślenia kierunków zmian celu ochronne- łożony w obrębie rozległego uroczy- go. Pamiętajmy jednak, że wstęp na teren ska Zahajki (południowa granica ob- rezerwatu jest niedozwolony m.in. ze szaru chronionego dochodzi do gruntów względu na jego niewielką powierzch- wsi o tej samej nazwie). Na powierzchni nię. Brak wstrzemięźliwość w podglą- 129 ha występuje przede wszystkim bór daniu ptaków na gniazdach być może mieszany (starodrzew dębowo-sosno- 30 również sprawi, że ptaki straciły ocho- wy). Wśród sosen warto wypatrywać tę do wyprowadzania lęgów w tym wła- egzemplarzy z charakterystycznie da- śnie miejscu. chówkowato wykształconą korą – będą to przedstawicielki lokalnego ekotypu starsze niż 150 lat, które wczesną wio- tzw. „sosny matczańskiej”. W runie wy- sną stoją zalane wodą. Widok to iście 2 stępują gatunki chronione: kruszczyk wyjątkowy. Rozłożyste i solidne kona- szerokolistny, gnieźnik leśny, lilia złoto- ry dębów stanowią dobrą podstawę dla głów czy kwitnący wczesną wiosną bar- gniazd dużych ptaków. Od lat w rezer- winek. W rezerwacie, ale też w całym wacie korzystają z tego bociany czar- kompleksie leśnym, spotkamy niewiel- ne, które można spotkać żerujące dys- kie, bezleśne torfowiska wysokie. Cha- kretnie na pobliskich łąkach. Być może rakterystycznym ptakiem rezerwatu jest obserwacja się powiedzie podczas wę- muchołówka białoszyja. Warunkiem drówki ścieżką przyrodniczą „Nadbu- występowania tego ruchliwego ptasz- żańskie Łęgi”. ka jest obecność starych drzew, w któ- Rezerwat „Omelno”. Rezerwat rych tworzą się dziuple, a takich w re- o powierzchni 27 ha zlokalizowany na Charakterystyka geograficzna Charakterystyka zerwacie nie brakuje. południe od Międzyrzeca Podlaskiego. W miejscu, w którym przy szosie Walory przyrodnicze tego leśnego za- rozpoczyna się granica obszaru chro- kątka dostrzeżono już w 1965 r., two- nionego, znajduje się parking i wia- rząc pierwszy rezerwat na terenie dzi- ta turystyczna. W sąsiedztwie rośnie siejszego powiatu bialskiego. kilka dębów o pomnikowych rozmia- Chronioną część kompleksu leśne- rach i zaczyna się ścieżka przyrodni- go Omelno porasta grąd – las, którego cza. Na 3-kilometrowej trasie ustawio- główne piętro tworzą dąb i lipa. Rza- no 6 tablic opisujących zbiorowiska dziej spotykane są jawor, klon zwy- roślinne rezerwatu. Trasę oznakowa- czajny i wiązy. Teren rezerwatu poło- no kolorem czerwonym. O rezerwat za- żony jest na skłonie doliny rzeki Białki. hacza również trasa rowerowa, biorą- Grądowe runo szczególnie cieszy oko ca początek na międzyrzeckim rynku. wczesną wiosną, przed rozwojem po- Rezerwat „Łęg Dębowy”. Łęg szycia. Pojawiają się wówczas geofi- to jedno z najrzadszych zbiorowisk ty, najwcześniejsze rośliny, które roz- leśnych. Porastając najbardziej żyzną wijają się i kwitną nim uniemożliwi im strefę doliny rzecznej, padał w pierw- to cień liści na drzewach. szej kolejności ofiarą gospodarki czło- Rezerwat „Stary Las”. Na- wieka. Do dziś w zagospodarowanych zwa rezerwatu mówi sama za siebie dolinach rzek łęgów pozostało bardzo – to fragment wiekowego grądu i bo- niewiele. Fragment położony w okoli- ru mieszanego, w którym pojedyncze cach stadniny na Wygodzie jest choćby dęby i sosny osiągają wiek ok. 140 lat, przez ten fakt wyjątkowo cenny. a niektóre dęby osiągają pomnikowe Sam łęg zajmuje ok. 3/4 powierzchni rozmiary. 31 132-hektarowego rezerwatu. Jego oso- Rezerwat znajduje się przy szo- bliwością są wiekowe dęby, nierzadko sie z Konstantynowa do Gnojna, po jej prawej stronie, i rozpoczyna się tuż ta o występowaniu żółwia błotnego, mia- 2 początku kompleksu leśnego. Jest jed- ło to być jedyne stanowisko na terenie nym z najmniejszych obszarów chro- dzisiejszego powiatu bialskiego. nionych w formie rezerwatowej – zaj- Teren rezerwatu jest dostępny do muje niespełna 6 ha. Widokiem lasu, zwiedzania dzięki ścieżce przyrodni- na którego dnie leżą powalone wie- czej (4,5 km). kiem martwe drzewa, można się cie- Wyjątkowym, bo położonym na ob- szyć wyłącznie podczas przejazdu szarze dwóch państw, parkiem narodo- szosą, gdyż nie prowadzi tędy żadna wym jest Białowieski Park Naro- dodatkowa trasa turystyczna. dowy, po stronie białoruskiej – Park Rezerwat „Szwajcaria Podla- Narodowy Puszcza Białowieska ska”. Po podlaskiej Szwajcarii można (Bieławieżskaja Puszcza). Puszcza Bia- się spodziewać przede wszystkim ory- łowieska jest największym w Europie Charakterystyka geograficzna Charakterystyka ginalnej rzeźby terenu. Na stosunkowo masywem leśnym, w którym występu- niewielkiej powierzchni (24 ha) wystę- ją pierwotne, zachowane w stanie nie- puje znaczna liczba zjawisk i osobli- tkniętym, lub w niewielkim stopniu wości przyrodniczych. zmienione lasy; przeszłości całą równin- Rezerwat jest usytuowany w są- ną część Europy zajmowały podobne. siedztwie ujścia Krzny i rozciąga się W Polsce park zajmuje ok. 10,5 tys. ha, na odcinku ok. 2 km wzdłuż Bugu. co stanowi ok. 1/6 części puszczy, któ- Urwiste zbocza doliny, poprzecinane rą dysponujemy (administracyjnie jest erozyjnymi jarami, sąsiadują z tera- to powiat hajnowski w województwie są zalewową rzeki, kompleksem wy- podlaskim, już poza zasięgiem naszego płyconych starorzeczy i porastającymi przewodnika). mady nadrzeczne łęgami. Wyjątko- Po stronie białoruskiej park naro- wa rzeźba terenu powoduje, że jest dowy powstał w 1991 r. z istniejące- to szczególnie atrakcyjne krajobrazo- go od 1957 r. gospodarstwa ochron- wo miejsce. Wąwozy żłobiące zbocze no-łowieckiego. Ochronie podlega tu porośnięte są urozmaiconymi gatun- całość puszczy, tj. ok. 87 tys. ha, acz- kowo lasami, które stabilizują stoki. kolwiek białoruski park narodowy jest Jednak proces formowania wąwozów niemal dwukrotnie większy, obejmuje można wciąż obserwować na północ dodatkowo sporą część terenów przy- od granic rezerwatu, gdzie Bug i spły- ległych (łącznie 163 tys. ha). W parku wające z równiny denudacyjnej wody obowiązują inne formy ochrony niż po opadowe podmywają ogromne masy stronie polskiej. Pośród czterech stref gruntu, powodując powstawanie wyrw. ochronnych są tu m.in. strefa rekre- 32 Różnice wysokości w rezerwacie się- acyjna i strefa gospodarcza. gają 50 m. Jeszcze niedawno z tere- Puszcza Białowieska jest unikalnym nu rezerwatu pochodziły doniesienia kompleksem przyrodniczym, na jej terytorium spotykamy wszystkie podsta- ka Mroza (odpowiednik zachodniego wowe komponenty flory i fauny leśnej. św. Mikołaja) – więcej zob. Rozdział 5, 2 Średni wiek lasów puszczy to ponad s. 184-185. Na terenie parku narodo- 100 lat, niektóre zakątki lasu liczą sobie wego można poruszać się wyłącznie 200–300 lat, dąbrowy – 350–400 lat. W po wyznaczonych szlakach. Wycieczkę puszczy opisano ponad 1000 drzew-ol- należy zgłosić w dyrekcji parku. brzymów. Sosny i jodły osiągają wiek Zachowanie naturalnych pierwot- 200–300 lat, dęby 400–600. Pod wzglę- nych krajobrazów, różnorodność bio- dem liczby roślin i zwierząt Puszcza Bia- logiczna, występowanie rzadkich, łowieska nie ma sobie równych w Eu- unikalnych ekosystemów i gatunków ropie. Około 100 gatunków zwierząt, na terytorium regionu zadecydowało 100 gatunków roślin, porostów i grzy- o utworzeniu w nim wielu rezerwatów bów zostało włączonych do Czerwonej przyrody. W obrębie opisywanych re- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka Księgi Białorusi, ponad 200 gatunków jonów Białorusi, częściowo lub w peł- roślin i zwierząt jest prawnie chronio- ni znajduje się jeden park narodowy, nych w skali międzynarodowej. 9 zakazników (rezerwatów typowych Polska strona parku narodowego dla terenów byłego Związku Radziec- od 1979 r. szczyci się wpisem na Li- kiego) i 11 pomników przyrody. stę Światowego Dziedzictwa Kultu- Rezerwat Biosfery „Polesie Za- rowego i Przyrodniczego UNESCO. chodnie”. Ten międzynarodowy, trans- W 1992 r. UNESCO rozszerzyło sta- graniczny rezerwat składa się z trzech tus obiektu dziedzictwa światowego rezerwatów biosfery, rozciągających na podlegającą ochronie ścisłej część się w trzech graniczących ze sobą kra- parku Puszcza Białowieska (5235 ha). jach: Polsce, Ukrainie i Białorusi. Każ- Był to pierwszy obiekt z terenu byłego dy z nich istnieje niezależnie i prace ZSRR, jaki zyskał to zaszczytne miano. mające na celu stworzenie jednego wiel- Obecnie jest to jeden z dwóch transgra- kiego rezerwatu biosfery jeszcze się nie nicznych obiektów dziedzictwa w Pol- zakończyły. Wszystkie trzy rezerwa- sce. W 1997 r. otrzymał wyróżnienie ty leżą w środkowym biegu Bugu Za- Rady Europy – Dyplom Europejski. chodniego. Dyrekcja parku znajduje się we wsi Rezerwat Biosfery „Polesie Kamieniuki (tel.: 00375 163 156169, Nadbużańskie” został założony w ro- 156239, faks: 00375 163 125056, ku 2003 w oparciu o zakaznik o tej sa- [email protected], http://npbp.brest. mej nazwie, na powierzchni 48 024 ha. by), położonej 60 km od Brześcia. W 2004 r. rezerwat „Polesie Nadbużań- Znajdują się tu również 2 hotele oraz skie” otrzymał oficjalny status rezerwa- muzeum przyrodnicze, a także atrak- tu biosfery UNESCO. Leży w basenie 33 cja którą szczyci się Białoruś – ofi- rzeki Zachodni Bug, w południowej cjalna siedziba białoruskiego Dziad- części rejonu brzeskiego w granicach Zachodniego Polesia. Naturalne i sto- migracji w rezerwacie przebywa znacz- 2 sunkowo nienaruszone ekosystemy zaj- na ilość rzadkich ptaków drapieżnych: mują 70% powierzchni. rybołowy, orły przednie, kobuzy. Zano- Na terenie Polesia Nadbużańskiego towano 16 gatunków nietoperzy, w tym można spotkać znikające, niezwykle chronione: mopek, nocek Natterera. Spo- rzadkie w Białorusi skupiska łąk pia- tykamy tutaj wilki, borsuki, orzesznice, skowych, północne lasy tajgowe, rzad- bobry i wydry, a także żółwie błotne i ro- kolesia jałowcowe i wrzosowiska oraz puchy paskówki. Bogaty jest również typowe europejskie lasy szerokolistne świat bezkręgowców. W starych dziupla- W niżej położonych zakątkach leśnych stych drzewach można zobaczyć pach- spotykamy niewielkie obszary bagienne nicę dębową, na leśnych bagnach moty- (przede wszystkim bagna niskie). la niepylaka i mnemozynę. Na terytorium Polesia Nadbużańskie- Szacki Park Narodowy/Rezer- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka go rośnie ponad 700 gatunków roślin wat Biosfery „Szacki”. Rozciąga naczyniowych. Długosz królewski i wą- się w północno-zachodniej części Ukra- krota zwyczajna rosną w Białorusi tyl- iny, przy granicy z Białorusią. Teryto- ko na terytorium tego rezerwatu. Jest on rium parku należy do Polesia Wołyń- też jedynym znanym na całym Polesiu skiego. W związku z występowaniem na miejscem występowania gnidosza roze- opisywanym terenie wielu jezior, bywa słanego. Spotykamy tutaj ponad 30 ga- on czasem nazywany Pojezierzem Szac- tunków roślin i grzybów wpisanych do kim. Park został założony w 1983 r. i zaj- Czerwonej Księgi Białorusi. mował powierzchnię 32830 ha (od 1994 Teren charakteryzuje się dużym zróż- – 48997 ha). Od roku 2002 Szacki Park nicowaniem biotopów, co sprzyja bogac- Narodowy nosi miano rezerwatu biosfe- twu świata zwierzęcego. Najdokładniej ry UNESCO. Rezerwat Biosfery „Szac- zbadaną grupą są kręgowce (występuje ki” zajmuje łącznie 75 075 ha i poza tetu 310 gatunków tych zwierząt). Spośród renami Szackiego Parku Narodowego 47 gatunków ryb i rybopodobnych zna- obejmuje także inne strefy chronione. nych w Białorusi spotykamy tutaj aż 32; Znajduje się tutaj ok. 30 jezior o łącznej zanotowano wszystkie 7 gatunków ga- powierzchni 6000 ha, co stanowi jed- dów i 12 gatunków białoruskich płazów. ną z największych grup jezior w Europie. Z 310 gatunków ptaków, teren zamiesz- Najrozleglejsze z nich, jezioro Świteź, kuje ok. 200, z czego 160 tu gniazdu- zajmuje powierzchnie 2600 ha, a jego je. Spotykamy tu 60 gatunków ssaków, głębokość dochodzi do 58,4 m. więcej niż na jakimkolwiek innym tere- Teren rezerwatu odznacza się bogac- nie chronionym Białorusi. twem krajobrazowym, co jest związane 34 Na terytorium rezerwatu gniazduje ze zlodowaceniem dnieprowskim, a tak- bielik, podgorzałka, czapla biała, wąsat- że z poźniejszymi procesami krasowymi. ka i inne. W czasie wiosennej i jesiennej Charakteryzuje się równinną rzeźbą terenu z licznymi piaskowymi eoliczny- łorusi i również znajduje się na tere- mi wzgórzami i wydmami. Mozaiko- nie miasta Brześcia. Zakaznik rozciąga 2 wość krajobrazu, różny stopień zalegania się na żuławach i w części koryta rze- wód gruntowych, zapewnia różnorod- ki Muchawiec, zachowanej w nienaru- ność ekosystemów. Większą część te- szonym stanie. Występuje tutaj wiele rytorium pokrywają lasy, przeważnie rzadkich gatunków roślin, m.in. sal- sosnowe, na niżej położonych terenach – winia pływająca, grążel żółty, kukuł- olchowe, dębowe, rzadko – lasy świerko- ka plamista; i zwierząt, np.: zębiełek we. Błotne ekosystemy – głównie bagna białawy. W zakazniku występuje po- rozciągają się w rozlewiskach rzek i je- nad 60 gatunków ptaków, w tym chro- zior. W dolinach rzek występują błotni- nione: bąk, zimorodek; niejednokrot- ste łąki torfowe. nie obserwowano pustułki. W Rezerwace Biosfery „Szacki” Teren zamieszkują także 11 gatun- Charakterystyka geograficzna Charakterystyka występuje ponad 800 gatunków wyż- ków płazów, 3 gatunki gadów, z któ- szych roślin naczyniowych, z czego rych jeden – żółw błotny jest wpisany 28 wpisano do Czerwonej Księgi Ukra- do Czerwonej Księgi Białorusi. iny. Reprezentuje 330 gatunków zwie- Biologiczny zakaznik „Bu- rząt kręgowych, głównie ptaków (241). żański” został założony w roku Spotykamy tutaj bączki, podgorzałki, 1999 w granicach rejonu brzeskie- rybitwy czarne oraz białowąse. go w celu ochrony unikalnego krajo- Biologiczny (zoologiczny) za- brazu rzek Bug i Leśna w miejscu ich kaznik „Barbastella” to jedyne na zbiegu, w dolnym biegu rzeki Leśna. terenie Białorusi terytorium chronione, W chwili obecnej powierzchnia zaka- utworzone wyłącznie do ochrony nieto- znika obejmuje 6676,33 ha. perzy. Znajduje się w uroczysku „Sta- Krajobrazowy zakaznik „Wo- re forty”, w granicach miasta Brześcia. rochowo” został założony w roku Został założony w 2000 r. dla ochro- 1995 dla ochrony ekosystemów lasów ny jednego z największych w Europie liściastych. Jest położony w południo- miejsc masowego zimowania nietope- wej części rejonu kamienieckiego, rzy. Każdego roku, w sezonie (XI – III) jego powierzchnia wynosi 693 ha. przebywa tutaj 2500 osobników 8 ga- Zachowały się tutaj formacje lasów dę- tunków, takich jak: mopek, nocek Nat- bowych, w szczególności dąbrowy gra- terera, nocek łydkowłosy, gacek bru- bowe z kompleksem rzadkich gatunków natny i innych. roślin. Flora zakaznika liczy ok. 400 ga- Biologiczny (zoologiczny) za- tunków roślin naczyniowych, z których kaznik „Brzeski” został założo- 6 zostało wpisanych do Czerwonej Księ- ny w 1997 r. dla zachowania w stanie gi Białorusi np. pierwiosnka wyniosła, 35 niezmienionym miejsca życia zwierząt przywrotnik sarmacki, kukułka szero- wpisanych do Czerwonej Księgi Bia- kolistna, bluszcz pospolity. Biologiczny (botaniczny) za- 2 kaznik „Trościanica” został za- Historia regionu łożony w 1992 r., na powierzchni 113 ha, w celu ratowania populacji ro- Mówiąc o historii regionu opisywane- ślin chronionych. Na jego terytorium go w przewodniku, już na samym wstę- występują lasy mieszane z przewagą pie należy zaznaczyć, że jego obie czę- dębu szypułkowego. ści – dziś rozdzielone granicą państwa Biologiczny (botaniczny) za- – przez wieki pozostawały w bliskich

Historia regionu kaznik „Dołbniewo”. Założo- kontaktach. Do rozbiorów większość ny w 1982 r. obejmuje powierzchnię ziem położonych na lewym brzegu Bugu 20 ha i znajduje się na terytorium nadle- wchodziła w obręb województwa z sie- śnictwa Wysokowskiego, niedaleko wsi dzibą w Brześciu. Dołbniewo. Terytorium zakaznika pora- Zasiedlanie Środkowego Pobuża sta fragment grądu z licznym udziałem zaczęło się jeszcze w epoce kamienia grabu. Spotkać tu można rzadkie gatun- łupanego (paleolit). Świadczą o tym ki roślin: przywrotnik sarmacki i okrzyn znalezione przez archeologów wzdłuż szerokolistny. brzegów Bugu i jego dopływów, miej- Biologiczny (botaniczny) za- sca pobytu pierwotnych ludzi i narzę- kaznik „Wysokoje” został założo- dzia ich pracy. Właśnie dolina Bugu ny w 1982 r. na powierzchni 20,6 ha stała się swoistym mostem, pozwala- dla ochrony populacji przewrotnika jącym dawnym cywilizacjom przesu- sarmackiego oraz zawilca wielkokwia- wać się z południa na północ obcho- towego. Rosnący na terytorium zaka- dząc rozległe poleskie bagna. znika grąd z licznym udziałem grabu, W połowie pierwszego tysiąclecia pod względem swojego wieku i biolo- n.e. w dolinie rzeki Bug osiedliło się gicznej różnorodności flory i fauny jest słowiańskie plemię Bużan. Zachowa- porównywalna z dąbrowami Puszczy ło się świadectwo w Geografie Bawar- Białowieskiej. skim, mowa w nim o Bużanach którzy Z 11 pomników przyrody znajdu- posiadali 231 miast, może to tłumaczyć jących się na opisywanych terenach, wysoki poziom społecznej organizacji najbardziej interesujące są stary park plemienia. „Hremiacze” – przykład architektury W czasach historycznych Bug nie dworsko-parkowej połowy XIX w. dzielił, a był raczej arterią komunika- (do naszych czasów zachował się cyjną, osią, wzdłuż której posuwały dworek), park miasta Wysokie – przy- się fale osadnicze – od wschodu napły- kład architektury pałacowo-parko- wali Rusini, którzy osiedlali się w do- 36 wej początku wieku XIX, a także po- linie Krzny i nad mniejszymi dopły- mnik przyrody „Miedniańskie Lasy wami Bugu, od zachodu posuwała się Świerkowe”. kolonizacja mazowiecka. Nad rzeką powstały we wczesnym średniowie- niej województwo podlaskie z siedzi- czu grody, które pełniły rolę ośrodków bą w Drohiczynie inkorporowano do 2 skupiających okoliczne ziemie. Mowa Korony. Co ważne – okolice Białej Pod- o Brześciu, Mielniku i Drohiczynie, laskiej, będące wciąż częścią ziemi brze- które zostały odnotowane już w XI– skiej, pozostały wówczas w Wielkim XII stuleciu. Księstwie. Natomiast Międzyrzec i dobra Ziemie w okolicach Brześcia, któ- międzyrzeckie, okolice Konstantynowa, ry na obszarze opisywanym w prze- Leśnej i Witulina oraz enklawa w okoli- wodniku odgrywał decydującą rolę, cach Rossosza i Horodyszcza pozosta- Historia regionu kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. wały w Koronie. Przez teren dzisiejsze- W wiekach XI–XIII władała nimi Ruś go powiatu bialskiego przebiega więc Halicko-Włodzimierska, z kilkoma okre- dawna granica między Wielkim Księ- sami panowania polskiego (1018–1031, stwem Litewskim a ziemiami koronny- 1054–1077 i 1214–1219). Już ta sytuacja mi Rzeczpospolitej, co na płaszczyźnie obrazuje, że wielokulturowość pograni- historycznej niezbicie zaświadcza o po- cza nie kształtowała się wyłącznie w at- granicznym charakterze. mosferze idylli współistnienia kultur i re- Brześć pozostawał stosunku do Białej ligii, ale również poprzez rywalizację miastem wojewódzkim. W okresie Rzecz- o wpływy i panowanie. pospolitej Obojga Narodów przez te tere- W 1413 r. ziemie skupione m.in. ny biegły szlaki komunikacyjne łączące wokół grodów w Brześciu, Kamień- Litwę i Polskę. Takim szlakiem był też cu i Mielniku weszły w obręb wojewódz- Bug, którym spławiano dobra z majątków twa trockiego w Wielkim Księstwie Li- położonych na Polesiu. Możemy sobie tewskim. Sytuacja zmieniła się w 1520 r., wyobrażać, że wschód z zachodem spoty- kiedy z południowej, peryferyjnej czę- kał się w Białej i Brześciu również w oso- ści województwa trockiego utworzo- bach kupców i podróżnych, pielgrzy- no nowe województwo. W jego obrębie mów i niestety wojsk, które w XVII w. znalazły się terytoria grodowe położone traktowały region bezlitośnie. dziś w Polsce i na Białorusi: brzeskie, Podział Podlasia wzdłuż linii Bugu drohickie, kamienieckie, bielskie, miel- nie jest zasługą samych mieszkańców nickie i kobryńskie, a stolicą nowej jed- ziem, którzy bardzo często posiadali wło- nostki stał się nadbużański Drohiczyn. ści na obu brzegach rzeki. Rozpoczął się W przededniu unii lubelskiej, w 1566 r., wraz z zaborami. Z perspektywy odle- zreformowano podział administracyjny głych stolic europejskich Bug wydał się WKL. Efektem było wyodrębnienie z do- akuratną linią podziału wpływów – po tychczasowego województwa podlaskie- 1795 r. granice trzech zaborców spotkały go województwa brzeskolitewskiego, się nad tą rzeką, w okolicach Niemirowa, 37 składającego się z ziem: brzeskiej, ka- miasteczka położonego naprzeciw wsi mienieckiej i kobryńskiej. Trzy lata póź- Gnojno. Lewobrzeżna część terytorium dostała się Austrii, Brześć i Kamieniec brzeskiej, która dokonała się w innym 2 przypadły Rosji, a północną część daw- czasie i warunkach po obu stronach Bu- nego Podlasia objęli we władanie Pru- gu. Na pograniczu to religia była zasad- sacy. Ta konfiguracja zmieniła się jesz- niczym wyróżnikiem tożsamości i to ona cze po 1809 r., ale i tak nurt Bugu został zdecydowała o wyborze opcji narodowej obarczony granicznym odium. wśród chłopskich mas z Południowego W XIX w. Bug dzielił Królestwo Pol- Podlasia (polskiej) i Polesia (ruskiej). skie (w jego granicach znalazł się ca- Pogranicze nie przestało być obiek-

Historia regionu ły powiat bialski) i cesarstwo rosyjskie tem rywalizacji aż po wiek XX. (z Brześciem i Kamieńcem). Okolice W 1912 r. lewobrzeżne powiaty nad- Białej, dotychczas utożsamiane z częścią bużańskie włączono w skład guber- Litwy, a nie koronnym Podlasiem, znani chełmskiej, która tuż przed I wojną lazły się w obrębie ustanowionego przez światową została włączona w obręb ce- zaborców województwa podlaskiego. To sarstwa rosyjskiego. m.in. sprawiło, że po odzyskaniu niepod- Wstrząsem dla regionu stały się wyda- ległości Białej i Janowowi dodano dru- rzenia wojenne. Szybkie natarcie wojsk gi, Podlaski, człon nazwy. niemiecko-austriackich, latem 1915 r., Mieszkańcy regionu opowiedzie- doprowadziło do pośpiesznej ewakuacji li się za dwoma dużymi antyrosyj- ludności. Przy czym często wyjeżdżają- skimi powstaniami – listopadowym cych mieszkańców zatrzymywano siłą. (1830) i styczniowym (1863–64). Carski Szczególnie odnosiło się to do prawo- rząd zdając sobie sprawę z ważnego stra- sławnych duchownych, którzy wzywali tegicznie znaczenia Brześcia Litewskie- swoich parafian, by nie zostawiali niczego utrzymywał tu zawsze duże siły woj- go wrogowi. W rezultacie dziesiątki ty- skowe, dlatego też mieszkańcy regionu sięcy ludzi zostało zesłanych na wschód. nie mogli aktywnie wspierać powstań- Po zakończeniu wojny wielu z nich nig- ców. Nawiasem mówiąc, to właśnie po- dy do ojczyzny nie powróciło. łożenie Brześcia na granicy z politycznie W sierpniu 1915 r. cały region okupo- niespokojnym Królestwem Kongreso- wany był przez wojska kajzerowskie. To wym przyśpieszyło budowę twierdzy właśnie za czasów niemieckich w Brze- brzeskiej w latach 30. XIX w. W prze- ściu i okolicach pozwolono na prowa- konaniu cara, garnizon wojskowy za mu- dzenie działalności białoruskich i ukra- rami twierdzy powinien „uspokajająco” ińskich organizacji narodowych. działać na Polaków i Litwinów. W lutym – marcu 1918 r. w twierdzy Choć władzę po obu stronach rze- brzeskiej został podpisany traktat poko- ki dzierżył moskiewski car, to losy obu jowy między Niemcami i ich sojusznika- 38 części Podlasia potoczyły się odmiennie. mi a Ukrainą i radziecką Rosją. To wła- Istotną dla przyszłego charakteru spo- śnie pokój brzeski stał się zwiastunem łecznego tych ziem była likwidacja unii zakończenia I wojny światowej. Środowiska narodowe nazwały trak- które z tych bunkrów do dziś noszą tat brzeski czwartym rozbiorem Polski – ślady walki i są swoistymi pomnikami 2 oddawał on Południowe Podlasie nowo tamtych czasów. Jednak najsłynniejsza powstałemu państwu: Ukraińskiej Repu- stała się obrona twierdzy brzeskiej. Kil- blice Ludowej. ka tygodni bronili się tu ramię w ramię W II Rzeczpospolitej utrwaloną przez żołnierze i oficerowie wielu narodowo- przeszło 100 lat granicę na Bugu utrzy- ści. Niemiecki plan zakładał zdobycie mano na poziomie województw. Brześć twierdzy w ciągu godziny – udało im stał się stolicą województwa poleskiego się to dopiero po ok. miesiącu. Historia regionu (1921), Biała (i Janów) były siedzibami Podczas wojny zabito dziesiątki ty- powiatów w województwie lubelskim. sięcy mieszkańców nadbużańskich Było to wszak jedno państwo, a dzię- ziem. Najbardziej ucierpiała ludność ki stworzonej w XIX w. infrastruktu- żydowska. Wyzwolenie przyszło w lip- rze drogowej i kolejowej Brześć pełnił cu 1944 r. rolę znaczącego ośrodka handlowe- Jednak granica, która zaistniała po za- go i gospodarczego również dla miesz- kończeniu wojny, mimo deklarowanej kańców z terenu dzisiejszego powia- przyjaźni polsko-radzieckiej, była trud- tu bialskiego. na do przebycia. Do Brześcia, Wyso- W prawdziwą barierę rzeka przeisto- kiego, Domaczewa czy Małoryty, gdzie czyła się w okresie okupacji. Traktat ra- przed wojną jeżdżono na jarmarki, zro- dziecko-niemiecki z 28 września 1939 r. biło się niezwykle daleko. Obie strony uczynił z Bugu granicę państwową. Już żyły swoim życiem, Brześć jako stoli- zimą rozpoczęły się pierwsze wywóz- ca jednego z obwodów Republiki Bia- ki Polaków mieszkających dotychczas w Brześciu i okolicach. To, co wy- Jak Bug zmienił bieg wożeni na Syberię nazywali okupacją, dzisiejsza historiografia białoruska na- 23 września 1939 r. w Brześciu spotkali się generałowie Guderian i Kriwoszein. Spotka- zywa przyłączeniem ziem zachodnich nie zakończyło się wyznaczeniem linii demar- do BSRR. kacyjnej między ZSRR a Niemcami. Za grani- Napad Niemiec na ZSRR był dla cę między dwoma państwami uznany został władz radzieckich całkowitym zasko- Bug. Jednak główne koryto rzeki rozdzielało czeniem. Okolice Brześcia znalazły się twierdzę brzeską na cytadelę i zespół umoc- nień terespolskich. Wtedy na rozkaz Kriwo- na drodze głównego uderzenia hitlerow- szeina w ciągu nocy przysypano koryto Bugu, skiej machiny wojskowej. Najbardziej a jego wody puszczono kanałem otaczającym wytrwałe przygraniczne walki toczyły twierdzę. Rankiem przeprowadzający inspek- się w okolicach Domaczewa. Opór sta- cję niemiecki oficer zauważył, że koryto Bugu wiano również w niektórych bunkrach przechodzi naokoło umocnienia terespolskie- 39 brzeskich terenów obronnych, zbudo- go, a więc granica powinna zostać zaznaczona właśnie tu. Przystały na to obie strony. wanych w pasie przygranicznym. Nie- łoruskiej w ZSRR, Biała jako powiat, wościowa na obu jego brzegach. W cza- 2 a w latach 1975–99 jako polskie miasto sach historycznych różnice istniały, ale wojewódzkie. miały dość płynny charakter. Dziś obie Brześć stał się pierwszym miastem społeczności różnią nie tylko posiada- niezależnej Białorusi, w którym zaczę- ne paszporty, ale i skład narodowościo- ła się mała prywatyzacja. Już w połowie wy, język, religia. Po polskiej stronie lat 90. miasto wyróżniało się na tle in- mieszkają obecnie niemal w 100% Po- nych ilością sklepów, restauracji, salo- lacy, którzy posługują się językiem pol- Społeczeństwo nów fryzjerskich i innych zakładów. skim, w części białoruskiej ok. 80–90% Pilnie strzeżona granica otworzy- ludności to Białorusini, Rosjanie i Ukra- ła się po upadku ZSRR (w grudniu ińcy. Odsetek Polaków w rejonie brze- 1991 r. w rządowej rezydencji Wisku- skim ocenia się na 9%, w rejonie kamie- li, na terytorium Puszczy Białowie- nieckim na 2%. Na wschodnim brzegu skiej, władze Białorusi, Rosji i Ukrainy Bugu słychać na ogół język rosyjski, czę- podpisały porozumienie o rozpadzie sto z elementami gwary poleskiej, rza- ZSRR). Przez Terespol i Brześć bez dziej białoruski. większych przeszkód zaczął podróżo- Na przestrzeni wieków na Pobużu wać cały świat, a przede wszystkim są- środkowym zachodziło stopniowe in- siedzi z obu brzegów Bugu. We wza- tegrowanie rodzimych słowiańskich ję- jemnym poznawaniu się, najczęściej zyków, kulturalnych tradycji, zwycza- na stopie handlowej, pomagają no- jów i obrzędów. Mało który mieszkaniec we przejścia graniczne. Odizolowane pogranicza po stronie białoruskiej, na przez lata dwie połówki na nowo budu- stałe mieszkający w regionie, nie rozu- ją dawne, niemal zapomniane relacje. mie języka polskiego, nie ogląda polskiej telewizji lub nie słucha polskich stacji ra- diowych. Nawet żelazna kurtyna, którą Społeczeństwo były ZSRR zabezpieczył się przed resz- tą świata nie zdołała rozerwać kulturo- Ze względu na 300-tysięczny Brześć wych i duchowych więzi miedzy miesz- (pięciokrotnie większy niż Biała Pod- kańcami obu stron Bugu. laska) usytuowany przy samej granicy, Interesująca jest również etniczna hi- panuje znaczna dysproporcja w liczbie storia regionu. Badania naukowe, prze- ludności zamieszkującej pograniczne ob- prowadzone pod koniec XIX i na począt- szary. Powiat bialski liczy 114 tys. lud- ku XX w. pokazały przewagę liczebną ności, podczas gdy w rejonie brzeskim ludności ukraińskiej w okolicach Brze- mieszka ok. 350 tys. ludzi i dodatkowo ścia. Według badań Białorusina J. Kar- 40 43 tys. w rejonie kamienieckim. skiego, Ukraińca T. Florinskiego, Czecha Od kiedy w XIX w. Bug stał się gra- Ł. Niderle i innych, etniczna granica mię- nicą, rozpoczęła się polaryzacja narodo- dzy Ukraińcami a Białorusinami prze- chodziła wzdłuż południowej granicy ją się Rosjanie, potem Ukraińcy i Pola- Puszczy Białowieskiej i dalej wzdłuż cy. Podczas ostatniego spisu ludności 2 Jasiełdy i Prypeci. Jednak wskutek sze- odnotowano tu ponad dwadzieścia na- regu zdarzeń natury politycznej i ciągłej rodowości. ekonomicznej integracji regionu z inny- Ludność wiejska zajmuje się dziś mi białoruskimi ziemiami, do połowy głównie: gospodarką rolną, przemysłem XX w. zaszła zmiana w świadomości leśnym, handlem i różnego rodzaju usłu- mieszkańców. Większość ludzi nazywa gami a także sferą wykształcenia (szko- się teraz Białorusinami, chociaż nie prze- ły) i kulturalną (wiejskie kluby, bibliote- Społeczeństwo staje mówić w dialekcie poleskim, bar- ki, muzea i inne). Zachowały się dawne dziej podobnym do języka ukraińskiego kołchozy, teraz zwane AOA albo KUSP. niż białoruskiego. Wielu mieszkańców wsi pracuje w Brze- Druga wojna światowa znacznie ściu i codziennie pokonuje odległości do zmniejszyła ilość ludności żydow- 30–50 km, do pracy i z powrotem. skiej w regionie. Żydzi pojawili się na Rozpad ZSRR i otwarcie granicy da- terytorium Wielkiego Księstwa Litew- ło mieszkańcom nowe możliwości – roz- skiego na przełomie XIV–XV w. Ratu- winął się „biznes” przemytniczy. Prak- jąc się przed religijnymi prześladowania- tycznie każdy miejscowy, w latach 90. mi i pogromami w Zachodniej Europie, XX w., przynajmniej raz wywoził za gra- przejeżdżali do tolerancyjnego religijnie nicę papierosy, spirytus, paliwo lub inne WKL, gdzie osiedlali się na ogół w mia- towary deficytowe. Powstała cała kasta stach i miasteczkach. Specjalnym de- ludzi – „mrówek”, dla których podróż do kretem księcia Witolda z 1411 r. brze- Polski często dwa albo i trzy razy dzien- skim Żydom zezwolono nas budowę nie stanowiła główne źródło dochodów, synagogi w mieście. W XVI–XVII w. sens życia. Po regionie krąży niejedna brzeska wspólnota żydowska była bar- legenda o przemytnikach, którzy zbu- dzo silna, a brzeska synagoga była jed- dowali sobie wille „na spirytusie i papie- ną z najbardziej znanych w Europie. rosach”. Po wejściu Polski do UE, a na- Później synagogi zostały zbudowane tak- stępnie strefy Schengen, przemytniczy że w Kamieńcu i Wysokiem. Początko- biznes podupadł, dzisiaj można w zasa- wo Żydzi w Brześciu osiedlali się w jed- dzie obserwować jego agonię. nym kwartale, jednak od XVII w. domy żydowskie stały już w całym mieście. Na początku XX w. Żydzi stanowili więk- Religie i wyznania szość ludności miasta (więcej zob. poni- żej – Wyznania i religie). Katolicyzm Natomiast współcześnie wśród miesz- Dowodem na pograniczny charakter 41 kańców regionu ponad 70% stanowią obszaru, po którym się poruszamy, jest Białorusini, na drugim miejscu znajdu- m.in. historyczna struktura diecezji katolickich. Od 1375 r. podlegały one bi- odzyskiwały świątynie. Ich remonty by- 2 skupstwu we Włodzimierzu Wołyńskim, ły zadaniem nieraz niezwykle trudnym, a od 1404 r. w Łucku (oba miasta na dzi- jak choćby w Wysokiem, gdzie tam- siejszej Ukrainie). W latach 20. XVII w. tejszy kościół pełnił przez lata rolę sali biskupi przenieśli się ze zrujnowanego gimnastycznej. Przy niewielkiej liczbie Łucka do Janowa (Podlaskiego). wiernych i niewielkim zainteresowaniu Należy zauważyć, że sieć parafialna religią, co jest spadkiem po czasach ra- Kościoła katolickiego tworzyła się na dzieckich, odbudowa staje się sporym omawianym obszarze później niż Ko- problemem. Religie i wyznania ścioła prawosławnego. Pierwsze parafie Parafie w rejonach brzeskim i kamie- katolickie powstawały być może w koń- nieckim podlegają diecezji w Pińsku. cu XIV w. (Międzyrzec), aczkolwiek pewne są daty z lat 20. i 30. XV w. Prawosławie Po zaborach zmieniła się sytuacja or- Istnienie pierwszych cerkwi w okoli- ganizacyjna kościoła. Administracja cy dokumenty historyczne potwierdza- carska postanowiła dostosować struktu- ją w XIII w. Mowa jest w nich o Drohi- rę diecezjalną do struktury administra- czynie, Brześciu, Kamieńcu i Mielniku. cji świeckiej i w ten sposób w 1818 r. Największy postęp w rozbudowie organi- na siedzibę diecezji awansował Janów. zacji Kościoła prawosławnego obserwo- Car stworzył diecezję, ale i zlikwidował wać można w XVI w. W tym okresie bar- ją w 1867 r. W tym okresie kościół spo- dzo ważnym ośrodkiem życia religijnego tkały również inne szykany, które roz- pozostawał Brześć, gdzie odbywały się poczęła kasata klasztorów. Na Podlasiu coroczne synody biskupów prawosław- ciosem dla katolików stało się przejęcie nych, również synod, na którym doszło przez Cerkiew prawosławną kilku ko- do zawarcia unii brzeskiej pomiędzy Ko- ściołów i dwóch najważniejszych sank- ściołem katolickim a częścią prawosław- tuariów – w Kodniu i Leśnej. nych biskupów Rzeczpospolitej. Diecezję podlaską wskrzeszono po- Po tym wydarzeniu prawosławni pozo- nownie w 1918 r., wkrótce jednak została stali w mniejszości, a okolicę zdomino- przeniesiona do Siedlec, gdzie pozosta- wała Cerkiew grekokatolicka. Z czasem, je do dziś. Po odzyskaniu niepodległości mimo różnych zapatrywań wiernych i du- restytuowano zabrane świątynie, a także chowieństwa oraz toczących się na tym byłe cerkwie unickie, tworząc przy nich tle konfliktów, wszystkie parafie przyję- parafie łacińskie. Tym samym na Pod- ły unię. Wyjątkiem pozostawał mona- lasiu Południowym dotychczasowa sieć ster w Jabłecznej, który szczyci się nie- parafialna uległa istotnemu rozrostowi. przerwaną tradycją prawosławia. 42 Na Białorusi kościół katolicki odro- Zmiana nadeszła w okresie zaborów, dził się po upadku Związku Radzieckie- kiedy omawiane tereny dostały się pod go. Na nowo powstawały parafie, które panowanie Rosji. Prawosławie stanowi- ło religię domu panującego, a car formal- władz z różnym nasileniem i w róż- nie pozostawał zwierzchnikiem Cerkwi. nym czasie działało 7 placówek cer- 2 Wyznanie prócz tego, że zyskało uprzy- kiewnych. Cieniem na relacjach mię- wilejowaną pozycję, stało się też elemen- dzywyznaniowych legła likwidacja tem rozgrywania polityki. Pod hasłem tych placówek, połączona z burze- powrotu do pierwotnej religii admini- niem świątyń, co miało miejsce przede stracyjne zniesiono unię, czemu towarzy- wszystkim w 1938 r. Według różnych szyły akty przemocy. Na cerkwie prawo- źródeł, w województwie lubelskim sławne zamieniono też część kościołów zniszczono wówczas 120–150 obiek- Religie i wyznania katolickich, w tym – jak już wspomniano tów kultu prawosławia (zniszczone – ważne dla wiernych sanktuaria w Kod- zostały m.in. świątynie w Zahorowie, niu i Leśnej. Białej Podlaskiej, Zakanalu). W okresie po odzyskaniu niepodległo- Stan napięcia utrzymywał się rów- ści, czyli po 1918 r., karta się odwróciła. nież w okresie II wojny światowej. Prawosławie straciło atut religii państwo- Historia się powtórzyła: władze oku- wej. W odrodzonej Polsce było trakto- pacyjne zezwoliły bowiem na ponow- wane nieufnie, jako potencjalne źródło ną restytucję świątyń przejętych przez irredenty, reprezentowane przez ob- katolików. Niektóre dzisiejsze kościo- cych etnicznie duchownych i wyznaw- ły na przestrzeni 70 lat aż czterokrotnie ców. W powiecie bialskim żywa by- przechodziły z rąk do rąk (po wojnie ła pamięć likwidacji unii brzeskiej. To katolicy znów wrócili do tych świątyń). oraz poważny ubytek wiernych w związ- Taka sytuacja miała miejsce w Dołdze, ku z ewakuacją latem 1915 r. powodo- Drelowie, Szóstce i Witorożu. wało, że Cerkiew wchodziła w niełatwy Okres wczesnopowojenny po raz ko- okres. Duchowni i wierni musieli się lejny uszczuplił środowisko wiernych. pogodzić z utratą szeregu świątyń, któ- Część z nich w latach 1945–46 wyje- re do czasu wybuchu wojny znajdowa- chała do ZSRR w ramach tzw. repatria- ły się w ich rękach. Przejął je Kościół cji. W 1947 kolejną falę wywieziono katolicki jako dawne świątynie unickie, na tzw. Ziemie Odzyskane w ramach a więc należące do katolików. Akcji „Wisła”. Był to już moment, kie- Z 34 prawosławnych świątyń pa- dy oprócz wyznania jako wyznaczni- rafialnych na terenie ówczesnego poka tożsamości zaistniało powszechniej wiatu bialskiego w okresie międzywo- poczucie tożsamości narodowej. Wy- jennym oficjalnie zatwierdzono tylko jeżdżali za Bug i byli wywożeni na pół- 4 parafie (w Gnojnie, Kobylanach, noc i zachód Polski mieszkańcy Podla- Nosowie i Zabłociu). Działał też mo- sia zdeklarowani jako Ukraińcy. naster w Jabłecznej i parafia w Sła- Obecnie teren powiatu bialskiego sta- 43 watyczach, ówcześnie w powiecie nowi część diecezji lubelsko-chełmskiej, włodawskim. Prócz nich bez zgody jednej z sześciu diecezji Polskiego Auto- kefalicznego Kościoła Prawosławnego. wschodniej liturgii, języka, odmienne- 2 Diecezja została powstała w 1989 r. i kon- go kalendarza, prawa do małżeństw księ- tynuuje tradycje dawnej diecezji chełm- ży. W ten sposób doszło do powstania skiej. Jej ordynariuszem pozostaje bp dwóch kościołów wschodnich w Rzecz- Abel, który rezyduje w Lublinie. Bisku- pospolitej – unickiego (greckokatolic- powi podlega 5 dekanatów, z których kiego) i prawosławnego. Do unii nie dwa mają siedzibę na terenie powiatu przystąpili wszyscy biskupi z terenu bialskiego – bialskopodlaski i terespol- Rzeczpospolitej, a poważna opozycja, ski. W powiecie jest czynnych 13 pa- której fundamentem były bractwa cer- Religie i wyznania rafii terytorialnych, nie wszystkie mają kiewne, uformowała się pod przewod- stałą obsadę kapłańską. Prócz tego ist- nictwem księcia Mikołaja Ostrogskiego. nieje męski klasztor w Jabłecznej po- Biskupi prawosławni, którzy przystąpi- siadający stauropigię (podległy bezpo- li do unii, upatrywali w tym przywile- średnio metropolicie warszawskiemu) jów i zrównania w prawach z episkopa- oraz dom zakonny w Kostomłotach. tem katolickim. Niżsi duchowni i część W Białej Podlaskiej istnieją faktycznie wiernych kierowała się też przesłanka- dwie parafie, św.św. Cyryla i Metode- mi kulturowo-cywilizacyjnymi. Faktem go oraz wojskowa parafia prawosławna jest jednak, że w unii dostrzegano rów- św. Apostoła Marka z kaplicą na terenie nież niebezpieczną ekspansję katolicy- jednostki wojskowej, należąca do Pra- zmu na wschód. wosławnego Ordynariatu Wojska Pol- Stopniowo nasilał się proces latyni- skiego. Przy parafii miejskiej w Białej zacji Cerkwi grekokatolickiej (przej- Podlaskiej powstaje również Centrum mowania elementów liturgii i trady- Kultury Prawosławnej. cji łacińskiej), szczególnie po 1720 r., kiedy odbył się unicki synod w Zamo- Kościół unicki ściu. Trudne czasy dla unitów nade- Unia brzeska – unia kościelna zawar- szły w okresie zaborów. Na terenach ta w 1596 r. na synodzie w Brześciu po- włączonych do cesarstwa (m.in. rejo- między częścią biskupów prawosław- ny brzeski i kamienicki) unię zlikwi- nych Rzeczypospolitej a Kościołem dowano w 1839 r., strukturę cerkiew- katolickim. Kościelnej unii towarzyszy- ną i wiernych włączając do Cerkwi ły również przesłanki o charakterze po- prawosławnej. Po zachodniej stronie litycznym – w założeniach miała zbli- Bugu, w Królestwie Polskim, nastąpiło żyć prawosławną ludność ruską ziem to w 1875 r. w sposób o wiele bardziej wschodnich do Rzeczpospolitej. Decyzja gwałtowny i dramatyczny (Cerkiew o unii oznaczała przyjęcie przez prawo- grekokatolicka przerwała w zaborze 44 sławnych hierarchów i kierowane przez austriackim). Decyzja o przyjęciu pra- nich diecezje zwierzchności papieża i do- wosławia w wielu parafiach wzbudza- gmatów katolickich, przy zachowaniu ła sprzeciw. Reakcją były najrozmait- sze formy prześladowań, które trwały unii. Ośrodkiem tego kultu jest Brześć, do 1905 r., czyli ogłoszenia ukazu o to- a święty jest patronem diecezji chełm- 2 lerancji religijnej. Dopiero wówczas sko-lubelskiej oraz dolnej cerkwi w Bia- umożliwiono swobodny wybór wy- łej Podlaskiej. Likwidacja unii ozna- znania. Dotychczasowi unici-prawo- czała dla Cerkwi prawosławnej powrót sławni gremialnie porzucali Cerkiew wiernych do wiary przodków i ich zjed- prawosławną, a ponieważ na tych te- noczenie z prawosławiem. renach nie istniała już Cerkiew grekokatolicka, składali wyznanie wia- Kościół bizantyjsko-słowiański Religie i wyznania ry w kościołach łacińskich. Z dnia na (neounicki) dzień liczebność parafii rzymskokato- Jak już wiemy, w 1905 r. dawni uni- lickich wzrosła kilkakrotnie. Zupełnie ci zyskali swobodę wyboru wyzna- inaczej wyglądała sytuacja po drugiej nia i w większości przeszli na katoli- stronie Bugu, gdzie wierni pozosta- cyzm łaciński. Nie wszyscy. Pomysł akcji li i do dziś pozostają wierni Cerkwi neounijnej zrodził się w 1923 r. z ini- prawosławnej. cjatywy podlaskiego biskupa Henryka Paradoksalnie ciąg wydarzeń zapo- Przeździeckiego, który uważał, że wsie czątkowany likwidacją unii i chęcią ru- pozostające przy prawosławiu moż- syfikacji jej wyznawców, doprowadził na i należy przyciągnąć do kościoła kato- do niemal całkowitego zaniku tradycji lickiego. Prawosławie w okresie między- wschodniego chrześcijaństwa i osta- wojennym kojarzono z reżimem carskim, tecznej polonizacji dawnych Rusinów jako wyznanie narzucone i po kilku wie- na lewym brzegu Bugu. kach funkcjonowania unii – obce i nie- Tematyka martyrologii unickiej jest naturalne dla Podlasia. Kierując się więc na Południowym Podlasiu wciąż bar- zainteresowaniem ludności, uważał bi- dzo żywa i stanowi jeden z ważniej- skup, należało tworzyć parafie podległe szych elementów lokalnej tożsamości. ordynariuszowi katolickiemu, przy utrzy- Gwoli prawdy należy dodać, że odmien- maniu elementów liturgii i obrzędowości nie oceniają unię prawosławni, uważa- wschodniej. Odtworzenia unii w oparciu jąc ją za źródło konfliktów i ekspansji o Cerkiew grekokatolicką, swobodnie katolicyzmu. Ich stosunek do unii by- rozwijającą się przez okres zaborów na wa podobnie krytyczny, jak stosunek terenie Galicji, nie brano pod uwagę z po- katolików do likwidacji tego obrząd- wodów politycznych. Unicka cerkiew ga- ku. Podczas gdy w Pratulinie i wielu licyjska pełniła wówczas rolę kościoła kościołach Podlasia czci się unickich narodowego, wokół którego dokonywa- męczenników, w cerkwiach prawosław- ło się obserwowane z niepokojem prze- nych czczony jest św. Atanazy Brzeski, budzenie narodowe Ukraińców. 45 uznawany za męczennika prześladowa- Placówki parafialne stworzono głów- nego w związku ze sprzeciwem wobec nie na Podlasiu i Polesiu, tak lubelskim, jak i zabużańskim. Często nie wycho- W XV i XVI stuleciu liczba Tatarów 2 dziły one poza stadium organizacyjne. rosła. W tym czasie utrwalił się podział Ich powstawaniu towarzyszyły niepo- na Tatarów gospodarskich (arystokrację koje społeczne związane choćby z pra- o prawach szlachty, bez udziału w ży- wem użytkowania świątyń. Po II woj- ciu politycznym) i prostych Tatarów- nie światowej wyznawców rozproszyła kozaków. Obie grupy obowiązywała ostatecznie Akcja „Wisła”. Kiedy jed- służba wojskowa, który to obowiązek nak stało się to możliwe, część wier- stopniowo zanikał na skutek przecho- nych wróciła. Uczynili tak gremialnie dzenia na służbę zaciężną (opłacaną ze Religie i wyznania mieszkańcy Kostomłotów, dzięki cze- skarbu państwa). W pierwszych latach mu udało się utrzymać neounicką pa- XVII w. sejm zabronił opłacania służ- rafię. Jest ona jedyną z ponad 40 jakie by z publicznej kasy, co – wraz z sytu- powstały w międzywojniu. W ostatnich acją polityczną i religijną – skończyło latach znany w regionie ksiądz Roman się w 1672 r. buntem Lipków (tak zwano Piętka z Kostomłotów (obecnie emery- Tatarów z Podola i Wołynia). Przejście towany proboszcz) podejmował próby chorągwi tatarskich (koronnych, chorą- ożywienia tradycji unickiej w Pawłowie gwie litewskie pozostały lojalne) na stro- Starym, gdzie znajduje się kaplica wy- nę turecką opisał w Panu Wołodyjow- budowana w latach 30. specjalnie na po- skim Henryk Sienkiewicz. Przywódcę trzeby obrządku neounickiego. buntu, rotmistrza Aleksandra Kryczyń- skiego, Turcy mianowali bejem Baru. Islam Jan III Sobieski aby załagodzić sytu- Islam w okolicach Białej ma obec- ację, rozpoczął rokowania z Tatarami, nie jedynie historyczny wymiar, jego którzy – jak się okazało – nie byli zado- świadectwem są dwa cmentarze w Stu- woleni z tureckiej służby. Sejm ogłosił dziance i Lebiedziewie. Obecność mu- amnestię dla hufców powracających pod zułmanów na Nadbużańskim Podlasiu sztandar Rzeczypospolitej, potwierdza- była związana z osadnictwem tatar- jąc dotychczasowe przywileje i obiecu- skim w 2. poł. XVII w. jąc w zamian nadania ziemskie. Właśnie W Wielkim Księstwie Litewskim ówczesne nadania, z roku 1679, dały po- rozpoczęło się ono jeszcze za pano- czątek osadnictwu w okolicach Białej: wania Witolda (1392–1430). Osadnicy Samuel Murza-Korycki otrzymał nada- rekrutowali się spośród uchodźców ze nia w Lebiedziewie i Małaszewiczach, Złotej Ordy, a po bitwie pod Grunwal- gdzie swoją część objął też Daniel Sza- dem, w której wziął udział hufiec tatar- błowski, zaś Samuel Romanowski objął ski, również z Krymu. Książę wykorzy- przyznane mu włóki w Studziance. 46 stywał ich dla obrony swego terytorium Tatarzy byli raczej lichymi rolnikami. przed Krzyżakami, osadzając na pogra- Oprócz prowadzenia gospodarstw para- niczu z państwem zakonnym. li się żołnierką, uczestnicząc we wszystkich bataliach narodowych, łącznie z po- Pamięć o Tatarach z okolic Białej wstaniami. Pośród podlaskich Tatarów starają się podtrzymywać osoby, które 2 zasłynął przede wszystkim gen. Józef mają świadomość, że w ich żyłach pły- Bielak – uczestnik konfederacji barskiej, nie cząstka krwi stepowych wojowni- dowódca korpusu polskiego w wojnie ków, nie pozostające w związkach z is- 1792 r. i uczestnik insurekcji kościusz- lamem. Fizjonomia na ogół nie zdradza kowskiej (zginął w 1794 r.). ich rodzinnej historii. Już od XVII w. wśród mieszkają- W całej Polsce mieszka ok. 4 tys. cych w Polsce Tatarów zanikała znajo- osób pochodzenia tatarskiego, któ- Religie i wyznania mość języka. Świadectwem stopniowej re można uznać za grupę etniczną. Są polonizacji są choćby inskrypcje cmen- to w dużej części potomkowie przesie- tarne wykonywane najczęściej w języku dleńców z terenu dzisiejszej północ- polskim. Skupisko tatarskie na Południo- nej Białorusi, gdzie istniały znaczne wym Podlasiu ulegało stopniowemu roz- skupiska tatarskie. Działa Muzułmań- proszeniu, szczególnie w 2. poł. XIX w. ski Związek Religijny w RP, na cze- W początkach XIX w. w regionie miesz- le którego stoi mufti Tomasz Miśkie- kało jeszcze 40 rodów. O ile w 1860 r. wicz oraz świecki Związek Tatarów okolice Białej zamieszkiwało 264 mu- Polskich. zułmanów, o tyle 30 lat później było ich trzykrotnie mniej. Trudno o jednoznacz- Judaizm ne określenie przyczyn tego stanu rzeczy, Pierwsze wzmianki nt. Żydów w re- generalnie jednak tatarska wyspa w oko- gionie dotyczą Brześcia, gdzie w 1388 r. licach Białej pozostawała odizolowa- istniało już większe skupisko żydowskie na i pozbawiona kontaktów z centrami posiadające ustrój samorządowy. Więk- islamu, szczególnie po rozbiorach, kiedy szy napływ osadników żydowskich moż- te pozostały poza granicami Królestwa na było obserwować od XVI do 2. poł. Polskiego. Nie bez wpływu pozostały XVII w. Przybywali oni z Litwy i z miast rusyfikacja, migracje i przyjmowanie Korony, które uzyskały przywilej „de chrześcijaństwa. W 1915 r. spłonął me- non tolerandis Judaeis” oraz z Niemiec. czet w Studziance stanowiący swego ro- W przygraniczne rejony Wielkiego Księ- dzaju ostoję dla wiernych, a w 1923 r. stwa Litewskiego i Korony napływali zmarł ostatni mufti Maciej Bajrulewicz również Żydzi z Litwy, a także wysie- (on i jego syn Romuald słynęli w okoli- dlani po pierwszym rozbiorze Polski. cy jako znachorzy). Ostatecznie spis po- Pierwsze historyczne wzmianki dotyczą- wszechny w 1921 r. wykazał w powiecie ce ludności żydowskiej w Białej znajdu- bialskim już tylko 11 osób wyznających ją się w przywileju nadanym przez Alek- islam. Kilka lat temu zmarła Helena Ban- sandra Radziwiłła w 1621 r. W tym roku 47 dzarewicz, ostatnia Tatarka na Południo- w mieście stało już 30 domów, których wym Podlasiu. właścicielami byli starozakonni. blince i Sobiborze bądź rozstrzeliwując 2 Procent ludności żydowskiej na miejscu (Łomazy). Do tutejszych w miastach i byłych miastach Południowego Podlasia (1897 r.) gett napłynęło też wielu przesiedleń- ców z terenów polskich włączonych Biała Podlaska 51 do Rzeszy, a także z innych krajów eu- Terespol 63 ropejskich. Szansę przeżycia stanowiła Kodeń 39 dla Żydów ucieczka za Bug, do strefy Łomazy 62 zajętej przez ZSRR. I choć władze so- Piszczac 47 wieckie zsyłały na Syberię uciekinie- Religie i wyznania Rossosz 31 rów, którzy nie przyjęli paszportów, pa- Sławatycze 65 radoksalnie przyniosło im to ocalenie. Janów 56 Żydzi pozostali na terenie Polesia brze- Konstantynów 100 skiego podzielili los swoich współbra- Wisznice 65 ci z okolic Białej Podlaskiej. Międzyrzec 67 Niestety na terenie, który obejmuje ni- niejszy przewodnik, nie pozostało wiele Żydzi jak niemal wszędzie zamiesz- zabytków związanych z Żydami. Po stro- kiwali miasta i miasteczka. Z nadbużań- nie polskiej przetrwał tylko jeden dom skich wsi, gdzie w okresie I Rzeczpospoli- modlitwy (w Międzyrzecu, bez oznak re- tej trudnili się dzierżawą i prowadzeniem ligijnych i cech stylowych). W tym mie- karczem, wyrugowano ich w XIX w. ście znajduje się też jeden z najciekaw- Stąd też w tym okresie obserwuje- szych cmentarzy żydowskich. Ledwie po my znaczny odsetek ludności żydow- kilka nagrobków zachowało się w Bia- skiej w miasteczkach. łej Podlaskiej i Sławatyczach. Po stronie Społeczności zamieszkujące po- białoruskiej ruiny XVIII-wiecznej sy- szczególne ośrodki miejskie trudniły nagogi zobaczymy w Wysokiem, dom się przeważnie rzemiosłem i handlem. modlitwy przetrwał w Wołczynie, gdzie Ważnymi ośrodkami żydowskimi były znajduje się kirkut z ok. 40 zachowanymi większe miasta Brześć, Biała i Między- nagrobkami. Cmentarz żydowski warto rzec. W miastach tych toczyło się buj- też odwiedzić w Brześciu. ne życie społeczne i religijne, istniał szereg organizacji, wychodziła lokal- Zwyczaje i tradycje na prasa żydowska. Na wschód od Bu- ludowe gu można było obserwować silniejsze wpływy chasydyzmu, którego silnym ośrodkiem były Kobryń i Brześć. Zauroczenie Podlasiem 48 W czasie II wojny światowej Niemcy Podlasie, niegdyś bogate w trady- wymordowali wszystkich Żydów w re- cje i zwyczaje, wiele z nich utraciło. gionie, deportując ich do obozów w Tre- Niemniej wśród najstarszych miesz- lasiem”, a na nie najlepsze lekarstwo to „Czeladońka” z Lubenki częste odwiedziny w regionie). Na wszel- 2 W Lubence (gm. Łomazy) działa teatr obrzę- ki wypadek zacytujemy opis odczynia- dowy o nazwie „Czeladońka” pod kierunkiem Kazimierza Kusznierowa. Teatr istnieje już od nia uroków pochodzący sprzed niemal 28 lat. Jest to zespół wielopokoleniowy, liczący dwóch wieków (Kazimierz Wójcicki, ok. 60 osób. „Czeladońka” uczestniczy w prze- Ruś Podlaska, Warszawa 1842): glądach teatralnych, m.in. w Ogólnopolskim Fe- W obwodzie Bialskim żył w tymże stiwalu Folkloru i Sztuki Ludowej, zdobywając czasie inny starzec z uroczemi oczyma, wyróżnienia, uznanie jurorów, a także budząc ale sam także umiał leczyć z uroku czy- ogromne zainteresowanie publiczności. „Czela- dońka” ma opracowane m.in. cztery spektakle li, wedle ich wyrażenia: urok odczynił. na cztery pory roku. Wiosenne Chodzenie z kró- Widziałem jak zdejmował urok. Stawał lewną przypomina o zwyczaju obchodzenia pól on przed osobą urzeczoną, a szepta- Zwyczaje i tradycje ludowe Zwyczaje i tradycje i wypędzenia złych czarownic i diabłów. W So- jąc w cichości słów kilka, od nóg za- bótce, Nocy świętojańskiej aktorzy „opowiada- czynając aż do głowy, dmuchał na nię ją” o wierzeniach nt. niezwykłej mocy przesile- nia letniego. Wereja to odtwarzanie zwyczajów trzy razy. Tak więc urok zdjęty został związanych z końcem żniw, a Herody nawią- a starzec wśród wykrzyków wdzięcz- zują do jasełek i wędrówek grup kolędniczych ności z nagrodą odchodził. w okresie Bożego Narodzenia. W Lubence bu- dowane są m.in. amfiteatr plenerowy, miniskan- Żeb to pomorek! sen, które będą służyły jako stała scenografia Lud okolic nadbużańskich nie nale- do widowisk, garderoby czy noclegownie dla uczestników plenerów malarskich. ży do zbyt krewkich, jego temperament jest jak wody Bugu – niespieszny i nie- kańców regionu wciąż żywa jest wia- co refleksyjny. Ale czasem tak jak Bug ra w możliwość „zauroczenia” złym potrafi wezbrać, tak i Podlasianin po- spojrzeniem. Bywają osoby, które pa- trafi „wyjść z siebie”. Niestety coraz trzą w ten sposób wyjątkowo często, rzadziej używa wówczas wymyślnych czasem nawet niezależnie od własnej wiązanek przekleństw, którymi opero- woli. Zauroczony (zauroczone bywają wali jego dziadkowie. Warto je sobie również zwierzęta gospodarskie, drób) przypomnieć, choćby po to, aby zoba- chudnie w oczach i marnieje miast ro- czyć jak dalekie były od dzisiejszych snąć, spojrzenie ma nieobecne a usposo- prymitywnych wulgaryzmów. W chwi- bienie markotne. Objawy mogą być roz- lach bezsilnej złości najczęściej padało maite, z ciężką chorobą włącznie, zawsze Żeb to pomorek! Wiele dawnych obelg jednak mają dziwny, niewytłumaczalny przytacza Oskar Kolberg (Chełmskie, przebieg. Jeśli więc zaobserwujemy, że Kraków 1890). Wypowiadano je w ru- ktoś kto po wizycie na wsi podlaskiej wy- sińskiej (ukraińskiej) gwarze i niejedno- gląda nieswojo, możemy przypuszczać, krotnie były nader wymyślne: A bodaj ty 49 że nic tu nie da wizyta u lekarza… (praw- hołowkoju stuknuła!, Bodaje tebe pere- dopodobnie będzie to „zauroczenie Pod- kidało z dolyny na horu y z hory na doly- nu!, Bodajś ty leżała rok na jeden bok!. Poprzez częsty kontakt z językiem 2 Nie należało do uprzejmości, złożenie polskim tutejszy język zawierał w so- komuś następującej propozycji: Pocełuj bie nieraz znaczną ilość polonizmów. psa w nos, de jemu ogon wyros. W okolicy tę chłopską mowę nazywa Pod Międzyrzecem (A. Pleszczyń- się „prostą”, „chachłacką”. Było to nie- ski, Bojarzy Międzyrzeccy, Międzyrzec co pejoratywne określenie, pochodzące Podlaski 2003) w sprzeczce chłop zło- od pogardliwej nazwy używanej wobec rzeczył adwersarzowi, mawiając: bo- Ukraińców, która jeszcze dziś w Brze- daj cię paralus narusył!, bodajś scezł, ściu i okolicach pozostaje w powszech- żeby na ciebie cud! Obrazą wielką było nym użyciu – „chachły”. rzec o kimś ty masonie, nazwać kogoś We współczesnym powiecie bial- farmazonem lub co ciekawe – omentrą skim niełatwo usłyszeć żywą „cha- Zwyczaje i tradycje ludowe Zwyczaje i tradycje (geometrą, czyli geodetą). W pogardzie chłacką mową”. Największy jej regres miewał mieszkaniec okolic Międzyrze- nastąpił w okresie międzywojennym, ca ludzi niereligijnych, mawiając: Niedo- kiedy upowszechniło się szkolnic- wiarek bozy, pół psa, pół kozy. two w języku polskim. Najprędzej uda się nam podsłuchać rozmawiają- Zapomniana gwara ce w ten sposób osoby uczestniczą- Obecnie na lewym brzegu Bu- ce w świętach cerkiewnych w Jabłecz- gu w powiecie bialskim słyszy się wy- nej czy Kostomłotach. łącznie język polski, mieszkańcy drugiego brzegu rzeki porozumiewają się Posiłek ze zmarłymi ze sobą głównie po rosyjsku, czasem W Polsce na cmentarzach katolic- słychać elementy gwary o cechach języ- kich wspominamy naszych zmarłych ka ukraińskiego. Jednak jeszcze w koń- 1 i 2 listopada, w Dniu Wszystkich cu XIX w., a tym bardziej przed roz- Świętych i w Zaduszki. Na cmenta- biorami, podział nie był tak ostry. Obie rzach prawosławnych po drugiej stro- strony Bugu były sobie zdecydowanie Bugu panuje inny zwyczaj, o stanie bliższe również w sferze języko- rym, prasłowiańskim rodowodzie. wej. Jak każdy język pogranicza i ten W dziewięć dni po Wielkanocy (póź- zawierał w sobie cechy języków obu niejszej niż w katolicyzmie, obchodzo- grup etnicznych, które ze sobą sąsia- nej wg kalendarza prawosławnego) dowały. Jego bazą gramatyczną, flek- przypada Radunica, kiedy po nabożeń- syjną i fonetyczną był język ukraiński, stwie w cerkwi całe rodziny wybierają wówczas nazywany „rusińskim”, „ma- się na cmentarze. Wyglądają one ina- łoruskim” (samo określenie ‘ukraiń- czej niż coraz bardziej szare i jednolite 50 ski’, ‘Ukraina’ szerzej zaistniało na Po- nekropolie w Polsce – są na ogół kolo- łudniowym Podlasiu dopiero w końcu I rowe, dominuje na nich błękitny kolor, wojny światowej). na który maluje się krzyże, płotki wokół Ja dobre pametaju… 2

Niewiele pozostało tekstów zapisanych w śpiewnej ukraińskiej gwarze dawnego Nadbuża. Tym bardziej warto przytoczyć historię, którą zapisał w Łomazach rosyjski etnograf Iwan Be- saraba. Pochodzi ona z lat kampanii napoleońskiej. Została opublikowana w 1903 r. w Peters- burgu (Materiały dla etnografii siedleckoj guberni,tekst zapisany cyrylicą) i, jak się przekona- my, nie wystawia najlepszego świadectwa Kozakom.

Ja dobre pametaju, jak w Łomazach rabowały Ko- Dobrze pamiętam, jak w Łomazach rabowali Ko- zaky. Ja szcze była małaja, tato muoj wmerły, i ma- zacy. Byłam jeszcze mała, mój tata zmarł i mama ma ostałysia z małymy dytmy, a ja była najmenszaja. została z małymi dziećmi, a ja byłam najmniejsza. My były biednyji. Jak mama poczuły, szczo Koza- Byliśmy biedni. Kiedy mama usłyszała, że Koza- ky prijechały rabowaty, to nas wsiech dytiej posa- cy przejechali rabować, to nas wszystkie dzie-

dyły na piecz, a mene, jak najmenszuju, poperedy. ci posadziła na piecu, a mnie, jako najmniejszą, ludowe Zwyczaje i tradycje Pryszow Kozak do chaty i zakryczaw – Starucha, nasamprzód. Przyszedł Kozak do chaty i krzyk- dawaj hroszy! – W mene hroszy nema, skazały nął – Stara, dawaj pieniądze! – Ja pieniędzy nie mama. – My liude biednyji – nech wam Preswia- mam, powiedziała mama. – My biedni ludzie – taja Bohorodycia daść. niech wam Bogurodzica Przenajświętsza da. – – Da szto mnie twaja Bohorodycia daść, i ma- Ot co mi twoja Bogurodzica da – i chlaś mamę mu liaś po ruce tesakom. I dowho mama nosyły po ręce tasakiem. I długo jeszcze mama nosi- ruku na rucznykowy. My poliakałysia – wse dry- ła rękę uwiązaną na ręczniku. Myśmy się zlę- żymo i płaczemo. Kozak podywywsia na nas, kły – wszystkie drżymy i płaczemy. Kozak popa- zahlianuw w skryniu, poszturchaw pykoju, za- trzył na nas, zajrzał do skrzyni, poszturchał piką, szow do komory – ponypaw, ponypaw, no ny- zaszedł do komory – pogapił się, pogapił, no ni- czoho ne wziaw. czego nie wziął. Kozaky chodyły po wsiech chatach i kłuniach i za- Kozacy chodzili po wszystkich chatach i stodo- byrały dobytok (…), zbuoża; łapały dywczat i mo- łach i zabierali dobytek (…), zboża; łapali dziew- łodyć i znyczałysia nad nymy: podojmut sokieroju częta i młode kobiety i znęcali się nad nimi: dyl w ścienie, włożat cycky w szczelbu i neszcza- uniosą przy pomocy siekiery belkę w ścianie, wło- snaja diewka muczyccia. Liude chowałysia z do- żą w szczelinę piersi i nieszczęsna dziewczyna się bytkom w lisach, zbuoże i skrynie zakopowa- męczy. Ludzie chowali się z dobytkiem w lasach, ły w zemliu, no Kozaki i w jamach nachodyły zboże i skrzynie zakopywali w ziemi, ale Koza- dobro, i w lisach zabyrały kony, woły, oweczky, cy i w dołach znajdowali dobra, i w lasach zabiera- śwyny. Bywało Kozaky w liesy kryczat: „Katery- li konie, woły, owieczki, świnie. Bywało, że krzyk- na! Maryna!” i liude otzywajuccia, dumajut, szczo ną Kozacy w lesie: „Katarzyna! Maryna!” i ludzie swoji kłyczut, a Kozaky idut na hołos i rabujut. się odzywają, myśląc, że to swoi wołają, a Koza- cy idą na ten głos i rabują.

(tłum. Rafał Zubkowicz) mogił. Przy grobach spożywa się sym- my się, jeśli zobaczymy pozostawione boliczny obiad (czasem, kiedy przy mona grobach jajka, słodycze czy kawał- gile znajduje się specjalny stolik i ławki, ki chleba. O tym, jaki charakter miało nawet dość suty), a jego część zosta- to święto, mówi przysłowie: Na Radu- 51 wia na grobie dla zmarłego. Odwiedza- nicę – do obiadu poszczą, na obiedzie jąc wiejskie mogiłki wiosną nie dziw- płaczą, a wieczorem skaczą. Zwyczaje i tradycje obwodu Na poleskich wsiach prawie każda 2 brzeskiego chata to jakby muzeum, po brzegi wy- Na rozdrożach i starych cmenta- pełnione wyjątkowymi dziełami sztu- rzach w obwodzie brzeskim stoją krzy- ki – tkanymi, wyszywanymi, plecio- że przewiązane makatkami wyszyty- nymi ze słomy, wycinanymi z papieru mi we wzory. Jeśli dobrze się przyjrzeć lub z drzewa, ulepionymi z gliny. we wzorach tych odnaleźć można stare pogańskie symbole...

Smaki znad Buga Zimowe kolędowanie odbywa Smaki znad Buga się dwukrotnie, zgodnie z katolickim (25 grudnia) i prawosławnym (7 stycznia) Sporo tradycji przetrwało w kuch- kalendarzem religijnym. Ledwie na nieniach podlaskich domów. Potrawy ja- bie zaświeci pierwsza gwiazda od domu dane we wsiach i miasteczkach ponad do domu zaczynają chodzić wesołe gru- Bugiem nie uchodzą być może za szcze- py kolędników ze słomianą albo drew- gólnie wyszukane, o ich składzie decy- nianą „gwiazdą”. Wśród orszaku prze- dowała lokalna dostępność składników. bierańców koniecznie muszą się znaleźć Nieskomplikowana receptura i proste „koza” i „niedźwiedź”.We wsi Rożkow- składniki to zarazem oczywiste atu- ka (rejon kamieniecki) chaty ozdabiane są ty, a jeśli do przygotowania dań użyć zgodnie ze starym zwyczajem słomiany- produktów pochodzących z czystych mi „pająkami”, wycinankami z papieru, ekologicznie terenów Podlasia, wy- ręcznie wyszytymi zasłonkami. produkowanych w rodzinnych gospo- Z kolei wiosną z ciasta piecze się darstwach, efekt – palce lizać. „skowronki” i świętuje się nadejście wio- W kuchni po obu stronach Bugu do- sny. A w przeddzień św. Jurija (6 maja) minują potrawy ziemniaczane i mącz- na Polesiu topi się zrobioną z chrustu, ne. Kilka przepisów podajemy za Księgą piękną, młodą dziewczynę w wian- smaków Lubelszczyzny opracowaną przez ku z zielonych liści i kwiatów, której strój Waldemara Sulisza (Lublin 2004). ozdabia się gałązkami z brzozy i klonu. Na „Jurija” zaś organizowane są wiej- Waryniki z soczewicą skie jarmarki i festyny. przepis Marzeny Hryciuk z Bubla Ciekawa jest również tradycja ob- Grannej chodzenia „zażynok” i „dożynok”, Składniki: ½ kg mąki, 2½ dag droż- związanych ze zbiorem plonów. Dziś dży, ½ l ciepłego mleka, cukier, sól. na Białorusi obchody dożynek są jed- Farsz: 20 dag soczewicy, pieprz, sól nym z głównych świąt państwowych. Najpierw z drożdży i ciepłego mle- 52 Miasta, w których odbywają się ob- ka oraz podlaskiej (czyli sporej!) chody tego święta solidnie się do nich szczypty cukru zrobić rozczyn. Kiedy przygotowują zyskując nowe oblicze. ten ruszy, dodać mąkę i ciepłe mleko. Białoruska kuchnia ludowa 2 Kuchnia białoruska zachowała swój oryginalny charakter aż do przełomu XIX i XX w. Produk- ty, najczęściej wykorzystywane w tradycyjnej białoruskiej kuchni to przede wszystkim różne rodzaje mąki razowej – owsiana, żytnia, jęczmienna, gryczana i grochowa. Najbardziej typo- wymi warzywami dla kuchni białoruskiej są: kapusta, groch, bób, marchew oraz, oczywiście, ziemniaki, które to zajmują szczególne miejsce. Warunki geograficzne i stopień rozwoju rolnictwa Białorusi sprzyjały szerokiemu wykorzystaniu takich produktów, jak grzyby, leśne jagody i rośliny zielne (np. szczaw), jabłka, gruszki, ryby rzeczne, raki, mleko, twaróg, śmietana. Najpopularniejszymi sposobami obróbki cieplnej są na Smaki znad Buga Białorusi pieczenie, gotowanie, duszenie. Grzyby spożywa się jedynie w postaci gotowanej i du- szonej, natomiast potraw ze smażonych grzybów kuchnia białoruska nie zna (tak samo jak nie znała marynowania i kiszenia grzybów do początku XX w.). W zasadzie grzyby nie stanowią samodzielnej potrawy, a zawsze wykorzystywane są jako dodatki, zakrasy, które podnoszą smak podstawowego dania. Dlatego białoruska kuchnia wykorzystuje nie tyle same grzyby, ile proszek z suszonych grzybów, który dosypuje się zarówno do zup jak i dań głównych, np. do duszonych warzyw czy też dań mięsnych. Nie smaży się tu również ryb, a zapieka je z łuską, suszy w specjalny sposób po lekkim obsmażeniu albo wykorzystuje się je jako nadzienie. Tradycyjne dla Polesia są mięsne i rybne potrawy (w zasadzie wędzonki). Dużym przysmakiem jest faszerowany szczupak. Na uwagę zasługują także draniki (kartoflane racuszki), z zup – kapuśniak, solanka, ucha (zupa rybna). Potrawy te podaje się praktycznie w każdej restauracji na Białorusi, ale prawdziwy smak po- czuć można dopiero na wsi, np. w gospodarstwach agroturystycznych Leśna (Лесная) czy Polski majątek (Польский маентак), które znajdują się w południowej części Puszczy Biało- wieskiej (wieś Biała | Белая, tel.: 00375 296 531603, 00375 293 519392, 00375 296 474291) lub Poleskie tradycje (Полесские традиции) we wsi Andronowo Kobrinskowo (Андроново Кобринского), tel.: 00375 164 274201, 00375 297 224201.

Oczekując na wyrośnięcie ciasta, ugo- dag żeberek wieprzowych, 2 marchewki, tować i zemleć soczewicę, przyprawić 2 pietruszki, sól, 2 garści perlaku (kasza solą i pieprzem. Wyrobić ciasto i far- jęczmienna perłowa), liść laurowy szem z soczewicy nadziewać kule, po Gotujemy żeberka z warzywami. czym parzyć na parze jak parowańce. Wrzucamy perlak i do smaku doda- Podawać na gorąco z cebulką i skwar- jemy liść i sól. Gotujemy na bardzo kami, choć pani Marzena poleca także wolnym ogniu. W międzyczasie go- podsmażane na drugi dzień. tujemy obrane ziemniaki, odcedza- my i wywar odlewamy w garnuszek. Prażuny z perlaczkiem Ubijamy ziemniaki, trzonkiem tłucz- przepis Marianny Romaniuk z Wo- ka robimy w nich trzy otwory, które skrzenic Małych zasypujemy mąką pszenną. Zalewa- 53 Składniki: 1 kg ziemniaków, 4 łyżki my czterema łyżkami wywaru i wów- mąki pszennej, słonina na skwarki, 30 czas mieszamy na jednolitą masę. Łyżką i dłonią formujemy z niej kulki Buraki oczyścić i ugotować tak, że- 2 wielkości piłeczki pingpongowej, któ- by zostało nie mniej niż 2 szklanki bu- re prażymy na wolnym ogniu na patel- raczanego wywaru. ni. W głębokim talerzu podajemy zupę Wywar wlać do oddzielnego naczynia. – każdy powinien dostać żeberko, a na Buraki z nacią drobno pokroić. Przygo- oddzielnym talerzu serwujemy okra- tować płynną część chłodnika: ochłodzić szone skwarkami z cebulką prażuny. buraczany wywar, wlać do niego śmie- tanę i pozostawić w chłodnym miejscu. Haucuny z kapustą i grzybami Smaki znad Buga Przygotować gęstą część: do ugotowa- przepis Teresy Januszek z Konstan- nych buraków dodać drobno pokrojoną tynowa cebulę i koper przetarte z solą, ogórki Składniki: 1¾ kg ziemniaków, 1 jaj- pokrojone w słupki, seler, pieprz czarny, ko, 1 łyżka mąki ziemniaczanej, 1 kg ki- roztartą kolendrę. Połączyć obie części, szonej kapusty, 4 suszone grzyby, 1 ce- rozmieszać. Na talerzu położyć ugoto- bula, pieprz, sól, olej do smażenia wane ćwiartki jajek i zalać chłodnikiem. Ugotować 1 kg ziemniaków i prze- Dobrze jest dodać jeszcze lód spożyw- kręcić przez maszynkę. Pozostałe, su- czy i kawałek cytryny. rowe, zetrzeć na tarce. Połączyć, dodać sól, jajko, mąkę ziemniaczaną, wyrobić. Moczanka W międzyczasie ugotować kapustę i po- Na ogół do zrobienia moczanki uży- łączyć ją z namoczonymi zawczasu i powa się resztek mięsa, które pozostały po siekanymi grzybami. Kapustę przepu- przygotowywaniu innych potraw, szcze- ścić przez maszynkę lub posiekać, po gólnie okrawki od kości, których nie da czym dodać cebulę podsmażoną na oleju, się wykorzystać inaczej, drobno posie- pieprz i sól. Z ziemniaczanej masy for- kanej słoniny. Mięsa mogą być różne, mować placuszki z łyżką farszu z kapu- od wieprzowych żeberek do różnych ro- sty w środku. Smażyć na oleju. dzajów kiełbas. Pozostałe składniki mo- Poniżej podajemy też przepisy na ty- czanki to topiona słonina, mąka i woda. powo białoruskie potrawy, niepopular- Można także dodać: cebule, grzyby, ko- ne w innych krajach słowiańskich. per, rzadziej pieprz i majeranek. Proporcje składników moczanki są dowolne i przez Chłodnik to zdarza się, że potrawa traci swój trady- Składniki: 500 g młodych bura- cyjny smak, szczególnie jeżeli gospodyni ków z nacią, 3 świeże młode ogórki, 4– nadużywa tłuszczu i mąki lub wody. Pro- 5 małych łukowiczek (cebulek), 4 jajka, porcje najbardziej odpowiednie to: 2–3 łyżki kopru, 1 łyżeczka natki selera, 100 g wędzonego mostku, 100 g bocz- 54 1 szklanka śmietany, 2-3 łyżeczki soli, ku wędzonego, 50 g topionej słoniny, ¼ łyżeczki papryki, 5–6 ziaren kolen- 50 g bekonu albo słonego boczku, 1,5–2 dry, pieprz czarny szklanki wody, 3 łyżki mąki żytniej (ewen- tualnie pszennej), 2 cebule, 2 łyżki ugoto- two i sztuka. Poszukujący tego rodzaju wanych posiekanych suszonych grzybów przedmiotów mogą znaleźć coś dla sie- 2 lub 1 łyżka proszku z suszonych grzy- bie w nadbużańskich okolicach. bów, 6 rozgniecionych ziarenek pieprzu Przed laty niemal każda wiejska ko- czarnego, 0,5 łyżeczki majeranku, 1 łyż- bieta z Podlasia potrafiła tkać. Na pod- ka drobno posiekanego kopru lub 1 łyż- laskich krosnach powstawały pasiaki ka suchego kopru – najstarszy typ tkanin dekoracyjnych Do glinianego garnka wkroić mię- wykonywanych różnymi splotami. Daw- so i boczek (pokrojone w kosteczkę), do- ne były zazwyczaj 2–3 kolorowe i służy- dać stopiony tłuszcz, drobno pokrojoną ły do szycia odzieży. Kraciaki przezna- cebulę i szczelnie przykryć. Włożyć na czano na nakrycia i tkaniny pościelowe. 15 min do piekarnika ustawionego na ni- Z lnu i szmatek powstawały szmaciaki, ską temperaturę. Wyjąć, posypać grzyba- wielobarwne, długie chodniki, które nie- mi, doprawić, zalać ciepłą wodą z roz- rzadko do dziś przykrywają podłogi. Po mieszaną w niej mąką, całość dobrze upowszechnieniu się fabrycznej odzie- wymieszać i znów włożyć do piekarni- ży tkaczki wytwarzały przede wszyst- ka ustawionego na średnią temperaturę kim dywany używane jako makaty czy rzemiosło i twórczość lokalna Tradycyjne (na 20–25 min). Wyciągnąć, przelać do kapy przykrywające łóżka. W okolice garnka i ciągle mieszając, dogotować Białej dotarła z północy i spopularyzo- na płycie na słabym ogniu jeszcze kil- wała się technika dwuosnowowa. Wy- ka minut, starając się, żeby moczanka jątkiem w skali Polski są perebory, czyli posiadała konsystencję płynnego kisie- dekoracyjny haft tkacki zdobiący spódni- lu. Można dodać trochę mąki i gotować ce, nakrycia głowy, rękawy koszul, far- jeszcze 3–4 min. tuchy czy tradycyjne ręczniki. Do koń- Najprostszy w przygotowaniu i bar- ca XIX w. perebory stanowiły tradycyjny dzo dobry rodzaj moczanki to moczan- element stroju podlaskich Rusinów, tra- ka skwarkowa, zrobiona ze stopionej dycję tę wskrzeszono w latach 70. w po- słoniny ze skwarkami, zaprawiona mą- wiecie włodawskim. ką z wodą, cebulą i pieprzem. Dziś specjalistek w tej praktycznej dziedzinie jest coraz mniej, ale są jesz- Tradycyjne rzemiosło cze miejsca, gdzie warsztaty tkackie nie i twórczość lokalna poszły w zapomnienie. Przeszło pięć- dziesięcioletnie krosna pracują w domu Janiny Krasy z Kolonii Dubów. W dobie zalewających nas produk- Powstają na nich przeważnie chodni- tów masowej wytwórczości to, co nie- ki i narzuty. Wizyta u pani Janiny to powtarzalne, jedyne, zrobione ręcz- wyjątkowa okazja, aby zamówić i na- 55 nie, nabiera szczególnej wartości. być autentyczne tkaniny rękodzielnicze. Czymś takim jest ludowe rękodzielnic- Zainteresowani tkactwem powinni od- wiedzić Studziankę, gdzie pracują Teo- Kute krzyżyki 2 fila Cydejko, Teresa Dziobek i Sabi- na Kaczan (ostatnia z pań, jako jedyna Tradycją Podlasia było umieszczanie na szczy- dziś, tka dywany dwuosnowowe). Tka- tach wysokich drewnianych krzyży przydroż- nych i cmentarnych niewielkich metalowych niny powstają też w Kościeniewiczach krzyżyków. Często u podstawy opatrywano je (Józefa Hazan), Wólce Kościeniewic- półksiężycem oznaczającym tryumf chrześci- kiej (Halina Parchoniuk), Kopytowie jaństwa nad islamem. Sylwetek kutych krzy- (Jadwiga Lipińska, Józefa i Marian- żyków można wypatrywać do dziś, znacznie na Łaska), niewielkiej Kalichowsz- częściej jednak znajdziemy je wbite w ziemne mogiły lub przycupnięte pod ustawionymi czyźnie w gminie Sosnówka (Barbara współcześnie krzyżami. Może warto odrodzić Bożyk, Bronisława Maksymiuk), Or- tę wyjątkową tradycję? telu Królewskim (Maria Tryczyk). Pokrewne poniekąd koronkarstwo to domena dwóch utalentowanych pań, których zręczne palce wyczarowują prawdziwe arcydzieła: Janiny Litwi-

Tradycyjne rzemiosło i twórczość lokalna Tradycyjne niuk z Białej Podlaskiej i Joanny Pa- pińskiej z Sitnika. Podlascy plecionkarze wykorzy- stują rozmaite materiały, z których ro- bią kosze i tradycyjne naczynia. Stefan arch. Rafał Zubkowicz Buraczyński z Białej Podlaskiej wy- plata z korzeni sosny. Stanisław Kusz- Region bialski słynie oczywiście nieruk z Tucznej używa do tego słomy. z malarstwa Bazylego Albiczuka. Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ do Prace nieżyjącego malarza, zalicza- wytwarzania tradycyjnych naczyń nie nego przez znawców sztuki ludowej nadaje się zmierzwiona słoma spod kom- do „twórców naiwnych”, można oglą- bajnu. Zboże trzeba wpierw skosić ko- dać w muzeum w Białej. Ale warto są i wymłócić cepem! przyjrzeć się też twórczości współcze- W Perkowicach kilka kilometrów na snych malarzy: Marii Purtal z Mię- wschód od Białej mieszka Mieczysław dzyrzeca Podlaskiego, Franciszka Więcierzewski, jeden z ostatnich kowa- Sadownika z Łomaz czy Tadeusza li Podlasia. Kultywuje rodzinną tradycję, Ignatowicza z Białej Podlaskiej. odkuwając na kowadle różne nietypowe Tadeusz Lewkowicz z Piszczaca przedmioty – ozdobne krzesła, sprzęt do rzeźbi w drewnie. Pod jego dłuto tra- obsługi kominków i inne drobne ozdoby, fia każdy rodzaj drewna prócz dębo- 56 które zdobywają uznanie w konkursach. wego. Zamienia je w świątki i inne lu- Podobne przedmioty wykonuje Marek dowe postacie, które wędrują potem po Miroński ze Studzianki. Polsce i Europie. Kolejny rzeźbiarz, Edward Korszuń, mieszka w Rossoszu. W Białej Podlaskiej warto odwiedzić Również tworzy w drewnie, często z ca- Sławomira Weremkowicza, wyjąt- 2 łych pni powstają monumentalne figury. kowego konstruktora, który konstruuje Część z nich można oglądać w rodzinnej rowery z… drewna! Jednoślady wy- miejscowości artysty. konane z wielką dbałością o detale, o nie- Zbigniew Chalimoniuk z Białej Pod- powtarzalnych kształtach, można obej- laskiej jest rzeźbiarzem, a jednocześnie rzeć (rzemieślnik-artysta nie rozstaje się prezesuje miejscowemu oddziałowi ze swymi pracami) przy ulicy Słonecznej

Stowarzyszenia Twórców Ludowych. 8a. Co warte podkreślenia drewniane ro- Sławne postacie Najczęściej stosowanym przez artystę wery nie tylko cieszą oko, ale i jeżdżą. materiałem rzeźbiarskim jest drewno li- GOK w Białej Podlaskiej prowadzi powe, niezbyt twarde, dobrze poddają- kilka pracowni artystycznych w naj- ce się naciskowi noża i dłuta. Twórczość bliższych okolicach miasta: Klub Kultu- Chalimoniuka doczekała się opracowa- ry w Sitniku (pracownia koronkarstwa), nia w postaci pracy magisterskiej, a same Klub Kultury w Hrudzie (tkacka), Klub rzeźby można oglądać w Muzeum Połu- Kultury w Perkowicach (wypieków re- dniowego Podlasia i na http://www.bpl. gionalnych), Klub Kultury w Woroń- vectranet.pl/~chali. Leon Szabluk, wiel- cu (zdobnictwa ludowego i plecion- ki miłośnik Malowej Góry, z równą pajsą karstwa), Klub Kultury w Dokudowie rzeźbi, co spisuje dzieje rodzinnej miej- (obrzędów i zwyczajów ludowych), Hu- scowości. Rzeźbi w drewnie również To- sinka (garncarska). masz Dudzik z Jabłonia, którego prace można oglądać w jego własnej izbie Sławne postacie regionalnej i Mieczysław Kusznier- ski z okolic Tucznej. Artystą-rzemieśl- Spośród znanych postaci związa- nikiem jest Jan Zaborowski z Olszyna, nych z Podlasiem i Białą wypada wy- który rzeźbi w drewnie m.in. detale do mienić Radziwiłłów, właścicieli miasta, zabytkowych mebli. Andrzej Grzybow- którzy przyczynili się do jego rozwo- ski z Konstantynowa nie jest urodzo- ju. Radziwiłłowie to ród wywodzący nym Podlasianinem, ale zżył się z regio- się z Litwy. Pierwszym, który związał nem i z tutejszego drewna wyczarowuje się z Białą, był Mikołaj Krzysztof zwa- postacie, płaskorzeźby o charakterze reli- ny „Sierotką” (1549–1616). To on nabył gijnym, a z twardszych gatunków drew- bialskie dobra i uczynił z nich siedzibę na oryginalne sprzęty użytkowe. godną magnackiego rodu. Radziwiłłom Prawdziwym skarbem Podlasia jest zasłużył się jako założyciel ordynacji nie- Leokadia Nitychoruk z Wólki Polinow- świeskiej (dziś na Białorusi). Wspomina- skiej. Śpiewa z rodzinną kapelą pieśni, jąc o nim w przewodniku turystycznym, 57 których nikt już prawie nie pamięta, i pie- warto zwrócić uwagę, że był pionierem cze przepiękne korowaje weselne. literatury podróżniczej – w 1582 r. opi- Nie z anegdot, a z niezwykłej gospo- 2 darności, zasłynęły żony Radziwiłłów: Katarzyna z Sobieskich (1634–94), żo- na Michała Kazimierza, i Anna z San- guszków (zm. 1740), małżonka Karo- la Stanisława I. Obie cechowała dbałość o miasto i rezydencję. Pierwsza wyposa- żyła Akademię Bialską i zmodernizowa-

Sławne postacie ła zamek, druga w ciągu niemal 30 lat po śmierci męża przyczyniła się znacznie do gospodarczego rozwoju dóbr. Herb Radziwiłłów Sąsiadem zza Buga, z którego wybo- sał swą podróż na Bliski Wschód i do rem na tron nie pogodził się Karol Ra- Ziemi Świętej. W XVI w. nie lada ewe- dziwiłł, był Stanisław August Ponia- nement stanowiło, że był to opis w ję- towski (1732–98). Przyszły król urodził zyku polskim. Swój przydomek zyskał się w Wołczynie, kilka kilometrów od już jako niemowlę, do którego król Zyg- obecnej granicy. Ostatni władca Rze- munt August, wziąwszy je na ręce miał czypospolitej Obojga Narodów, król powiedzieć: – Moja ty sierotko, wszyscy Polski i wielki książę litewski w latach o tobie zapomnieli a sami poszli uczto- 1764–95 był synem Stanisława Ponia- wać do stołu. towskiego i Konstancji z Czartoryskich. Hieronim Radziwił (1715–60) za- Stanisław August to człowiek oświece- słynął również jako literat – jego Dy- nia – wykształcony i wrażliwy. Położył jariusz (dziennik) to cenna charaktery- znaczne zasługi dla podniesienia pozio- styka szlacheckich obyczajów XVIII w. mu elit Rzeczypospolitej i unowocze- Biała (ale też Słuck na dzisiejszej Biało- śnienia państwa. Był wybitnym mece- rusi) zawdzięcza mu powstanie teatru. nasem sztuki i kultury. Wielkim jego Hieronim choć starannie wykształcony, wzlotem był twórczy udział w ustano- uchodził za strasznego okrutnika i ską- wieniu Konstytucji 3 Maja w 1791 r. piradło. Mieszczanie bialscy opowia- Nie jest to postać wolna od kontrowersji, dali sobie o jego trzech żonach, z któ- niejednokrotnie obarczano go odpowie- rych ponoć żadna nie wytrzymała z nim dzialnością za klęskę rozbiorów. dłużej niż rok. Z Południowym Podlasiem jest Najbardziej popularnym spośród bial- związany Józef Ignacy Kraszew- skich Radziwiłłów jest jednak Karol ski (1812–77). Choć przyszedł na Stanisław, zwany „Panie kochanku” świat w Warszawie, to wychowywał 58 (1734–90). Twórca niezliczonych opo- się na Podlasiu, w rodzinnej posiadło- wieści i anegdot był bodaj najchętniej czy- ści w Romanowie. W samej Białej spę- tanym autorem w XVIII w. dził cztery lata, jako uczeń tutejszego gimnazjum. Kraszewski zasłużył latach w twierdzy pietropawłowskiej wy- sobie na miano tytana literatury. Dru- jechał za ocean. Pionier Polonii amery- 2 kiem ukazało się aż 586 dzieł w 600 kańskiej – jako pierwszy Polak uzyskał tomach! Pośród nich najbardziej po- obywatelstwo USA. Twórczość literac- czesne miejsce zajmują powieści, któ- ka, której oddawał się z zapamiętaniem, rych opublikował 232, z czego 88 histo- zapewniała mu wyjątkowe powodze- rycznych. Z pewnością wielką zasługą nie u współczesnych, a jego Śpiewy hi- Kraszewskiego było spopularyzowa- storyczne stały się bestsellerem 1. poł. nie w XIX w. literatury dziejowej, która XIX w. To dzięki sprzedaży tej książki Sławne postacie wyparła z powszechnego obiegu popu- autor mógł m.in. dofinansować budowę larne powieści francuskie. Największą Pałacu Staszica, siedziby warszawskie- popularność przyniosła mu Stara baśń, go Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które- ale dla Białej większe znaczenie mają mu prezesował. pozycje, w których autor zawarł por- Kilkadziesiąt lat później w Szostako- trety miasta: Na bialskim zamku, Pan wie w ziemi brzeskiej przyszedł na świat Walery, Wielki świat małego miastecz- Romuald Traugutt (1826–64), gene- ka czy Ostatnie chwile księcia wojewo- rał, powstaniec styczniowy. Początkowo dy. Wiele ciekawych fragmentów o Bia- Traugutt dowodził oddziałem w okoli- łej i Podlasiu znajdziemy na kartach cach Kobrynia, ostatecznie został dykta- Obrazków z życia i podróży. torem całego powstania. Był zwolenni- Białej poświęcił część swojej twórczo- kiem uwłaszczenia chłopów. Stracono go ści historycznej urodzony w niej prof. Ju- na stokach warszawskiej Cytadeli. lian Bartoszewicz (1821–70). Był wio- Z Dokudowa, na południe od Białej, dącym archiwistą XIX-wiecznym. pochodził kolejny słynny powstaniec Imponuje ogromna liczba materiałów styczniowy z Podlasia, ks. Stanisław źródłowych, które przebadał, spuściznę Brzóska (1832–65). Walczył w okoli- profesora Bartoszewicza opublikowa- cach Białej i na Polesiu Lubelskim, a pod no w 11 tomach pism. koniec powstania otrzymał awans ge- W Skokach opodal Brześcia przy- neralski i został mianowany naczelnym szedł na świat Julian Ursyn Niemce- kapelanem powstańczym. Oddział, któ- wicz (1758–1841), wybitna osobowość ry sformował wiosną 1864 r., był naj- epoki. Wiele podróżował, pisał i ak- dłużej walczącą partią powstańczą. Du- tywnie zajmował się działalnością po- chownego schwytano i 23 maja 1865 r. lityczną. Kindersztuby nabywał w zna- stracono na rynku w Sokołowie Podla- komitym towarzystwie księcia Adama skim. Dodać należy, że aby uniknąć roz- Czartoryskiego, który zaangażował go głosu i możliwego kultu, zwłoki walecz- jako adiutanta. Niemcewicz był przyja- nego księdza pochowano potajemnie na 59 cielem i towarzyszem bojów Kościusz- terenie Twierdzy Brzeskiej, w którym ki, z którym po klęsce powstania i dwóch miejscu – nie wiadomo. Rodziną, która spaja obie strony Bugu, grafia zapomnianej niemal ukraińskiej 2 są Tołłoczkowie. Czterej bracia – Stani- gwary tej nadbużańskiej wsi. Najpoważ- sław, Ludwik, Kazimierz i Teodor – niejsze dzieło Tokarskiego, Fleksja pol- wywodzili się z Rakowicy (choć rodzi- ska, to niezastąpiony podręcznik wydali się i wychowywali gdzie indziej, gdyż wany w kilkunastu edycjach. majątek ojca znajdujący się po białoru- Znaną postacią wywodzącą się z Ortela skiej stronie, naprzeciw wsi Łęgi, został był też brat prof. Adama Kryńskiego, Jan skonfiskowany za udział w powstaniu). Kryński (1849–90). Był znanym i cenio-

Sławne postacie Wszyscy byli wybitnymi absolwentami nym rzeźbiarzem i medalierem. bialskiej szkoły. Wspomnijmy o Stani- W odróżnieniu od wymienionych sławie (1868–1935) świetnym chemiku, wcześniej postaci, nieprofesjonalny ma- profesorze Uniwersytetu Jana Kazimie- larz Bazyli Albiczuk (1909–95) miał rza we Lwowie, autorze licznych pod- ukończone jedynie cztery klasy przedwo- ręczników naukowych i Ludwiku (1870– jennej podstawówki. Urodził się w Dą- 1957) specjaliście w zakresie elektroniki, browicy Małej, gdzie spędził niemal całe przed wojną przewodniczącym Polskie- życie. Jego obrazy – krajobrazy wiej- go Komitetu Energetycznego. skie i widoki ukochanego ogrodu – to Biała Podlaska ma też swego błogo- swoiste dziedzictwo kultury Południo- sławionego. Jest nim o. Honorat Koź- wego Podlasia. Sporą ich kolekcję moż- miński (1829–1916), absolwent tutej- na oglądać w bialskim muzeum. szej szkoły średniej, kapucyn, założyciel Z miast regionu, w znacznej mierze żeńskich zgromadzeń zakonnych, autor zamieszkanych przez Żydów, wywodzi- książek o tematyce religijnej. Wielkim li się znani przedstawiciele tej narodowo- świętem dla miasta była jego beatyfika- ści. W Białej przyszedł na świat Apoli- cja w 1988 r. nary Hartlgas (1883–1953), czołowy Wyjątkowy, jeśli idzie o sławne po- polityk i działacz syjonistyczny okresu staci, jest Ortel Królewski. Z tej nie- międzywojennego. Obywatelem Brze- wielkiej wsi pochodzą dwaj znakomici ścia był Menachem Begin (1913–92), językoznawcy: Adam Kryński (1844– premier Izraela w latach 1977–83. 1932) i Jan Tokarski (1909–82). Biała Podlaska to rodzinne miasto Pierwszy z nich to profesor Uniwersy- wielu współczesnych postaci, ważnych tetu Warszawskiego, założyciel i współ- dla polskiej kultury i nauki. Wśród nich redaktor kilku znanych czasopism: są: Jacek Kasprzyk – światowej sławy „Wisła”, „Lud”, „Prace filologiczne”. dyrygent, Jerzy Domaradzki – reży- Drugi – prof. Tokarski specjalizował się ser i scenarzysta filmowy (Wielki bieg), za to w fonetyce i fleksji, początki jego Roman Kłosowski – aktor (niezapo- 60 pracy naukowej są ściśle związane z Pod- mniana rola Maliniaka w Czterdziesto- lasiem. Jego opublikowany doktorat – latku), Bogusław Kaczyński – krytyk Gwara Serpelic – to wyjątkowa mono- muzyczny. Rozdział III 3 Informacje praktyczne

Pamiętajmy, że na Białorusi obo- ne w rejonie brzeskim poprzedza pre- wiązuje inny czas lokalny niż w Pol- fiks 0162, w rejonie kamienieckim sce. Przekraczając granicę powinniśmy – 01631. przesunąć wskazówki zegarka o 1 go- Na Białorusi. Na Białorusi nie dzinę do przodu. ma problemów z dostępem do sieci Przekraczając granicę polsko-biało- komórkowych. Dostępnych jest czte- ruską należy liczyć się z koniecznością rech operatorów GSM: Velcom, MTS, dokonania dodatkowych opłat, któ- BielSiel i BeST. W sprzyjających oko- rych wymagają białoruskie służby gra- licznościach w zachodniej części Brze- z Polską/Białorusią Kontakt niczne (np. dodatkowe ubezpieczenie ścia, w okolicach dworca kolejowego, samochodu, opłata ekologiczna); zob. udaje się złapać zasięg polskich sieci też Rozdział 1 – Przekraczanie granicy. komórkowych. Warto również pamiętać o ubezpiecze- Informację o numerach kierun- niach wymaganych przez stronę biało- kowych krajów i miast można uzy- ruską – więcej na ten temat zob. Roz- skać na Białorusi wybierając nr 153 dział 1 – Przekraczanie granicy. (8 153). Osoby niepełnosprawne muszą pa- Zadzwonić można również z każ- miętać, że raczej nie powinny liczyć na dego oddziału Bielpoczty (w samym specjalne udogodnienia podczas po- Brześciu jest ich 30), lub Bieltiele- dróży po nadbużańskiej krainie. komu. Główne biuro RUP Briestobltele- Kontakt kom znajduje się przy prospekcie Ma- z Polską/Białorusią szerowa (проспект Машерова) 21, tel.: 00375 162 221208, informacja: 109.

Telekomunikacja Telefonowanie na Białorusi W Polsce. Numer kierunkowy z Pol- ski dla Białej i okolic to 083. Ten prefiks Rozmowa miejscowa: należy wybrać numer abonenta dotyczy wszystkich miejscowości w dawnym województwie bialskopodlaskim, Rozmowa międzymiastowa: 8 + numer kierunkowy miasta + numer abonenta obecnie położonych na terenie powiatów 8 + 10 + nu- bialskiego, łosickiego, radzyńskiego, wło- Rozmowa międzynarodowa: mer kierunkowy kraju + numer kierunkowy dawskiego, parczewskiego. miasta + numer abonenta 61 Telefonując na Białoruś, wybiera- Numer kierunkowy do Polski: +48 my prefiks 00375. Numery stacjonar- RUP Briestoblpoczta ma siedzibę tak- wizowe są przyjmowane do godz. 12.00, 3 że przy prospekcie Maszerowa 32, tel.: wizy wydaje się między 15.00 a 16.00. 00375 162 205527, 204719. Konsulat Republiki Białoruś w Bia- Tam też można kupić kartę telefo- łej Podlaskiej mieści się przy ulicy Sit- niczną na dowolną ilość jednostek ta- nickiej 77, tel.: 083 3421814, 3421815, ryfowych, żeby zadzwonić z miejskie- faks: 083 3421817. Wnioski wizowe są go automatu telefonicznego na kartę przyjmowane w godz. 9.00–12.00, wizy chipową. Takie automaty znajdują się wydaje się w między 13.00 a 15.00. na ulicach Brześcia, Kamieńca i in- Konsulaty białoruskie funkcjonują nych większych miejscowości. Tele- również w Białymstoku (ul. Elektrycz- fonując z automatów, pamiętajmy, aby na 9, tel.: 085 6649940), Gdańsku (ul. poprzedzić wybierany numer cyfrą 8, Nowakowskiego 9, tel.: 058 3410026), Kontakt z Polską/Białorusią Kontakt po której oczekujemy na sygnał w słu- Augustowie (ul. Wierzbna 9/3, tel.: 087 chawce i dopiero wówczas wystukuje- 6430971, czynny okresowo 1 IV–1 X). my kolejne cyfry. Następną szczególną cechą aparatów na kartę jest przycisk Polskie placówki dyplomatycz- otwiet, który naciskamy, słysząc w słu- ne na Białorusi chawce głos rozmówcy. W przeciwnym Ambasada RP znajduje się w Miń- razie choć będziemy słyszeli osobę, do sku przy ulicy Rumiancewa (Румянце- której telefonujemy, ona nie usłyszy ва) 6, tel.: 00375 17 2882114, 2882313, nas (aparat inkasuje opłatę po wciśnię- 2882321, 2843601, faks: 00375 17 2339750, ciu otwiet). 2944992, http://www.minsk.polemb.net. Z usług internetowych można skorzy- Wydział Konsularny w Mińsku stać w kawiarenkach internetowych, mieści się przy ulicy Kropotkina (Кро- utworzonych przy urzędach poczto- поткина) 91a, tel.: 00375 17 2849980, wych Bielpoczty i Bieltielekomu. 2849981, faks: 00375 17 2893255, http://www.minsk.polemb.net. Placówki dyplomatyczne W stolicy Białorusi ma swoją siedzibę Białoruskie placówki dyploma- także Instytut Polski w Mińsku, ul. Wo- tyczne w Polsce łodarskiego (Валадарскага) 6, tel.: 00375 Ambasada Republiki Białoruś mie- 17 2006378, 2009581, faks: 00375 17 ści się w Warszawie przy ulicy Wiert- 2004874, http://www.instpol.by. niczej 58, tel.: 022 7420990, 8425202, Inne placówki to konsulaty RP w Brze- faks: 022 7420980, http://www.be- ściu i Grodnie: lembassy.org/poland. Czynna: pn.– Konsulat Generalny RP w Brze- pt. 08.00–16.15. W tym samym miej- ściu, ul. Kujbyszewa (Куйбышева) 34, 62 scu znajduje się wydział konsularny, tel.: 00375 162 270000, faks: 00375 tel.: 022 7420710, faks: 022 8424341, 162 203829, http://www.brzesckg.po- czynny: pn.–pt. 9.00–15.00. Wnioski lemb.net. Konsulat Generalny RP w Grod- całkowicie zabroniony. Strefa nadgra- nie, ul. Budionnego (Буденного) 48a, niczna jest specjalnie oznakowana. 3 tel.: 00375 152 751595, 751590, Wkroczenie do niej może być potrakto- faks: 00375 152 751587, http://www. wane jako próba nielegalnego przekro- grodnokg.polemb.net. czenia granicy, a to przysporzyłoby wielu W Brześciu znajdują się także przedsta- problemów niefortunnemu turyście. wicielstwa dyplomatyczne Ukrainy i Ro- sji, funkcjonujące w charakterze wydzia- łów konsularnych: Opieka medyczna Konsulat Generalny Federacji Ro- syjskiej w Brześciu, ul. Worowskiego Polska. Poniżej podajemy informa- (Воровского) 19, tel.: 00375 162 255670, cje o najważniejszych placówkach me- Przygotowania do podróży Przygotowania 222473; dycznych w powiecie bialskim. Punkt Konsularny Ukrainy w Brze- Wojewódzki Szpital Specjalistycz- ściu, ul. Puszkinskaja (Пушкинская) ny w Białej Podlaskiej mieści się 16/1, tel.: 00375 162 237526. przy ulicy Terebelskiej 57-65, tel.: 083 3428100. W razie nagłych wypadków | Opieka medyczna nadgraniczna Strefa należy się kontaktować z Wojewódzką Strefa nadgraniczna Stacją Pogotowia Ratunkowego, ul. Warszawska 20, tel.: 083 3434068. Region, o którym piszemy w prze- W mieście jest kilka przychodni (np. wodniku, znajduje się w znacznej czę- NZOZ Przychodnia Rejonowa nr 1, ści w strefie nadgranicznej. Po stronie pol- ul. Narutowicza 35, tel.: 083 3428621, skiej zalicza się do niej wszystkie gminy NZOZ Przychodnia Rejonowa nr 2, przyległe bezpośrednio do granicy, a jeśli ul. Łomaska 19, tel.: 083 3436369). utworzona w ten sposób strefa nie osiąga Spośród kilkudziesięciu aptek w sys- 15 km szerokości, również dalsze gmi- temie całodobowym pracuje apteka ny sąsiadujące. Dla turystów obostrzenia w centrum handlowym SAS przy uli- z tym związane są niewielkie. Możemy się cy Sidorskiej 2K. oczywiście spodziewać kontroli funkcjo- Poza Białą w trzech miejscowo- nariuszy Straży Granicznej, ale z uwagi, ściach znajdują się filie pogotowia że linia graniczna biegnie środkiem nurtu dysponujące karetkami: Międzyrzec Bugu, nie ma obawy, że zbliżając się do Podlaski, ul. Brzeska 29, tel.: 083 rzeki naruszymy granicę państwa. 3717999; Wisznice, ul. Nowa 16, tel.: Inaczej jest na Białorusi, gdzie rygo- 083 3782099; Terespol, ul. Czerwone- ry są surowsze. Wzdłuż granicy funk- go Krzyża 26, tel.: 083 3752699. cjonuje 800-metrowa strefa zamknię- Szpital w Międzyrzecu Podla- 63 ta, z której w swoim czasie wysiedlono skim znajduje się przy ulicy Staromiej- mieszkańców. Do dziś wstęp tutaj jest skiej 20, tel.: 083 3712001. Białoruś. Każdy zagraniczny tu- kiosk apteczny. Można więc zabrać 3 rysta musi wykupić obowiązkową po- ze sobą tylko te lekarstwa, które sta- lisę ubezpieczeniową osobistego me- le zażywamy. dycznego ubezpieczenia (zob. s. 18). Na Białorusi wydawane są broszury Turystów odwiedzających Białoruś nie informacyjne zawierające adresy punk- obowiązują żadne szczególne szcze- tów udzielających pomocy medycznej. pienia. Jesienią można profilaktycz- Broszury w języku rosyjskim i angiel- nie zaszczepić się na grypę. skim można dostać w punkcie informacji

Bezpieczeństwo Na Białorusi działa lekarska opieka turystycznej (Brześć, prospekt Maszero- państwowa, gdzie bezpłatnie udzielana wa [проспект Машерова] 15) lub w du- jest pierwsza pomoc. W razie potrze- żych hotelach w Brześciu. W obwodzie by można zwrócić się do najbliższego brzeskim funkcjonuje sieć punktów pie- punktu pomocy medycznej, gdzie bez- lęgniarsko-położniczych (19), przychod- płatnie zostanie nam udzielona pierw- ni (12), wiejskich przychodni rejono- sza pomoc. Barierę może stanowić wych (3) i miejskich szpitali: tylko język, kiedy przyjdzie nam roz- - Brzeski Szpital Miejski, ul. Le- mawiać z lekarzem. Stosunek Białoru- nina (Ленина) 15, tel.: 00375 162 sinów do zagranicznych turystów jest 238089, 232932, bardzo przyjazny i pełen szacunku, dla- - Brzeski Szpital Miejski Szyb- tego też w ośrodkach zdrowia i w apte- kiej Pomocy Medycznej, ul. Puszkin- kach personel będzie starał się okazać skaja (Пушкинская) 31, tel.: 00375 maksymalną troskę znajdującemu się 162 211631, w potrzebie turyście z zagranicy. Inna - Centralny Szpital Miejski w Brze- sprawa, że oferowany zakres usług i za- ściu, ul. Laktionowa (Лактионова) 11, opatrzenie może nie pozwolić na udzie- tel.: 00375 162 440372, 440369. lenie pomocy jakiej oczekiwalibyśmy. Szpital w Kamieńcu: ul. Czkalowa Dotyczy to przede wszystkim punktów (Чкалова) 33. pomocy medycznej na wsiach i w ma- Telefon pogotowia ratunkowe- łych miejscowościach. go to 103. Funkcjonują także prywatne centra medyczne, w których wizyta kosztuje ok. 20 000 BYR. Bezpieczeństwo W aptekach w Brześciu i w Ka- mieńcu można kupić wszystkie nie- Polska. Co roku na podlaskim od- zbędne lekarstwa, w tym także za- cinku rzeki zdarzają się utonięcia. granicznej produkcji, wiele z nich Chcąc kąpać się w rzece lub przebyć 64 dostępnych jest bez recepty. Na głów- ją wpław, należy zachować szczegól- nych ulicach Brześcia jest dość du- ną ostrożność. W niektórych miejscach żo aptek, a na dworcu kolejowym jest można dojść niemal na przeciwległy brzeg nie mocząc kolan, jednak cza- nich sąsiadów operuje się wysokimi sem wędrówkę przegradza przykosa, nominałami. Nie bije się monet, a prak- 3 odpowiednik wydmy, której skłon opa- tycznie najniższym nominałem jest da stromo, nierzadko nawet dwa me- banknot dziesięciorublowy (jego war- try w dół. To wystarczająco dużo, aby tość jest niewiele większa niż 1 gr). dorosłą osobę w całości zakryła wo- Rubel białoruski nie jest walutą po- da. Dla kąpiących się niebezpieczne pularną w polskich kantorach i zazwy- mogą być wiry wodne oraz pochodzą- czaj jego kurs jest niezbyt korzystny. ce z wysięków podziemnych zimniej- W handlu przygranicznym używa się sze warstwy wody, które mogą wywo- „twardych” walut i stąd niemal brak

ływać skurcze. rubli w punktach wymiany. Zdecy- Ceny i wymiana waluty Białoruś. Cudzoziemiec nie powi- dowanie lepiej dokonać wymiany po nien obawiać się, że po ulicach chodzą przyjeździe na Białoruś, wymieniając tylko ponurzy, nieżyczliwi ludzie. Je- złotówki, dolary lub euro. żeli przypadkowo spotkacie spojrzenie Punkty wymiany walut prowa- idącego z naprzeciwka człowieka, to dzą banki i ich specjalne oddziały. Taki prawdopodobnie nie uśmiechnie się do punkt znajduje się m.in. na dworcu ko- Was, jak zrobiłby to Amerykanin, tylko lejowym w Brześciu. Podlega on Bie- spuści wzrok. Ale jeśli tylko zadać mu larusbankowi i czynny jest całą dobę pytanie, np. jak dotrzeć do szukanego (z przerwami technicznymi). W przy- miejsca, nie tylko szczegółowo wytłu- granicznych punktach wymiany walut maczy, ale też – często – zaprowadzi do obwodu brzeskiego dostępne są polskie celu. Na Białorusi szanuje się cudzo- złotówki, euro, ukraińskie hrywny. Nato- ziemców i odnosi się do nich z wiel- miast w centralnej części Białorusi należy ką gościnnością. Autorce niejeden raz liczyć się z tym, że nie w każdym banku udało się zdobyć potrzebne bilety do będzie można wymienić polskie złotów- teatru lub na koncert, wystarczyło po- ki. Większość punktów wymiany walut wiedzieć sprzedającemu, że przyszła czynna jest w godzinach 9.00–18.00. z gościem z zagranicy. W wielu sklepach, hotelach, stacjach benzynowych, restauracjach można pła- cić kartą: MAESTRO, Cirrus, Master- Ceny i wymiana waluty Card, EuroCard, VISA, Bielkart. Miej- sca, w których karty są respektowane, Kurs rubla białoruskiego (BYR) oznaczono nalepkami umieszczonymi jest w ostatnich kilku latach względnie na drzwiach i szybach wystawowych. stabilny i wynosi ok. 1,1 zł za 1000 ru- Za pomocą kart można wypłacić go- bli (1 USD = 2135 BYR, 1 euro = 3332 tówkę w bankach i bankomatach (kilka 65 BYR |1000 BYR = 0,47 USD = 0,3 eu- bankomatów znajdziemy np. na dwor- ro). Widać więc, że u naszych wschod- cu kolejowym w Brześciu). 3 Orientacyjne ceny na Białorusi Obiad w restauracji: za w miarę skromny obiad w restauracji w Brześciu turysta zapłaci ok. 25–30 000 BYR, w restauracji wyższej klasy, np. z muzyką na żywo, która pracuje do rana, trzeba liczyć się z wydatkiem powyżej 50 000 BYR. Noclegi: nocleg w hotelu Intourist – pokój dwuosobowy kosztuje 48 euro, śniada- nie – dodatkowo 7000 BYR; pokój dwuosobowy w hotelu Kamieniuki – 72 000 BYR ze śniadaniem; nocleg

Pamiątki z wyżywieniem (śniadanie, obiad, kolacja) w gospodarstwie agroturystycznym „Lesnaja” – 45 000 BYR. Transport publiczny: bilet autobusowy 650 BYR. Taksówki w sumie nie są drogie, przejazd przez ca- ły Brześć nie powinien kosztować drożej niż 20 000 BYR.

Białoruś mimo niższych niż w Pol- skich i przyjaciół warto ugościć czymś sce zarobków i niższego standardu specyficznym, przygotowywanym w re- życia wcale nie jest krajem tańszym. gionie. Słodkim wspomnieniem z Pod- Ceny podstawowych produktów żyw- lasia może być tutejszy sękacz (do ku- nościowych są porównywalne do pol- pienia w bialskich cukierniach). Na skich, a w przypadku np. wędlin nawet Białorusi Polacy chętnie kupują tamtej- nieco wyższe. Zdecydowanie tańsze są sze alkohole, z których najbardziej z re- papierosy i alkohol, które z tego wzglę- gionem naszej wędrówki będzie zwią- du są często przemycane do Polski. zana brzeska żubrówka. Tańsze są również paliwa samochodo- Oczywiście osoby, które gustują we, te również stanowią obiekt zainte- w przedmiotach z Cepelii, znajdą taki resowania drobnych przemytników. sklep w Białej (ul. Moniuszki 4). Warto Ceny noclegów w hotelach na Bia- też odwiedzić warsztaty lokalnych twór- łorusi są bardzo zróżnicowane, niestety ców – zob. Twórczość lokalna, s. 55-57. Polaków nie ucieszy wciąż spotykana W charakterze pamiątek można też wyższa taryfa dla obcokrajowców. nabyć naprawdę wysokiej jakości wyroby lniane – serwety, serwetki i ścierecz- ki a także wyroby z drewna i słomy. Ta- Pamiątki kie upominki dostępne są w specjalnym oddziale CUM-u (Centralnego Domu Nie jest łatwo wskazać typowy su- Towarowego) w Brześciu przy prospek- wenir, który można przywieźć z Pod- cie Maszerowa (пр-т Машерова) 17. lasia bądź rejonu brzesko-kamieniec- Pamiątki, związane z historią twier- kiego. Prezentami pochodzącymi stąd dzy brzeskiej, sprzedawane są w kio- mogą być wydawnictwa albumowe sku na terenie muzeum. Niestety dość dostępne w księgarniach, ikony, któ- drogie, choć ciekawe, są ręczne wyro- re można nabyć w sklepikach przy by w kształcie żubra – symbolu Puszczy 66 sanktuariach w Jabłecznej i Kostom- Białowieskiej, pamiątki z drewna i ma- łotach, w cerkwiach w Brześciu. Bli- lowane szkatułki. Rozdział IV Miejsca, które warto zobaczyć

piero po ostatecznym przejęciu dóbr Biała Podlaska bialski Powiat bialskich przez Radziwiłłów (1594, i powiat bialski zakupu dokonał Mikołaj zwany „Sie- rotką”) przywrócono parafię katolicką. Przybyli z Nieświeża Radziwiłłowie po- Biała Podlaska łożyli zasługi nie tylko na polu religij-

nym, ale to właśnie im miasto zawdzię- Biała Podlaska cza rozkwit i wzrost znaczenia. Historia Sam Mikołaj Białą nie przejmował Pierwsza pisemna wzmianka o Białej się nadto, w odróżnieniu od swego syna pochodzi z 1434 r. i stanowi potwier- Aleksandra. Dla niego były to początko- dzenie własności dóbr międzyrzeckich wo jedyne włości, potraktował je więc Mikołajowi Nasucie. Akt niesie ze so- ambicjonalnie, czyniąc z nich Hrabstwo bą informację o dworze w Białej. Po Bialskie i jak na hrabstwo przystało – Nasucie Białą dziedziczył Zabrzeziń- zarządzając budowę godnej rezyden- ski, a po nim Jerzy Illinicz, który upo- cji. Zaczęto ją wznosić w 1622 r. Rezy- sażył pierwszą parafię katolicką. Nie dencja miała nawiązywać charakterem jest znana dokładna data otrzymania do zamku w Nieświeżu. Miasto otrzy- praw miejskich. Stało się to z pewno- mało szczegółowe przywileje, sprzyja- ścią przed rokiem 1527. jące uregulowaniu jego funkcjonowa- Fundatorowi kościoła i założycie- nia. Białą upodobała sobie Katarzyna lowi miasta zawdzięczamy widoczny Radziwiłłowa, siostra Jana III Sobie- do dziś układ urbanistyczny, w którym skiego i synowa Aleksandra. Władali została wyraźnie wyodrębniona część nią później słynni „Rybeńko” (Michał dworska i miejska z centralnym ryn- Kazimierz) i „Panie Kochanku” (Karol kiem. Obie usytuowano na lewym brze- Stanisław II). Ostatnią dziedziczką z ro- gu Krzny, wzdłuż głównego szlaku ko- du była Stefania, córka Dominika Ra- munikacyjnego biegnącego ze wschodu dziwiłła, która wniosła Białą w wianie na zachód, którego ważną rolę komuni- Wittgensteinom. W efekcie wyprzeda- kacyjną odzwierciedlają obecne nazwy ży i uwłaszczenia w latach 60. XIX w. ulic: Brzeska i Warszawska. Biała utraciła charakter miasta pry- W okresie reformacji miasto stało się watnego. silnym lokalnie ośrodkiem ruchu kal- Tak jak wielu miastom wschodniej 67 wińskiego. Skasowano parafię łaciń- Polski XVII w. przyniósł wiele znisz- ską i otwarto protestancką szkołę. Do- czeń poczynionych przez Kozaków, Szwedów i wojska moskiewskie, któ- ną prężnej działalności insurgentów, re ostatecznie złupiły i spaliły Bia- którzy dwukrotnie przejmowali Bia- łą w 1660 r. Radziwiłłowie w odbudo- łą z rąk Rosjan. wę miasta wkładali sporo wysiłku. Na Rozwojowi miasta przysłużyła się tym polu dała się poznać Anna Radzi- budowa bitego traktu z Warszawy do Powiat bialski Powiat wiłłowa, która po zniszczeniach wojny Brześcia, a w 1867 r. kolei żelaznej. Sta- północnej i śmierci męża Karola Sta- cja powstała na Woli (na drugim brze- nisława I (1719) przez niemal 30 lat gu Krzny), która od tej pory zaczęła gospodarzyła samodzielnie. Z jej ini- integrować się z północną częścią mia- cjatywy powstały manufaktury włó- sta. Kolej wpłynęła na rozwój przedsię-

Biała Podlaska kiennicze i fajansowe. Nie tylko zmo- biorstw, w znacznym stopniu prowa- dernizowała pałac, ale także zbudowała dzonych przez Żydów, którzy w końcu letnie rezydencje w niedalekim Sława- XIX w. stanowili połowę z 10,4 tys. cinku i Roskoszy. Jej syn Hieronim mieszkańców. W mieście kwaterował też – w opinii ówczesnych dziwak i okrut- znaczny garnizon armii carskiej (w tutej- nik – miał słabość do teatru. Na stałe in- szej 2. Brygadzie Artylerii żołnierską ka- stytucję tę utworzył w 1752 r. rierę rozpoczynał znany z walk z bolsze- Hieronim i jego brat-następca Mi- wikami gen. Anton Denikin). chał Kazimierz zapoczątkowali prze- W 1915 r. Rosjanie ustępujący pod obrażanie Białej w miasto murowane. naporem frontu starali się zostawić jak Kontynuował to dzieło Karol „Panie najmniej wartościowych obiektów stą- Kochanku”. Jednak, jak czas poka- pającym im po piętach przeciwnikom. zał, zabrakło mu instynktu polityczne- Niemców powitały zgliszcza dworca, go i jako przeciwnik elekcji Stanisła- mostu na Krznie i dużej fabryki drzewnej wa Augusta Poniatowskiego, sąsiada Raabego. Wyzwolenie nastąpiło dokład- zza Buga, był zmuszony emigrować. nie ostatniego dnia 1918 r. Od tej pory Miasto bez właściciela stało się łupem Biała – dotychczas tytułowana Książęcą wrogów. Po powrocie z emigracji Ka- bądź Radziwiłłowską – przyjęła oficjal- rol Radziwiłł, a potem opiekunowie je- ną nazwę Biała Podlaska i rozpoczęła no- go małoletniego syna dziedzica, pró- wy okres jako miasto powiatowe w wo- bowali podreperować sytuację Białej. jewództwie lubelskim (tak jest również Niestety do upadku znaczenia miasta obecnie). Liczba ludności, która w 1921 r. przyczyniły się kolejne konflikty zbroj- wynosiła 13,5 tys., przed wybuchem woj- ne przełomu XVIII/XIX w. ny sięgnęła 20 tys. Odbudowane zostały Pod zaborami – początkowo au- zakłady Raabego, ale prawdziwą dumą striackim, później w obrębie Kon- miasta stała się założona w 1924 r. Pod- 68 gresówki – Biała pełniła rolę obwodu laska Wytwórnia Samolotów. Produko- a następnie powiatu. W okresie obu wano tu kilkanaście modeli samolotów powstań miasto i okolice były are- oznaczonych symbolem PWS. Warto odnotować, że Białą Podla- ską wyzwolili wspólnie czerwonoar- miści i partyzanci z 9. Podlaskiej Dy- wizji Piechoty AK. Niestety radzieccy sojusznicy czarno odwdzięczyli się za Powiat bialski Powiat współpracę i wkrótce aresztowali całe dowództwo dywizji. Po wojnie Biała utrzymała status lokalnego centrum Południowego Podla- sia. W 1969 r. otwarto tu zamiejscowy

wydział warszawskiej AWF, powsta- Biała Podlaska Biała Podlaska, piloci wojskowi, fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska wały placówki kulturalne i zakłady przemysłowe. Biała nie przekształci- Niestety wytwórnia lotnicza była ła się jednak w ośrodek przemysłowy, jednym z pierwszych obiektów zbom- przez co nie ucierpiał jej specyficzny bardowanych we wrześniu 1939 r. charakter, ani środowisko naturalne Mieszkańcy na własnej skórze prze- najbliższych okolic. Przełomowy był konali się, że Polskę zaatakowa- rok 1975, kiedy miasto stało się siedzi- no z dwóch kierunków, gdyż jako bą województwa. Co prawda rangę wo- pierwsi do miasta wkroczyli Sowie- jewódzką utraciło w 1999 r., ale wciąż ci (22 września). Rządy ludowych ko- pozostaje znaczącym ośrodkiem środ- misarzy trwały niespełna trzy tygodnie, kowo-wschodniej Polski. Duże znacz- po czym miejsce Armii Czerwonej zanie dla rozwoju miasta miało otwarcie jął Wehrmacht. Biała, spore miasto na niedalekiej granicy z Białorusią. ustalonym przez Hitlera i Stalina pograniczu, stała się siedzibą kilku for- Miejsca, które warto zobaczyć macji wojskowych okupanta. Ponurą Zwiedzanie rozpocznijmy od rynku, sławą zapisało się Gestapo, które od który do dziś stanowi faktyczne cen- 1940 r. torturowało, a w lasach na po- trum miasta. Ma on jeszcze XVI-wiecz- łudnie od miasta rozstrzeliwało jego ny rodowód, związany z lokacją miasta mieszkańców. Bialskich Żydów oraz przez Jerzego Ilinicza. Obecny, regular- żydowskich przesiedleńców z tereny kształt to efekt regulacji przestrzeni nów włączonych do Rzeszy stłoczo- miejskiej po 1621 r., kiedy hr. Aleksan- no w getcie, które zostało zlikwidowa- der Radziwiłł potwierdził prawa miej- ne latem 1942 r. W mieście i okolicach skie. Aż do czasów ostatniej wojny na stworzono też ogromne obozy jeniec- wybrukowanym „kocimi łbami” placu kie, głównie dla jeńców sowieckich, odbywały się pełne gwaru coczwartko- 69 którzy ginęli masowo w straszliwych we targi. Obecnie powrócono do tej tra- warunkach. dycji i w centrum placu stoją stragany Powiat bialski Powiat Biała Podlaska

Plac Wolności w Białej Podlaskiej (I wojna światowa), fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska

z różnego rodzaju wyrobami w każdy zachodni). Wybudowano go w 1843 r. czwartek. W 1919 r., po odzyskaniu niejako siedzibę władz miejskich. Zabyt- podległości, rynek zyskał nazwę, którą kowa fasada kryje jedno nowocze- zachowuje do dziś – plac Wolności. Ota- sne i bardzo funkcjonalne wnętrze, cza go niewysoka, dwukondygnacyjna które uzyskano po gruntownej moder- zabudowa, która wraz z estetycznie za- nizacji i rozbudowie w ostatnich latach. gospodarowaną przestrzenią placu sta- W sąsiedztwie urzędu miasta, przy pół- nowi o jego uroku i przyjaznym charak- nocnej pierzei, znajduje się „ściana stra- terze. Kamieniczki powstawały przede ceń”, miejsce w którym 13 i 26 listopada wszystkim w 2. poł. XIX w. i co cieka- 1943 r. hitlerowcy rozstrzelali 26 dzia- we materiał do budowy części z nich po- łaczy organizacji podziemnych. chodził z rozbiórki opuszczonego pała- Z narożników rynku rozchodzą się cu Radziwiłłów. prostopadłe pary ulic. Pójdźmy biegną- Najstarszym obiektem jest dawna cą na zachód ulicą Warszawską. Po le- austeria, dom zajezdny pełniący nie- wej stronie napotkamy gmach Akademii gdyś rolę hotelu i restauracji. Auste- Bialskiej (ul. Warszawska 10). Obecnie ria znajduje się w północno-wschod- mieści się tu Liceum im. J.I. Kraszew- nim narożniku rynku (pl. Wolności 12). skiego. Data na frontowej elewacji (od Wzniesiono ją ok. 1740 r. Obecną syl- ul. Warszawskiej) – 1628 – to rok założe- wetkę uzyskała poprzez nadbudowę nia szkoły przez ks. Krzysztofa Ciboro- piętra i dostawienie skrzydeł w 1. poł. wicza Wilskiego, proboszcza bialskiego, XIX w. który na cele dydaktyczne przeznaczył 70 Wiekowym budynkiem – i co cieka- niewielki budynek szpitalny. Wkrót- we wciąż pełniącym pierwotną funkcję ce patronem szkoły stała się Akade- – jest magistrat (narożnik północno- mia Krakowska, a dzięki oddelegowa- nym wykładowcom książęca Biała stała demii. Pierwotna drewniana świątynia się ważnym ośrodkiem nauczania (stąd zbudowana w 1525 r. spłonęła. Stało się bialską szkołę zaczęto tytułować akade- to w okresie znacznych wpływów refor- mią). Na jej rozwój nie szczędziła środ- macji, kolejną świątynię wznieśli więc ków Katarzyna z Sobieskich Radziwił- arianie (1572). Parafię ponownie ery- Powiat bialski Powiat łowa. Dzięki tej protektorce dokonano gował Mikołaj Radziwiłł, gorący zwo- pierwszej z licznych rozbudów obiektu. lennik katolicyzmu. W latach 1597– Popularność i poziom szkoły rosły do 1602 w oparciu o fundamenty zboru tego stopnia, że w 1. poł. XVIII w. na- ariańskiego wzniesiono obecny kościół. zywano ją „Podlaskimi Atenami”. We- W XVII w. dostawiono dwie kaplice,

dle reguł opracowanych przez Komi- przez co kościół uzyskał rozplanowanie Biała Podlaska sję Edukacji Narodowej placówka stała krzyżowe. W ostatniej, XIX-wiecznej się Akademicką Szkołą Podwydziałową przebudowie świątynia zyskała ozdob- o trzech klasach. W tym okresie nadzór ny portyk wejściowy, ale utraciła cen- kuratorski sprawowała nad nią Akade- ną dekorację sklepień. mia Wileńska. Rosjanie zamienili szko- Najciekawszym fragmentem wnętrza łę w gimnazjum. jest kaplica św. Jana Kantego, Radzi- W Białej kształciło się wiele znako- wiłłowska dobudowana w latach 70. mitych postaci. Poczet ów otwiera pa- XVII w. z fundacji Katarzyny z Sobie- tron szkoły J.I. Kraszewski. Jego po- skich Radziwiłłowej. Jej następczyni, piersie dostrzeżemy na marmurowym Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, i jej postumencie na zachód od gmachu. Po- małżonek Karol Stanisław postanowili stawiono je ze składek mieszkańców uczynić z kaplicy rodzinne mauzoleum. miasta w 1928 r., na trzechsetną rocz- Malowidła na plafonach sklepienia, oto- nicę założenia szkoły. Wychowankami czone bogatymi sztukateriami baroko- „Podlaskich Aten” byli też upamiętnie- wymi, nawiązują do życia Mikołaja Ra- ni na tablicach powstańcy styczniowi: dziwiłła, fundatora kościoła. ks. Stanisław Brzóska i Roman Rogiń- Sporą sensację wzbudziło odkrycie ski. Poczesne miejsce w tym gronie zaj- dokonane kilka lat temu podczas remon- mują literaci Franciszek i Władysław tu kaplicy Radziwiłłowskiej – w ścianie Wężykowie z Witulina, Roman Zmor- odnaleziono puszkę wotywną z sercem. ski. W ławkach szkolnych siedział tu za- Lokalizacja puszki i wystrój kaplicy służony dla Białej historyk Julian Bar- skłaniają do przypuszczeń, że mogło toszewicz, a także Mikołaj Jańczuk, to być serce Mikołaja Radziwiłła. Nie etnograf z chłopskiej rodziny z Podlasia, znalazło to jednak potwierdzenia w źró- który zrobił karierę w Petersburgu. dłach i, póki co, zagadki ostatecznie nie Największą wartość spośród bial- wyjaśniono. Puszkę w kształcie serca 71 skich zabytków sakralnych ma kościół możemy dostrzec w polu epitafijnym św. Anny, usytuowany vis-à-vis Aka- na zachodniej ścianie kaplicy. Żywot pobożnego Mikołaja

Piękna kaplica Radziwiłłowska ma również bogatą symbolikę. Spróbujmy i my rozszyfrować treści XVIII-wiecznego programu. Na „świętego” rodowego mauzoleum najlepiej nadawał się wsławio- ny pobożnością Mikołaj „Sierotka”: nawrócony na katolicyzm innowierca (wcześniej wyznawał Powiat bialski Powiat prawosławie), fundator kościoła i pielgrzym do Ziemi Świętej. Jasno oświetlona latarnia kopu- ły, z gołębicą symbolizującą Ducha Świętego, otoczona pierścieniem postaci anielskich, to Boskie Niebo. Niebo Ziemskie to czasza kopuły pokryta malowidłami, które opowiadają o żywocie „świę- tego”. Opowieść rozpoczyna się w arkadzie nad wejściem. Odnajdziemy tu Mikołaja Krzysztofa namalowanego jako dziecko, którym opiekuje się Archanioł Michał (Radziwiłł). Osłonięty jest tar- czą z herbem radziwiłłowskim (czarny orzeł), a na głowie ma symbol księcia – mitrę. Znając już herb rodu, domyślamy się co symbolizują orły z pisklętami w gniazdach: białe karmią przodków Biała Podlaska Radziwiłłów, czarne to sami Radziwiłłowie, którzy orła tej barwy włączyli do rodowego godła po 1547 r. Orzeł szybujący ponad dołem wypełnionym czaszkami to swoiste memento mori. Kolej- ny obraz to adoracja Najświętszego Sakramentu, ukazująca pobożny model życia. Następny – to czyściec z otchłanią piekielną, z której ręce wyciągają się w kierunku postaci Mikołaja Krzysztofa. W samej kopule widzimy cztery duże pola poprzedzielane mniejszymi kartuszami. To od strony zachodniej przedstawia Daniela w jaskini lwów. Karmi go Habakuk o rysach „Sierotki”, trzymają- cy bochen chleba. Łaciński napis głosi: „błogosławiony ten, kto troszczy się o biednych”. W bro- datym mężczyźnie, który stoi pośród modlących się na malowidle zachodnim, można się rów- nież dopatrywać bohatera kaplicy. We wschodnim polu nie mamy co do tego wątpliwości – oto książę w zbroi i paradnych szatach klęczy przed Chrystusem i z litością spogląda na postacie po- grążone w ogniach piekieł. „Daj mi Panie duszę”, głosi napis na wstędze. Ostatnie z dużych ma- lowideł podsumowuje całość: czarny orzeł-przewodnik wskazuje lecącym ku niemu duszom-go- łębiom drogę ku niebu, a przesłanie malowidła uzupełnia napis: „Przez tego wskaż nam drogę do gwiazd”. Kim jest ów główny ptak, Czytelnik nie ma już wątpliwości.

We wnętrzu kościoła zwróćmy też Warto zwrócić uwagę na wyszczerbie- uwagę na barokowe ołtarze z XVIII w. nia z tyłu krzyża. Zgodnie z dawnym Obraz w głównym ołtarzu to Ofiarowa- zwyczajem wojskowi po wyjściu z konie Marii, a nad nim przedstawienie pa- ścioła ostrzyli broń o generalski po- tronki kościoła, św. Anny Samotrzeciej. mnik wykonany z piaskowca, skały Ciekawy obraz to Wizja św. Jana Kante- uchodzącej za wyborną osełkę. go, w ołtarzu kaplicy Radziwiłłowskiej. Od strony prezbiterium na plac W ołtarzu kaplicy Różańcowej współ- kościelny można się dostać, prze- czesne malowidło przedstawiające Mę- chodząc przez murowaną dzwonni- czeństwo Unitów Podlaskich, obok cen- cę-bramę z XVIII w. Po przeciwnej ny wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej stronie dziedzińca, za murem kościel- (Różańcowej) z XVII w. nym wznosi się plebania zbudowa- 72 Wysoki krzyż naprzeciw wejścia do na w połowie XVIII w. i przebudowa- kościoła ustawiono na grobie genera- na w 1803 r. Bardziej jednak przykuwa ła Ignacego Kamieńskiego (zm. 1815). uwagę nieco nowszy obiekt – drew- przekształcały się w kierunku pałaco- wo-rezydencjonalnych. Teren zamkowy otaczały bastiony ziemne i fosy, a od południa podmokła dolina Krzny. Od tej strony przylegał doń również Powiat bialski Powiat leśny zwierzyniec, w którym hodo- wano żubry, a nawet wilki i niedźwie- dzie zamknięte w klatkach. Dotarcie do wewnątrz ufortyfikowanej siedziby umożliwiał most zwodzony nad fosą. Pałac Radziwiłłów w Białej Podlaskiej

Dalej gość przekraczał zachowaną do Biała Podlaska (litografia z 2. poł. XIX w.), fot. arch. Urzędu Miasta Biała Podlaska dziś barokową bramę, którą z wysoką wieżą bramną łączy tzw. szyja bram- niany wikariat z początku XIX w. na – półkoliście wygięty korytarz. Je- Parterowa budowla konstrukcji zrę- śli ktoś chciałby zobaczyć, jak wyglą- bowej, z gankiem, kryta gontem, ma dał Karol Stanisław Radziwiłł i jego charakter szlacheckiego dworku. W la- małżonka Anna, powinien z bliska tach 80. XX w. została starannie odre- przyjrzeć się dwóm popiersiom zdo- staurowana. biącym bramę. Na tyłach plebanii, widoczny od uli- W sześciokondygnacyjnej wie- cy Warszawskiej, wznosi się oryginal- ży i dobudowanych obiektach mieści ny pomnik św. Michała Archanio- się Muzeum Południowego Podla- ła, patrona miasta. Trzyma on w ręku sia. Dawny dziedziniec zamkowy wy- miecz i wagę, a pod jego stopami wije znaczają dwie oficyny, gruntownie się smok. Św. Michał, który pojawiał przebudowane w okresie międzywo- się na bialskich pieczęciach od poło- jennym; we wschodniej obecnie mie- wy XVIII w., to wspomnienie po Mi- ści się Biblioteka Miejska, w zachod- chale Kazimierzu Radziwille. Pomnik niej Miejski Ośrodek Kultury i szkoła zaprojektowany przez Stanisława Ula- muzyczna. Z jednej strony dziedzi- towskiego stanął w 1981 r. niec flankuje niższe skrzydło za- Po przeciwnej stronie ulicy War- chodnie, z wieżą w skrajnej części. szawskiej w otoczeniu zabytkowego Bliźniacza wieża stoi również na parku znajduje się zespół zamkowy wschodniej flance, gdzie nie ocalało Radziwiłłów. Budowę zamku roz- skrzydło pałacowe. Z samym pała- poczęto w 1622 r. w miejscu siedzi- cem, który wznosił się pomiędzy wie- by dawniejszych właścicieli miasta. żami jeszcze w 2. poł. XIX w., wieże Był to jeden z pierwszych przykła- połączone były arkadami. W sąsiedz- 73 dów architektury siedzib magnackich, twie wschodniej wieży wznosi się które z funkcji zamkowo-obronnych kaplica zamkowa. Jej patronem jest św. Jozafat, którego relikwie przecho- ru – Adama Mickiewicza i Juliusza wywano w kaplicy. Sam pałac zna- Słowackiego. Budynek po przeciwnej my wyłącznie z rysunków i relacji, stronie ulicy to kamienica Kijowskie- m.in. J.I. Kraszewskiego, który zapa- go wybudowana w podobnym okre- miętał zrujnowaną już budowlę z lat sie. Zdobi ją trójkondygnacyjna wie- Powiat bialski Powiat szkolnych (lata 20. XIX w.): Sale sta- ża. Po tej samej stronie ulicy wznosi ły ogromne, smutne, puste, zawalo- się kilka ciekawych drewnianych do- ne potłuczonymi szkłami okien, led- mów, jakie w Białej były powszech- wo ślady dawnego życia pisały się po ne kilkadziesiąt lat temu. W jed- murach w otłuczonych gipsach, w któ- nym z nich, z końca XIX w., mieści

Biała Podlaska rych lęgły się wróble (Obrazki z ży- się galeria Ulica Krzywa. cia i podróży). Ostatecznie w 1888 r. Idąc dalej, docieramy do kościo- pałac rozebrano na cegły (zbudowa- ła św. Antoniego. Został wybudo- no z nich kamieniczki na placu Wol- wany w latach 1673–87 wg projektu ności – zob. wyżej). Augusta Locciego. Światynia pier- U wejścia na teren parku stoi kor- wotnie służyła franciszkanom refor- degarda. Zbudowano ją w międzywoj- matom i zgodnie z ich regułą zakonną niu w stylistyce zachowanych obiek- została wykończony dość skromnie. tów zamkowych. Obecnie mieści się Niemniej skromny charakter obecnego tu Galeria Podlaska. wystroju ma inną przyczynę. W okresie Do fundacji radziwiłłowskich na- po 1875 r. kościół został zabrany ka- leży również kompleks budowli daw- tolikom i zamieniony na cerkiew pra- nego szpitala św. Karola Borome- wosławną. Wówczas pozbawiono go usza w parku po drugiej stronie ulicy oryginalnego wyposażenia. Dopiero Warszawskiej (nr 15). Główny budy- podczas remontu w 1945 r. odkryto, że nek zbudowano w 1. poł. XVIII w. dla na sklepieniu w XVII w. wymalowa- sprowadzonych z Paryża sióstr szary- ne zostały dwa czarne orły. To herby tek, które prowadziły tu Instytut Sióstr fundatorów, Michała Kazimierza Ra- Miłosierdzia. Przez kolumnowy por- dziwiłła – herb Trąby (orzeł z trzema tyk wchodzi się do kaplicy św. Karo- trąbami na piersi) i Katarzyny z So- la. Obok pawilon szpitalny z 1. poł. bieskich Radziwiłłowej – herb Jani- XIX w. na (taki sam orzeł, ale ze zwiniętą na Powędrujmy teraz z powrotem do piersi tarczą). rynku, kierując się ulicą Narutowicza. Od wschodu kościół okalają bu- Pierwszym z ciekawych obiektów bę- dynki klasztorne. Reformaci opuścili dzie kamienica Pod Wieszczami (nr 8). je w 1867 r. Od 1919 r. mieściło się tu 74 Ten narożny budynek z końca XIX w. liceum ogólnokształcące, a po 1995 r. swą nazwę zawdzięcza dwóm popier- klasztor objęli w posiadanie kapucy- siom ustawionym we wnękach mu- ni. Na dziedzińcu kościelnym, na murach, umieszczone zostały liczne epita- o zachodniej proweniencji przy wzno- fia żołnierzy, osób represjonowanych, szeniu cerkwi unickich, co w Białej partyzantów. W roku 2000 w central- przeprowadzono wzorowo. Przy ko- nej części placu stanął pomnik Jana ściele powstały budynki klasztorne Pawła II. Widać go dobrze z ulicy Re- dla unickiego zakonu bazylianów spro- Powiat bialski Powiat formackiej, która prowadzi wprost do wadzonych do Białej w 1690 r. Obecne rynku. Sam kościół usytuowano wła- budynki pochodzą z 1790 r. i są użyt- śnie w taki sposób, aby zachęcić za- kowane przez parafię. wierających interesy na rynku do wstą- Po ukończeniu budowy kościo- pienia w progi domu Bożego. Ulica ła (1765) w uroczystej procesji prze-

Reformacka i sąsiednie równoległe niesiono tu przechowywane w kaplicy Biała Podlaska przecznice są dość ciekawe ze wzglę- zamkowej relikwie św. Jozafata Kun- du na zachowaną tradycyjną – często cewicza (unicki biskup Połocka). Re- drewnianą – zabudowę. likwie otaczano kultem do czasu, kie- My na plac Wolności wrócimy ulicą dy w 1875 r. świątynia stała się cerkwią Jatkową po to, aby dotrzeć do wylotu prawosławną (wpierw, w 1864 r., ska- Brzeskiej, która na części swej długo- sowano zgromadzenie bazylianów). ści, podobnie jak Jatkowa, funkcjonu- Wówczas Rosjanie umieścili trum- je jako deptak miejski. Otaczają ją ka- nę z relikwiami w krypcie i zamurowali mieniczki z XIX w., a w dalszej części ją. Obraz przedstawiający męczeństwo również drewniane domy, które pełniły świętego powędrował do moskiew- funkcje sklepików i warsztatów usłu- skiego muzeum. Kiedy w 1915 r. do gowych. Budynek z czerwonej cegły miasta wkroczyli Austriacy relikwie pod numerem 18 to dawny sąd, wybu- odnaleziono, jednak trafiły one do dowany w początkach XX w. Wiednia, a stamtąd do Rzymu, gdzie Przy ulicy Brzeskiej wznosi się pozostają do dziś. trzecia zabytkowa świątynia miasta, Katolicy objęli świątynię w 1919 r., kościół Najświętszej Marii Panny. w kilka lat później ostatecznie usu- Była to pierwotnie cerkiew unicka, wając cerkiewne atrybuty i przebu- zbudowana w latach 1747–58 w miej- dowując ją w kierunku pierwotnych scu wcześniejszej, drewnianej. Nie cech stylowych pod nadzorem Adolfa ma cech właściwych dla architektury Szyszko-Bochusza. W okresie II woj- wschodniej,co jest efektem m.in. zany światowej Niemcy urządzili w świą- stosowania się do wytycznych synodu tyni magazyn zbożowy. Po wojnie zli- zamojskiego (1720), który usankcjo- kwidowano cmentarz przykościelny nował i wprowadził szereg elemen- (na wschód od świątyni). tów łacińskich do obrządku grekoka- Wnętrze utrzymało cechy baroko- 75 tolickiego. Jednym ze wskazań było we. Ołtarze pochodzą z lat między- stosowanie form architektonicznych wojennych, jednak zawierają elementy starsze, nawet XVIII-wieczne. Do Obecna wzniesiona w latach 1985–89 Białej powrócił z Moskwy XIX-wiecz- mieści dwie świątynie – górną św.św. ny obraz św. Jozafata pędzla Józefa Cyryla i Metodego i dolną św. Atana- Simmlera (obecnie w lewym ołtarzu zego Brzeskiego. Bialska parafia mi- bocznym). Unicki rodowód ma ob- mo niewielkiej liczby wiernych jest Powiat bialski Powiat raz Komunia św. Onufrego zawieszo- dość aktywną placówką. Powstało ny w zwieńczeniu ołtarza. Cenny obraz przy niej Podlaskie Centrum Kultury przedstawiający Matkę Boską z Dzie- Prawosławnej (wejście od ulicy Żyt- ciątkiem z 1. poł. XVII w. pocho- niej), gdzie odbywają się imprezy kul- dzi z kaplicy zamku Radziwiłłów. turalne, konferencje.

Biała Podlaska Obok zespołu kościelno-klasztor- Przy cerkwi warto zwrócić uwagę nego znajduje się siedziba Starostwa na pomnik postawiony w 60. roczni- Powiatowego, a przed jej frontem od cę Akcji Wisła, która rozproszyła tu- ulicy Brzeskiej pomnik poświęcony tejszą społeczność prawosławną (w jej Polakom zesłanym na Syberię. Kie- ramach powiat bialski opuściło kil- rując się dalej na wschód, za skrzyżo- ka tysięcy osób zdeklarowanych jako waniem z ulicą Rolniczą, dotrzemy do Ukraińcy). Na cmentarzu przy cerkwi dawnego cmentarza unickiego. Dziś warto zobaczyć interesujące nagrob- jest to pusty, ogrodzony plac ze stojącą ki z XIX w. (urzędników i wojsko- pośrodku murowaną kapliczką. wych rosyjskich). Warto pamiętać, że Do rynku możemy wrócić tą samą część tego cmentarza to dawny cmen- drogą, ale spróbujmy nie powtarzać tarz unicki. trasy wędrówki i okrążając dworzec Na bialskim cmentarzu katolic- autobusowy, skierujmy się na ulicę kim (wejście u zbiegu ulic Janow- Moniuszki. Na niemal całej jej dłu- skiej i Nowej) znajduje się ponad 140 gości stoją piętrowe kamieniczki zbu- nagrobków o cechach zabytkowych, dowane w XIX i na początku XX w., a wśród nich kilka o ponadlokalnej którym brakuje nie tyle uroku, co so- wartości artystycznej. Cmentarz jest lidnego remontu. miejscem urokliwym z uwagi na coraz rzadziej spotykaną zieleń wysokich drzew i oryginalny układ, który prze- Obiekty poza centrum trwał od początku XIX w. Na cmentarz Przy ulicy Terebelskiej znajduje prowadzi interesująca, okazała brama, się cerkiew i cmentarz prawosław- a pośród mogił stoi kaplica św. Rocha ny (założony 1810 jako unicki). To wybudowana ok. 1830 r. już kolejna cerkiew w tym miejscu W sąsiedztwie cmentarza katolickie- 76 – pierwszą zburzono w 1938 r., dru- go znajduje się kirkut. Został komplet- gą przeniesiono i możemy ją oglą- nie zniszczony w czasie wojny – Niem- dać w Dobratyczach k. Terespola. cy wykorzystali płyty nagrobne do żołnierzy radzieckich, którzy zginęli przetrzymywani w niewoli na terenie miasta. W sąsiedztwie obozu wznoszą się tzw. Czerwone Koszary zbudowane w okresie zaborów dla bialskie- Powiat bialski Powiat go garnizonu. W czasie ostatniej wojny koszary jako lazaret jeniecki stały się zaczątkiem obozu. Ogółem przebywa- ło w nim ok. 30 tys. żołnierzy radziec- Wielka Synagoga w Białej Podlaskiej kich, a także żołnierze Wojska Polskie- (lata 30. XX w.), fot. arch. Urzędu

go pochodzenia żydowskiego i jeńcy Biała Podlaska Miasta Biała Podlaska francuscy. Na przeciwległym krańcu budowy dróg, przetrwały tylko dwa na- Białej, przy ulicy Pokoju, znajduje się grobki. W centralnej części wzniesio- nieco zapomniany niemiecko-austriac- no pomnik ku czci ofiar Holocaustu. ki cmentarz wojenny założony w okre- Nie zachował się stary cmentarz, któ- sie I wojny światowej, na którym spory również zdewastowali hitlerowcy; czywa ok. 600 żołnierzy. na tym terenie wznosi się dzisiaj kino (ul. Brzeska). Pamiątką po nieistnieją- Południowa część miasta cej głównej synagodze jest nazwa pu- stego placu na tyłach wschodniej pie- Wola to nazwa dzielnicy miasta poło- rzei rynku: Szkolny Dwór. żonej na przeciwległym brzegu Krzny. Z bialską społecznością żydowską Jej rozwój rozpoczął się wraz z wybudo- (w 1921 r. 53% mieszkańców miasta) waniem linii i stacji kolejowej w 1867 r., związany jest dawny szpital żydow- ze względów strategicznych oddalo- ski (ul. Janowska 27/29). Zbudowa- nej od miasta. Obecny dworzec pocho- no go w 1905 r. z fundacji bialskiego dzi z lat 20. XX w. (poprzedni spło- milionera Szmula Piżyca i utrzymy- nął w 1915 r.). Jego dworkowy charakter wano z wynajmu kamienicy w ryn- podkreśla mansardowy dach i północ- ku (nr 24). Fasada murowanego, dwu- na fasada na osi alei Tysiąclecia. W są- kondygnacyjnego budynku o cechach siedztwie dworca wznosi się wieża ci- secesyjnych została zrekonstruowana śnień z 1928 r., z elementami stylistyki po remoncie w połowie lat 90. Obec- neogotyckiej. Do 1972 r. z Białej odjeż- nie mieści się tu siedziba USC i od- dżała również kolejka wąskotorowa, pa- dział Państwowej Służby Ochrony Za- miątką po niej jest budynek stacyjny na bytków. wschód od dworca. Na terenie miasta znajdują się tak- Z historią dawnej Woli związany jest 77 że nekropolie wojenne. Przy ulicy Zofii Las. Nazwa obecnego parku po- Przemysłowej zobaczymy cmentarz chodzi od letniej rezydencji Zofii Ra- dziwiłłowej, która mieściła się w tym Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżo- wych, ul. Pocztowa 2, tel.: 083 3433020. miejscu. Na wschód od Zofii Lasu, przy ulicy Łukaszyńskiej, znajduje się Infomaty/e-kioski cmentarz-mauzoleum żołnierzy wło- Informacje o mieście uzyskamy w następujących skich. Upamiętnia on żołnierzy armii miejscach: Urząd Miasta, ul. Piłsudskiego 3; Starostwo Powiat bialski Powiat Powiatowe, ul. Brzeska 41; Bialskie Centrum Informacji włoskiej, którzy wypowiedzieli posłu- Turystycznej, ul. Warszawska 11; Filia Nr 1 Miejskiej Bi- szeństwo Hitlerowi. Przez obóz, który blioteki Publicznej, Al. 1000-lecia 35; Filia Nr 9 Miejskiej służył wcześniej za więzienie dla jeń- Biblioteki Publicznej, ul. Kolejowa 8; Zespół Szkół Ogól- ców radzieckich, w latach 1943–44 r. nokształcących Nr 2, ul. Leszczynowa 16; Wojewódzki Szpital Specjalistyczny, ul. Terebelska 57/65. przewinęło się ok. 6 tys. Włochów.

Biała Podlaska Przejściowy obóz jeniecki mieścił się Noclegi też przy ulicy Torowej (pomnik). Hotele Hotel Capitol***, ul. Reymonta 3, tel: 083 3442358, [email protected], http://www. Dojazd, połączenia, orientacja hotelcapitol.com.pl. Ustronne miejsce naprzeciw Biała Podlaska składa się z dwóch wyodrębnionych Parku Radziwiłłowskiego. 25 miejsc w pokojach dzielnic, usytuowanych na dwóch brzegach Krzny. 1- i 2-os. z TV i internetem. Restauracja czynna 7.00– Centrum pokrywa się z historyczną, lewobrzeżną czę- 24.00 z daniami kuchni regionalnej; night klub czyn- ścią miasta. W tej części znajduje się dworzec autobu- ny w weekendy od 19.00. sowy, najważniejsze urzędy i instytucje. Część prawo- Hotel Dukat**, ul. Warszawska 129, tel.: 083 brzeżna (Wola) rozrosła się wokół dworca PKP, który 3422204, [email protected], http://www.petrodom. od dworca autobusowego dzieli ok. 1,3 km. pl. Przy trasie E30, ok. 2,5 km od centrum. 30 pokoi Więcej informacji o dojeździe do Białej – zob. 2–4-os. z łazienkami i TV. Internet bezprzewodowy. Re- Dojazd, s. 12. stauracja czynna całą dobę (kuchnia regionalna). Hotel Merkury**, ul. Kolejowa 31b, tel.: 083 Komunikacja miejska w Białej 3423771, [email protected], http:// Komunikacja miejska to 8 linii oznaczonych kolej- www.hotelmerkury.com.pl. 46 miejsc w pokojach nymi literami alfabetu. Węzłowy punkt autobusów 1–3-os. z łazienkami. Restauracja. miejskich stanowi dworzec PKP w południowej części miasta, trasa większości prowadzi też ulicą Naruto- Usługi hotelowe wicza w części północnej. Autobusy umożliwiają nie Hotel Delfin, al. Jana Pawła II 11, tel.: 083 3445141, tylko poruszanie się po samym mieście, ale też dojazd [email protected], http://www.hoteldelfin. do kilku miejscowości położonych w sąsiedztwie: Gra- pl. 300 m od trasy E30. 118 miejsc w pokojach 1- i 2- banowa, Kozuli, Styrzyńca (gdzie znajdują się godne os. z łazienkami i telefonem, apartamenty. Oceaniczny uwagi założenia dworskie), Czosnówki. Obowiązują bi- wystrój wnętrz, podziemny garaż. Kawiarnia (czyn- lety miejskie i nieco droższe podmiejskie na trasy poza na od 11.00) i restauracja (7.00–24.00): oceaniczny miasto. Bilet jednorazowy uprawnia do nieograniczonej stek z rekina, miruna w pikantnym sosie. Klub nocny, liczby przesiadek w czasie 30 min lub jednorazowego pasaż handlowy. przejazdu całej linii. Rozkład jazdy, plan linii i ceny bi- Hotelik AS, al. Jana Pawła II 96, tel.: 083 3443333, letów na http://www.mzk.cyber.pl. [email protected], http://www.hotelas.pl. Centrum miasta. Pokoje z łazienkami, internetem, 21 miejsc. Informacja turystyczna Usługi Hotelowe Helios, ul. Sworska 33, tel.: 083 78 Centrum Informacji Turystycznej, ul. Warszaw- 3421798, 18 miejsc. ska 11, tel.: 083 3426289, [email protected]. Go- Hotelik Leon, ul. Nowa 29, tel.: 083 3435471. dziny otwarcia: pn.–pt. 8.00–16.00, w sezonie: pn.–pt. W centrum miasta, 14 miejsc, pokoje 1–4-os. z ła- 8.00–18.00, sb. 9.00–15.00. zienkami i TV. Usługi Hotelowe Mixbud, ul. Terebelska 104, tel./ Karczma Rycerska, ul. Brzeska 174, tel.: 083 faks: 083 3432960, 605210545, amichalczuk@mixbud. 3431897, http://karczmarycerska.com.pl. Przy stacji com.pl, http://www.mixbud.com.pl. 42 miejsca w po- paliw przy skrzyżowaniu Brzeskiej z obwodnicą w kie- kojach 1–2-os. z łazienkami, TV. Bar hotelowy, parking runku na Terespol. Obszerne menu, w którym prym strzeżony, akceptacja kart płatniczych, Internet. wiodą żeberka giermka i kotlet po maltańsku, da- Hotelik Oskar, ul. Północna 23, tel.: 083 3426864. nia dla wegetarian. Czynna 6.00–24.00 (weeken- 50 miejsc w pokojach 2–3-os. z łazienkami. Restau- dy do 1.00). bialski Powiat racja Karol czynna całą dobę. Restauracja Stylowa, ul. Brzeska 16, tel.: 083 Usługi Hotelowe Złota Rybka, ul. Zgoda 1a, tel.: 3434151, http://www.pssbiala.pl/stylowa. Znana od 083 3420855, [email protected], http://www.pe- lat tradycyjna bialska restauracja, klimatyzowana. Spe- trodom.pl. Centrum, przy stadionie. Pokoje 1–3-os. z ła- cjalność schab à la Sapieha, niedrogie zestawy firmowe. zienkami, drink-bar. Czynna pn.–sb. w godz. 10.00–22.00. Hotelik Eden, ul. Sidorska 56b, tel.: 083 3426191. Verona Cafe, ul. Janowska 4/8, tel.: 083 3442020.

10 miejsc w pok. 1–2-os. z łazienkami. Bar czynny Dania kuchni włoskiej: pizza, spaghetti, sałatki, trady- Biała Podlaska 7.00–22.00. cyjnej oraz kuchni śródziemnomorskiej. Pt.–nd. dysko- Hotelik Sylwia, ul. Parkowa 13, tel.: 083 3443628. teki od 21.00, czynne od 12.00. 15 miejsc. Restauracja Ośmiornica, ul. Sidorska 2a, przy cen- Usługi Hotelowe, ul. Francuska 45, tel.: 083 trum handlowym SAS. Elegancka restauracja z wnę- 3422762. 16 miejsc. trzem, gdzie poczujemy się jak w głębiach oceanu. Usługi hotelowe Odys-Bis, ul. Parkowa 21, Oceaniczne przysmaki również na talerzach. tel.: 083 3424340. 40 miejsc w dwóch budynkach Bar Zagłoba, ul. Łomaska 50, tel.: 083 3437662, (drugi budynek: ul. Orzechowa 1, ok. 400 m). Poko- czynne 15.00–24.00. Kuchnia tradycyjna. je z umywalkami. Restauracja. Ambrozja, ul. Sidorska 20c, tel.: 083 3432471. Dom Wycieczkowy Podlasie, Piłsudskiego 38, Kuchnia włoska i uniwersalna, sprawna obsługa. Oko- tel.: 083 3434550. Hotel Miejskiego Klubu Sporto- lice dworca PKP. wego, przy stadionie, pokoje z łazienkami, 45 miejsc, Bar Kaśka, ul. Brzeska 14, tel.: 083 3443990. Nie- bufet gastronomiczny. drogi bar typu „mleczny”. Bursa szkolna, ul Podmiejska 36, bursaszkolna1@ Stołówka w starostwie powiatowym, ul. Brze- gazeta.pl. Noclegi dla turystów w okresie wakacyj- ska 41, dobre i niedrogie tradycyjne posiłki. nym i ferii zimowych, łącznie 310 miejsc w segmentach (4 pokoje 2- i 3-os. + łazienka). Możliwe wyżywienie. Puby, night cluby, dyskoteki W Białej nie brak miejsc, gdzie można się bawić. Gastronomia Szczególnie w weekendy większość lokali zamyka po- Biała Podlaska dysponuję ofertą przeszło 60 lokali dwoje dopiero wraz z wyjściem ostatnich klientów. gastronomicznych o różnym standardzie. Z oczywi- Pub Osjan, ul. Janowska 11bc, tel.: 083 3432885. stych względów przedstawimy jedynie wybrane, za- Pub o stałej renomie: pizzeria, której szefuje Włoch, znaczając, że w mieście każdy znajdzie coś odpowied- klub i rozbudowany salon gier, dyskoteki. Czynne pn.– niego dla siebie. Restauracje – dostępne nie tylko dla pt. 8.30–1.00, sob. 9.00–2.00, niedz. 9.00–1.00 (jeśli gości – działają również przy większości hoteli. jest sporo gości – zamykany później). Klub Fregata, ul. Sidorska 102. Stylizowana na sta- Restauracje, bary tek największa dyskoteka w Białej, kręgielnia. Usytu- Restauracja Grecka Apollo, ul. Jatkowa 1, tel.: 083 owana w okolicach PWSZ. Dyskoteki od 20.00 w czw. 3441782. W sąsiedztwie rynku (piwnica pod sklepem (imprezy studenckie) pt. i sb. komputerowym), stonowane wnętrze, greckie me- Pub Seven, Szkolny Dwór 27, tel.: 083 3420035, nu i klimat. Wegetarianom będą smakować bakła- http://www.seven-pub.prv.pl. Znane miejsce spotkań żany w cieście. młodych bialczan przy piwie i muzyce (rock, alternaty- 79 Restauracja Maahtab, ul. Zamkowa 14. Smakowi- wa). Do zjedzenia tosty, frytki, pikantne skrzydełka. Piw- ty kebab i dania arabskie. Czynna codziennie w godz. nice. Czynne pn.–sb. od 14.00, nd. od 16.00, zazwyczaj, 10.00–22.00. a szczególnie w weekendy, do ostatniego gościa. Jazzanova, ul. Artyleryjska 14, naprzeciwko sta- Bary, piwiarnie rego młyna. Pub, galeria, kawiarnia, czyli połączenie Czardasz, ul. Piłsudskiego 9, tel.: 083 3432766. Da- gustów podniebienia i artystycznych. Wystawy prac nia kuchni polskiej i węgierskiej. Czynne 8.00–22.00. nie tylko bialskich twórców, niekiedy muzyka na ży- Tawerna Galeon, ul. Brzeska 37, tel.: 083 wo, spotkania z ciekawymi ludźmi, podróżnikami, 3434388. http://www.tawernagaleon.com. Wnętrze twórcami. Czynne od 15.00 do 24.00 w weekendy pub to pokład XVII-wiecznego galeonu. Kilka rodza- Powiat bialski Powiat zazwyczaj dłużej. jów pizzy, spaghetti, piwo. Wieczory szantowe. Czynne Simon’s Pub, ul. Janowska 1. Na piętrze, dobrej at- 10.00–24.00 (nd. od 12.00). mosferze sprzyja muzyka z szafy grającej. Bar Rybak, ul. Narutowicza 10, tel.: 083 3436059. Coffeina Klubokawiarnia, pl. Wolności 12, piwni- Miejsce dla smakoszy ryb (smażalnia). Czynne pn.–pt. ca. Dobre miejsce, żeby posiedzieć i wypić piwko. Cy- 11.00–21.00, sob. 14.00–21.00. kliczne imprezy muzyczne, różnorodna muzyka. Laguna, pl. Wojska Polskiego 13a, tel.: 083 3432157. Rudy Kot, ul. Sidorska 18, tel.: 083 3435658. W pobliżu dworca autobusowego.

Biała Podlaska Popularny pub młodzieżowy, ze stołami bilardowy- Bar na Górce, ul Sidorska 5, tel.: 083 3437944. mi, w pt. karaoke, nad sklepem Aldik. Pub Adrenalina, pl. Wolności 27, tel.: 083 Cukiernie 3444453. Sympatyczny pub do pogawędek, ale i na Anika, pl. Wolności 3; Prima, ul. Warszaw- coś konkretnego na ząb – menu z Bramy 27 i Romy ska 8; Pychotka, ul. Brzeska 2; Społem, ul. Brzeska znajdujących się na wyższych kondygnacjach, pub 16 (prócz słodkich wypieków smaczne dania na wy- mieści się w piwnicach budynku. nos, np. pierogi). Night Club, ul. Akademicka 1a. W okolicach AWF, przychodzą tu głównie studenci. Czynne od 16.00. Fast food Wt., czw., sob dyskoteki od 20.00. Bar, latem ogródek Bar przy dworcu kolejowym, dania obiado- piwny otwierany wcześniej. we, pizza, hot dogi itp., godziny otwarcia: pn.–sb. Bar Żak, ul. Piękna 1, tel.: 083 3435607. Typo- 9.00–18.00. wo studencka knajpa, czynna 15.00–2.00. Latem od Bary przy dworcu PKS: Laguna, godziny otwarcia: 13.00 – ogródek piwny, muzyka biesiadna i rockowa, 7.00–20.00 codziennie; Bar Snack, godziny otwarcia: dania fast food, niekiedy koncerty i imprezy w okre- pn.–pt. 8.00–21.00, sb. 8.00–19.00, nd. 9.00–18.00. sie juwenaliów. Ulica Brzeska 11, przy deptaku (wejście od ul. Browarnej), smaczne zapiekanki z warzywami i inne Restauracje chińskie, pizzerie dania, godziny otwarcia: pn.–pt. 9.00–17.00, sob. Pizzeria Roma, pl. Wolności 27, tel.: 083 3444420. 9.00–14.00 (ta sama firma punkt przy ul. Jatko- Najbardziej znana w mieście, kilkadziesiąt rodzajów wej 2). pizzy, sałatki, desery, koktajle i inne dania. Czynna Osjan – Świat Kanapek, pl. Wolności 15, różno- 10.00–22.00. Dostawy na telefon. rodne dania: gorące kanapki, pizza, gyros, sałatki, Pizzeria Jedynka, pl. Wolności 11, tel.: 083 gofry i lody, czynne pn.–sb. 8.00–24.00, nd. 9.00– 3434344, 3433741. Pizza, dania orientalne, wege- 24.00. tariańskie. Smakosz, pn.–pt. 9.00–18.00, sb. 9.00–15.00, Pizzeria Prima, ul. Sidorska 5d, tel.: 083 3444020. pl. Wolności 16/6 (w przejściu miedzy pl. Wolności Pizza i dania kuchni włoskiej, również wegetariańskie. a Szkolnym Dworem). Dostawy na telefon. Czynna codz. 12.00–22.00. Tele Pizza, ul. Narutowicza 25, tel.: 083 3420355, Galerie i muzea Czynna nd.–czw. 10.00–23.00, pt.–sb. 10.00–24.00. Muzeum Południowego Podlasia, ul. War- Bar Thang Long, ul. Piłsudskiego 21, tel.: 083 szawska 12 tel.: 083 3434128, 083 3435556, mu- 3434593. Kuchnia chińska, niedrogo. Dostawa na [email protected]. Czynne: w okresie 15 IX–5 V 80 telefon. pn.–pt. w godz. 9.00–16.00, nd. 10.00–16.00, w okresie Bar Brama 27, pl. Wolności 27, tel.: 083 3444452. 6 V–14 IX pn.–pt. w godz. 9.30–16.30, sob. 10.00–16.00, Kuchnia chińska. Czynne 10.00–23.00, dostawy na nd. 11.00–17.00. Zajmuje część obiektów w XVIII-wiecz- telefon. nym zespole pałacowym Radziwiłłów, działy archeolo- gii, etnografii, artystyczny. Posiada największą w Polsce Podlasie Jazz Festiwal, impreza przyciągająca co- kolekcję ikon, ok. 1600 (ciekawostka – niemal wszyst- raz większe sławy jazzowe (październik). kie obrazy gromadzone od 1980 r. pochodzą z uda- Zaduszki Jazzowe (listopad). remnionego przemytu na nadbużańskich przejściach granicznych), najcenniejsze z połowy XVII w. Niestety Kultura wielkość pomieszczeń muzeum pozwala na wyekspo- Kino Merkury, ul. Brzeska 43, tel.: 083 3435600. nowanie zaledwie kilku procent kolekcji. Dumą muzeum Zapowiedzi ciekawych wydarzeń w Białej i w okoli- bialski Powiat są też kolekcje malarstwa koni (plon plenerów w stadni- cy, informacje o wydarzeniach kulturalnych znajdziemy na nie w Janowie Podlaskim) i zbiór prac ludowego malarza niekomercyjnej stronie http://www.cojestmiasto.info. Bazylego Albiczuka, „Nikifora Podlasia”. Prócz tego dział Edukacja etnograficzny z bogatymi zbiorami kultury materialnej Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, ul. Si- Południowego Podlasia i kolekcja numizmatyczna. Od- dorska 95/97, tel.: 083 3426530, http://www.pwsz. dział Martyrologiczno-Historyczny, ul. Łomaska 21, bialapodlaska.pl. Plany znacznego rozwoju, łącz-

tel.: 083 3435627, [email protected]. Ekspona- Biała Podlaska nie z budową miasteczka akademickiego, w sąsiedz- ty z dziedziny historii, militariów, sfragistyki (pieczęcie). twie uczelni kilka klubów. Wystawa stała pt. Walka i męczeństwo ludności Pod- Akademia Wychowania Fizycznego, ul. Akade- lasia 1939–45 wiąże się z wojennymi losami budynku: micka 2, tel.: 083 3428700, http://www.awf-bp.edu. mieściło się tu więzienie gestapo, przez które przeszło pl. Zamiejscowy wydział uczelni warszawskiej od lat ok. 10 tys. ludzi. związany z Białą Podlaską. Bardzo dobre zaplecze Galeria Ulica Krzywa, ul. Narutowicza 23b, sportowe, bujne życie studenckie. tel.: 505260442, [email protected], http://www. W trakcie roku akademickiego miasto gości znacz- ulicakrzywa.ovh.org. Czynne pn.–pt. w godz. 11.00–14.00 ną grupę studentów, również dzięki zamiejscowym (jeśli zamknięte należy telefonować). Mieści się w za- wydziałom lubelskiego Uniwersytetu Marii Curie-Skło- bytkowym drewnianym domu z 2. poł. XIX w. Stale pre- dowskiej i Politechniki Radomskiej. zentowane są prace bialskiego malarza Jacka Gałczyń- skiego i oryginalne krzesła-rzeźby Jana Kokorzyckiego. Baseny, sauny, groty solne Ciekawe wystawy dotyczące wielokulturowości regionu, Pływalnia I LO im J.I. Kraszewskiego, ul. J.I. Kra- archiwalnych fotografii, a w każdą pierwszą niedzielę mie- szewskiego 1, tel.: 083 3433812. siąca o 16.00 odbywają się spotkania poświęcone m.in. Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2, ul. Sidor- kulturze regionu. Wstęp wolny. Galeria jest organizatorem ska 95/97, tel.: 083 3434396 (pływania i sauna). cotygodniowych EKO Targów (czw.) na rynku i współ- Aqua Park przy AWF, ul. Akademicka 2, tel.: organizatorem kilku innych imprez. 083 3428716 (pływalnia, sauna, zjeżdżalnie, bicze Galeria Podlaska (MOK), ul. Warszawska 12, tel.: 083 wodne). 3426295. Czynne codz. 9.00–16.00, w nd. 12.00–16.00. Sauna, ul. Janowska 11 (przy pubie Osjan). Wystawy czasowe – fotografia, malarstwo, rzeźba. Korty tenisowe: ul. Piłsudskiego 38, ul. Akade- micka 2 (AWF). Imprezy Grota solna, ul. Warszawska 2, tel.: 083 Bialskie jarmarki (kiermasze, wystawy, prezen- 3425330. tacje): wielkanocny, Jarmark Pogranicza (międzyna- Jaskinia Solna Solandia, ul. Terebelska 116, tel.: rodowe prezentacje folklorystyczne; lipiec), św. Mi- 083 3113048. chała (Dni Patrona Białej Podlaskiej, koncerty, wysta- Kręgielnia Kometa, ul. Janowska 70, tel.: 083 wy, festyny, podsumowanie konkursów regionalnych; 3432117, http://www.kregielnia-kometa.wirtualnie.pl. wrzesień) i bożonarodzeniowy. 3 tory do gry, bar, dyskoteki. Dni Białej Podlaskiej, koncerty, wystawy, festyny, rekreacyjno-sportowe, prezentacja dorobku kultural- Kafejki internetowe i hot spoty nego miasta (koniec czerwca). Cyber, ul. Łazienna 1c, w sąsiedztwie deptaka, 81 Podlaska Jesień Teatralna, Festiwal Teatrów Ple- http://www.kafejka.cyber.pl. Czynna pn.–pt. 8.00– nerowych, prezentacje teatralne w amfiteatrze na 22.00, sb. 10.00–22.00, nd. 12.00–20.00, duża liczba Placu Wolności, warsztaty (wrzesień). stanowisk. Kafejka w domu handlowym SAS, ul. Sidorska Dominet, ul. Piłsudskiego 5/7 (wejście od ul. Pocz- 2k, tel.: 083 3426040. Czynna pn.–pt. 9.00–18.00. towej), bankomat 24 h; Eurobank, Pl. Wolności 24; Hot spoty znajdują się w następujących miej- MBank, ul. Janowska 4/8. W DH „Sawko” bankomat scach: Urząd Miasta, ul. Piłsudskiego 3, wejście rów- Global Cash, na AWF bankomat Pekao S.A. nież od placu Wolności; AWF, hol główny, ul. Akade- Kantory micka 2; PWSZ, hol główny, ul. Sidorska 95/97. Kilka kantorów znajduje się w centrum miasta i przy Powiat bialski Powiat targowiskach: ul. Brzeska 1 (wejście od Jatkowej), ul. Banki i bankomaty Brzeska 7, pl. Wolności 13, ul. Narutowicza 38 (CH Wybrane, w centrum: BGŻ, ul. Narutowicza 20, „Drop”). Czynne są zwykle w porach handlowych, bankomat 24 h; PeKaO S.A., pl. Wolności 23, banko- zamknięte w niedzielę. Kantor znajdziemy również mat 24 h; Bank BPH, ul. Kolejowa 5, bankomat 24 h; na dworcu kolejowym (czynny: pn.–pt. 8.00–17.00, Bank Spółdzielczy, ul. Moniuszki 10, bankomat 24 h; sb. 8.00–15.00).

Bubel Stary Kredyt Bank, ul. Brzeska 21, bankomat 24 h; Lukas Bank, ul. Brzeska 27 (w CH „Rywal”), bankomat 24 h; Bubel Stary Przydatne telefony i adresy w Białej Podlaskiej Niech nas nie zmyli nazwa – Bubel wcale nie jest byle jaki. W tej nadbu- Urząd Miasta, ul. Piłsudskiego 3, tel.: 083 żańskiej wsi znajduje się jeden z najład- 3436692, 3432220, http://www.bialapodlaska.pl. niej położonych drewnianych zespołów Starostwo Powiatowe, ul. Brzeska 41, cerkiewnych. tel.: 083 3437531, http://www.powiatbial- Cerkiew stojąca na wzgórku na ski.lubelskie.pl południowo-wschodnim krańcu wsi Miejski Ośrodek Kultury, ul. Warszawska (obecnie kościół św. Mikołaja, filia 12c, tel.: 083 342 62 94, http://www.mok. parafii w Gnojnie) została wybudowa- internetdsl.pl na w 1740 r. Na skutek bardzo złego Gminny Ośrodek Kultury, ul. Prosta 31, tel.: stanu przeszła gruntowną naprawę i re- 083 3435327, [email protected], http://www. konstrukcję w latach 1840 i 1864. Przy gmina.bialapodl.pl cerkwi stoi malownicza dzwonnica Urząd Pocztowy nr 1, pl. Wolności 9. Czyn- wbudowana w tym okresie, kryta gon- ny pn.–pt. 8.00–20.00, sob. 8.00–15.00, nd. tem. Na przełomie XIX/XX w. świąty- 9.00–13.00. nia – wówczas prawosławna – uzyskała Komenda Miejska Policji, pl. Wojska Polskie- go 23, tel.: 083 3448100. nietypowy na Podlasiu, a charakterystyczny dla cerkiewnej architektury ro- Straż Miejska, ul. Brzeska 36a, tel.: 083 3447544, tel. alarmowy 986. syjskiej, kopułowy dach zwieńczo- ny wieżyczką. Taksówki: Capitol, tel.: 083 3423334, 9625, 0 800202020; MPT Radio Taxi, tel.: Dzieje cerkiewki w okresie mię- 083 3420919, 9623, 0 800 445566, SMS dzywojennym były bardzo burzliwe. 605692333; Halo Taxi Roberto, tel.: 083 W Bublu bowiem toczyły się spory 82 3426070, 0 800249176, SMS 697116333; Ra- o to, kto ma korzystać ze świątyni – dio Taxi Podlasie, tel.: 9621, 0 800151552, w 1923 r. władze przekazały ją kościo- SMS 501556363. łowi rzymsko-katolickiemu, a w dwa lata później ówczesny biskup Hen- Dworek Łukowiska. Bubel Łukowiska 29, tel.: 083 ryk Przeździecki, inicjator i orędow- 3419969, [email protected], http://www. lukowiska.com.pl. Pięknie położony na wzgórzu nad nik neounii, powołał tu placówkę tego Bugiem kompleks, na który składają się: XIX-wieczny obrządku. Na to nie godziła się część dworek przeniesiony z Kownatek w okolicach Łuko- prawosławnych mieszkańców parafii wa i współczesny obiekt stylizowany na dworską re- zydencję. Konie, bryczki i powozy, staw z rybami, kilka bialski Powiat (przed I wojną światową, jak w każ- hektarów własnego terenu, tradycyjna kuchnia. dej świątyni obrządku wschodniego, również w Bublu istniała parafia pra- wosławna), którzy nie dopuścili do Cicibór Duży użytkowania świątyni przez zwolenni- ków neounii. Sprawa oparła się o sąd, Któż z mieszkańców Podlasia nie Cicibór Duży a w międzyczasie unici wystawili no- słyszał piosenki o pannach z Cicibo- wą świątynię w niedalekim Pawłowie ra? Miejscowi niechybnie znają ich Starym, która aż do 1941 r. formalnie wdzięki opiewane przez Kazimierza pełniła rolę cerkwi dla parafii neounic- Grześkowiaka, przyjezdni powinni sa- kiej w Bublu. Po II wojnie ostatecznie mi wybrać się do wsi położonej kilka drewnianą cerkiew w Bublu wyświę- kilometrów na północ od Białej. Zo- cono na łaciński kościół. baczą tam również drewniany kośció- Polna droga na przedłużeniu szo- łek, dawną cerkiew, o początkach się- sy biegnącej przez wieś prowadzi do gających XVII w. cmentarza, na którym nagrobki od- Cicibor lub Ciciborek ma rodowód zwierciedlają przemiany religijne nie lada jaki, bo aż XV-wieczny. W ko- XIX i XX w. Z szosy za kościołem lejnych stuleciach wieś była blisko roztacza się rozległy widok na dolinę związana z bialskimi Radziwiłłami, Bugu: w okresie, kiedy drzewa stoją którzy upatrzyli ją sobie na letnią sie- bezlistne, można dostrzec zabudowa- dzibę. Pałac godny magnatów zapro- nia białoruskich Nowosiółek. W sa- jektował włoski architekt Józef Belot- mej wsi przetrwało stosunkowo dużo ti. W połowie XVIII w. posiadłość stała drewnianej zabudowy, a na słupach się faktycznie siedzibą „ciciborskich elektrycznych gnieździ się kilka par panien” – z dala od miasta, w wiejskim bocianów. ustroniu, Hieronim Radziwiłł strzegł tu aktorek występujących w jego dwor- Noclegi skim teatrze. Ta część włości Radziwił- Agroturystyka „U Mikołaja”, Grzegorz Abram- czuk, Bubel Łukowiska 14a, 083 3413947. łowskich w Ciciborze została nazwana Dom Gościnny, Grażyna i Jerzy Hryciukowie, Bu- Roskoszą i tak zostało do dziś. bel Granna 22a, tel.: 083 3413903, bubelgranna@ W XIX w. wieś przestała należeć agroturystyka.pl, http://www.bubelgranna.pl. Go- 83 spodarstwo otoczone zagajnikiem brzozowo-so- do znamienitego rodu, a do współcze- snowym, 5 pokoi z 3 łazienkami, oddzielna kuchnia. snych czasów zachowały się jedynie Możliwe wyżywienie. pozostałości zabudowań folwarcznych z 2. poł. XIX w. – dwie obory, cu tej wsi znajduje się kolejny drew- spichlerz i lamus – w których mieści niany kościół z 1875 r., podobnie jak się Stacja Oceny Odmian Roślin. Wy- w Ciciborze o wschodniej prowenien- trwali mogą poszukiwać pozostałości cji (wybudowany jako cerkiew pra- XIX-wiecznego parku w zakolu rze- wosławna). Powiat bialski Powiat ki Klukówki. Dawna cerkiew unicka (pierwotnie św. Praksedy) została wzniesiona Cieleśnica w 1655 r., generalną przebudowę prze-

Cieleśnica szła w 1740 r. Jak wszystkie w regionie Do Cieleśnicy warto zjechać z nad- świątynie wschodnie, w 1875 r. przeję- bużańskiej szosy, aby zobaczyć piękny ła ją Cerkiew prawosławna (o przymu- pałac w otoczeniu angielskiego parku, sowym charakterze tej zmiany świad- sąsiadujący z kompleksem stawów. czy fakt, że ostatni proboszcz unicki Dobra cieleśnickie należały od zmarł w siedleckim więzieniu). Jedno- 1630 r. do Radziwiłłów i pozostawa- nawowa świątynia to obecnie kościół ły w ich rękach do 1810 r., kiedy na- filialny MB Częstochowskiej. Świa- był je Andrzej Serwiński. Serwiński, dectwem bizantyjskiej przeszłości jest zanim dorobił się majątku, był bied- charakterystyczna kopuła wieńcząca nym szlachcicem na służbie u Micha- wieżyczkę. Cicibór Duży cechuje nie- ła Ogińskiego, hetmana Wielkiego typowy układ zabudowy, składający Księstwa. Cieleśnicę kupił jako majęt- się z dwóch równoległych ulic wiej- ność zaniedbaną i dzięki własnej pra- skich. Cerkiewka wznosi się na końcu cy – sam projektował browar, gorzel- wsi, przy drugiej, północnej ulicy. nię, olejarnię i młyny – stać go było na Około 2,5 km za Ciciborem szosa budowę pałacu, który również zapro- w kierunku Konstantynowa przecina jektował samodzielnie! Hrud. W północno-zachodnim krań- Klasycystyczny pałac zbudowano po powstaniu listopadowym (1832–35). Panny z Cicibora Piętrowy, z okazałymi portykami zdo- biącymi frontowe fasady, ma dość …urzekły lubelskiego barda Kazimierza oryginalny charakter wnętrz, co pod- Grześkowiaka: kreśla owalny kształt hallu. Serwiń- Kiedy ranne wstają zorze ski nie zdołał przed śmiercią zreali- W Ciciborze, w Ciciborze, Budzą się dziewczęta hoże zować wszystkich swoich koncepcji Cicibora kwiat od lat – jedną z nich była hodowla jedwab- Swój poranny koncert życzeń pieją kury po ników w Cieleśnicy. 84 opłotkach, Majątek miał jeszcze jednego znako- a dziewice, krasawice marzą co je dzi- mitego gospodarza. Był nim Stanisław siaj spotka. Różyczka Rosenwerth, który w latach 20. XX stulecia odbudowywał ma- nym 83 niemieckich i rosyjskich żoł- jątek ze zniszczeń wojennych. Ba- nierzy, którzy spoglądają z góry na po- ron unowocześnił zakłady przemysło- le bitwy w sierpniu 1915 r. Tu spełnili we i zbudował niewielką elektrownię. swój żołnierski obowiązek, a śmierć Jego techniczne zainteresowania nie ich uskrzydliła. Koledzy wznieśli im Powiat bialski Powiat ograniczały się wyłącznie do własne- ten pomnik na miejscu ostatecznego go majątku – został głównym udzia- spoczynku. łowcem Podlaskiej Wytwórni Samo- lotów w Białej. Drelów W 1944 r. majątek upaństwowio- Drelów no, a przedsiębiorczy Rosenwerth padł ofiarą nowej władzy. Za aktyw- Drelów, zwany dawniej Drzewlo- ne wsparcie udzielane konspiracji nie- wem, to wieś, która na kartach lokalnej podległościowej w czasie wojny zo- historii zapisała się tragicznymi wyda- stał aresztowany przez UB i trafił do rzeniami podczas likwidacji Kościoła więzienia we Wronkach. Zwolnio- grekokatolickiego na Podlasiu. ny w 1954 r. wkrótce zmarł. Pierwszą cerkiew we wsi wzniesio- Pałac cieleśnicki mieścił dom pracy no w 1653 r. Obecna murowana świą- twórczej, później kino i klub dla pra- tynia została ufundowana w 1835 r., cowników PGR utworzonego na ba- o czym informuje metalowa tabliczka zie majątku, aż wreszcie opuszczony na zewnętrznej ścianie prezbiterium. wraz z niszczejącą XIX-wieczną klasy- W tym samym czasie wymurowano cystyczną oranżerią oczekiwał na no- stojącą obok dzwonnicę. wego właściciela. Co prawda nabywca Drelowska cerkiew 17 stycznia się znalazł, ale póki co pałac wciąż po- 1874 r. stała się areną krwawych wy- zostaje niezagospodarowany. darzeń związanych z administracyj- ną likwidacją unii brzeskiej i zapro- Okolice wadzaniem prawosławia. Tragedia W pobliżu Cieleśnicy, przy szo- została dość dobrze udokumentowa- sie nadbużańskiej przed wsią Za- na w zeznaniach spisanych po odzyska- czopki, znajduje się pięknie położony niu niepodległości. Zajścia rozpoczę- cmentarz z okresu I wojny świato- ło żądanie wydania kluczy do cerkwi. wej. Na szczycie wzgórza spoczy- Parafianie nie usłuchali, a wówczas, wają żołnierze polegli w czasie ofen- następnego dnia, z Radzynia sprowa- sywy w 1915 r. W centralnej części dzono dwie roty piechotne i sotnię ko- cmentarza znajdziemy kamienny obe- zaków. Wojsko przywitał tłum zgro- lisk z tablicą w języku niemieckim. madzony przed cerkwią. O oddaniu 85 A tak brzmi jej treść w tłumaczeniu: kluczy nie było mowy. Rozpoczęła Tu spoczywa złączonych snem wiecz- się szamotanina, aż w końcu żołnierze dostali rozkaz, aby wyłapywać i pętać św. Onufrego. Na odludziu, pośród lasów pojedyncze osoby. W rozgorzałą bój- i łąk, wznosi się murowana z cegły cer- kę włączyli się kozacy. Padły pierwsze kiewka pod wezwaniem tegoż świętego, strzały, początkowo w powietrze, póź- obecnie filia parafii katolickiej w Dre- niej w tłum. Zabitych i postrzelonych lowie. Pierwsza kaplica w tym miejscu Powiat bialski Powiat zostało 10 osób. Pozostałych otoczo- stanęła w 1666 r., obecną wystawiono no i trzymano na mrozie aż do południa w pierwszych latach XX w. Podobnie następnego dnia. Wieść o zamieszkach jak cerkiew w Drelowie, tę również ka-

Drelów rozeszła się po okolicy i na pomoc tolicy przejęli po odzyskaniu niepodle- drelowianom zaczęli nadciągać chło- głości, ale dopiero w 1985 r. miejscowa pi z sąsiednich wsi: Dołhy, Żerocina, społeczność zdecydowała o usunięciu Szóstki. Nie dopuszczono ich do wsi, charakterystycznej cerkiewnej kopuły. siłą zmuszając do odwrotu. Opornych W tym czasie wstawiono również nowy parafian Drelowa nadal poddawano re- ołtarz. Świątynię otaczają liczne krzyże presjom. Ostatecznie w wyniku obra- z XIX i XX w., w pobliżu rosną pomni- żeń zginęło 13 osób, a cerkiew zamie- kowy dąb i lipa z kapliczką. niono na prawosławną. Sama nazwa Horodek sugeruje istnie- Po odzyskaniu niepodległości cer- nie w tym miejscu grodziska, co pod- kiew została wyświęcona na kościół powiada również topografia miejsca – rzymskokatolicki Niepokalanego Po- świątynia stoi na lesistym wzniesieniu częcia NMP (wcześniej – Zaśnięcia otoczonym podwójnym pierścieniem NMP). Ponownie do wyznawców pra- wosławia cerkiew wróciła w czasie Jak św. Onufry konie odnalazł II wojny światowej, po czym po wojnie znów została rekoncyliowana na Legenda głosi, że przed wiekami na Horo- kościół katolicki. Martyrologia unicka dek natrafił chłop poszukujący klaczy, któ- ra uciekła wraz ze źrebięciem. Znużony postanowi tematykę ekspozycji w izbie szukiwaniami wieśniak usiadł pod starym pamięci przy kościele. dębem, gdy niespodzianie rozpętała się bu- Unitów, którzy zginęli przeciwsta- rza. Kiedy niebo się przejaśniło dostrzegł, że wiając się prawosławiu, upamiętnia obie zguby prowadzi jakiś staruszek. Przed- dziś tablica wmurowana we fronton stawił mu się jako św. Onufry, wskazał dro- gę do domu i polecił, aby na pamiątkę spo- świątyni. Na czynnym cmentarzu pa- tkania na szczycie wzgórka ustawić krzyż. rafialnym za wsią zachowały się pra- Tak rozpoczął się kult. Historia Horodka za- wosławne nagrobki z XIX i XX w. interesowała pierwszego łacińskiego proboszcza z Drelowa, który wystarał się na- Okolice wet o prawdziwego pustelnika. Został nim 86 Około 2 km na północny wschód niejaki Józef Miller, który opiekował się kapli- cą. Zmarł w latach 50., a jego grobu można od Drelowa, w uroczysku Horodek, szukać na drelowskim cmentarzu. znajduje się wyjątkowe miejsce kultu wałów i zewnętrzną fosą. Okolica to W we wsi Szóstka odległej od Dre- podmokłe, dawniej zapewne trudno do- lowa o 8 km w kierunku południowo- stępne lasy. Istnienie grodu potwierdza- zachodnim wznosi się okazały kościół ją wykopaliska archeologiczne, w trak- Narodzenia NMP, który nawet mniej cie których odkryto ślady rozległej wprawne oko zidentyfikuje jako dawną Powiat bialski Powiat osady wczesnośredniowiecznej. cerkiew prawosławną: nawę trójczło- Do Horodka warto wybrać się na od- nowej świątyni zbudowanej na planie pust (12 czerwca). Aby tam trafić, nale- krzyża przykrywa charakterystyczna,

ży skręcić z szosy prowadzącej z Dre- okazała kopuła. Cerkiew wybudowano Drelów lowa do Parczewa, ok. pół kilometra za na miejscu unickiej świątyni w 1890 r. wsią, w żużlową drogę w lewo. Można wg projektu rosyjskiego architek- również dojechać od wsi Pereszczów- ta specjalizującego się w budownic- ka, gdzie stoi interesująca kapliczka twie sakralnym – Wiktora Syczugo- unicka z 1859 r., wystawiona na pa- wa (jego autorstwa jest też projekt miątkę peregrynacji relikwii św. Wik- cerkwi w Kobylanach k. Terespo- tora do Janowa Podlaskiego. la). Świątynię w roku 1919 zamie- Około 8 km na wschód od Drelowa niono na katolicki kościół (podobnie znajduje się Witoroż. We wsi spotkamy jak w Drelowie i Witorożu przywró- kilka tradycyjnych drewnianych chat, do cono jej funkcje cerkiewne w okre- niedawna pojedyncze były kryte strze- sie II wojny światowej). W wyposaże- chą. Wznoszono je bez użycia gwoździ, niu i dekoracjach brak jest elementów na tzw. rybi ogon. Dziś niestety takie wschodnich. domy – dawniej codzienność podlaskich wsi – to spora rzadkość (chatę pod Noclegi strzechą można zobaczyć również w po- Gospodarstwo agroturystyczne Janiny Mak- łożonej wśród lasów Danówce i Pu- symiuk, Łózki 106, tel.: 083 3720223. 2 km na po- chaczach). We wsi warto odwiedzić łudnie od Drelowa, 5 miejsc, goście przyjmowa- również pounicki drewniany kośció- ni w okresie IV–IX. Gospodarstwo agroturystyczne Stanisława łek św. Michała zbudowany w 1739 r. Sawczuka, Łózki 104, tel.: 083 3720221. 10 miejsc, Z XVIII w. pochodzi również dwukon- czynne sezonowo IV–IX, przejażdżki bryczką, wła- dygnacyjna drewniana dzwonnica. sny staw rybny. Parafianie z Witoroża dużą wagę Gastronomia przywiązują do krzyża stojącego obok Bar-kawiarnia, Drelów, ul. Szkolna 4, tel.: 083 dzwonnicy. W czasie wojny hitlerow- 3720467. Czynne w godz. 10.00–22.00. cy spędzili mieszkańców do kościoła. Zamierzali spalić ich wraz ze świąty- Inne Gminne Centrum Kultury, ul. Ogrodowa 2, 87 nią, na szczęście z nieznanych przy- tel.: 083 3720154. czyn odstąpili od zbrodni. Krzyż sta- Bank Spółdzielczy, pl. Bankowy 2. nął na pamiątkę ocalenia. Poczta, ul. Ogrodowa 2. W Gnojnie warto zobaczyć daw- Gnojno ną cerkiew prawosławną wybudowa- ną w 1875 r. To świątynia o charaktery- Nadbużańska wieś Gnojno to najlep- stycznej bryle, zbudowana w typowym szy przykład, że charakter miejscowo- dla cerkiewnej architektury sakralnej Powiat bialski Powiat ści nie zawsze idzie w parze z nazwą. 2. poł. XIX w. stylu bizantyjskim. Jako Choć ta nie jest zbyt urokliwa, same- cerkiew funkcjonowała do końca II woj- mu Gnojnu i jego najbliższej okolicy ny światowej. W 1946 r. konsekrowano

Gnojno uroku odmówić nie sposób. ją na kościół katolicki św. Antoniego Pa- Gnojno jest przede wszystkim zna- dewskiego. Dodajmy, że jej pierwszym komicie położone. Wjeżdżając tu od proboszczem był ks. Antoni Czysze- południa, „staczamy się” swobodnie ku wicz, który wcześniej kierował para- dolinie rzeki, z daleka widząc jaśnie- fią w Wołczynie po drugiej stronie Bu- jącą wieżę byłej cerkwi. Tuż za wsią gu, gdzie w 1938 r. pochowano szczątki rozciągają się nadbużańskie łąki i sta- Stanisława Augusta Poniatowskiego. rorzecza. Na zachód znajduje się je- Ksiądz Czyszewicz nie zdołał wywieźć den z najpiękniejszych punktów wi- stamtąd sarkofagu ze szczątkami monar- dokowych na dolinę Bugu (można tam chy, ale udało mu się ocalić księgi me- dotrzeć szosą prowadzącą w kierun- trykalne, w których zapisany został akt ku Borsuk, w jej najwyższym punkcie chrztu przyszłego króla. należy przejść ok. 150 m w kierunku Przy cerkwi odnajdziemy grób ostatnie- Bugu przez pola). Stroma, 30-metro- go unickiego proboszcza Antoniego Ma- wa skarpa wznosi się nad zakolem zanowskiego i jego żony Marii (w miej- rzeki i pozwala obserwować rozległe scu murowanej stała wcześniej drewniana tereny na przeciwległym brzegu i śmi- cerkiew unicka). Wewnątrz zachowały gające nad wodą jaskółki brzegówki, się cerkiewne polichromie w górnej czę- które gnieżdżą się w norkach wydrążo- ści nawy – tradycyjnie malowani w naro- nych w piaszczystym urwisku. żach ewangeliści i Matka Boża. Plenerów z okolic Gnojna możemy Śladów wschodniego obrządku moż- wypatrywać w ekranizacji Nad Nie- na poszukiwać na starym cmentarzu mnem w reżyserii Zbigniewa Kuźmiń- (na południe od kościoła), gdzie znaj- skiego. Z filmem Gnojno jest związa- duje się kilkadziesiąt nagrobków z sze- ne jeszcze w inny sposób. Być może ścioramiennymi krzyżami z XIX i 1. poł. właśnie tutejsze wspomnienia pomogły XX w. Wacławowi Kowalskiemu w kreowaniu niezapomnianej roli Pawlaka w ekrano- Okolice 88 wej trylogii, którą rozpoczynali Sami W okolicach Gnojna od dawna znaj- swoi. Aktor w dzieciństwie spędził spo- dowała się przeprawa przez Bug. Po- ro czasu w tej nadbużańskiej wsi. daje się, że korzystały z niej wojska napoleońskie w pochodzie na W latach 60. XIX w. kolejni właści- wschód, w powstaniu styczniowym ciele zbudowali tu dwór wg projek- bronił jej na czele oddziału Roman tu znanego nam z Kobylan Franciszka Rogiński, a latem 1915 r. ustępujących Jaszczołda. Klasycystyczna budowla Rosjan gnali tędy polscy legioniści. długie lata była siedzibą domu opie- Powiat bialski Powiat Dziś z Gnojna również można w wy- ki społecznej, od 2002 r. mieści się tu godny sposób przeprawić się przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego i re- Bug (ciekawe wycieczki do Mielnika, stauracja „U Dziedzica”. prawosławnego sanktuarium na Gra- Budynek znajduje się w pięknym

barce lub dalsza podróż wzdłuż grani- parku krajobrazowym, a prowadzi Grabanów cy białorusko-polskiej). Służy do tego doń aleja topolowa. Podczas spaceru prom kursujący w sezonie wiosenno- alejkami parku możemy trafić na po- letnim, obsługiwany przez mieszkań- mnik poświęcony uczestnikom zma- ców Niemirowa, tel.: 085 6577501. gań niepodległościowych od czasów konfederacji barskiej. Z zabudowań gospodarczych zachowały się: drew- Noclegi niany czworak z 2. poł. XIX w. oraz Gospodarstwo agroturystyczne Józefa No- wickiego, Gnojno 64, tel.: 083 3413809. 12 miejsc, stajnia i wozownia z lat międzywo- 4 pokoje ze wspólną łazienką, kuchnią, wyżywienie jennych, kiedy w majątku gospodaro- do uzgodnienia, całorocznie. wali Szulcowie. Dwór Zaścianek, Borsuki 1b, tel.: 083 3598039, [email protected], http://www.zascianek.home.pl. Dwa niezależne budynki drewniane przeniesione do Okolice Borsuk: plebania z 1923 r. i stuletnia szkoła. Klimat Pomiędzy Grabanowem a Roskoszą dawnych siedzib szlacheckich, regionalna kuchnia, wznoszą się zabudowania bazy radaro- która wyjątkowo dobrze smakuje podczas ludowych biesiad, czy przejażdżek po nadbużańskich łąkach. wej, dawniej współpracującej z lotni- 2 km na północ od Gnojna. skiem wojskowym w Białej, dziś ma Schronisko młodzieżowe, tel.: 083 3415024. to być element systemu ochrony prze- 25 miejsc, łóżka polowe, 2 łazienki z natryskami. Czyn- strzeni powietrznej państw NATO. ne w okresie wakacji. Stanica wodna ZHP z polem namiotowym, usytu- Wybierając się do Grabanowa warto owana na północny zachód od wsi. Dogodne miejsce odwiedzić Kozulę, wieś będącą dawna przystanek w trakcie spływu rzeką. ną własnością Radziwiłłów, a w 2. poł. XIX w. Szulców. Znajduje się tu murowany dwór z lat 90. XIX w. wybu- Grabanów dowany w stylu neorenesansu francuskiego, otoczony przez park z tego Niewielka wieś położona 4 km na samego okresu. Warto wspomnieć północ od centrum Białej. Przez wie- osobę przedwojennego właściciela 89 ki pozostawała własnością Radziwił- dworu, Kazimierza Tołłoczkę, który łów, stanowiąc część majątku Roskosz. kupił go w 1936 r. Ten inżynier elek- tronik pochodził ze znanej w regionie jen w XVII w. Obecnie teren ten rodziny wywodzącej się z Rakowi- zajmuje cmentarz. Pośród łąk w po- cy na prawym brzegu Bugu. W okre- bliżu jazu na Zielawie, ok. 1,5 km na sie okupacji użyczał dworu na potrze- południowy wschód od centralnej czę- by spotkań i szkoleń konspiracyjnych. ści osady, znajduje się drugie grodzi- Powiat bialski Powiat Po upaństwowieniu i rozparcelowaniu sko. To nazywane jest cerkwiskiem na majątku w ziemiańskiej siedzibie ulo- pamiątkę cerkwi, która wg legendy za- kowano dom pomocy społecznej, któ- padła się pod ziemię. Niekwestiono- ry mieści się tu do dziś. Obecnie co- wanym dowodem na prawdziwość tej raz bliżej do Kozuli z Białej – w tym historii ma być bicie dzwonów, które-

Horodyszcze kierunku rozbudowują się osiedla pod- go odgłos dobiega spod ziemi. Kiedy miejskie. przyłożyć ucho do ziemi słychać je po- noć dość wyraźnie, szkopuł w tym, że na odludnym miejscu trzeba się zjawić Informacje praktyczne równo o północy… U Dziedzica, hotel i restauracja we dworze, tel.: 083 34220 83. 71 miejsc noclegowych w po- Kolejna legenda Horodyszcza jest kojach z łazienkami 1–4-os. i wieloosobowych. Sala związana z lipą rosnącą obok kościoła. konferencyjna na 100 miejsc. Drink bar, miejsce na To na tym drzewie miała się w 1550 r. ognisko, parking. Restauracja. ukazać Matka Boża. Horodyski ko- ściół Najświętszego Serca Jezusowego (współczesny) to sanktuarium maryj- Horodyszcze ne – znajduje się tu kopia cudownego obrazu Matki Boskiej Horodyskiej Nazwa Horodyszcze przywodzi na (oryginał zaginął w czasie I wojny myśl prastary, nieistniejący gród. Rze- światowej). czywiście w sąsiedztwie wsi znajdu- Horodyszcze pełne jest ciekawych hi- ją się dwa średniowieczne grodziska. storii. Drewniany krzyż z 1900 r. w środ- Wiekowe tradycje osadnicze spowodo- ku wsi stanął w czasach, kiedy nie było wały, że w końcu XVI w. właściciele mowy o zgodzie na postawienie znaku Horodyszcza – Dembińscy – wystarali wiary katolickiej. Sprytna fundatorka się o prawa miejskie. Jednak miastecz- chwyciła się fortelu, dowodząc, że jej ko położone jedynie 5 km na południe intencją jest upamiętnienie narodzin ca- od Wisznic nie rozwinęło się w znaczą- rewicza. Przy wjeździe do wsi stoją zaś cy ośrodek, a po utraconych w XIX w. dwie ciekawe kapliczki. Jedna drewnia- prawach miejskich pozostał jedynie na z 1866 r., druga – ustawiona tyłem do nietypowy układ przestrzenny wsi. sąsiedniej – murowana z połowie XX w. 90 Na grodzisku zwanym w okoli- Wieść niesie, że fundator nowszej był cy Zamkową Górą stał dwór obron- obrażony na rodzinę, której członkowie ny, który zniszczono w trakcie wo- postawili drewnianą kapliczkę… Okolice downa ikona świętego. Jak wskazują Za wsią, w kierunku zachodnim, dokumenty musiało się to stać jesz- wznosi się klasycystyczny pałac z po- cze w XV w. Po zawarciu unii brzeskiej czątku XIX w., prawdopodobnie zapro- monaster skutecznie opierał się jej jektowany przez Antonio Corazziego. przyjęciu (choć w prostej linii do Brze- Powiat bialski Powiat Otacza go park angielski z aleją zło- ścia jest stąd jedynie 30 km). W oko- żoną z lip. Po wojnie budynek przeję- licy, w której unia się upowszechniła, ła szkoła rolnicza. Władze szkolne nie mnisi byli zmuszeni do przyjmowania dbały jednak o remonty, a kiedy do- dość wyjątkowej podległości: przed tychczasowa siedziba zaczęła się sy- rozbiorami zwierzchnikiem klaszto- Jabłeczna pać, szkoła wyniosła się do kolejnego ru pozostawał metropolita kijowski, pałacu, w Jabłoniu (6 km od Horo- a w zaborze austriackim podlegał on dyszcza w kierunku Parczewa, neogo- biskupowi Bukowiny. Zakonnicy dys- tycka rezydencja Zamoyskich). Pod- ponowali dobrami ziemskimi po obu upadającą budowlę kupił w 1983 r. stronach Bugu, a sam monaster leżał jej obecny właściciel i konsekwent- nie tak jak dziś na lewym, a na prawym nie przywraca dawny blask zabytko- brzegu rzeki. Ta lokalizacja nie uległa wym murom. zmianie w okresie rozbudowy w la- W okolicach Horodyszcza znajdu- tach 1838–40, kiedy zamiast remontu je się zbiornik wodny na rzece Zie- XVII-wiecznych zabudowań postano- lawie, zagospodarowany w celach re- wiono postawić nowe. Zmienił się za kreacyjnych. to bieg głównego koryta rzeki, która po regulacji w 2. poł. XIX w. zaczęła pły- nąć na wschód od klasztoru. I zapew- Jabłeczna ne dzięki temu pozostaje on w dzisiejszych granicach Polski. Piękniejszego i bardziej spokojnego W okresie nasilonego propagowa- miejsca na klasztor nad Bugiem szukać nia prawosławia we wschodnich gu- trudno. Ten wyjątkowy monaster, któ- berniach Królestwa Polskiego klasz- ry zachował ciągłość prawosławia od tor stał się istotnym ośrodkiem tego XV w., wznosi się w otoczeniu malow- wyznania. Przy monasterze powstała niczych łąk i pomnikowych drzew. szkoła psalmistów, zaś we wsi Jabłecz- na kształcono nauczycieli szkół cer- Historia kiewnych. W pierwszych latach XX w. Legenda głosi, że lokalizację jabłe- monaster rozbudowano (powstały m.in. czyńskiego monasteru wyznaczył sam dwie drewniane kaplice w jego sąsiedz- św. Onufry. W tym miejscu będą sła- twie i szkoła rolnicza po drugiej stronie 91 wić imię moje, rzekł nadbużańskim ry- Bugu), a w okolicach Łęcznej otwarto bakom, a wkrótce przypłynęła tu cu- jego filię. W latach największego roz- zastała klasztor zrujnowany. Władze Święty Onufry na Podlasiu skonfiskowały znaczną część klasz- Święty Onufry przedstawiany jako sta- tornych dóbr ziemskich i decyzjami rzec z długą, siwą brodą, która na części wi- administracyjnymi ograniczały dzia- zerunków stanowi jego jedyne odzienie, to łalność klasztoru, upatrując w nim kło- Powiat bialski Powiat pustelnik z początku IV w. Ten syn perskie- potliwej pamiątki po okresie zaborów. go króla już w dziecięcym wieku wyrzekł się Niewątpliwie szereg napięć w polityce dostojeństwa i został mnichem, aby potem przez 60 lat mieszkać samotnie na Pusty- wyznaniowej i narodowościowej okre- ni Tebaidzkiej (Egipt). Legenda powiada, że su rozbiorowego i II Rzeczpospolitej Jabłeczna przed śmiercią spotkał go św. Pafnucy. Zanim przyczynił się do radykalizacji postaw Onufry skonał na jego rękach, przekazał mu na pograniczu. W 1938 r. miała miejsce całą swoją historię. Zdziwiony Pafnucy był niechlubna akcja burzenia niepotrzeb- świadkiem, jak dwa lwy pazurami wykopa- nych zdaniem władz świątyń prawo- ły grób świętemu pustelnikowi. sławnych (120–150), która na szczęście Święty Onufry był szczególnie czczony na Nadbużańskim Podlasiu przez wyznawców nie dotknęła samego monasteru. Kiedy kościołów wschodnich, prawosławia i gre- jednak wybuchła II wojna światowa, kokatolicyzmu. W pobliżu Drelowa wzno- mnisi odprawili osobliwe nabożeństwo si się samotny kościółek pod jego wezwa- topiąc w Bugu kukłę symbolizującą Pol- niem, gdzie odbywają się duże uroczystości skę. II wojna światowa przyniosła klasz- 12 czerwca (wg kalendarza gregoriańskiego, torowi ogrom zniszczeń, których kul- o 13 dni wcześniej niż w Jabłecznej), obrazy przedstawiające komunię pustelnika (wg minacją stał się pożar w 1942 r. i utrata apokryfów na pustyni udzielał mu jej anioł) cennych archiwaliów. zobaczymy w cerkwi w Zabłociu i koście- Bezpośrednio po wojnie, kiedy le pobazyliańskim w Białej, rzeźba Onufre- trwały wysiedlenia ludności ukraiń- go znajduje się w kościele w Leśnej Podla- skiej z ziem nadbużańskich, a klasz- skiej i w kapliczce w Dobryniu Małym. Ci, którzy mają trudność z wyborem małżon- tor znalazł się w ścisłej strefie nadgra- ka lub oczekują potomstwa, powinni wize- nicznej, myślano o jego likwidacji. runków świętego wypatrywać również w in- Mimo rozproszenia wiernych prze- nych świątyniach. Właśnie w tych dwóch trwał i przez wiele lat pozostawał kwestiach św. Onufry jest uważany za sku- jednym z dwóch klasztorów prawo- tecznego orędownika. sławnych w Polsce. To uczyniło zeń ogólnokrajowy ośrodek życia religij- kwitu w Jabłecznej przebywało 80 mni- nego prawosławnych. W latach 80. chów, którzy w 1915 r. zostali zmusze- nastąpiła rozbudowa budynków klasz- ni do ewakuacji przed nadciągającym tornych, m.in. na potrzeby seminarium frontem I wojny światowej. duchownego. Warto dodać, że wie- 92 Po odzyskaniu niepodległości sy- loletnim przełożonym klasztoru był tuacja monasteru była zgoła odmien- obecny metropolita kościoła prawo- na. Część zakonników, która wróciła sławnego w Polsce abp Sawa. Miejsca, które warto zobaczyć Cerkiew, niewielki cmentarzyk i je- Odludne miejsce nad Bugiem zapełnia den z budynków klasztornych otacza się setkami pielgrzymów w okresie świę- mur z bramą-dzwonnicą, równie wie- ta patrona monasteru św. Onufrego kową jak świątynia i tak jak ona po- (24, 25 czerwca). Pielgrzymi uczestni- krytą lśniącą, złoconą blachą. Granice Powiat bialski Powiat czą w całonocnych nabożeństwach, które szerszego dziedzińca wyznacza kolej- następnego dnia wieńczy liturgia w kany mur, w obrębie którego znajduje się plicy Zaśnięcia NMP. Barwnym zwycza- główny korpus klasztorny (z cerkwią jem jest procesja, na którą wierni wyru- refektarzową św. Jana Teologa na par- szają o świcie i przez łąki, w porannej terze) oraz ciekawy architektonicznie Jabłeczna mgle, kierują się ku położonej wśród łąk drewniany dom seminarzysty z po- kaplicy Świętego Ducha. Tam w promie- czątku XX w. Na teren klasztorny wie- niach wschodzącego słońca odprawia się dzie brama z wymalowanym wizerun- jedną z czterech liturgii święta. kiem brodatego pustelnika Onufrija. Centrum zabudowań klasztornych Drewniane kapliczki, które peł- stanowi cerkiew św. Onufrego pocho- nią ważną rolę podczas czerwcowe- dząca z XIX stulecia. Cennym wyposa- go święta, odnajdziemy poza murami. żeniem świątyni jest bogaty ikonostas Kaplicę Zaśnięcia NMP posadowiono ze sławetną ikoną patrona pochodzą- niemal na osi głównej bramy, w lasku cą z XII–XIII w. oraz otoczoną kultem po przeciwnej stronie szosy, którą do- ikoną Bogurodzicy. Prawdziwym cio- jeżdżamy do klasztoru. Kaplicy Świę- sem dla wiernych była kradzież obu tego Ducha musimy poszukać nieco bezcennych wizerunków w 1990 r., dalej, na wschód od głównego korpu- udało się je odzyskać w zamian za su zabudowań. Prowadzi tam gruntowa okup w wysokości 10 tys. dolarów. droga z parkingu przed murem klasztornym. Pomiędzy imponujących roz- miarów dębami, w zaroślach, można dostrzec biało-czerwone słupki stoją- ce nad brzegiem granicznego Bugu. Obie drewniane kaplice powstały w latach 1905–08 i znakomicie prezentują się w nadbużańskim krajobrazie. Monaster i wieś Jabłeczna są od siebie oddalone o ok. 2 km. We wsi war- to zobaczyć kościół Przemienienia Pańskiego, dawną drewnianą cerkiew unicką. Pierwszą cerkiew erygowano 93 tu w 1750 r. Obecna świątynia (powsta- Cerkiew w Jabłecznej, rys. M. Rypiński ła prawdopodobnie w 1894 r.) to efekt licznych przebudów zmieniających jej W ten sposób niegdysiejszy Porchów pierwotny charakter. Jedną z zewnętrz- awansował na siedzibę 43 kolejnych nych ścian świątyni zdobi zabytkowy biskupów. Pierwszym, który zdecy- krucyfiks z wielką drewnianą rzeźbą dował o przenosinach, był Jan Łoso- Chrystusa. wicz: w 1465 r. wystarał się o przywi- Powiat bialski Powiat Wyjątkową ciekawostką są aż dwa lej lokacyjny, nadając miastu nazwę wiatraki koźlaki (na północ od za- od swego imienia. Biskupi pobudowali budowań). Jeden zakończył działal- wkrótce zamek, powstały dwa kościo- ność w 1960 r., drugi po zmianie na- ły, a miasteczko w 2. poł. XVI w. liczy- pędu na elektryczny mełł zboże do ło 5 tys. mieszkańców (dwakroć więcej końca lat 80. Co istotne, oba zachowały niż dziś…). W kolejnym stuleciu spro- Janów Podlaski Janów się w stosunkowo dobrym stanie. wadzono dominikanów. Potop szwedzki upodobnił Janów do Łucka po przejściu hord tatarskich. Na Noclegi fali długotrwałej odbudowy w 1. poł. Dom Seminarzysty Monasteru św. Onufrego, Jabłeczna, tel.: 083 3783111. 30 miejsc w salach wie- XVIII stulecia w mieście stanął oka- loosobowych, dwie łazienki. zały kościół, wkrótce podniesiony do godności kolegiaty. W jego sąsiedz- twie wzniesiono gmachy seminarium Janów Podlaski duchownego (działało od 1685 r.), zaś na miejscu zrujnowanego zamku wy- Patrząc na dzisiejszy, senny nastrój budowano nowy (1770–80). W koń- miasteczka trudno uwierzyć, że przez cu stulecia powstał kościół św. Jana kilkaset lat było siedzibą biskupów łuc- Chrzciciela. kich. Jest jednak kilka dni w roku, kie- Adam Naruszewicz, ostatni biskup dy atmosfera ożywia się, a na słynną łucki rezydujący w Janowie, był za- aukcję koni arabskich ściągają zamoż- razem najsłynniejszym spośród nich. ni pasjonaci z całego świata. Bardziej niż ze stanem duchownym kojarzymy go z literaturą oświece- niową. W podeszłym wieku całkowi- Historia cie zrezygnował z bywania na salo- Pierwsze wzmianki na temat osa- nach, a rubaszny styl życia zamienił dy – wówczas nazywanej Porchów na ascezę. W okresie powstania ko- – pochodzą z 1423 r., kiedy stała się ściuszkowskiego Naruszewicz musiał uposażeniem biskupów łuckich. Kie- być jeszcze świadkiem zniszczenia pa- dy jednak Łuck (na dzisiejszej Ukra- łacu (zmarł w 1796 r.). 94 inie) został spustoszony przez Tata- W 1818 r. miasto otrzymało awans rów, biskupi postanowili przenieść na siedzibę nowej diecezji podlaskiej, się w bardziej bezpieczne okolice. utworzonej z części byłej diecezji łuc- kiej, która znalazła się w Królestwie chowicza i ośmioboczne płótna przypi- Polskim. Car, który decydował o tym, sywane Franciszkowi Smuglewiczowi. jak będzie wyglądała struktura kościelna Dużą wartość kultową mają relikwie św. na ziemiach polskich, skasował biskup- Wiktora (męczennik z III w., patron pa- stwo w 1866 r. Na dodatek w 1869 r. Ja- rafii) ofiarowane przez Piusa IX w po- Powiat bialski Powiat nów stracił prawa miejskie. łowie XIX w. W czasach biskupa Naru- Niezwłocznie po odzyskaniu niepod- szewicza powstała drewniana podłoga, ległości próbowano wskrzesić tradycje, a sam biskup spoczywa w krypcie pod przywracając prawa miejskie i diecezję prezbiterium. W kościele natomiast podlaską. Jednak w 1924 r. przeniesio- znajdziemy jego marmurowy posąg no siedzibę biskupa do Siedlec, a parę wykonany w Rzymie w 1861 r. lat później skasowano powiat z siedzi- Dwuwieżowa budowla z wysoką Podlaski Janów bą w Janowie. W 1944 r. Janów ponow- nawą stoi w otoczeniu gmachów po- nie stracił prawa miejskie. seminaryjnych (obecnie szkoła śred- nia). Seminarium, którego absolwen- Miejsca, które warto zobaczyć tem był m.in. ks. Stanisław Brzóska, Rozległy rynek miejski został czę- bohater powstania styczniowego, funk- ściowo zamieniony w park. Pośrodku cjonowało do wybuchu ostatniej woj- wznoszą się wybudowane w między- ny. Mimo przeniesienia kurii do Sie- wojniu kramy, a pierzeje tworzy cha- dlec w latach 20. XX w. powiększono rakterystyczna, w części drewniana, zaje i rozbudowano. W sąsiedztwie stoi budowa dawnych sklepików i domów. murowana dzwonnica z 1745 r. Osobliwością rynku jest stacja benzy- Przejdźmy na tyły budowli kościel- nowa z ręcznymi dystrybutorami pa- nych. Stamtąd wąską dróżką w sąsiedz- liwa z 1928 r., które choć nie służą już twie XIX-wiecznej plebanii dotrzemy do tankowania, to wciąż są utrzymywa- do Groty Naruszewicza. Niewielką ne w znakomitym stanie. Przy ulicy Pił- pustelnię z polnych kamieni wybu- sudskiego 11 (północna pierzeja rynku, dowano ok. 1790 r. dla biskupa, który za parkiem) znajduje się Galeria Au- ponoć w ostatnim okresie życia zwykł torska Macieja Falkiewicza (malarz tu rozmyślać. W odosobnieniu, na za- związany z Podlasiem, miłośnik koni, chód od groty, znajdują się pozostało- tel.: 083 3413222). Mieści się w zabyt- ści zespołu zamkowego. Na ziemnym kowym domu Ryttów z 1793 r. wzniesieniu otoczonym fosą zachowa- Przy rynku znajduje się również ze- ły się dwie zrujnowane oficyny z lat spół pokatedralny z okazałym kościo- 1770–80 (główny korpus, który miał łem Świętej Trójcy (1714–35). Wypo- być usytuowany na wprost od bramy sażenie świątyni pochodzi z XVIII w. nigdy nie powstał). Niestety po poża- 95 Warto zwrócić uwagę na obrazy pocho- rze z lata 2007 r. obie oficyny znajdu- dzące ze słynnej szkoły Szymona Cze- ją się w kiepskim stanie. Drugi kościół miasta pw. Jana nia spiskowców. Niestety podobnie Chrzciciela wznosi się po wschodniej jak Rosjanie, Niemcy również ewaku- stronie rynku. Skromna budowla kryje owali cenne stado. Część koni zginęła się za okazałą dzwonnicą-bramą pobu- podczas nalotu na Drezno, część uda- dowaną w okresie, kiedy podominikań- ło się odzyskać w 1946 r. (dwa zrabo- Powiat bialski Powiat ską świątynię zamieniono na cerkiew wane janowskie ogiery zasłynęły po prawosławną (1874). W sąsiedztwie wojnie w Niemczech i USA). znajduje się XIX-wieczna plebania, a na Zabytkowe stajnie, Czołowa i Ze- cmentarzu przykościelnym – groby żoł- garowa, to XIX-wieczne dzieło Hen- nierzy poległych w wojnie 1920 r. ryka Marconiego, jednego z najwybit- Instytucją, z której Janów słynie niejszych polskich architektów tego Janów Podlaski Janów nie tylko w Polsce, jest stadnina ko- czasu. Same konie można oglądać na ni. Znajduje się ona niemal nad sa- pastwiskach, które rozciągają się mię- mym Bugiem, ok. 2 km na północny dzy stadniną a miastem. Warto jednak wschód od miasta. Wiedzie tam zabyt- przejść się po „uliczkach” stadniny, kowa aleja lipowa. a najlepiej zwiedzić obiekt z przewod- Stadninę w dawnym folwarku Wy- nikiem – to jedyna możliwość, aby goda utworzono w 1817 r. jako pierw- wejść do zabytkowych stajni (tel.: 083 szą państwową hodowlę tego typu na 3413009, [email protected], ziemiach polskich. Początkowo ko- http://www.janow.arabians.pl; wejście nie dobierano dość przypadkowo, na teren stadniny bezpłatne, przez ca- ale i tak w końcu XIX w. janowskie łą dobę; godzinne zwiedzanie w towa- wierzchowce biegały na warszawskim torze wyścigowym. Rok 1915 i wy- Penicylina za półtora miliona cofujący się Rosjanie doprowadzi- li do spustoszenia na całym Podlasiu Araby i angloaraby z Janowa uchodzą za – w głąb Rosji powędrowały też janow- najpiękniejsze w Polsce. W połowie sierpnia skie rumaki. Do odtworzenia stada po- odbywają się w stadninie aukcje (termin na http://www.prideofpoland.pl), na których służyły klacze arabskie z likwidowanej licytują znakomici goście z całego świata. Ja- stadniny Dzieduszyckich w Jezupolu. nowski ogier El Paso w 1981 r. został sprze- Równie znakomity rodowód miał spro- dany za 1 mln dolarów. Cztery lata później wadzony z Bliskiego Wschodu ogier przebiła go klacz Penicylina, za którą nabyw- Kukailon Haifi, którego potomstwo ca zapłacił 1,5 mln dolarów. Zważywszy na uważano za najlepsze konie II Rzecz- ówczesną sytuację w kraju i siłę nabywczą dolara były to kwoty bajońskie. pospolitej. W okresie okupacji hodow- Sierpniową aukcję poprzedza Narodowy Po- lę przejęli Niemcy. Brat komendanta kaz Koni Arabskich Czystej Krwi. Można wte- 96 stadniny, gen. Fellgiebel, uczestnik za- dy zobaczyć ponad setkę najpiękniejszych machu na Hitlera, organizował w ustro- i najcenniejszych koni arabskich w Polsce. niach Wygody konspiracyjne spotka- Okolice Z Janowem sąsiaduje wieś Stary Pawłów (na północ od miasteczka, na lewym brzegu Czyżówki). We wsi znajduje się interesujący zabytek sakralny. Powiat bialski Powiat To drewniana cerkiewka św. Mikoła- ja zbudowana dla neounitów w 1930 r. Cerkiewka została wzniesiona w miejscu wcześniejszych świątyń (pierwszą noto- wano w Pawłowie jeszcze przed zawar- Piętno stadniny w Janowie Podlaskim, ciem unii brzeskiej). Jej budowa, sfinan-

rys. M. Rypiński Podlaski Janów sowana ze środków diecezjalnych, była rzystwie pracownika stadniny moż- związana z nieudaną próbą przejęcia na liwe do 17.00, należy je uzgodnić rzecz obrządku neounickiego cerkwi telefonicznie; cena zależna od wielko- w Bublu Starym. Poza ołtarzem wyposa- ści grup). Potężne głazy w parku upa- żenie wnętrz pochodzi z XVIII i XIX w. miętniają miejsca pochówku najcen- z unickiej cerkwi w Grodzisku. W cer- niejszych koni. kwi, formalnie filialnej kaplicy parafii W latach 90. XIX w. na okolicz- w Janowie, od kilku lat świąteczne na- nych łąkach odbywały się pierwsze bożeństwa odprawia proboszcz neounic- na ziemiach polskich próby szybow- kiej parafii w Kostomłotach. ców. Konstruował je Czesław Tański, Uroczysko Zaborek na południe od pionier polskiego lotnictwa i utalen- Janowa to prywatny skansen i zarazem towany malarz, który podczas po- pensjonat. Na ponad 50 ha umieszczono bytu w Janowie tworzył galerię por- kompleks zabytkowej architektury drew- tretów koni. Ta artystyczna tradycja nianej przystosowanej do potrzeb hote- jest kontynuowana w formie plene- lowych. Można zanocować na plebanii rów malarskich (efekty można podzi- (1880), w wiatraku, dworku z połowy wiać w galerii Muzeum Południowe- XIX w., a z drewnianego kościółka prze- go Podlasia w Białej). niesionego tu z Choroszczynki (wnętrza W Janowie mieści się siedziba dy- dekorował Bazyli Albiczuk) korzystać ja- rekcji Parku Krajobrazowego „Pod- ko z sali koncertowej (Zaborek, tel.: 0 83 laski Przełom Bugu” (ul. Piłsudskie- 3413068, [email protected], go 10, po drodze z miasta na Wygodę, http://www.zaborek.com.pl. Eleganckie tel.: 083 3413735). Przy bramie stad- wnętrza urządzone w duchu epoki, ade- niny rozpoczyna się ścieżka przyrod- kwatne wyżywienie. Przejażdżki woza- nicza „Nadbużańskie Łęgi” (długość mi konnymi, spływ tratwami po Bugu, 97 12,5 km, na trasie rezerwat „Łęg Dębo- kuligi. Gości przyjmuje się na minimum wy” – zob. Rozdział V, s. 176). nocleg z dwoma posiłkami). Noclegi Inne W dniach, kiedy odbywają się letnie aukcje koni Bar, ul. Bialska 39a, odgrzewane dania barowe. arabskich tutejsze kwatery przeżywają prawdziwe Gminny Ośrodek Kultury, ul. 1 Maja 13, oblężenie; na ten okres o miejsca należy zabiegać na- tel.: 083 3413089. Informacja turystyczna w godzi- wet z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem. nach pracy ośrodka: pn.–pt. 8.00–21.00. Schronisko PTSM, Janów Podlaski, ul. Siedlec- Usługi przewodnickie: Marzena Grabow- Powiat bialski Powiat ka 1, tel.: 083 3413110, [email protected]. W histo- ska-Nowicka, tel.: 502429427; Leszek Zdanowski, rycznych budynkach dawnego seminarium duchow- tel.: 604542362. nego, przy zespole szkół. 60 miejsc. Czynne VII–VIII. Bank Spółdzielczy, ul. 1 Maja 16, bankomat; Bank Pokoje 1–4-os. PKO BP, ul. Parkowa 2. Dom Gościnny Wygoda, Wygoda 2, tel.: 083 Komisariat policji, ul. Bialska 13, tel.: 083

Kobylany 3413060, [email protected], http://www.wygoda. 3413007. sim.pl. Znakomita oferta dla miłośników koni – obiekt Poczta, ul. Piłsudskiego 13. położony na terenie stadniny. 30 miejsc w 2- i 3-os. pokojach z łazienkami, TV. Restauracja oferująca dania kuchni regionalnej i ciekawostki kuchni szwedzkiej (nie tylko dla gości hotelowych). Kobylany Noclegi Przy stadninie koni arabskich, Czesła- wa Caruk, Janów Podlaski, ul. Piłsudskiego 58, tel.: 083 3413239, [email protected], http://www. Kobylany to wieś położona w są- noclegi.idl.pl. 4-os. mieszkanie wakacyjne z łazien- siedztwie Terespola, na południe od ką i aneksem kuchennym i 4 pokoje 2-os. na piętrze jednorodzinnego domu z 2 łazienkami. Kącik do gril- trasy E30. Znajduje się tu czynna cer- lowania, ogród, możliwe wyżywienie. kiew, a w najbliższej okolicy – forty Turystyka u Andrzeja Hydraulika, Andrzej Brzo- Twierdzy Brzeskiej. zowski, Janów Podlaski, ul. Podoborna 29, tel.: 083 Cerkiew prawosławna Opieki Mat- 3413486. 25 miejsc noclegowych w pokojach 2–4-os., czynne całorocznie. ki Bożej to budowla z 1888 r., zaprojek- Gospodarstwo agroturystyczne Anny Chali- towana przez petersburskiego architekta moniuk, Janów Podlaski, ul. Słowackiego 6, tel.: 083 Wiktora Syczugowa. Ten profesor Aka- 3413226. 2 pokoje (5 miejsc), czynne sezonowo IV–XII. demii Sztuk Pięknych w Petersburgu był Możliwość wyżywienia. Gospodarstwo agroturystyczne Elżbiety Bu- w końcu lat 80. XIX w. odpowiedzialny jan, Stary Pawłów 30, tel.: 083 3413337. 3 pokoje za problematykę artystyczną architek- 2-os. z dwiema łazienkami, kuchnia. Możliwość wy- tury cerkiewnej w Królestwie Polskim. żywienia. W najbliższej okolicy zaprojektował Gospodarstwo agroturystyczne Beaty i Jerzego Maksymiuków, Nowy Pawłów 17, tel.: 083 3413386. również cerkwie w Szóstce, Sosnowicy, 2 pokoje 2-os. ze wspólną łazienką, kuchnia. Możli- Chłopkowie czy – nieistniejącą – w Ło- wość wyżywienia. mazach. Styl jego projektów nawiązywał Gospodarstwo agroturystyczne Barbary i Fran- do tradycji moskiewskiej, do tego cza- ciszka Różyckich, Stare Buczyce 17, tel.: 083 3413929, [email protected], http://www.urozyckich.repu- su obcej Podlasiu – wyraźnie trójdziel- blika.pl. Tradycyjny drewniany domek, 5 pokoi dla na bryła na planie krzyża, liczne fryzy 15 os. z dwiema łazienkami. Możliwość wyżywienia. i boniowanie, bogate obramienia okien. 98 Gospodarstwo agroturystyczne Anety i Jarosła- Wyposażenie świątyni pochodzi w czę- wa Iwaniuków, Stare Buczyce 16, tel.: 083 3413928. 15 miejsc noclegowych, w pokojach 1-, 2- i 3-os., domo- ści z innych świątyń (m.in. zburzonej wa kuchnia, jazda konna, przejażdżki bryczką. w 1929 r. cerkwi w Kijowcu). W Kobylanach warto odwiedzić trójkąta, jednak nie zachował się tak cmentarz, gdzie pochowany jest dobrze jak fort w okolicach Korosz- Franciszek Jaszczołd (1808–73), wła- czyna. Obecnie jest wykorzystywany ściciel Kobylan w XIX w. Za życia był jako strzelnica sportowa. to wzięty twórca siedzib szlacheckich Najbardziej wyeksponowany obiekt Powiat bialski Powiat utrzymanych w duchu romantycznego fortu to prochownia. Od zachodu przy- historyzmu. Według jego projektu pokrywa ją nasyp ziemny, za to od stro- wstał dwór w Roskoszy (kilka kilome- ny Terespola zobaczą ją nawet kierow- trów na północ od Białej Podlaskiej), cy jadący szosą E30. Obecnie obiekt a w dalszych okolicach – okazałe o grubości ścian sięgającej 1,6 m mie- Kobylany neogotyckie rezydencje w Patryko- ści bar o nazwie „Prochownia”. W po- zach i Mereszowszczyźnie (okolice bliżu znajduje się kąpielisko i stok do Kosowa w obwodzie brzeskim na Bia- uprawiania sportów zimowych. łorusi), dwór w Korczewie nad Bu- Kolejny fort (koszary forteczne giem czy nieistniejąca już rezyden- „K-O”) można dostrzec po północ- cja w niedalekich Neplach. Znanym nej stronie szosy, tuż za zabudowa- architektem był również ojciec Fran- niami Małaszewicz Małych. Obiekt ciszka, Wojciech. jest częściowo zniszczony, jednak nie na skutek działań wojennych. Przed Okolice II wojną światową wojsko wykorzy- Na skraju lasu, przy drodze łą- stywało go jako magazyn paliwa na czącej Kobylany z trasą E30, na po- potrzeby lotniska polowego w Mała- stumencie z kamieni polnych stoi szewiczach. Kiedy Niemcy zbombar- krzyż upamiętniający walkę żołnie- dowali lotnisko w pierwszych dniach rzy z 34. Pułku Piechoty z wycofu- września 1939 r., jego załoga opuściła jącymi się Niemcami, stoczoną w lu- teren, pozostawiając bez nadzoru rów- tym 1919 r. Starcie to przyspieszyło nież stację paliwową. Mieszkańcy oko- decyzję o ostatecznym wycofaniu się licy postanowili skorzystać z niestrze- Niemców z twierdzy w Brześciu (9 lu- żonych zapasów i przychodzili z czym tego). kto miał, by zaczerpnąć cennego pali- W sąsiedztwie wsi znajdują się trzy wa. Niestety, rankiem 8 września do- obiekty forteczne Przedmościa Tere- szło do przypadkowego zaprószenia spolskiego. Pierwszy z nich, fort „K”, ognia – eksplozja rozerwała fort i wy- jest usytuowany w pobliżu pomnika, na rzuciła w powietrze potężne betonowe zachód od wsi (po lewej stronie drogi bloki. Wybuchł ogromny pożar. Zginę- do Małaszewicz Małych). Powstawał ło ponad 40 osób, a kilkadziesiąt zo- tuż przed wybuchem I wojny świato- stało rannych. O sile wybuchu można 99 wej i nie został w pełni ukończony. To przekonać się do dziś oglądając roze- dużych rozmiarów obiekt, na planie rwane fragmenty umocnień. W pobliżu niedalekich Polatycz kolejowych o różnym rozstawie szyn. Ze (ok. 200 m od szosy E30, za wiaduktem strony polskiej dochodzi tu linia o sze- kolejowym w kierunku przejścia gra- rokości 1435 mm, ze strony białoruskiej nicznego) stoi niewielki pomnik, cie- ma ona szerokość obowiązującą na ca- kawa pamiątka bitwy z czasów insurek- łym obszarze poradzieckim – 1520 mm Powiat bialski Powiat cji kościuszkowskiej, w której polskie (większa szerokość torów to jeszcze ele- oddziały gen. Sierakowskiego starły ment dziedzictwa carskiej Rosji, w okre- się z rosyjskimi wojskami gen. Suwo- sie zaborów obecny również na terenach rowa. Wycofujący się zza Buga Polacy polskich). Zasadniczą rolą portu w Ma- Kobylany bronili mostu na Bugu, gdy tymczasem łaszewiczach jest przeładunek z jednych Rosjanie przeprawili się przez rze- wagonów na drugie. Dla turysty jest to kę w innym miejscu i oskrzydlili obroń- o tyle istotne, że w okolicach jest rozlo- ców. Bitwa 19 stycznia 1794 r., którą kowanych kilka terminali przeładunko- wojska polskie okupiły znacznymi stra- wych, które dawniej ze względów strate- tami (700 żołnierzy), została upamiętnio- gicznych ukryto w lasach chotyłowskich. na po przeszło stu latach przez rosyjskie Dlatego niech nas nie zdziwią pojawia- Ministerstwo Wojny i załogę Twierdzy jące się znienacka tory i rampy kolejo- Brzeskiej. Na szczycie kurhanu imitu- we, a także bazy szeregu mniejszych firm jącego stos granitowych bloków stanął spedycyjnych. obelisk, a całości dano nietypowe ogrodzenie z… armat. Bezużyteczne lufy Noclegi dział z początku XIX w. posłużyły jako Motel Pod Dębami, Kobylany, przy trasie E30, słupy połączone łańcuchem (dziś można tel.: 083 3751632. Około 100 miejsc noclegowych, poło- je oglądać przed wejściem do Muzeum wa w domkach całorocznych, pole kempingowe. Warto Południowego Podlasia w Białej Pod- dodać, że motel jest położony na terenie dawnego zespo- łu dworskiego w Małaszewiczach Małych. Otaczają go laskiej). Po I wojnie światowej usunię- pozostałości XIX-wiecznego parku, w którym stoi drew- to oryginalne tablice sławiące rosyjskie niany dworek z lat 30. XX w. Restauracja, specjalność za- bohaterstwo, a kilka lat temu umiesz- kładu: schab po podlasku, barszcz z kołdunkami. czono nowy napis upamiętniający obie Hotel Feniks, Małaszewicze Duże, ul. Kolejarzy 21, tel.: 083 3751332. 18 miejsc w pokojach 1–2.-os., sala walczące strony: Żołnierzom armii pol- konferencyjna na 100 os. skiej i rosyjskiej poległym pod Terespo- Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy PKP lem we wrześniu 1794. Cargo, Małaszewicze Duże, ul. Parkowa, tel.: 083 Suchy port przeładunkowy Mała- 3753198. 50 miejsc – 7 apartamentów 2-os. + pokoje 2-os. bez łazienek. Aneksy kuchenne dla gości, możli- szewicze nie jest co prawda obiektem wość zamówienia obiadów. zabytkowym, ale warto o nim wiedzieć. Gospodarstwo agroturystyczne Sławomi- Istnienie tego największego w powiecie ra Denickiego, Małaszewicze Duże, ul. Warszawska 100 bialskim zakładu pracy (2 tys. zatrudnio- 14, tel.: 083 3759934, [email protected]. Do 20 miejsc, pokoje 1–4-os. ze wspólnymi łazienkami. Moż- nych) jest jak najbardziej efektem styku liwość całodziennego wyżywienia. Własny las i staw do wschodu i zachodu, a konkretniej torów wędkowania. Gastronomia Zasłużony dworzanin jego królewskiej Bar Prochownia, Kobylany, ul. Słoneczna 21, w sta- mości dość szybko wystarał się o pra- rym forcie Twierdzy Brzeskiej, przy skrzyżowaniu szosy E30 z drogą do Kobylan. wa miejskie (1511) i w nizinnej okolicy wzniósł okazały zamek. Do Sapie- Inne hów Kodeń przynależał aż do końca Powiat bialski Powiat Kąpielisko Wykop (dawne wyrobisko) i w są- XVIII w. Kiedy zmarła ostania dzie- siedztwie zimowy stok narciarski z wypożyczalnią sprzętu. dziczka, dobra zostały podzielone, a sa- Bank PKO S.A., Małaszewicze, ul. Wiejska 2, 083 mo miasteczko – w XIX w. niekorzyst-

3751324 nie ulokowane na rozbiorowej granicy Kodeń – często zmieniało właścicieli i pod- upadło. Niesławny ukaz z 1869 r. po- Kodeń zbawił Kodeń praw miejskich, których nie odzyskał po dziś dzień. Obie woj- To najstarsze i najbardziej znane ny światowe przyniosły szereg znisz- sanktuarium Podlasia. Pojawienie się czeń, w tym zagładę społeczności ży- tu słynącego łaskami obrazu Matki dowskiej, i gdyby nie religijne sława Bożej to jedna z większych sensacji Kodnia, byłby on dziś mieściną „zapo- XVII w. Od razu rozwiejmy domysły: mnianą przez Boga i ludzi”. Tymcza- obraz nie objawił się w cudowny spo- sem sanktuarium wciąż przyciąga ty- sób na samotnym drzewie, ani też nie siące pielgrzymów, którzy przy okazji przypłynął Bugiem, a został skradzio- odwiedzają ciekawe zabytki miasta (na ny z watykańskiej kaplicy! odpuście, któremu 15 sierpnia podpo- rządkowane jest życie całej miejsco- Historia wości, bywa 50 tys. osób). „To deń” („oto dzień”) oznajmi- ła służba obozującemu pośród nad- Miejsca, które warto zobaczyć bużańskich łęgów Mendogowi, który Najcenniejszym i najstarszym obiek- na pamiątkę tych słów postanowił na- tem zabytkowym jest gotycka cer- zwać osadę i przyszły zamek. Z cza- kiew z renesansowym szczytem, któ- sem „Todeń” zmienił się w Kodeń. rą w 1540 r. Sapiehowie pobudowali Takie wytłumaczenie etymologii na- na zamku. To jedna z wyjątkowych, zwy miejscowości zaproponował Jó- spotykanych wyłącznie na pograni- zef Ignacy Kraszewski (Obrazki z ży- czu polsko-ruskim, świątynia obrządku cia i podróży). wschodniego zaprojektowana w typo- Cugle fantazji, które popuścił piwo zachodniej stylistyce architekto- sarz, pochwycić można na przełomie nicznej. Wewnątrz brak zabytkowego XV/XVI w. Wówczas okoliczne do- wyposażenia. Warto zwrócić uwagę 101 bra stały się własnością Iwana Sapie- na XVIII-wieczną płytę pamiątkową hy, przyszłego wojewody podlaskiego. Iwana Sapiehy (zm. 1517), protopla- sty kodeńskiej gałęzi rodu. Cerkiew pełni rolę filialnego kościoła Święte- Świątobliwa kradzież go Ducha. Obecność słynącego łaskami obrazu Mat- Budowla wznosi się poza miastecz- ki Bożej to zasługa Mikołaja Sapiehy (1581– kiem, w otoczeniu parku założonego na 1644). Pobożność pana na Kodniu – katoli- Powiat bialski Powiat terenie pozamkowym. Widoczne są zaka w drugim pokoleniu – przyczyniła się do rysy części wałów, na podpiwniczeniu nadania mu papieskiego przydomka „Pius”. Tenże „Pius”, w intencji poprawy stanu zdro- zamku dobudowano podest ołtarzowy wia, wybrał się z pielgrzymką do Rzymu. Na Kodeń (zamek ostatecznie rozebrano w między- miejscu owładnęła nim jednak inna słabość – wojniu). Na fundamentach arsenału stoi zapałał nieprzezwyciężoną chęcią posiadania okazała kaplica odpustowa. W parku obrazu, który ujrzał w papieskiej kaplicy. Pra- rozmieszono rzeźby współczesnej drogi gnienie okazało się na tyle silne, że kiedy pa- pież nie zgodził się na ofiarowanie wizerun- krzyżowej. W ostatnich latach w sąsiedz- ku, Sapieha przekupiwszy zakrystiana, obraz twie powstał Ogród Zielny Matki Bo- wykradł. Myląc pościgi, udało mu się dotrzeć żej, nawiązujący do ogrodów włoskich, do Kodnia, gdzie wkrótce obraz zasłynął cu- które niegdyś znajdowały się przy zam- dami. Cieniem nad radością pobożnego Mi- ku. Znów też można zaczerpnąć wo- kołaja kładła się jednak klątwa papieska. I tę dy ze „studni Sapiehów” położonej na przeciwność udało się wkrótce przezwycię- żyć – Sapieha walnie przyczynił się do zerwa- dawnym terenie zamkowym. W nawią- nia sejmu, który miał zagwarantować wolno- zaniu do przekazów – które mówią, że ści innowiercom. Ukontentowany papież nie wzgórze, gdzie stał kodeński zamek ob- tylko zdjął klątwę, ale też udzielił Sapieże bło- lewały wody jeziora – sadzawki i ka- gosławieństwa, ten zaś w 1636 r. przeprowa- nały pomiędzy wzgórzem a miastem dził umiłowany wizerunek do nowo wybudo- wanego kościoła. znów wypełniają się wodą. Na kolum- nie wystającej z toni zobaczymy rzeź- bę Pawła Sapiehy, budowniczego portu cerkiew, rekoncyliacja odbyła się po na Bugu. Jeśli pojawimy się w Kodniu I wojnie światowej. Po reorganizacji za kilka lat być może powstaną już ko- świątyni na potrzeby liturgii wschod- lejne obiekty – brama wiodąca na zam- niej nie ocalało pierwotne wyposażenie kowe wzgórze i przylegająca do niej re- (obecne w większości pochodzi z lat konstrukcja zamku. 1932–47). Pozostała natomiast bogata Przejdźmy teraz do samego mia- dekoracja sklepienia, wśród której mo- steczka. Młodszą świątynią Kodnia jest żemy odszukać portret słynnego Miko- stojąca w rynku bazylika św. Anny. łaja Sapiehy, fundatora trzymającego Powstawała w latach 1629–36, jednak na dłoni makietę świątyni (północna obecną bogatą fasadę uzyskała pod- kaplica transeptowa). 102 czas barokowej przebudowy w 1709 r. Najcenniejszym obiektem jest sły- Po kasacie unii brzeskiej kościół prze- nący łaskami obraz Matki Bożej jęli prawosławni zamieniając go na Kodeńskiej. Legenda mówi, że autorem obrazu miał być św. Augustyn ta Alberta) oraz cmentarną kaplicę św. (VI w.), zaś pierwowzorem przedsta- Wawrzyńca na planie koła (1811). Nad wienia figura z hiszpańskiego mia- wejściem znajduje się wyjątkowe epi- sta Gaudalupe autorstwa św. Łukasza. tafium poświęcone Maciejowi Łukasie- W rzeczywistości to rozpowszech- wiczowi, 3-letniej ofierze rzekomego Powiat bialski Powiat niony w XVII-wiecznej Hiszpanii mordu rytualnego popełnionego przez wizerunek, niemniej kodeński ob- Żydów w 1698 r. Finał procesu, który raz uznaje się za cenne dzieło sztuki. odbył się w tej sprawie, miał miejsce na

Świadectwem wczesnego kultu jest kodeńskim rynku, gdzie dwóch oskar- Kodeń kosztowna dekoracja (sukienka i ko- żonych ścięto. rony) z XVII i XVIII w. Przy ulicy Sławatyckiej stoi muro- Od niedawna można zwiedzać kryp- wana dzwonnica bramowa z nieist- ty bazyliki. XVII-wieczne wnętrza są niejącej już cerkwi Unickiej z 1805 r., nie tylko miejscem pochówku kodeń- a obok nie zabytkowa, bo wyświę- skiej szlachty. Umieszczono w nich cona w 2007 r., jest cerkiew prawo- gipsowe sylwetki osób szczególnie za- sławna Świętego Ducha. Jej budowę służonych dla Kodnia. Galerę otwiera wsparła grecka społeczność prawo- oczywiście Mikołaj Sapieha. sławna, a w uroczystej konsekracji W obrębie kościelnych murów znaj- wziął udział arcybiskup Aten i całej duje się dzwonnica, a na tyłach świą- Grecji – Christodulos. Dekorowana tyni zabudowania klasztorne oo. Ob- mozaikami cerkiew wznosi się w po- latów, którzy opiekują się sanktuarium bliżu rynku, a niedaleko od niej stoi ce- od 1927 r. W klasztorze mieści się Mu- glana brama-dzwonnica nieistniejącej zeum Misyjno-Ornitologiczne, gdzie cerkwi unickiej. Nieco dalej zobaczy- zakonnicy gromadzą przedmioty przy- my cerkiew św. Michała Archanioła, wożone z różnych stron świata oraz wy- zbudowaną przed wojną jako świetli- pchane ptaki. Druga wystawa w muzeum ca, która przez lata służyła tutejszym dotyczy historii Kodnia (czynne 8.00– prawosławnym. 16.00; w sezonie, IV–X, do 19.00). Kodeń to przede wszystkim partero- Noclegi we miasteczko, do niedawna z przewa- Gospodarstwo agroturystyczne Eugenii Naza- gą drewnianej zabudowy. Sporo przy- ruk, Kodeń, ul. 1 Maja 35, tel.: 083 3754406, http:// kładów takiej architektury zachowało www.agroturystyka.pl/podlasie/nazaruk. 2 pokoje dla 3 os. ze wspólną łazienką, możliwość wyżywienia. się do dziś. Okazały obiekt w narożni- Barbara Kałużyńska, Kodeń, ul. Polna 18, tel.: 083 ku rynku to niegdysiejsza siedziba je- 3754339. 3 pokoje (8–10 miejsc), sezonowo V–IX. zuitów. Z kodeńskich zabytków warto Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy PKP jeszcze wymienić pałac Placencja z po- Cargo, Kodeń, ul. Terespolska 10a, tel.: 083 3754200, 103 http://www.owkoden.republika.pl. 100 miejsc w dom- czątku XVIII stulecia w północnej czę- kach 4–5-os. z kuchnią i łazienką. Obiekt czynny sezo- ści miasta (obecnie schronisko im. Bra- nowo. Przejażdżki bryczką. Stołówka i kuchnia. Szkolne Schronisko Młodzieżowe, Kodeń, markach jego kwatery nie tylko zniósł ul. 1 Maja 27, tel.: 083 3754153. Czynne w wakacje, 25 miejsc. jaja, ale zdążył wyprowadzić na świat Dom Pielgrzyma, Kodeń, Rynek 1 (na tyłach sank- pisklęta. Nic dziwnego, że pośród sto- tuarium), tel.: 083 3754120, http://www.koden.com. jącego bezczynnie, a bitnego wojska, pl. Prowadzony przez księży oblatów. 75 miejsc w po- co jakiś czas wybuchały zakazane po- Powiat bialski Powiat kojach 1–4-os. o różnym standardzie i 35 miejsc w tzw. hoteliku (pokoje 4–10-os.). jedynki. Nie ominęła też podobna przygoda naszego bohatera. Do kon- Inne fliktu doszło w gościnie u Marcjana Kawiarnia i stołówka, w podziemiach Domu Piel- Jasińskiego. Nasamprzód Paska wy- grzyma w Kodniu. Czynne w sezonie pielgrzymkowym (IV–X) w godz. 7.00–19.00. Poza sezonem ew. zamó- zwali dwaj podochoceni bracia Nu- wienia dla grup. czyńscy, ale jak się okazało, kronikarz Konstantynów Przewodnik po kompleksie sakralnym: Zofia Sa- był biegły tyleż w piórze, co w szabli. charczuk, tel.: 503099541, 083 3754139. Kiedy skutecznie rozprawił się z je- Gminne Centrum Kultury i Sportu, Rynek 4, tel.: 083 3754137. Kawiarenka internetowa czyn- dynym i drugim, nadszedł zabłąkany na: pn. i śr. 13.00–21.00, wt. i czw. 10.00–17.00, sob. gospodarz i widząc co się stało w je- 14.00–22.00. go „progach”, zażądał od Jana Chryzo- Bank Spółdzielczy, Rynek 17, bankomat 24 h. stoma satysfakcji. Walka miała się od- Poczta, ul. 1 Maja 20. być prawdopodobnie za Czyżówką, bo jak pisał autor Pamiętników: była tedy rzeczka wąska, przez którą trzeba by- Konstantynów ło przechodzić i kładki przez nią wą- sko położone. Jego przeciwnik rzekł: W 1660 r. na łąkach w sąsiedztwie Tam jeno, tam przejdziewa sobie, aż osady rozegrał się pojedynek, którego pod on las, kto kogo położy, żeby się już bohaterem był sławetny Jan Chryzo- nie wracał do obozu. Ale kiedy Pasek stom Pasek. Próżno jednak na kartach jako pierwszy wszedł na kładkę, Ja- Paskowej kroniki szukać Konstantyno- siński z tyłu uderzył go w łeb i powa- wa – ówczesna wieś nazywała się bo- lił w wodę. Wiadomość o całym zajściu wiem Kozierady. zawdzięczamy Paskowej czapce, która Stanęliśmy tedy pod Kozierady potężne uderzenie osłabiła. Kiedy niena 3 niedziele przed Świątkami, pi- doszły topielec wygramolił się z Czy- sał Jan Chryzostom. Życie obozu to- żówki, walka rozpoczęła się na drugim czyło się w szałasach rozstawionych brzegu. A tu z obozu powychodzili, pana łąkach, gdzie przy stołach z tarcic trzą, bo wszystkie chorągwie do owej znajdowano sporo czasu na wychyle- rzeczki stały. Po paru ciosach Pasek nie kwaterki i grę w karty. Obozowa- próbował przerwać starcie, ale Jasiń- 104 nie musiało się szlachcie uprzykrzyć, skiemu, którego Mars owładnął bez bowiem jak wspomina Pasek, trznadel, reszty, ani w głowie było ustępować. który zbudował sobie gniazdo w zaka- Szarżował dopóki Paskowa szabelka nie sięgnęła jego głowy. Zanim zbie- Ostatnimi właścicielami pałacu gli się towarzysze zwycięzca zdążył w Konstantynowie byli Plater-Zyber- jeszcze oklepać płazem nieuczciwe- kowie. Jeszcze zanim objęli w posia- go przeciwnika. Obaj za złamanie pra- danie dobra konstantynowskie samo wa wojskowego dostali po 600 zł ka- miasteczko, podobnie jak wiele innych Powiat bialski Powiat ry, a Pasek musiał jeszcze zapłacić za w Królestwie Polskim, utraciło prawa kurację poszkodowanych. Miał jednak miejskie (1869). nieco satysfakcji, bo Jasińskiemu zaor- Pałac w chwili przygotowywania dynowano stanie w pancerzu przez trzy przewodnika oczekuje na nabywcę po msze, z szablą uniesioną w górę. Za- tym, jak wyprowadziła się zeń szkoła. pewne nie czuł się nadto napiętnowany, Zamkniętego wnętrza, gdzie zachowa- Konstantynów bo tego samego dnia odbyło się około ła się kolekcja dawnych mebli, boaze- 15 pojedynków w całej dywizji. rii i trofeów myśliwskich, strzegą ka- W kilkadziesiąt lat po pamiętnym mienne lwy. Obiekt wznosi się w parku pojedynku wieś otrzymała prawa miej- założonym w połowie XVIII w., który skie (1729) i swą obecną nazwę. Ów- od ulicy odgradza kamienny mur. czesny właściciel dóbr, którym był Ka- Na południe od pałacu znajdują się rol Siedlnicki, postanowił w ten sposób zabudowania gospodarcze nazywa- po wsze czasy uhonorować imię mał- ne „Sztabem”. Są to: murowany dwo- żonki Konstancji. Rozległy rynek, rek administracji dóbr (1905), gorzel- który do dziś stanowi centrum osady, nia i stajnie. Przy drodze w kierunku wedle przywileju miejskiego służył or- Gnojna wznosi się niegdysiejszy fol- ganizacji czterech jarmarków rocznie. wark Konstantynów, którego obiekty W pewnej odległości od rynku właści- postawiono z cegły i kamienia w 2. poł. ciel rozbudował osadę dworską, w cen- XIX w. Prowadzi tam aleja wysadza- trum której w 1744 r. stanął barokowy na lipami. pałac. Jego obecny wygląd należy po Stanisław Plater-Zyberk był funda- części wiązać z osobą Stanisława Alek- torem neogotyckiego kościoła św. Elż- sandorowicza, który władał miastecz- biety (1907–09) – pierwszego w mie- kiem na przełomie XVIII/XIX w. Część ście, w którym dotychczas istniała podupadłej z latami budowli rozebrał, wyłącznie cerkiew. Fundator znalazł część dobudował, przez co obiekt uzy- wieczny spoczynek w kościelnej kryp- skał nieregularny charakter romantycz- cie, a jego rodowy herb możemy oglą- nej siedziby ziemiańskiej. Przebudowa, dać w szczycie loży kolatorskiej w pre- która odbywała się ok. 1840 r., prawdo- zbiterium. Loża i reszta wyposażenia podobnie pod kierunkiem Franciszka pochodzą z okresu budowy kościoła. Jaszczołda, nadała budowli neogotycką Cerkiew w Konstantynowie wzmian- 105 stylizację. Dopełniono jej jeszcze w po- kowano już w XV w. Obecna, muro- czątkach XX w. wana, pochodzi z 1834 r. Jednak Neogotyk – polski styl początku XX w.

Konstantynowski kościół to budowla niezwykle charakterystyczna dla swoich czasów. Styl neogotycki – nawiązujący do wybitnie zachodniego gotyku – miał zdecydowanie odróżniać świątynie katolickie od architektury cerkwi prawosławnych. Po carskim ukazie o tolerancji reli- Powiat bialski Powiat gijnej (1905) podobne świątynie wzniesiono w niedalekich: Kornicy, Łomazach, Łosicach i Ma- lowej Górze. Tę ostatnią, tak jak kościół w Konstantynowie, zaprojektował Józef Pius Dzie- koński, autor przeszło setki podobnych realizacji (m.in. katedra św. Floriana na warszawskiej Pradze, katedra w Białymstoku, kościoły w Kałuszynie, Garwolinie i Liwie).

trzeba wyjątkowej uwagi, aby w prze- opieką władz gminnych, ale brak na budowanym na cele świeckie budynku nim jakichkolwiek śladów nagrobków Konstantynów dopatrzyć się sakralnego charakteru (usytuowany w sąsiedztwie cmentarza (już w międzywojniu była tu szko- katolickiego, przy wejściu tablica in- ła ze stropem dzielącym wnętrze na formacyjna). dwie kondygnacje). Z cerkwią zwią- zany jest budynek przy ulicy Wyszyń- Okolice skiego 1 pochodzący z pocz. XX w., W Zakalinkach, ok. 2 km w kie- gdzie znajdowało się mieszkanie psal- runku Sarnak, można zobaczyć dobrze misty cerkiewnego. Na nieużytkowa- zachowany wiatrak koźlak i kaplicz- nym cmentarzu prawosławnym w Za- kę św. Jana Nepomucena. W podob- kanalu (ok. 1 km za miastem po lewej nej odległości od Konstantynowa, przy stronie szosy w kierunku Łosic) za- szosie w kierunku Gnojna – leśny re- chowało się kilkadziesiąt nagrobków zerwat przyrody „Stary Las”. Na po- z XIX i XX w. wierzchni 6 ha chroni się wiekowy sta- W końcu XIX w. Konstantynów rodrzew z dużym udziałem dębu. był ok. 2-tysięczną osadą targową. Po drodze z Konstantynowa do Bia- Istniał nawet powiat konstantynow- łej Podlaskiej przejeżdżamy w sąsiedz- ski, któremu osada użyczyła jedynie twie Wólki Polinowskiej (wieś usy- nazwy – siedzibę bowiem umiesz- tuowana prostopadle do drogi nr 811, czono w Janowie Podlaskim, a na- po jej lewej stronie). Można tam zoba- zwa służyła odróżnieniu od powia- czyć klasycystyczny kościółek, dawną tu janowskiego z siedzibą w Janowie kaplicę dworską zbudowaną przed Lubelskim. Zważywszy na odsetek 1858 r. Niewielki budynek zdobi oka- mieszkańców Konstantynów był bo- zała czterokolumnowa fasada z trój- daj najbardziej żydowskim dawnym kątnym tympanonem. Niestety, od miasteczkiem regionu – w 1909 r. Ży- kiedy w 1990 r. w sąsiednim Komar- 106 dzi stanowili 85% liczącej 2300 osób nie wyświęcono nowy kościół, kapli- społeczności. Co prawda teren po ca pozostaje nieużytkowana, a jej stan dawnym kirkucie znajduje się pod się pogarsza. Noclegi reprezentacyjną. Był jednym z pierw- Dom Pomocy Społecznej, Konstantynów, szych dworów, które zbudowano w sty- ul. Wyszyńskiego 6/12, tel.: 083 3414140. 3 pokoje 2- os. o wysokim standardzie. lu włoskiego neorenesansu, tak mod- Ośrodek jeździecki Komarno, Marian Gryglas, nym w 2. poł. XIX w. Nie bez powodu Komarno 24, tel.: 083 3414264. Duży ośrodek jeź- projekt zaprezentowano w 1860 r. na ła- Powiat bialski Powiat dziecki o bogatej ofercie, od jazdy na padoku do kil- mach „Dziennika Politechnicznego”: Co kudniowych rajdów po Podlasiu (nawet 50 koni do dyspozycji), kuligi zakończone imprezami biesiadnymi, do rozkładu, ten obok dogodności pod przejażdżki bryczkami, ubezpieczenie uczestników. względem rozmiaru, oświetlenia, ogrza- nia i komunikacji pokoi, posiada przy- Informacje praktyczne miot nader ważny dla projektów przezna- Bar „U Zybiego”, Zakanale 2, tel.: 083 3414176, Koroszczyn przy stacji benzynowej przy skrzyżowaniu dróg do Ło- czonych na wieś, to jest prostotę, która sic i Białej Podlaskiej, czynny w godz. 10.00–23.00. o wiele ułatwia wykonanie. Gminne Centrum Kultury, ul. Piłsudskiego 4, tel.: Niestety, już przed I wojną świa- 083 3415003. tową zewnętrzne dekoracje, którymi Bank Spółdzielczy, ul. Janowska 27. Poczta, ul. Wyszyńskiego 1. ozdobił budynek Marconi, musiały być z lekka passé, skoro w trakcie remontu ogołocono z nich dwór. Kolej- na przebudowa przytrafiła się dworko- Koroszczyn wi po 1945 r., kiedy stał się siedzibą dyrekcji PGR. Zapewne jednak XIX- Miejscowy majątek należał ongiś do wieczny układ wnętrz okazał się rze- znanej arystokratycznej rodziny Szuj- czywiście na tyle funkcjonalny, że nie skich, którzy władali nim przez trzy stu- został wówczas zmieniony i taki po- lecia do końca XVIII w. Podobnie jak zostaje aż po dziś dzień. W latach 90. kilka innych nadbużańskich rodów Szuj- dworek odkupiła córka ostatniego wła- scy byli właścicielami ziem również na ściciela sprzed wojny. wschodnim brzegu rzeki – w okolicach Dwór otacza niewielki park krajo- Kotielni Bojarskiej zachowała się XVII- brazowy, w którym wznosi się tak- wieczna cerkiew ich fundacji. Cerkiew, że budynek rządcówki. W pobliżu którą wystawili w Koroszczynie nie zachowały się także XIX-wieczne przetrwała, została spalona w 1915 r. obiekty gospodarcze. W parku znaj- Ciekawym zabytkiem Koroszczy- duje się cmentarz rodowy z zacho- na jest dwór wzniesiony ok. 1860 r. dla wanym żeliwnym nagrobkiem z po- kolejnych właścicieli majątku, Kuczyń- łowy XIX w. skich. Zaprojektował go jako dom oby- W 1938 r., w 20. rocznicę odzy- watelski znany architekt Henryk Mar- skania niepodległości, w Koroszczy- coni. Dwór miał spełniać nowoczesne nie stanął pomnik na cześć Legionów 107 na owe czasy wymogi funkcjonalno- Piłsudskiego, starannie odnowio- ści, a jednocześnie pozostawać siedzibą ny w 2004 r. Okolice Kostomłocką cerkiew św. Niki- Na zachód od Koroszczyna, w sosno- ty wybudowano w 1631 r., a powięk- wym zagajniku, znajduje się jeden z naj- szono w połowie XIX w. To niewielka większych i najlepiej zachowanych for- drewniana budowla, z przedsionkiem, tów zewnętrznego pierścienia obrony nad którym wznosi się niewysoka Powiat bialski Powiat Twierdzy Brzeskiej. Wzniesiono go w la- wieża z cebulastym hełmem. Uroku tach 1912–14 na planie trójkąta o pod- wnętrzu dodają liczne ludowe deko- stawie długości 700 m. Podobnie jak racje i ikony. Najcenniejsza znajdu- rozplanowanie przestrzenne, imponuje je się po prawej stronie przed ikono- również grubość murów dochodząca do stasem, a przedstawia sceny z życia Kostomłoty 5 m. Oprócz betonowej budowli w sys- patrona cerkwi, św. Nikity, wczesno- temie umocnień znajdowały się jeszcze chrześcijańskiego męczennika. Zosta- fosy i wały ziemne, a na wypadek ataku ła napisana w roku budowy cerkwi. miały zostać wzniesione zasieki z drutu Warto z bliska przyjrzeć się miniatu- kolczastego i założone pole minowe. Tak rom, którymi ikonopisarz pokrył tzw. zabezpieczona 250-osobowa załoga mo- klejmy, czyli zewnętrzną część reli- gła dysponować 20 ciężkimi działami. gijnego obrazu: 14 niewielkich obraz- Przy starej drodze fortecznej łączącej ków ilustruje żywot i męczeńską śmierć Koroszczyn z Łobaczewem stoi – wi- świętego. Eklektyczny ikonostas po- doczna z trasy E30 – tajemnicza budow- chodzi z XIX w., aczkolwiek znajdują la przypominająca podstawę wieży ob- się w nim cenne ikony z XVII i XVIII w. serwacyjnej. Dziewięciometrowy blok – Bogurodzica Ilińska, Chrystus Panto- jest pozbawiony jakiegokolwiek wej- krator (przedstawiony jako władca i sę- ścia – jak się przypuszcza znajdowało dzia Wszechświata), Deesis (Chrystus się ono pod ziemią i zostało zasypane. na tronie wraz Matką Bożą i św. Janem Chrzcicielem) i Matka Boża z Dzie- ciątkiem. Informacje praktyczne Cerkiew od 1998 r. stanowi Sank- Gminny Ośrodek Kultury, ul. Piłsudskiego 40, tel.: 083 3762538. Internet, czynne pn.–sob. 8.00–18.00. tuarium Unitów Podlaskich, a w jej Bank BPH i bankomat przy terminalu granicznym. wnętrzu oprócz ikony Błogosławio- nych Męczenników Podlaskich czczo- ne są ich relikwie. Wewnętrzne ściany Kostomłoty świątyni pokrywają współczesne, ale nadające wielkiego uroku, malowidła. Ta niewielka wieś to obowiązkowy Harmonizują z nimi ręczniki i obrusy przystanek na trasie nadbużańskiej wy- o ludowych wzorach. W kruchcie znaj- 108 cieczki. Przetrwała tu jedyna w Polsce duje się niewielki kiosk z dewocjona- parafia neounicka, której służy cieka- liami (oryginalną pamiątką z Kostom- wa, XVII-wieczna cerkiew. łot może się stać niewielka ikona). W sąsiedztwie cerkwi wznosi się zala należy się kierować szosę położoną bytkowa XIX-wieczna plebania i nie- bliżej Bugu, przez Murawiec lub też wielka współczesna kapliczka. jadąc główną trasą, skręcić i wrócić Parafia neounicka w Kostomłotach nieco na północ we wsi Okczyn. Cer- posługuje się kalendarzem grego- kiew neounicka położona jest przy sa- Powiat bialski Powiat riańskim (święta obchodzone w tym mej szosie, w głębi wsi, zaś cerkiew samym czasie co katolicy). Święto prawosławna. patrona obchodzi się w pierwszą nie- Na koniec nadmienić warto o XIX- dzielę po 8 września. Ciekawą uroczy- wiecznym właścicielu Kostomłotów stością jest święto Jordanu (Chrzest (lub wg odmiany lokalnej: Kostomłot) Krzyczew Pana Jezusa), w Kostomłotach przy- – Janie Łoskim (siedziba majątku znaj- padające na 6 stycznia. Działa tu Cen- dowała się na zachodnim końcu wsi, trum Ekumeniczne, które organizuje dziś pozostały tam jedynie resztki par- młodzieżowe turnusy rekolekcyjne, ku). Był on pasjonatem starożytności, a o popularności sanktuarium świad- kolekcjonerem a także utalentowanym czy liczba odwiedzających je osób – rysownikiem i publicystą, wydawcą. rocznie ok.70 tys. Zawdzięczamy mu serię XIX-wiecz- Wędrując przez wieś, w której zanych rysunków i artykułów dotyczą- chowało się sporo drewnianych do- cych Nadbużańskiego Podlasia. mów, dotrzemy do kolejnej świątyni, która stanęła w Kostomłotach całkiem Noclegi niedawno. To cerkiew prawosławna Gospodarstwo agroturystyczne Marii i Andrze- św. Serafima z Sarowa. Cerkiew jest ja Szymańskich, Kostomłoty 6, tel.: 083 3754419. drewniana i pierwotnie została pobudo- 5 miejsc w 3 pokojach w wolno stojącym domku. wana w latach 50. XX w. we wsi Do- Kuchnia, pokój dzienny z kominkiem, możliwe wy- żywienie. brywoda na Białostocczyźnie. W obecne miejsce przeniesiono ją w 2003 r., a po gruntownym remoncie i pokryciu złoconą blachą lśni jak nowa. Znajduje Krzyczew się przy niej dom zakonny, jednak pó- ki co mieszka w nim i obsługuje świą- O zabytek położony jeszcze bardziej tynię jeden mnich. nad Bugiem trudno. Co jakiś czas poja- Jadąc trasą nadbużańską z Terespo- wiają się nawet obawy, czy aby rzeka la w kierunku Włodawy, należy mieć nie upomni się o stojący blisko brzegu się na baczności, aby zamiast do wsi XVII-wieczny drewniany kościółek. Kostomłoty nie trafić do osiedla PGR Dokładna data fundacji cerkwi o tej samej nazwie. Oba dzieli odle- w Krzyczewie nie jest znana. Obec- 109 głość 3 km, ale aby dotrzeć do opi- ną wzniesiono w 1683 r. (choć mó- sywanej cerkwi św. Nikity z Terespo- wi się też o 1811 r. i jedynie wykorzystaniu elementów starszej świątyni), ostrzegawczy. Raczej nie uda nam się opatrując wezwaniem św. Demetriu- odczytać 4,60 m (poziom alarmowy sza Męczennika. Jej losy były typo- dla Krzyczewa), gdyż naturalnie płyną- we dla wielu unickich cerkiewek – po cy Bug w przypadku wysokiego stanu kasacie unii przejęta przez prawosła- wody dysponuje wieloma rezerwuara- Powiat bialski Powiat wie, w 1919 r. została wyświęcona na mi, które neutralizują falę powodzio- rzymskokatolicki kościół św. Jerzego. wą – nisko położone łąki, starorze- Dziś pozostaje filialną świątynią para- cza, pola. fii w Neplach. Jej atutem jest przepięk- Na wschodnim krańcu Krzyczewa

Krzyczew ne położenie i charakterystyczna dla warto zobaczyć XIX-wieczny muro- architektury cerkiewnej bryła z wyraź- wany dworek, który czeka na solidny nym podziałem na prezbiterium, na- remont. Szczyty tej parterowej budow- wę i babiniec. Warto przyjrzeć się obra- li zdobią charakterystyczne uskoko- zom we wnętrzu, bowiem część z nich we attyki. Z dawnego parku pozosta- pochodzi jeszcze z wyposażenia cer- ły jedynie aleje wiodące do dworu. kiewnego. W sąsiedztwie kościoła W sąsiedztwie znajdują się budyn- stoi samotny nagrobek Marianny Bo- ki gospodarcze w opłakanym stanie. gusławskiej, zmarłej w 1832 r. właści- Przy jednej z alei, pomiędzy dwor- cielki Krzyczewa. kiem a kaplicą, ukryty jest wśród W nurcie rzeki warto zwrócić uwa- krzewów i drzew stary cmentarz unic- gę na wodowskaz, dzięki któremu bę- ki z kilkoma nagrobkami z XIX w. dziemy mogli odczytać aktualny stan We wschodniej części wsi odnaj- wody w Bugu. Wskazanie 3,60 ozna- dziemy opuszczony wiatrak. Mi- cza, że woda podniosła się na poziom mo nie najlepszej kondycji drewnia-

Bialskie wiatraki

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej powiat bialski zdobiły śmigi niemal 50 wiatra- ków. Choć do dziś przetrwało w różnym stanie tylko 14, to wciąż całkiem dużo w porówna- niu z innymi regionami kraju. Cała czternastka to koźlaki – nazywane tak od kozła, drewnianej podstawy, na której ruchomo posadowiona jest konstrukcja. Dzięki temu można było w cało- ści obracać koźlakiem, ustawiając go według kierunku wiatru. Służył do tego dyszel wystają- cy z frontowej ściany i kołowrót zwany hołubką. Pionowy słup o średnicy ok. 60 cm, połączo- ny z kozłem, to sztember, wokół którego obracała się konstrukcja wiatraka. Najpotężniejszy element to mącznica: pozioma, ociosana do kwadratowego przekroju belka, spoczywająca na wierzchołku sztembra. Gabaryty mącznicy (70 cm) wymusza konstrukcja na najwyższej kondygnacji młyna. Najważniejsze z jej elementów to kamienie młyńskie, wał skrzydłowy, które- 110 go głowica, już bez śmig, wystaje ze szczytu wiatraka w Krzyczewie, i trzymetrowej średni- cy koło paleczne. To koło, najeżone kilkudziesięcioma zębami i jak niemal wszystkie elementy wiatraka wykonane z drewna, robi największe wrażenie. nej budowli warto mu się przyjrzeć nieć w początkach XX w. Z tego okresu – to coraz rzadszy element krajobra- pochodzą również ostatnie nagrobki na zu Podlasia. mizarze. Od tamtej pory cmentarz popa- Pomiędzy Krzyczewem a Nepla- dał w zapomnienie. mi mierzy na zachód lufa czołgu Uporządkowano go w 1988 r. So- Powiat bialski Powiat T-34 ustawionego na kamiennej pod- snowy las kryje dziś ok. 40 nagrobków stawie w miejscu, w którym w czasie – wśród nich kilka z XVIII w. i praw- ostatniej wojny Armia Czerwona for- dopodobnie najstarszy nagrobek muzuł- sowała Bug. mański w Polsce datowany na 1704 r. Przez wieś prowadzi ścieżka przy- Stele, wykonane przeważnie z kamie- rodnicza „Bużny Most” (zob. s. 176). nia polnego, pokryte są wielojęzycz- nymi napisami. Na najstarszych spotkamy inskrypcje arabskie, rzadziej Lebiedziew-Zastawek polskie, nowsze – z 2. poł. XIX w. i po- Lebiedziew-Zastawek czątków XX stulecia – opisano cyry- Ślady etnicznej mozaiki dawnego licą. To efekt represji po powstaniu Podlasia, w której szczególne miejsce styczniowym, kiedy władze rosyjskie zajmowali Tatarzy, odnajdziemy w so- zakazały używania języka polskiego na snowym lesie w kolonii Zastawek, na nagrobkach. Częściowo zatarte tytuły południe od Terespola. Na piaszczy- zmarłych świadczą o silnych związ- stym wzgórku znajduje się tam je- kach Tatarów z ich przybraną ojczy- den z dwóch w regionie muzułmań- zną i uczestnictwie w życiu społecz- ski cmentarz – mizar. nym i politycznym: w 1839 r. zmarł Cmentarz został założony po 1679 r., Jakub Buczacki poseł na Sejm Króle- kiedy w pobliskim Lebiedziewie osiedlili stwa Polskiego, marszałek i sędzia po- się Tatarzy. Założono go na terenie przy- koju powiatu bialskiego. siółka zwanego dawniej Ułanowszczy- Cmentarz o powierzchni ok. 0,8 ha zną, części wsi należącej do tatarskich znajduje się w pobliżu Lebiedziewa. właścicieli o nazwisku Ułan. Pierwszym, Trafimy nań skręcając we wsi w kie- który otrzymał nadanie w Lebiedziewie runku na Piszczac. Po ok. 2 km wypa- był Samuel Murza-Korycki. Pułkownik trujmy po lewej stronie okalającego go jazdy i jego 30-osobowa kompania ob- ogrodzenia z żerdzi. jęli we władanie 38 włók ziemi (włó- ka=17,83 ha). Osadnicy ani ich następcy Okolice prawdopodobnie nie zdołali wznieść me- Jadąc dalej w kierunku Piszczaca, czetu. Utrzymywali się z gospodarstw, po ok. 5 km dojedziemy do Dobrynki, ale wraz z upływem czasu „roztapiali gdzie znajduje się interesujący cmen- 111 się” wśród okolicznej ludności. Tutej- tarz z I wojny światowej. Założony sza społeczność tatarska przestała ist- na planie sześciokąta, otoczony jest wa- łem ziemnym. Centralne miejsce zajmu- mienną płaskorzeźbę Matki Bożej. je granitowy obelisk. Co godne podkre- Wydarzenie to zapoczątkowało roz- ślenia – na cmentarzach z tego okresu wój kultu, którego świadectwem są grzebano zazwyczaj żołnierzy obu zwa- dziś rozległe zabudowania sanktu- śnionych armii, w których walczyły arium i pielgrzymki ściągające do Le- Powiat bialski Powiat niemal wszystkie nacje Europy Środ- śnej nie tylko z Podlasia. kowej i Wschodniej. Cmentarz jest usytuowany przy skrzyżowaniu z drogą do Historia Kopytowa. Leśną pod jej obecną nazwą wzmian- Niespełna 2 km na południe od Lebie- kuje się w źródłach począwszy od dziewa, przy szosie do Kodnia, w Do- XVII w. W miejscowej tradycji prze- Leśna Podlaska bratyczach, stoi drewniana cerkiew kazuje się informację o „okopach prawosławna Podwyższenia Krzyża krzyżackich”, tj. umocnieniach ziem- Pańskiego. To niewielki budynek, w któ- nych, na których wzniesiono dzisiejszy rym dominuje kwadratowa nawa przy- klasztor – może to sugerować istnienie kryta kopertowym dachem i zwień- wcześniejszej obronnej osady w tym czona wieżyczką z charakterystyczną miejscu. Właśnie na tych wałach prze- cebulką. Ciekawa jest historia drewnia- szło trzy wieki temu dwaj chłopcy pa- nej cerkiewki, dla której Dobratycze to sący bydło odnaleźli niewielki ob- już trzecia lokalizacja: zbudowano ją ok. razek z szarego, polnego kamienia, 1900 r. w Cycowie (kilkadziesiąt kilome- przedstawiający Matkę Bożą. Znalezi- trów na południe), w 1954 r. przeniesio- sko – od początku otoczone aurą nie- no do Białej Podlaskiej, a w 1993 r. po zwykłości – przeniesiono początkowo wyświęceniu stojącej tam obecnie cer- do dworu, a później do cerkwi w pobli- kwi, przeniesiono na obecne miejsce. skich Bukowicach (zob. niżej). Naprzeciw cerkwi znajduje się niewiel- Trzy lata później na miejscu znale- ki cmentarzyk z ciekawymi nagrobka- zienia cudownego wizerunku wyrósł mi z XIX w. drewniany kościół, a w 1695 r. erygo- Na wschód bezpośrednio za zabudo- wano parafię rzymskokatolicką. Wieść waniami wsi Lebiedziew znajduje się o cudach rozeszła się po Podlasiu lo- jeden z fortów zewnętrznego pierście- tem błyskawicy. Wieś, którą nawiedza- nia obrony Twierdzy Brzeskiej. li liczni pielgrzymi, wkrótce podniesio- no do godności miejskiej, a w 1726 r. sprowadzono paulinów, by rozpoczęli Leśna Podlaska budowę klasztoru i kościoła, które mo- żemy oglądać do dziś. 112 Los niewielkiej wsi pośród lasów W 2. poł. XIX w. władze carskie odmienił 26 września 1683 r., kiedy postanowiły uczynić z Leśnej waż- dwaj pastuszkowie odnaleźli tu kany ośrodek krzewienia prawosławia. Objawienie na gruszy

Okoliczności odnalezienia cudownego wizerunku Matki Bożej Leśniańskiej znamy z relacji Mi- rona Makaruka, jednego z dwóch chłopców, którzy dostrzegli kamienną płaskorzeźbę wiszą- cą na drzewie. Relację spisano w 1700 r. przed komisją powołaną przez biskupa, a powtórzy- Powiat bialski Powiat ła ją Maria Starzyńska (Pani w kamiennym portrecie, Warszawa 1989). (…) Szukając po obiedzie ciołka w tych wałach, gdzie było dosyć gęstwiny, obaczyłem obraz piękny, jasny na gruszce. Strachem zdjęty zostawszy, bom widział i jasność, pobiegłem do są- siadów, dając znać o tym obrazie. Gdy się ludzie ze wsi zeszli i temu się obrazowi dziwowa- li, niejaki Daniło z tejże wsi chciał ten obraz z gruszki zdjąć. Z gruszki spadł i po raz wtóry po- ważył się, ale i po raz wtóry spadł z tegoż drzewa, i trzeci raz tegoż dokazać chciał, ale po raz trzeci spadł z gruszki. Potem za daniem znać przybył pan Zabłocki, podstarości z Boro- dziłówki i pomodliwszy się na książkach obraz zdjął z gruszki, który to obraz zaraz ową ja- Leśna Podlaska sność swoją i piękność stracił.

Miejsce usuniętych paulinów zaję- bowiem obie strony, katolicka i prawo- ły w 1884 r. mniszki prawosławne, sławna, utrzymują, że są w posiadaniu które nie tylko rozwinęły działalność oryginału. Wizerunek, którym opieko- – seminarium dla nauczycieli, szkoła wały się siostry, wędrował wraz z ni- rolnicza, sierociniec – ale też dla pomi i dziś znajduje się we Francji. Cer- trzeb placówek edukacyjnych znaczą- kiew czyni starania o odrodzenie jego co rozbudowały infrastrukturę klasz- kultu w cerkwi w Nosowie (na północ torną. Monaster (‘Lesnianskij żenskij od Leśnej). Jednak strona katolicka pierwokłassnyj monastyr’) po jakimś twierdzi, że w posiadaniu mniszek ca- zyskał nawet status ławry (większy, ły czas znajdowała się jedynie kopia, o szczególnym znaczeniu klasztor podczas gdy oryginał ukryty w Łomży, prawosławny), a o jego wysokiej ran- powrócił do Leśnej w 1927 r. dze świadczą odwiedziny cara Miko- łaja II w 1905 r. (przełożona ławry by- Miejsca, które warto zobaczyć ła krewną cara). Śladem miejskiej przeszłości (pra- Siostry opuściły klasztor w 1915 r., wa miejskie Leśna utraciła jesz- a w 1919 r. powrócili na Podlasie pau- cze w XVIII w.) jest trójkątny ry- lini. Od tego roku pełna nazwa wsi to nek, obecnie zamieniony w skwer. Leśna Podlaska. Tuż przy nim górują nad okolicą wie- Co ciekawe tradycja prawosławne- że leśniańskiej bazyliki. Najstarszym go monasteru leśniańskiego trwa obec- obiektem zespołu klasztorno-kościel- nie w Provemont we Francji, dokąd nego jest kaplica NMP i św.św. Pio- przez Rosję i Serbię trafiły uciekinier- tra i Pawła, nazywana też Kaplicą 113 ki z klasztoru. Istnieją też kontrower- Zjawienia. Zbudowano ją na przeło- sje dotyczące cudownego wizerunku, mie XVII/XVIII w. i przetrwała w niezmienionym stanie do dziś. Od ze- na rekonstrukcja pierwotnego). Ścia- wnątrz jedną ze ścian prezbiterium ny i sklepienia świątyni pokrywają zdobi płaskorzeźba przedstawiająca malowidła wykonane współcześnie. scenę objawienia cudownego obrazu. W 1989 r. leśniańskiej świątyni nada- Za to wewnątrz możemy oglądać au- no tytuł bazyliki mniejszej. Powiat bialski Powiat tentyczny pień gruszy, która stała się Cudowny wizerunek przysłonięty bohaterką wydarzeń sprzed trzech wie- jest barokową kamienną płaskorzeźbą ków. Centralna część kaplicy to miej- Nawiedzenie. Niewielką, owalną pła- sce, gdzie rosło drzewo. Po jego wy- skorzeźbę Matki Bożej Leśniańskiej kopaniu wytrysnął zdrój. Dziś źródełko okrywa suknia ze złoconego srebra. to ocembrowana studnia, osłonięta kra- W 1963 r. została konsekrowana przez Leśna Podlaska tą z żelaznych prętów. W kaplicy warto kardynała Stefana Wyszyńskiego. też zwrócić uwagę na płótna Ludwika Najstarszą część zabudowań klasz- Maciąga przedstawiające sceny z dzie- tornych stanowi dom pielgrzyma jów sanktuarium. (XVIII w., skrajne skrzydło południo- Kaplica, która niedługo po wybudo- we), nowsze zostały pobudowane dla waniu okazała się zbyt mała na potrzeby sióstr prawosławnych w XIX w. Na ty- kultu, wznosi się z boku znacznie więk- łach prezbiterium warto zwrócić uwagę szego kościoła św.św. Piotra i Paw- na tabliczki upamiętniające żołnierzy ła. Budowano go przez przeszło 20 lat, podlaskiego oddziału AK „Zenona” do 1752 r. Budowę klasztoru udało się (był nim m.in. prof. Ludwik Maciąg, zrealizować w kolejnych dziesięciole- autor obrazów w Kaplicy Zjawienia). ciach. Pośród łąk wyrosła otoczona mu- Kombatantów słynnej w regionie jed- rem i fosami „twierdza kultu maryjnego nostki partyzanckiej łączy szczegól- na Podlasiu”, jak określano ją w tam- na więź z sanktuarium. Od północy tych czasach. do budynków klasztornych przylegają Barokowy kompleks nawiązywał budynki szkolne. Po przeciwnej stro- obronnym charakterem do klasztoru nie fosy i muru (opatrzonego otwora- jasnogórskiego, skąd przybyli gospo- mi strzelniczymi) warto zwrócić uwa- darze sanktuarium, paulini. Trójna- gę na drewniany „Dom Ksieni” (choć wowy kościół zdobi rozległa fasada istnieje też przekaz, że budynek został flankowana dwoma różnej wysoko- wybudowany na przyjazd cara Mikoła- ści wieżami, od tyłu połączona gale- ja I), z charakterystycznymi elementa- rią z budynkiem klasztornym. Nawę mi drewnianej snycerki rosyjskiej. Bu- główną i prezbiterium okala ozdob- dynki położone w sąsiedztwie, przy ne belkowanie oraz okazałe pilastry ulicy Bialskiej, to szkoła i – nieco da- 114 kolumn. W kościele zamienionym na lej – więzienie z 1910 r. (obecnie na- cerkiew nie zachowały się oryginal- leżą do szkoły rolniczej, mieści się tu ne ołtarze (ołtarz główny to niedaw- również zamiejscowa filia warszawskiej SGGW). Po przeciwległej stro- nim, możemy oglądać dwór w Dro- nie rynku stoją trzy XIX-wieczne do- blinie. Zbudowano go po 1850 r. dla my obsługi klasztornej. rodziny Wężyków z pobliskiego Wi- tulina. Dwór również stoi w otocze- Okolice niu parku, na jego osi znajduje się Powiat bialski Powiat Bukowice, wieś związana z histo- staw. Do niedawna mieściła się tu szko- rią cudownego wizerunku Matki Bo- ła (od 1921 r.), obecnie stanowi wła- żej, znajduje się o 4 km na północny sność prywatną.

wschód od Leśnej. Cerkiewka, w któ- Łomazy rej przechowywano obraz, nie zacho- Informacje praktyczne wała się. Obecna drewniana świątynia Usługi Hotelarskie Bona, Leśna Podlaska, została zbudowana jako cerkiew pra- ul. Bialska 48, tel.: 083 3450444. Przy stacji paliw, wosławna w 1896 r. i aktualnie pełni 20 miejsc noclegowych, na parterze Pub 48 (w sb. rolę filialnej kaplicy katolickiej para- dyskoteki). Gospodarstwo agroturystyczne Aliny Huczek, fii w Leśnej. W jej sąsiedztwie można Bordziłówka Stara, tel.: 083 3450322, 609672878. zobaczyć kamienny krzyż, jedną z kil- Wolno stojący domek dla 8 osób. Rowery, własny ku „kamiennych bab” na Południo- staw, gospodarstwo rolne z własnym bocianim wym Podlasiu. Pokrywają ją wyryte gniazdem. Internat Zespołu Szkół Rolniczych, ul. Bialska 7, symbole – trzy krzyże i czaszka. tel.: 083 3450024. W Bukowicach stoi też budynek Dom Pielgrzyma, ul. Moszyńskiego 2 (przy klasz- wiatraka. Jest to koźlak, w latach 50. torze), tel.: 083 3450015. Około 50 miejsc o różnym XX w. pozbawiony elementów napę- standardzie. Bar u Sylwka, ul. Bialska 19. du wietrznego i przerobiony na młyn Gminny Ośrodek Kultury, ul. Bialska 25, tel.: 083 elektryczny. Niemniej, prócz skrzy- 3450745. Kafejka internetowa, tel.: 083 3450746. deł, dość dobrze zachował zewnętrz- Posterunek policji, ul. Bialska 11, tel.: 083 ną formę. 3450077. Bank Spółdzielczy, ul. Bialska 29, bankomat. W niewielkiej odległości od Leśnej Poczta, ul. Bialska 13. (2,5 km na południe) warto odwiedzić Ludwinów i zobaczyć tamtejszy neo- klasycystyczny dworek z XIX w. po- łożony w sąsiedztwie parku. Do zna- Łomazy komitego stanu niegdysiejszą ruinę doprowadził przedostatni właściciel „Miasto królewskie Łomazy…” Marek Karp, twórca analitycznego – ślad tego dumnego tytułu można Ośrodka Studiów Wschodnich (zgi- dość łatwo dostrzec w regularnym nął w pobliżu Białej w wypadku dro- charakterze zabudowy z centralnym gowym). rynkiem pośrodku. Dziś w spokoj- 115 W podobnej odległości od Leśnej, tym nym, dawnym mieście zamieszkuje razem w kierunku północno-zachod- ok. 1700 osób… Historia Łomazy rozwijały się jako miasto królewskie położone na pograniczu Wielkiego Księstwa Litewskie- go, na szlaku z Krakowa przez Lublin Powiat bialski Powiat na Litwę. Przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim przyznał Łomazom Zygmunt August (1568). Dwukrotnie

Łomazy odbyły się tu sejmy polsko-litewskie. W 1464 r. przedmiotem rozmów mia- ła być przynależność Podola i Wołynia – delegacja koronna stanęła w Parcze- wie, litewska zatrzymała się w Brze- ściu. Żadna ze stron nie chciała ustą- pić pola i dojechać do drugiej na rozmowy. Kompromisowym rozwią- zaniem okazało się spotkanie w Ło- mazach, w połowie drogi pomiędzy Kościół w Łomazach, rys. M. Rypiński dwoma miastami. W bitwie konfederatów barskich 1906–11. Poprzednią drewnianą świą- pod Łomazami w 1769 r. zginął Fran- tynię zamieniono na cerkiew prawo- ciszek Pułaski, brat Kazimierza Puła- sławną i jeszcze w czasach carskich skiego. Weteranem tych walk uczynił rozebrano (zamiast niej stanęła mu- Aleksander Fredro cześnika Raptusie- rowana cerkiew prawosławna, którą wicza, który w Zemście (akt 4, scena 1) zburzono w dwudziestoleciu między- sławi dokonania swej szabli w tutejszej wojennym). Miejsce, w którym stał okolicy. Łomazy trafiły do literatury kościół upamiętnia grota z kamieni również za sprawą powstańców stycz- polnych opatrzona stosowną tablicą. niowych – Zofia Kossak wspomina na Wyposażenie obecnego kościoła po- kartach Dziedzictwa o bitwie, w któ- chodzi z XIX i XX w. rej powstańcy pod wodzą Aleksandra Na cmentarzu parafialnym (dawny Szaniawskiego (poległ w okolicach Sy- cmentarz unicki) znajduje się kaplica cyny, gdzie znajdziemy poświęcony św. Jana, jedna z najciekawszych ka- mu pomnik) starli się z ułanami pułku plic cmentarnych w regionie. Drew- smoleńskiego. niana, klasycystyczna, z czterokolumnowym portykiem i pokryta gontem 116 Miejsca, które warto zobaczyć powstała zapewne ok. 1795 r. Uwa- Neogotycki kościół św.św. Pio- gę zwraca też kilka XIX-wiecznych tra i Pawła w Łomazach pochodzi z lat nagrobków. Niestety żadnych nagrobków nie Już z daleka jadących w kierun- zobaczymy na ogrodzonym kirkucie, ku Malowej Góry wita strzelista wie- po sąsiedzku z cmentarzem katolic- ża neogotyckiego kościoła. Okazałą kim. Miejsce związane z tragedią ło- świątynię Przemienienia Pańskiego maskich starozakonnych odnajdzie- wzniesiono wg projektu Józefa Piu- Powiat bialski Powiat my w lesie Hały, 2 km na północ od sa Dziekońskiego w latach 1906–09. Łomaz. Tam 18 sierpnia 1942 r. roz- Niemal w tym samym czasie powsta- strzelano ok. 2 tys. Żydów z getta. Dziś wał kościół w odległym o kilkadziesiąt na miejscu egzekucji stoi pomnik, na kilometrów Konstantynowie, a w całej tablicy zobaczymy hebrajski napis bę- Polsce kilkadziesiąt podobnych neo-

dący wersetem z Księgi Hioba. gotyckich budowli sakralnych tego Góra Malowa samego autora. Wizja Dziekońskiego była jednak bardziej strzelista niż dzi- Informacje praktyczne siejszy wizerunek kościoła. Musiała Hotel i bar Pelikan, Łomazy, ul. Lubelska 54, tel.: 083 3417154, 693155266, [email protected]. Zlokalizowany się tym szczególnie narazić wojskom przy obwodnicy, u wylotu w kierunku Lublina. 20 miejsc carskim, które wysadziły wieżę i część noclegowych, w 6 pokojach 2–3-os. (4 pokoje z łazien- korpusu podczas odwrotu w 1915 r., kami) i wieloosobowych, aneks kuchenny do przygotowywania posiłków. Bar otwarty wieczorem. być może z obawy, że widoczna z od- Bar Pod Brzózką, Łomazy, pl. Jagielloński 3. dali budowla stanie się punktem orien- Gminny Ośrodek Kultury, ul. Szkolna 18a, tel.: 083 tacyjnym dla niemieckiej artylerii. Po 3427013. odzyskaniu niepodległości kościół od- Wiejski Dom Kultury, Lubenka, tel.: 083 3113429. Baza ciekawego zespołu obrzędowego „Czela- budowano, ale z wieżą innego kształ- dońka”. tu i niższą. Bank Spółdzielczy, pl. Jagielloński 27. W pobliżu świątyni wznosi się mu- Posterunek policji, pl. Jagielloński 7. rowana plebania zbudowana w latach Poczta, ul. Wisznicka 2. 1912–13 i dawny drewniany dom parafialny z końca XIX w. We wsi war- to odwiedzić cmentarz ze sporą liczbą Malowa Góra ziemiańskich nagrobków z XIX i pocz. XX w. Góruje nad nimi drewniana W herbie Malowej Góry zaprojek- kaplica. Jej kształt zdradza pierwot- towanym przez miejscowego twórcę, ną funkcję: dzwonnicy. Stała niegdyś znajdują się trzy elementy: dominu- przy drewnianym kościele, który spło- jąca nad wsią góra, rzeka Krzna, któ- nął w 1897 r. Wówczas dzwonnica peł- ra płynie pomiędzy łąkami i sylwetka niła funkcję kaplicy, jednak tylko przez kościoła z czerwonej cegły. I to w zatrzy lata, bowiem władze zaborcze, sadzie pełna charakterystyka tej wio- argumentując decyzję brakiem odpo- 117 ski pięknie położonej w zielonej doli- wiedniej świątyni, zlikwidowały panie Krzny. rafię w Malowej Górze. Do Brześcia, na jarmark!

Nie tylko z Malowej Góry, ale i z wielu innych wsi w okolicach Terespola bliżej jest do Brześcia niż Białej Podlaskiej. Nic tedy dziwnego, że przed wojną na jarmarki jeżdżono za Bug, zwłasz- cza, że w wojewódzkim podówczas mieście odbywał się handel, że ho, ho! W dzień targowy, Powiat bialski Powiat bladym świtem, z różnych zakątków bialskiego powiatu ciągnęły konne furmanki z towarami na sprzedaż. Na to, co działo się w Brześciu, popatrzmy oczyma Leona Szabluka, autora herbu Malowej Góry, który brzeski jarmark oglądał jako kilkuletni chłopiec (wspomnienia opubli- kowano w „Podlaskim Kwartalniku Kulturalnym”, nr 3-4/2002). Czegóż ja nie widziałem na tym jarmarku? Bardzo duże wrażenie robiła ogromna ilość fur- manek, wypełnionych najprzeróżniejszymi płodami. Wszędzie był harmider, pisk prosiaków,

Malowa Góra Malowa beczenie owiec, gdakanie kur, gęganie, kwikanie i wiele innych odgłosów. A do tego przekleń- stwa, wyzwiska, okrzyki w rodzaju „Łapcie złodzieja”, wyzywanie od durniów i usilne targo- wanie się o uzyskanie korzystniejszej ceny. W jednym miejscu „paniusia” dmucha kurze pod ogon i patrzy, czy skóra żółta, w innym paznokciem obskrobuje osełkę masła i sprawdza jego smak, jeszcze w innym liczy głośno wyjmowane z koszyka jajka. Tutaj sprzedają „krupy” i róż- ne kasze mierzone szklankami, obok olej z domowej olejarni i niemal wszędzie przeróżne warzywa i owoce. Pomiędzy furami chodzili młodzi chłopcy, trochę starsi ode mnie, nosząc narę- cza różnorodnych gazet. Odpowiednimi okrzykami, podkreślającymi ważkość znajdujących się na ich łamach wiadomości, zachęcali do kupna.

Okolice W sosnowym lesie za Mokrana- W okolicach Malowej Góry zaczyna mi, w kierunku północnym, znajdował się najładniejszy, najbardziej naturalny się nadbużański czapliniec – najliczniej- odcinek Krzny. Choć do Nepli, w po- sza kolonia czapli siwej na terenie Par- bliżu których rzeka uchodzi do Bugu, ku Krajobrazowego „Podlaski Przełom jest stąd jedynie 3 km, to krętym nur- Bugu”. Obecnie florystyczny rezerwat tem rzeki trzeba pokonać dwukrotnie przyrody „Czapli stóg”. Gniazda cza- dłuższą drogę. pli można zobaczyć na wierzbach rosną- Na przeciwnym brzegu Krzny leży cych bliżej koryta Krzny, pomiędzy Ne- wieś Mokrany, gdzie zachowało się plami i Mokranami. jeszcze sporo drewnianych, tradycyjnych zabudowań. Od przeszło stu lat we wsi stoi tzw. Krzyż Tolerancji, postawiony Noclegi pierwotnie w 1905 r. z inicjatywy miesz- Gospodarstwo agroturystyczne Wiesława By- liny, Malowa Góra 4a, tel.: 083 3759005, wieslawby- kańca wsi Łukasza Litwiniuka. Ten daw- [email protected]. Oddzielny dom z 4 pokojami 2-os., kuch- ny unita upamiętnił w ten sposób car- nia. Możliwość przyjęcia dodatkowych 15 os. 200 m ski ukaz o tolerancji religijnej wydany od Krzny, własne kąpielisko nad rzeką, stanica wodna 118 30 kwietnia 1905 r. W 2004 r. w sąsiedz- dla kajakarzy. Organizacja wycieczek. Gospodarstwo agroturystyczne Alicji Ma- twie krzyża stanął głaz z pamiątkową ta- ciejewskiej, Mokrany Stare 56, tel.: 083 3751878. blicą i drewniana kapliczka. 4 miejsca, V–IX. niała lokalizacja na szlaku z Brześcia Międzyrzec Podlaski do Łukowa i dalej w kierunku Mało- polski. To dlatego w XVI w. istniała tu Jeszcze w XIX w. to Międzyrzec komora celna. Od 1598 r. Międzyrzec uchodził za największe miasto w re- dysponował jedyną na pograniczu Li- Powiat bialski Powiat gionie. Liczbą ludności i jej przedsię- twy i Korony warzelnią soli, a podob- biorczością górował nad Białą i Siedl- nie jak sól znane było tutejsze piwo, cami, pomiędzy którymi jest położony. stawiane na stołach Lublina i Brze- Dziś sąsiedzi wybili się na regionalne ścia. Jednak swoistą markę zbudował centra, a 17-tysięczny Międzyrzec po- Międzyrzec na… świńskiej szczecinie. zostaje nieco w ich cieniu. O dawnym W XVIII w. rozwinął się międzynaro- charakterze świadczy kilka interesują- dowy handel tym towarem i narodził

cych zabytków, dla których zobacze- się krajowy przemysł szczeciniar- Międzyrzec Podlaski nia warto tu zajrzeć. ski, w którym znaczący udział mieli Żydzi. Międzyrzec aż do lat 70. XIX w. Historia pozostawał największym ośrodkiem Ze źródeł o Międzyrzecu – osiedlu miejskim na Podlasiu. położonym u zbiegu rzek Krzny Po- Tak jak i Białej, Międzyrzeco- łudniowej i Północnej oraz Piszczki wi przysłużył się bity trakt, który – dowiadujemy się już w roku 1390, od lat 20. XIX w. połączył Warsza- kiedy Władysław Jagiełło nadał go wę i Brześć. W mieście stanęła sta- Abrahamowi Chamcowi. Dla dalsze- cja pocztowa. Warto wspomnieć, go rozwoju zasłużył się Jan Nassuto- że w powstaniu styczniowym w oko- wicz, który zagospodarował między- licy walczył Bolesław Prus. Po upad- rzeckie dobra, uposażył nowy kościół, ku powstania i uwłaszczeniu, kiedy uzyskał przywileje targowe, a w oko- wiele pomniejszych ośrodków miej- licy osadził bojarów (drobna szlachta skich przechodziło zapaść, Między- pochodzenia ruskiego, zamieszkują- rzec otrzymał kolejny atut w postaci ca dawniej w 11 wsiach w okolicach kolei warszawsko-brzeskiej. Międzyrzeca). Włości międzyrzeckie Sławy miastu przysporzyła rodzi- – w odróżnieniu od bialskich – po unii na Eichlerów, której protoplasta, Ka- lubelskiej zostały włączone do ziem rol Ferdynand, założył w pocz. XIX w. koronnych jako część województwa aptekę w mieście. Jego syn Bogumir, podlaskiego i dość często zmieniały który po powstaniu styczniowym do- właścicieli. Lista nazwisk obejmuje stał wieloletni zakaz opuszczania ro- najprzedniejsze rody magnackie: Sa- dzinnego miasta, oddał się z pasją piehów, Tęczyńskich, Opalińskich. badaniu flory Podlasia. Jego obser- 119 Lubomirskich, Sieniawskich, Czarto- wacje stanowią dziś punkt odniesie- ryskich i Potockich. Rozwój zapewnia dla przyrodników. W Międzyrze- Szczotki z Międzyrzeca

Garbarnie, ale przede wszystkim sortownie szczeciny, były źródłem gospodarczej prosperity Międzyrzeca przełomu XIX/XX w. W 1910 r. wytwórczość tutejszych zakładów przemysłowych obliczano na 1,12 mln rubli rocznie. Dzięki linii kolejowej miasto opuszczały tony posortowa- Powiat bialski Powiat nego surowca, z którego robiono szczotki i pędzle w całej Europie. W czym tkwiła tajemnica sukcesu branży odpowie nam fragment artykułu zamieszczonego w „Korespondencie Płoc- kim” z 1884 r. (za Oskarem Kolbergiem, Chełmskie, t. II, Kraków 1890): Istnieje na Podlasiu specyalna klasa handlujących, zwana „szczeciniarze”; ci, zwłaszcza przed świętami Bożego Narodzenia, kiedy każdy chłop zabija wieprza, puszczają się na wędrów- kę po wioskach i zakupują szczecinę od włościan. W innych okolicach kraju, przemysł tego rodzaju jest zaniedbanym, a istnieje jedynie w pewnych okolicach Podlasia. Zjawisko to jednak da się łatwo wytłumaczyć. W okolicach bardziej ku Zachodowi zbliżonych, gdzie wyż- sza jest kultura rolna i hodowla poprawniejszych rass inwentarza żywego, coraz więcej dają Międzyrzec Podlaski się spostrzegać wśród trzody chlewnej exemplarza rassy angielskiej i półangielskiej, bardzo szczupło uposażone nietylko w szczecinę, ale i w sierść w ogóle; z tych też i materyał do handlu tym produktem jest znacznie uboższy. Na Podlasiu tymczasem (szczególniej w powiecie Włodawskim) hodowany jest przeważnie gatunek świń ruskich. Te zwierzęta rosnące nie tak szybko jak angielskie, lecz za to dochodzące do bardzo znacznych rozmiarów, są od uszów aż do ogona pokryte długą i gęstą szczeciną, nadającą się jako wyborny materył do fabry- kacyi szczotek i pędzli.

cu nie próżnował również jego brat Międzywojenny Międzyrzec li- Edward, w 1885 r. w „Wiadomościach czył w szczytowym okresie 18 tys. lud- Farmaceutycznych” ukazało się na- ności i aż 174 zakłady przerobu szcze- stępujące ogłoszenie: Fabryka Wo- ciny! Wraz z zakładami innych branż dy Kolońskiej Międzyrzeckiej apteka- miasto należało do najbardziej uprze- rza Eichlera otworzyła skład wyrobów mysłowionych ośrodków okolicy. swoich w aptece Biertümpfla i Gessne- Wojna wraz z wymordowaniem ra róg ul. Kruczej i Alei Jerozolimskiej Żydów przyniosła regres tradycyjne- nr 7 w Warszawie. Eichlerowskie kogo przemysłu (choć wytwórnia szczo- smetyki zdobywały uznanie wytwor- tek ze szczeciny funkcjonuje po dziś nej publiczności i nagrody na wysta- dzień). Międzyrzeckie getto stało się wach w Paryżu i Wiedniu. zbiorowym więzieniem dla wielu Krwawo zaznaczył się w mieście mniejszych ośrodków z okolicy, a tak- radosny dla Polaków listopad 1918 r. że dla Żydów przesiedlanych tu z za- – w trzy dni po rozbrojeniu przez POW- chodniej Polski i ze Słowacji. Tragedię iaków Niemcy wzięli odwet, pacyfiku- międzyrzeckiego getta odzwierciedla- 120 jąc miasto i mordując 44 osoby. Był to ją liczby – w okresie przed jego likwi- jeden z najtragiczniejszych epizodów dacją (początek w sierpniu 1942 r.) tego okresu. liczba uwięzionych była nawet nieco Oprac. M. Czopik Powiat bialski Powiat Międzyrzec Podlaski

wyższa niż liczy sobie obecna popu- Miejsca, które warto zobaczyć lacja miasta. Stacjonujący w Między- Najstarszym zabytkiem miasta jest rzecu żołnierze niemieccy nadali mu kościół św. Mikołaja (ul. Kościelna), 121 nową nazwę: Menschenschreck („ludz- pierwotnie wzniesiony jako gotycki ka groza”). (łacińską parafię erygowano w 1477 r.). Przebudowa po pożarze z 1752 r. nada- niono na prawosławną i przebudowa- ła mu cechy barkowe i klasycystycz- no w 1899 r. W okresie I wojny świato- ne (fasada z 1808 r.). Wnętrze przy- wej opuszczoną przez duchowieństwo kryte jest sklepieniem krzyżowym, cerkiew zamieniono na areszt, później wspartym na sześciu filarach. W ołta- służyła jako przytułek. Ponownie kon- Powiat bialski Powiat rzu głównym warto zwrócić uwagę na sekrowano ją po w 1921 r., w później- obraz patrona pochodzący ze szkoły szych latach dobudowano nawę po- Szymona Czechowicza. Pozowała do przeczną. W wyposażeniu zwracają niego słynna osobistość epoki – ksią- uwagę rokokowe ołtarze. żę Adam Czartoryski. Jego żonę i cór- Na dalszym odcinku ulicy Lubel- ki sportretowano jako ubogie dziew- skiej spotkamy dawną posiadłość wła- częta, którym święty wręcza posag. ścicieli miasta. W rozległym parku

Międzyrzec Podlaski Z XVI w. pochodzi epitafium księcia wznosi się pałac zbudowany w latach Piotra Zbaraskiego umieszczone w pre- 20. XX w. dla Potockich (obecnie sie- zbiterium. dziba filii KUL). W parku znajdują się W pobliżu kościoła znajdują się take wcześniejsza neogotycka wieżycz- dzwonnica z połowy XVIII w. i ple- ka (1840) i dworskie budynki gospodar- bania. Naprzeciw kościoła – klasycy- cze. Całości strzeże przed pożarem św. styczny budynek dawnej szkoły wg Florian w kapliczce z międzywojnia. projektu Franciszka Marii Lanciego. Trzecią miedzyrzecką świątynię na- Kościół św.św. Piotra i Pawła potkamy w rynku, który w ostatnich (w południowej części miasta, ul. Lu- latach został z rozmachem zrewitalizo- belska 61) to dawna cerkiew unicka, wany. To kościół św. Józefa, pierwot- jedna z dwóch, które funkcjonowa- nie wzniesiony jako unicka cerkiew ły w mieście. Zbudowano ją w latach św. Mikołaja (to samo wezwanie no- 70. XVIII w., a po kasacie unii zamie- siła świątynia rzymskokatolicka). Nie

Grzybowa meteorologia

Kościół św. Mikołaja miał szczęście do wybitnych proboszczów, żeby wspomnieć choćby ks. Grzegorza Piramowicza, sekretarza Komisji Edukacji Narodowej (zmarł w 1801 r. w Między- rzecu). Przed z górą stu laty zwierzchnikiem tutejszej parafii był ks. Adolf Pleszczyński. Spod jego pióra wyszły ważne monografie poświęcone parafii międzyrzeckiej i międzyrzeckim bo- jarom. Obie książki to kopalnia wiedzy historycznej o regionie i ludowych zwyczajach. Zacytuj- my fragment pracy Bojarzy międzyrzeccy (Międzyrzec Podlaski 2003), w którym ksiądz Plesz- czyński opisał ludowe wierzenia dotyczące grzybów. Z obfitości grzybów wróżą o przyszłej zimie, i tak: Obfitość czerwonych mucharów wróży mie- 122 siące zimowe (licząc szósty od miesiąca obserwacji) mroźne nad 8 stopni R. Obfitość jadalnych – śniegi. Obfitość siniaków – szrony. Grzyb jadalny znaleziony, gdy ma plamy białe, wróży, że deszcz będzie dalej padał, gdy ma czapkę jednostajną, czarną – zapowiada pogodę. zachowała wiele ze swego pierwotnego warto zachęcić do odwiedzin w Mię- charakteru – podczas obu wojen świa- dzyrzecu. Przy wjeździe do miasta od towych Niemcy zamienili świątynię strony Białej Podlaskiej (ul. Brzeska) na magazyn, a w czasie ostatniej woj- znajduje się cmentarz żydowski z naj- ny została zbombardowana. liczniejszym w regionie zbiorem na- Powiat bialski Powiat Interesująca jest południowo-za- grobków. Okala go charakterystycz- chodnia pierzeja rynku, w której zany mur z czerwonej cegły (jadąc od chowały się charakterystyczne wąskie Białej, wypatrujmy go po lewej stro- uliczki-przejścia zwieńczone łukami. nie ulicy, vis-à-vis cmentarza katolic- Mieszkańcy miasta określają je sło- kiego). Wejście znajduje się w pobli- wem „sutki”. W czasach, kiedy miasto żu niewielkiego domku-stróżówki, nie miało wielonarodowy charakter, mu- jest zamykane.

siały przywodzić na myśl uliczki starej Międzyrzecki kirkut został założo- Międzyrzec Podlaski Jerozolimy. W zabudowie rynku wyny w 1810 r. W jego pobliżu znajdo- różniają się ponadto dom nr 10, z oka- wał się stary cmentarz z przełomu XVI/ załym portykiem kolumnowym, oraz XVII w. i być może stamtąd pochodzi magistrat z 2. poł. XIX w. (nr 3). macewa z 1706 r., najstarsza ze znaj- Ważnym obiektem w rynku jest po- dujących się na terenie nowego cmen- mnik poświęcony poległym listopa- tarza. Tak jak i inne kirkuty w regio- dzie w 1918 r. Pierwszy pomnik w tym nie, oba zostały zdewastowane przez miejscu został odsłonięty w 1931 r., Niemców. Nowy cmentarz uporząd- jednak jego patriotyczna wymo- kowano niedługo po wojnie staraniem wa – orzeł wieńczący szczyt obeli- Żydów z Nowego Jorku. Do lat 70. od- sku – i zdarzenia, które upamiętniał, było się tu jeszcze kilka pochówków. szczególnie raziły niemieckiego oku- Pochodzące z obu cmentarzy ocalałe panta w czasie II wojny światowej. macewy i ich fragmenty – razem ok. Został wówczas zburzony, a obecny, 200 – wmurowano po wewnętrznej na wzór przedwojennego, odbudowa- stronie ogrodzenia. Na kirkucie zwra- no w 1959 r. cają uwagę dwie stele żeliwne, bodaj Podróżnicy powinni zwrócić uwa- jedyne tego typu we wschodniej Pol- gę na budynek dawnej stacji poczto- sce, wykonane w miejscowej odlewni wej z 1823 r. (ul. Warszawska 34). Tu- braci Szejmel. Pomordowanych Ży- taj zatrzymywały się dyliżanse wiozące dów międzyrzeckich, którzy na po- wielu znakomitych wędrowców, łącz- czątku XX w. stanowili 75% mieszkań- nie z rosyjskimi carami, którzy odpo- ców miasta, upamiętnia obelisk. Przy czywali podczas zmiany koni. ulicy Lubelskiej 72 wznosi się dom Tragiczne wydarzenia II wojny świa- modlitwy, parterowy, drewniany bu- 123 towej spowodowały, że powiat bialski dynek z 2. poł. XIX w., bez charakte- jest ubogi w judaika. Tym bardziej rystycznych oznak kultowych. Naprzeciw kirkutu znajduje się dłużenie trasy Via Baltica na południe Europy. Miasto cmentarz katolicki z kaplicą św. Ro- nie odczuwa tego faktu jako niedogodności – obie trasy omijają je obwodnicami. Do Międzyrzeca moż- cha z 1839 r. W niedzielę po 16 lipca na również dojechać koleją (linia z Warszawy przez (wspomnienie św. Rocha) na cmen- Siedlce do Terespola). tarzu odbywa duża uroczystość od- Powiat bialski Powiat Noclegi pustowa. Wśród mogił wyróżnia się Hotel MOSiR, Międzyrzec Podlaski, ul. Zarówie 86, grób członków Polskiej Organizacji tel.: 083 3717808, [email protected]. 43 miejsca noclego- Wojskowej, którzy zginęli w listopa- we, pokoje 1–3-osobowe z łazienkami. dzie 1918 r. Hotel Las Vegas, ul. Łukowska 2 (skrzyżowa- nie z ul. Lubelską), tel.: 083 3714130. 30 miejsc w poko- Letnią atrakcją Międzyrzeca jest ką- jach 1–4-os., z łazienką, TV. Bar oferujący dania kuchni pielisko w nieczynnej żwirowni, któ- domowej czynny 8.00–23.00. rego atutem jest czysta woda. Rozle- Mini Hotel, Międzyrzec Podlaski ul. Sikorskie- go 27a, tel.: 083 3712483. Do 20 miejsc noclego-

Międzyrzec Podlaski głość akwenu (35 ha) pozwala również wych w pokojach 1–3 os. o różnym standardzie (z ła- na żeglowanie. zienką lub bez). Motel Kontra, na trasie E30 przy stacji pa- Okolice liw w Żabcach, tel.: 083 3733132. 14 miejsc noclego- W odległości 1,5 km od międzyrzec- wych. Całodobowy bar. Dom Wczasowy, Międzyrzec Podlaski, ul. Adam- kiego rynku znajduje się leśny rezerwat ki 2a, tel.: 083 3712483. 8 miejsc noclegowych, czyn- przyrody „Liski”, przez który prowa- ny w sezonie letnim. dzi piesza ścieżka edukacyjna (po- Szkolne Schronisko Młodzieżowe, Międzyrzec czątek przy wiacie usytuowanej po le- Podlaski, ul. Warszawska 32, przy ZSZ nr 1, tel.: 083 3714174. 25 miejsc noclegowych przez cały rok. wej stronie szosy do Drelowa, długość 3 km). Ścieżkę przygotowało Nadle- Gastronomia śnictwo Międzyrzec (ul. Warszawska Bar mleczny, Międzyrzec Podlaski, ul. Brzeska 4, 53, tel.: 083 3714206). Z miasta można tel.: 083 3712107, czynny w godz. 8.00–16.30. Niedro- gi, typowe dania barowe. się wybrać również na interesującą wy- Bar Bagietka, Międzyrzec Podlaski, ul. Piłsudskiego cieczkę rowerową po lasach rozciągają- 11, tel.: 083 3717619, czynne w godz. 10.00–22.00. Bar, cych się na południe od Międzyrzeca. gdzie można zjeść obiad, pizzę lub kebab. W tym sa- Pozwala na to sieć dróg leśnych o do- mym budynku właściciele prowadzą piekarnię. Pizzeria Roma, Międzyrzec Podlaski, ul. Zamczy- brej nawierzchni. Nadleśnictwo i UM sko 5. Typowa pizzeria, schludne wnętrze. Czynne proponują wycieczkę 21-kilometrową popołudniu. trasą rowerową, która rozpoczyna się Bar „U Marzeny”, Międzyrzec Podlaski, ul. Lubel- ska 43. Dania obiadowe. na placu Jana Pawła II. Pizzeria Dolce Vita, Międzyrzec Podlaski, ul. Zarówie. Spory wybór dań, wnętrze również dla niepalących.

Dojazd, połączenia, orientacja Inne Międzyrzec Podlaski jest położony na skrzyżo- 124 Szpital w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec waniu ważnych szlaków komunikacyjnych: trasy Podlaski, ul. Staromiejska 20, tel.: 083 3712001. E30 z Warszawy do Terespola oraz krajowej szosy Pogotowie ratunkowe, Międzyrzec Podlaski, nr 19, która łączy Białystok z Lublinem i stanowi prze- ul. Brzeska 29, tel.: 083 3717999. Galeria ES, Międzyrzec Podlaski, ul. Warszawska 37, czynne wt.–pt. 11.00–16.00, [email protected] Niemcewicz o Neplach Miejski Ośrodek Kultury, ul. Warszawska 37, tel.: 083 3717807. W początkach XIX w. Julian Ursyn Niem- Kino Sława, ul. Warszawska 37, tel.: 083 cewicz odwiedził gospodarującego mająt- 3712379. kiem w Neplach stryjecznego brata. Krótka Powiat bialski Powiat Basen MOSiR, ul. Zarówie 86, tel.: 083 3716420. wzmianka na temat tej wizyty, będąca za- Bank Spółdzielczy, ul. Warszawska 22, ban- służoną rekomendacją miejscowości, znala- komat. zła się w Pamiętnikach czasów moich (War- Bank PKO BP, ul. Rymarska 11, bankomat. szawa 1957): Neple, mieszkanie Ignacego Kredyt Bank, ul. Lubelska 39, (bankomat w rynku). Neple Niemcewicza, w najpiękniejszym są poło- Komisariat policji, ul Staromiejska 30/32, tel.: 083 3718210. żeniu. Dom na wzgórku: w przepaści pod Straż miejska, pl. Jana Pawła II 3 (rynek), nim płynie rzeka wężykiem; za nią oko od- tel.: 083 3717802. krywa w niezmiernej przestrzeni rozwinię- Poczta, ul. Warszawska 34. te pasmami pola, smugi, włości i gaje; wieże miasta Brześcia, stołecznego województwa mego, uwieńczają horyzont. Neple W późniejszym czasie Neple dzie- To jedna z najładniej położonych dziczył hr. Kalikst Mierzejewski, wsi na nadbużańskim Podlasiu – roz- właściciel rozległych dóbr między łożyła się nad ujściowym, meandrują- Brześciem a Prużaną i ambasador jesz- cym odcinkiem Krzny. Warto ją odwie- cze bardziej rozległych stosunków. dzić szczególnie wczesną wiosną, by ze Dość powiedzieć, że ojcem chrzest- wzgórza, którego strzeże „kamienna ba- nym pierworodnego syna Kaliksta ba” podziwiać urocze rozlewiska. był w 1825 r. car Aleksander I. Inna Dawni właściciele Nepli to je- rzecz, że cesarz trzymał do chrztu po- den z tych rodów, których dzieje spaja- noć własne dziecię, któremu dał ży- ją oba brzegi Bugu. W 1. poł. XVIII w. cie podczas jednej z kilku wizyt, jakie wieś stała się własnością Aleksan- składał w Neplach... Powodem odwie- dra Ursyna Niemcewicza. Posiadłości dzin w prowincjonalnym majątku by- dziadka słynnego Juliana rozciągały się ły tyleż honory czynione przez pana po obu stronach rzeki. Z biegiem cza- domu, co urok pięknej gospodyni Ju- su Niemcewicz podzielił je pomiędzy lii Mierzejewskiej. dwóch synów: Franciszka, któremu za- Mierzejewskim zawdzięczają Neple pisał Neple, oraz Marcelego, któremu imponujący rozwój. Kalikst obok daw- dostały się zabużańskie Skoki i Klej- nej siedziby Niemcewiczów wzniósł niki. Właśnie w Skokach, odległych nowy pałac, nad Krzną postawił pawi- od Nepli w prostej linii o 7 km, przy- lon nazywany Biwakiem, gdzie spoko- 125 szedł na świat znany pisarz i działacz jem cieszył się rosyjski cesarz. Obiekt społeczny Julian. ozdobiony wyniosłym czterokolumnowym portykiem możemy oglądać na te- W 1854 r. Neple spłonęły. Znów nie renie parku. W wyniku przebudów stra- wiadomo, ile w tym prawdy, ale plot- cił większość cech stylowych, ale za ka głosi, że Julia Mierzejewska zdo- czasów Mierzejewskich nie było wąt- łała ocalić z pożogi jedynie pakiecik pliwości, jak wyjątkowe to domostwo; listów miłosnych od cara… Przepa- Powiat bialski Powiat władający francuskim mogli odczy- dła wspaniała oranżeria i rezydencja. tać z marmurowej tablicy: Szczęśliwy Odbudowę pałacu Mierzejewski po- biwaku, pod twym sklepionym dachem wierzył wziętemu architektowi z nie- Neple spoczywał cesarz Aleksander I, które- dalekich Kobylan, Franciszkowi Jasz- mu Europa zawdzięcza pokój, a Polska czołdowi. swe istnienie. Nic dziwnego, że choć W latach 90. XIX w. majątek na- znajomość francuskiego do powszech- był znakomity inżynier, sławny kon- nych nie należy, po odzyskaniu niepod- struktor mostów, Stanisław Kierbedź. ległości tablicę zdjęto. Dziedziczką Nepli po śmierci inżynie- Mierzejewski założył też imponu- ra Kierbedzia została jego córka Zofia, jącą ananasarnię i oranżerię, do któ- żona profesora Lubomira Dymszy, po- rej krzewy sprowadzał aż z Drezna; sła do Dumy i zdecydowanego prze- kwitło w niej ponoć 4 tys. ozdob- ciwnika utworzenia i odłączenia od nych kamelii! Winnice porastały po- Królestwa Polskiego guberni chełm- łudniowe wystawy stoków nad Krzną, skiej, w której znalazło się również a po zwierzyńcu – prawdopodob- Południowe Podlasie. Ożywiona dzia- nie na terenie dzisiejszego rezerwa- łalność na forum politycznym nie prze- tu „Szwajcaria Podlaska” – hasały szkodziła Dymszy w przebudowie pa- żubry sprowadzone z Puszczy Biało- łacu Mierzejewskich, którym jednako wieskiej i daniele. nie cieszył się długo. Budynek spło- Jednak małżonkowie nie cieszyli się nął w czasie I wojny światowej i osta- długo szczęściem – w 1828 r. ich na- tecznie został rozebrany w latach 60. stoletnia pociecha, carski chrześniak, Prócz opisanych obiektów inte- zmarł w wyniku obrażeń doznanych resujący jest sam 18-hektarowy po upadku z konia. Jego pamięć rodzi- park, w którym najpiękniej prezentu- ce uczcili neogotycką kaplicą (obok je się aleja wysadzana grabami w po- syna w kaplicy spoczął później oj- łudniowo-wschodniej części. W par- ciec). Nieco więcej o tragedii dowiemy ku wznosi się najstarszy z obiektów się z treści tablicy epitafijnej poświę- dawnej rezydencji, lamus, zbudowany conej zmarłemu chłopcu, umieszczo- ok. 1786 r. – jest to jeszcze pamiątka nej na tylnej elewacji. Miejsce feralne- po rządach Franciszka Ursyna Niem- 126 go upadku znaczy głaz z krzyżem przy cewicza. Neogotycką formę budynek szosie w sąsiedztwie parku (obecnie na uzyskał w 1913 r. za czasów Lubomira terenie prywatnej posesji). Dymszy. Z obiektów podworskich za- chował się jeszcze tzw. Biały Dworek Noclegi wzniesiony na początku XX w. i klasy- Szkolne Schronisko Młodzieżowe (PTSM), Ne- ple, ul. Parkowa 22, tel.: 083 3751831. Czynne w okresie cystyczna biblioteka z XIX w. wakacji, przy szkole podstawowej, 25 miejsc w klasach Czasy Niemcewiczów pamięta ko- lekcyjnych. Znaczne zniżki dla nauczycieli. Kilkanaście ściół Podwyższenia Krzyża Świętego złotych za nocleg. Powiat bialski Powiat usytuowany we wsi, na drugim brze- Ośrodek Kolonijno-Wypoczynkowy Goliat, Ne- ple, ul. Parkowa 5, 083 3751438l. Aktualnie ośrodek gu Krzny. Został zbudowany w 1769 r. prowadzi Caritas diecezji siedleckiej. 100 miejsc, po- jako cerkiew unicka (kościołem kato- koje 2-, 3-, 4- i 6-os. w domkach (80 miejsc w dom- lickim jest od 1918 r.). Kościół war- kach z łazienkami). Nosów to odwiedzić choćby po to, aby zo- Inne baczyć epitafia Franciszka i Ignacego Usługi przewodnickie Bogusława Hawryluk, Niemcewiczów. W pobliżu wznosi się Neple, ul. Terespolska 9, tel.: 691667784, hawryluk- drewniana dzwonnica z 2. poł. XIX w. [email protected]. Pasją pani Bogusławy jest też flo- W Neplach znajduje się ziemny kopiec rystyka – przygotowuje m.in. kompozycje kwiatowe na zamówienie. pamięci Józefa Piłsudskiego usypany w 1936 r., ze współcześnie umiesz- czoną tablicą pamiątkową. Sławnym nepelskim zabytkiem jest Nosów tzw. „kamienna baba” stojąca na wzgórzu na północnym brzegu Krzny. Nosów to siedziba parafii prawo- Prymitywnie wyciosany krzyż z polne- sławnej, która użytkuje XIX-wieczną go kamienia to podług legendy zaklęta kamienną cerkiew. Znajduje się tu rów- dziewczyna, która wbrew woli rodzi- nież ciekawy dworek, który został sta- ców zdecydowała się wyjść za mąż za rannie odrestaurowany przez prywat- dawnego towarzysza dziecięcych zanych właścicieli. baw. Choć ślub i wesele było już przy- Obecna cerkiew Archanioła Micha- gotowane, matka dziewczyny wciąż ła powstała w 1862 r., dokładnie 320 nie mogła się pogodzić z „samowolą”. lat po pierwszej prawosławnej świąty- – Bodajbyś skamieniała nim dojdziesz ni we wsi. Jej charakterystyczną trój- do kościoła! – wykrzyknęła bezsilnie dzielną bryłę wymurowano z kamienia na koniec. Klątwa rzucona przez mat- polnego, a wnętrze przykrywa drewnia- kę spełniła się i ma trwać dotąd, aż nie- ny strop. Wyposażenie pochodzi głów- posłuszna córka pochylona latami do- nie z XIX w., choć część jest starsza tknie czołem ziemi. (m.in. XVIII-wieczny pounicki ołtarz). Do „kamiennej baby” łatwo trafić dzię- Trafiły tu ikony ze zburzonej w mię- ki widocznej z oddali drewnianej wieży dzywojniu cerkwi cmentarnej w nieda- widokowej. Warto podziwiać z niej me- lekim Zakanalu. Warto zwrócić uwa- 127 andrującą Krznę, żerujące na łąkach bo- gę na współczesną kopię obrazu MB ciany i zieleń lasów na horyzoncie. Leśniańskiej. Wizerunek był otaczany kultem nie tylko przez rzymskich ka- tolików, ale również przez chrześcijan Ortel Królewski obrządków wschodnich, unitów i na przełomie XIX/XX w. prawosławnych. Kościół MB Różańcowej w Ortelu Wewnątrz cerkwi umieszczono tablicę Królewskim – bezsprzecznie najpięk- Powiat bialski Powiat upamiętniającą lotników z VI Dywi- niejsza drewniana świątynia na Połu- zjonu Bombowego Pułku Lotniczego dniowym Podlasiu – jest na tyle wyjąt- „Lwów”, którzy w 1939 r. wystartowali kowy, że dla niego samego warto wybrać do walki z lotniska polowego w okoli- się do wsi odległej o 15 km od Białej. cach Nosowa. Co roku 1 września od- Pierwotnie świątynię wybudowa- prawia się w ich intencji liturgię. W są- no jako cerkiew unicką św.św. Dawi- Ortel Królewski siedztwie cerkwi wznosi się dzwonnica da i Romana w 1706 r. Tę datę oraz imię (1870), a na tyłach usytuowany jest cieśli Nazara i nazwisko ówczesnego cmentarz. Po przeciwnej stronie drogi proboszcza Bieleckiego można odczy- wznosi się wiatrak, który wciąż pracu- tać nad drzwiami wejściowymi. Obiekt je, ale… jako młyn motorowy. Mimo, jest znakomitym przykładem „typu że pozbawiony skrzydeł i obity blachą, bialskiego” w architekturze cerkwi dość łatwo rozpoznać jego charaktery- unickich. Trójdzielną budowlę wznie- styczną sylwetkę. siono techniką zrębową, na jaskółczy Murowany dwór z 1890 r., neorena- ogon, a tajemnicą jej dobrej kondy- sansowy, otoczony rozległym parkiem, cji jest trwałe, modrzewiowe drewno. znajduje się na północnym krańcu wsi. Ściany pokrywa szalunek. Wiele uro- Jego włoska stylistyka wskazuje, że mógł ku dodaje kościołowi gont pokrywają- go projektować Henryk Marconi. Dzięki cy dachy i zadaszenia. Blachą nakryto prywatnym właścicielom to jeden z naj- jedynie hełmy cebulastych wieżyczek. lepiej zadbanych dworów w okolicy i aż Jeden z hełmów wieńczy wieżę nad ba- trudno uwierzyć, że był niegdyś zdewa- bińcem, charakterystycznie przykrytą stowany i służył za mieszkanie pracow- trójpoziomowym dachem. Od 1875 r. nikom PGR. Dwór otaczają zabudo- świątynię zamieniono na cerkiew pra- wania gospodarcze majątku, który do wosławną, a po I wojnie światowej na 1945 r. znajdował się w posiadaniu ro- kościół rzymskokatolicki, nadając mu dziny Wężyków (podobnie jak opisy- nowe wezwanie. W 2007 r. dokonano wany na s. 150 Witulin). Zachowały się wyjątkowego w skali regionu odkrycia pochodzące z XIX–XX w. krochmalnia, – pod warstwą farby na ścianie tęczo- stajnia, dwukondygnacyjny spichlerz, wej ukazały się oryginalne freski z po- olejarnia i czworaki. We wsi zwraca rów- czątku XVIII w., jak dotąd pierwsze na 128 nież uwagę murowana kapliczka z poło- tym terenie oryginalne malowidła we- wy XVIII w. i ciekawy, murowany bu- wnątrz cerkwi unickiej. Jednak póki co dynek dawnej karczmy. wymagają konserwacji. Na tyłach kościoła znajduje się telu Królewskim i Kościeniewiczach, cmentarz, gdzie zachował się ciekawy odróżniające je od świątyń z innych re- nagrobek unickiego proboszcza Ortela gionów oraz świątyń łacińskich z tego zmarłego w 1841 r. okresu, pozwalają na wyodrębnienie „typu bialskiego” cerkwi unickich. Powiat bialski Powiat Okolice W końcu wsi, po lewej stronie, Kilka kilometrów na północ leży wznosi się kopiec zwieńczony krzy- Ortel Książęcy. Niegdyś obie wsie żem. Został usypany prawdopodobnie stanowiły jednolity majątek nazywany po I wojnie światowe i złożono w nim Piszczac Wortel, który ok. 1565 r. podzielono na kości nieznanych poległych. Wśród dobra królewskie i część prywatną, na- mieszkańców to właśnie ów kurhan leżącą później do Radziwiłłów. Tak po- tłumaczy etymologię nazwy wsi: „ko- wstały dwie wsie, królewska i książę- ści nie wiadomo czyje”, czyli „Ko- ca i stąd dzisiejsze ich nazwy. W Ortelu ście-nie-wi-cze”. Warto wiedzieć, że Książęcym można również zobaczyć Ortel Królewski i Kościeniewicze to ciekawy drewniany kościół Narodze- wsie, w których w 1679 r. nadania nia NMP, byłą cerkiew prawosławną ziemskie otrzymali Tatarzy. zbudowaną w 1882 r. Jednak ci, których zachwycił malowniczy kościółek w Ortelu Królewskim Piszczac powinni skierować się do Kościenie- wicz (5 km na wschód, skręt z szo- Piszczac, nazywany w źródłach sy w kierunku Piszczaca). Tamtej- Pieszcztką, to jedno ze starszych szy kościół NMP Królowej Polski to miast w okolicy. W 1500 r. notowa- również dawna cerkiewka, starsza na- no tu już parafię katolicką, a 30 lat wet od tej w Ortelu Królewskim (po- później przyznano wsi prawa miej- budowano ją pomiędzy rokiem 1673 skie. Miasteczko, które od połowy a 1682). Do nawy na planie kwadratu XVII w. dzierżawili bialscy Radziwił- wchodzi się przez babiniec zwieńczo- łowie, ostatecznie przeszło na ich wła- ny wieżą. Właśnie ta charakterystycz- sność i pozostawało nią do 1790 r. nie ukształtowana wieża z międzykon- Ciekawa jest XIX-wieczna histo- dygnacyjnym daszkiem jest swoistą ria świątyń w Piszczacu. Na począt- cechą architektury regionu, właściwą ku stulecia istniały tu grekokatolicka dla XVII w. Nie sposób rozstrzygnąć, cerkiew i kościół rzymskokatolicki. czy jest to zjawisko oryginalne, czy też Od kiedy cerkiew spłonęła w 1840 r. efekt inspiracji architekturą cerkiew- unici przez ok. 30 lat korzystali z ko- ną Podkarpacia, gdzie tego typu roz- ścioła wespół z łacinnikami. Po znie- 129 wiązanie jest powszechne. Niemniej sieniu unii brak więc było świątyni, cechy zachowanych cerkiewek w Or- która mogłaby pełnić rolę parafialnej cerkwi prawosławnej. Być może dla- sko-terespolskiej (1867) powstała sta- tego w 1892 r. zlikwidowano parafię cja kolejowa. Z tego okresu pochodzi katolicką, kościół przekazując cerkwi. dom dróżnika usytuowany w pobliżu Ten jednak po trzech latach rozebrano, przejazdu kolejowego i budynek dwor- przeznaczając drewno na budowę szko- ca kolejowego, który jednak obecną Powiat bialski Powiat ły. W 1907 r. powstała murowana cer- dworkową stylistykę uzyskał po prze- kiew (rok wcześniej drewniany kościół budowie w latach 20. XX w. Warto nad- katolicki). Można się domyślać, że pa- mienić, że na stacji kolejowej w Cho- nująca wówczas w Piszczacu atmosfera tyłowie formowano transporty ludności Piszczac stosunków międzyreligijnych nie była ukraińskiej wywożonej w ramach Ak- najlepsza. Być może dlatego odtworzo- cji „Wisła”, głównie na Warmię i Ma- na po odzyskaniu niepodległości parafia zury. Wysiedlenia, które rozpoczęły katolicka sprzedała drewniany kośció- się w kwietniu 1947 r., objęły również łek w 1922 r. (można go obecnie oglą- ówczesny powiat bialski. dać w Zarzeczu Łukowskim), a w ko- Na północ od Chotyłowa, w wyro- lejnych latach budynek przejętej cerkwi biskach dawnej cegielni, znajduje się przebudowano w taki sposób, że dziś zalew Kubiki, nad którym funkcjonu- nie sposób rozpoznać w niej oryginal- je kąpielisko. Na spacer po komplek- nych cech stylowych. sie leśnym Kłoda (na zachód Choty- Do kościoła Podwyższenia Krzyża łowa) można się wybrać trasą ścieżki wiedzie współczesna mu eklektyczna edukacyjnej „Barwinek” przygo- brama. Na tyłach prezbiterium odnaj- towanej przez Nadleśnictwo Choty- dziemy kolejną podlaską „kamienną łów. Pięciokilometrowa trasa rozpo- babę” – prymitywny krzyż z polnego czyna się przy leśniczówce Kłoda (po kamienia, ze słabo czytelnymi literami wyjeździe z Chotyłowa w kierunku IS/TH oraz ЖM. zachodnim skręt w prawo przed Za- Nad ciekawym cmentarzem z XIX- lutyniem). Przy leśniczówce znajdu- wiecznymi nagrobkami góruje drew- je się izba edukacyjna, zielona kla- niana kaplica św. Anny, wzniesiona sa i parking. ok. 1800 r., kilkakrotnie powiększana. W Zalutyniu (za rzeką Lutnią) w od- Na ogrodzonym i zadbanym cmenta- ległości 1,5 km od Chotyłowa znajdu- rzu żydowskim (skrzyżowanie ulic je się murowany dworek wybudowa- Terespolskiej i Sportowej) nie zacho- ny w 1825 r. dla Kajetana Sadowskiego. wał się ani jeden nagrobek. W eklektycznej budowli otoczonej parkiem krajobrazowym mieści się szko- Okolice ła specjalna. 130 Piszczac sąsiaduje z odległym o ok. Dwa ciekawe obiekty spotkamy, po- 2 km z Chotyłowem, wsią, w któ- dróżując z Piszczaca do Kodnia. W odle- rej w okresie budowy kolei warszaw- głości 5 km od tego pierwszego znajduje się wieś Połoski, a w niej wyremonto- Domki kampingowe Rolniczej Spółdzielni Pro- dukcyjnej, Chotyłów, ul. Cegielniana 6, tel.: 083 3778225. wany niedawno kościół Świętej Trójcy, Nad zalewem Kubiki, 2 domki z 2 pokojami 4-os., łazien- dawna cerkiew prawosławna z 1891 r. ka i toalety w oddzielnym budynku, V–VIII. Trójdzielna konstrukcja z wieżą nad przedsionkiem została wzniesiona tech- Gastronomia Tawerna Bosman, Rynek 17, tel.: 083 3777021. bialski Powiat niką zrębową, oszalowana. Prezentuje Bar, Piszczac, ul. Rynek 27, czynne w godz. się bardzo malowniczo w otoczeniu sta- 14.00–22.00. rych drzew. Od 1925 r. świątynia znaj- Bar przy kąpielisku Kubiki, czynny w okresie letnim. dowała się w rękach neounitów, w okre- Pratulin sie II wojny światowej – prawosławnych. Inne Przy szkole w Połoskach znajduje się ka- Kafejka internetowa, ul. Kodeńska 2. mień z tablicą poświęconą żołnierzom Bank Spółdzielczy, ul. Włodawska 8, bankomat. polskim zabitym w 1939 r. To pamiątka Posterunek policji, ul. Włodawska 8, tel.: 083 3778007. skomplikowanych relacji polsko-ukra- Poczta, ul. Cmentarna 3. ińskich 1. poł. XX w. – wycofujący się żołnierze zginęli z rąk wrogo usposobio- nych mieszkańców wsi zdeklarowanych Pratulin jako Ukraińcy. Około 4 km dalej szosa mija wieś W Pratulinie doszło do najtragicz- Zahorów. Skręcając w prawo, w wiej- niejszych wydarzeń związanych z li- ską ulicę, dotrzemy do współczesnej kwidacją kościoła unickiego. Wizy- cerkwi prawosławnej. Świątynię ta w tej wsi pozwoli lepiej zrozumieć wzniesiono w latach 90. XX stulecia skomplikowane religijne dzieje re- w sąsiedztwie miejsca, gdzie stała po- gionu. przednia cerkiew, zburzona z polecenia władz w 1938 r. Miejsce gdzie znajdo- Historia wał się prestoł (ukryty za ikonosta- Sam Pratulin to jedno z kilkunastu sem stół ołtarzowy) znaczył przez lata dawnych miasteczek w rejonie Białej drewniany krzyż przeniesiony dziś na Podlaskiej. Pierwotnie wieś nazywa- tyły prezbiterium. ła się Hornowo, a po lokacji miasta przez Potockich w 1732 r. otrzyma- Noclegi ła nazwę, która nawiązuje do nad- Gospodarstwo agroturystyczne Elżbiety Fi- rzecznego położenia – ‘prata’ to po lipiuk, Chotyłów, ul. Kłodzka 21, tel.: 083 3778440. 3 pokoje 2-os., wspólna łazienka. Ładnie utrzymany łacinie łąka. ogród przydomowy, ok. 1 km do kąpieliska. Do połowy XIX w. zdecydowana Gospodarstwo agroturystyczne Urszuli Gra- większość ludności chłopskiej w oko- barczyk, Zalutyń 39, tel.: 083 3778500. 2 pokoje 2-os., licy, należała do kościoła unickiego. 131 wspólna łazienka. Gospodarstwo położone w sąsiedz- twie lasu, hodowla koni małopolskich i zimnokrwistych Było tak do czasów jego skasowa- – jazdy wierzchem i przejażdżki bryczką. nia w Królestwie Polskim w 1875 r. Carskie plany likwidacji unii spotkały lej „Kto się opiekę”. Kule leciały jak się na Południowym Podlasiu z licz- grad. Padali wieśniacy zabici, pochy- nymi przejawami niechęci. Unici, któ- lały się głowy rannych. Pierwszy padł rych na drodze administracyjnej uczy- Wincenty Hryciuk ze wsi Zaczopek. niono prawosławnymi, bronili świątyń Ostatecznie zginęło 13 osób, a 180 Powiat bialski Powiat przed usuwaniem elementów łaciń- odniosło rany. Zabitych pogrzeba- skich, wprowadzaniem duchownych no pod murem cmentarza unickie- spolegliwych wobec władz i bojkoto- go i drogą prowadzącą do pól upraw-

Pratulin wali udział w życiu religijnym cerkwi. nych, chcąc zapobiec jakimkolwiek Ich postawę niejednokrotnie wspiera- formom czci. Dopiero po 1918 r. zbio- ły kręgi szlacheckie i katolickie, do- rową mogiłę ogrodzono i postawiono strzegając poważną siłę sprzeciwu pomnik. Kult męczenników rozwijał wobec niechcianego zaborcy. „Opor- się. W 1990 r. ich szczątki zostały eks- ni”, jak ich nazywano, byli represjono- humowane i przeniesione do kościo- wani, z zsyłkami i więzieniem włącz- ła w Pratulinie. W 6 lat później Jan Pa- nie. W styczniu 1874 r., jeszcze przed weł II beatyfikował 13 Męczenników oficjalną datą ukazu likwidacyjnego, Podlaskich, a pratuliński kościół ogło- władze próbowały obsadzić w pra- szono ich sanktuarium. tulińskiej cerkwi duchownego pra- wosławnego. Kiedy trzydniowe ne- Miejsca, które warto zobaczyć gocjacje z ludnością, która tłumnie Drewniana cerkiew, której broni- okupowała cerkiew skończyły się fia- li unici, nie przetrwała (choć toczono skiem, wkroczyło wojsko. o nią krwawe boje, została rozebra- Tak relacjonował wydarzenia w Pra- na już w następnym roku po pamięt- tulinie unicki ksiądz T. Telakowski (za nych wydarzeniach). Sanktuarium, Hanną Dylągową, Unia brzeska i uni- czyli kościół św.św. Piotra i Paw- ci w Królestwie Polskim): Rozerwa- ła, znajduje się przy trasie nadbużań- ło wojsko parkan drewniany okalają- skiej, w połowie drogi między Jano- cy dookoła cerkiew, której lud bronił. wem a Terespolem (należy zjechać ok. Dalsze czynności powtórzyły się te sa- 0,5 km w lewo z głównej trasy nadbu- me, co i w Drelowie. Lud szturm od- żańskiej, wcześniej, w lasku za wsią parł straciwszy kilku w rannych i pozo- Zaczopki, oznakowany zjazd gruntową stał niemy na placu. Stein pominął już drogą do mogiły unitów). To klasycy- rzucanie postrachu pustymi nabojami, styczna, murowana budowla z 1838 r., od razu zakomenderował rozkazując po kasacie unii przejęta przez Cer- nabić ostro broń. Gdy wydano rozkaz kiew prawosławną. Wewnątrz znaj- 132 do wystrzału, lud rzucił co miał w rę- dują się relikwie męczenników, a cen- ku i ukląkł jak jeden człowiek, i chó- ny przedmiot kultu stanowi krzyż, rem zaczął śpiewać „Święty Boże”, da- który towarzyszył im podczas zma- gań z wojskiem. W wystroju świątyni odnajdziemy obrazy prezentujące tam- Rokitno te wydarzenia. Na tyłach kościoła, na cmentarzu pa- W Rokitnie – dziś gminnej, dawnej rafialnym wznosi się zabytkowakapli - królewskiej wsi – warto zobaczyć para- Powiat bialski Powiat ca (1870) właścicieli Pratulina – Wie- fialnykościół Świętej Trójcy. To daw- rusz-Kowalskich. Prócz niej warto na cerkiew unicka, pobudowana w la- zwrócić uwagę na dwie mogiły wojen- tach 50. XIX w. Drewnianą świątynię

ne: kopiec z krzyżem na grobie żołnie- budowano w okresie znacznego wpły- Rokitno rzy z 1920 r. i pomnik dla 154 żołnie- wu architektury bizantyjskiej, stąd też rzy Armii Czerwonej, którzy polegli jej kształt – skądinąd bardzo ciekawy – nad Bugiem w 1944 r. nie jest typowym przykładem rodzimej W miejscu, gdzie stała dawna, pa- architektury Podlasia. Charakteryzuje miętna drewniana cerkiewka, jeszcze ją za to kanoniczne dla cerkiewnych do niedawna wznosił się monumen- obiektów sakralnych rozplanowanie talny ołtarz zbudowany na wizytę Ja- trójczłonowe w formie krzyża i ośmio- na Pawła II i przeniesiony do Pratuli- boczna kopuła wieńcząca nawę. na z Siedlec. Wcześniejsza cerkiew powstała we Około 1 km na zachód, pierwotne wsi w 1704 r., a jej fundator, Zachor miejsce pochówku poległych unitów Trofim, został uwieczniony na nie- upamiętnia pomnik z polnych głazów, zwykle oryginalnym obrazie wotyw- zwieńczony tzw. „kamienną babą”, nym, który można obejrzeć we wnę- tj. kamiennym krzyżem o prymitywnej trzu świątyni. Równie cenny jest obraz sylwetce. Mogiła leży na trasie współ- przedstawiający Chrystusa u słupa. czesnej drogi krzyżowej prowadzą- Na tyłach prezbiterium znajduje się cej od kościoła, bezpośredni dojazd do oryginalna pamiątka zaborów – nagro- niej wskazuje drogowskaz przy głów- bek rosyjskiego właściciela okolicznej szosie. nych dóbr (z nadania carskiego), gen. Iwana Jazykowa-Poleszko. Noclegi Gospodarstwo agroturystyczne „Sielanka”, Okolice Józef Milaniuk, Pratulin 46, tel.: 507074762. 2 dom- Kilka kilometrów na zachód od Ro- ki z łazienkami, łącznie dla ok. 10 osób. 100 m od Bugu, kitna znajduje się wieś Klonownica 20 m od starorzecza, łódka, rowery. Gospodarstwo agroturystyczne Józefa Pliszki, Duża. Na jej zachodnim krańcu stoi Pratulin 45, tel.: 505134387, http://www.pratulin.org. murowany kościół św. Jana Ewan- Domek z 2 pokojami 2-os. nad starorzeczem. gelisty, wybudowany w latach 1854– Dom Pielgrzyma, Bohukały, tel.: 083 3761780. Przy 61 jako cerkiew unicka. Architektu- 133 trasie do Terespola, 2 km od sanktuarium w Pratulinie. W dawnej szkole, 60 miejsc noclegowych w salach wie- ra kościółka niewątpliwie przywodzi loosobowych, wspólne łazienki. na myśl styl mauretański – prócz wie- życzki na szczycie czterospadowego dachu, podobne wieńczą cztery naro- Romanów ża budowli. Neogotyckie oblicze ko- ściół przybrał po przebudowie i ada- Na rozległej płaszczyźnie ciągnącej ptacji świątyni do potrzeb obrządku się ponad Bugiem, w Podlasiu daw- Powiat bialski Powiat łacińskiego w początku lat 20. XX w. nym, jest majętność zwana Romano- W kościele zobaczymy stosunkowo cie- wem. Piękne to miejsce, o tyle ile bez kawe obrazy z XVIII i XIX w. Obok ko- biegnącej wody i gór może być kraj ja- ścioła wznosi się drewniana dzwonni- ki pięknym.

Romanów ca z 2. poł. XIX w. Naprzeciw świątyni, Taką charakterystykę Romanowa po przeciwnej stronie szosy, widoczny pozostawił nam Józef Ignacy Kraszew- jest stary cmentarz prawosławny z na- ski, który spędził w tutejszym dwo- grobkami opisanymi cyrylicą i poje- rze dzieciństwo. Dwór wzniósł w la- dynczymi grobami z okresu I wojny tach 1806–11 dziadek autora Starej światowej. baśni, Błażej Malski. Klasycystycz- Droga wiodąca do cmentarza skrę- na budowla nakryta czterospadowym ca i prowadzi do osady dworskiej Klo- dachem, z okazałą facjatą od frontu, nownica Plac. Odnajdziemy tu klasy- stoi w otoczeniu rozległego parku cystyczny dworek z połowy XIX w., o XVII-wiecznym rodowodzie. Kra- a na zachód od niego – zabudowania szewski, urodzony w 1812 r. w War- gospodarcze. szawie, tak wspominał czas spędzony na Podlasiu (cytaty pochodzą z opisu Noclegi Romanowa zamieszczonego w Kroni- Gospodarstwo agroturystyczne Janusza Po- ce domowej autorstwa Kajetana Kra- leszuka, Olszyn 20, tel.: 083 3454827, 880490070, szewskiego, Warszawa 2000): http://www.agroturystyka.pl/podlasie/poleszuk. 5 km na wschód od Rokitna. Wolno stojący dom na O! wesołym wstępem do życia był mi obrzeżu wsi (i dwa pokoje w domu gospodarzy), Romanów, był to brzeg gorzkiej cza- wspólna łazienka, kuchnia dla gości, możliwość cało- ry, którą Bóg słodyczą zaprawił, abym dziennego wyżywienia. Przejażdżki konne, bryczki. długo wspominał i długo płakał lat mo- Gospodarstwo agroturystyczne Złocisty Ka- raś, Ossówka 38a, tel.: 083 3451698, 698984891, ich dziecięcych. I wspominam też i pła- [email protected], http://www.agrokwatera. czę z bolesnym serca ściśnieniem, pła- webpark.pl. Na skraju wsi, wolno stojący domek 2 po- czę po tej niepowrotnej przeszłości, koje 2-os., łazienka, aneks kuchenny, dodatkowo 3 po- którą mam w sercu i pamięci (…). koje dla 5 os. na poddaszu domu gospodarzy. Własny staw rybny, bryczka. Najlepsze lata posiadłości to okres, kiedy gospodarzył nią Kajetan, naj- Inne młodszy brat pisarza. 134 Bank Spółdzielczy, Rokitno 43, bankomat. To on rozbudował pałac, założył ob- Gminny Ośrodek Kultury, Rokitno 37b, tel.: 083 3453120. serwatorium astronomiczne i doskonale Poczta, Rokitno 55. prowadził gospodarstwo. Zgromadził kolekcję jego dzieł (opublikowanych zostało 600 tomów) i opowiedzą o jego wszechstronnych zainteresowaniach (Kraszewski malował, pasjonował się archeologią, był kolekcjonerem anty- Powiat bialski Powiat ków). W parku, do którego prowadzi neogotycka brama, można oglądać kaplicę św. Anny (początek XIX w.), którą zamieniono na mauzoleum ro- Muzeum Kraszewskiego w Romanowie, Roskosz rys. M. Rypiński dzinne Kraszewskich. Na ścianach odnajdziemy 6 tablic poświęconych dzie- też imponującą bibliotekę i archi- dzicom Romanowa i ich rodzinom. wum. Niestety pałac trzykrotnie ule- gał pożarom, po raz ostatni w 1943 r. Informacje praktyczne W okolicach ukrywało się bardzo du- Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskie- żo zbiegłych jeńców radzieckich, prze- go w Romanowie, tel.: 083 3793014, czynne co- trzymywanych w obozach w okolicach dziennie prócz poniedziałków w godz. 10.00–15.30. Białej Podlaskiej. Tworzyli oni zbrojne Możliwość umówienia grup w innych porach. grupy partyzanckie, a pałac zniszczyli, nie chcąc dopuścić do osadzenia w nim posterunku żandarmerii. Roskosz Niewątpliwie to wychowaniu w ro- manowskim pałacu Józef Ignacy za- Niejednego z turystów jadących z Ja- wdzięczał po części swoje umiejętności. nowa do Białej z pewnością zaintrygu- Wysoki poziom kultury domowników, je tablica z napisem „Roskosz”. Czego dyskusje o literaturze, spowodowały, się mogą spodziewać? że już jako dziesięciolatek sprawnie Trudno o bardziej wymowną na- pisał po polsku i francusku, a czytał zwę dla letniej rezydencji magnac- po niemiecku. kiej, a taką właśnie wzniesiono w Ro- Od dzieciństwa, nie wiem, jaki szał skoszy w 1. poł. XVIII w. dla Anny wrzał w mojej głowie, nie uwierzycie Radziwiłłowej. W drewnianym, acz mi, gdy powiem, żem wprzódy pisać za- wygodnym dworze, w wiejskim oto- czął, nim pisać umiałem, ale to pewna, czeniu włodarze Białej szukali spoko- żem drukowanymi literami składał już ju i dyskrecji z dala od licznego frau- jakieś powieści i wiersze. cymeru i wojskowej załogi. Dziś we dworze mieści się Mu- Trudno też o bardziej oryginalny zeum J.I. Kraszewskiego. Można tu prezent weselny – Roskosz w 1807 r. 135 oglądać pamiątki po pisarzu, a pra- została ofiarowana Ludwice Kamiń- cownicy chętnie pokażą imponującą skiej z okazji jej ślubu z Teodorem Mi- Powiat bialski Powiat Rossosz

Budynek dawnej stajni cugowej w Roskoszy, rys. M. Rypiński

chałowskim (inna rzecz, że nowi wła- http://www.roskosz.pl. Noclegi w pałacu, dawnej ściciele mogli się w pełni rozkoszować stajni i budynku administracyjnym. Standard zarówno dla studentów z plecakami, jak i wymagających biznes- Roskoszą po dopiero po 15 latach i spła- menów. Sala konferencyjna, kawiarnia. cie przeszło 200 tys. zł). Michałowscy przebudowali Roskosz, angażując wzię- tego architekta Franciszka Jaszczołda. Rossosz Ten zaprojektował im późnoklasycy- styczny pałac, jedną z elewacji styli- Rossosz to, podobnie jak niedalekie zując na neogotyk. Oryginalny budynek Łomazy i Wisznice, dawne miasteczko. powstały w 1840 r. był „jaskółką” mod- Dziś jest to siedziba najmniejszej gmi- nego później eklektyzmu. W wieżycz- ny województwa lubelskiego. ki o neogotyckim charakterze opatrzył projektant również okazałą stajnię cu- Historia gową (stajnia z końmi zaprzęgowymi) Miejscowość uzyskała prawa miej- wzniesioną w pobliżu pałacu. Budynki skie w 1584 r. jako prywatny ośrodek otoczył angielski park. W końcu XIX w. dóbr Dembińskich. Rozwój miastecz- na północny wschód od pałacu powsta- ka miała zapewnić lokalizacja na szla- ły zabudowania folwarczne. ku z Krakowa na Litwę, wiodącym Obecnie w pałacu mieści się Euro- przez Lublin. Jednak nie tylko Dem- pejskie Centrum Kształcenia i Wy- biński, ale i jego sąsiedzi mieli po- chowania OHP. dobne nadzieje – na 30-kilometrowym odcinku tego szlaku wyrosło aż 5 miasteczek! Nic dziwnego, że konkurencja Noclegi 136 Łomaz (5 km) i Wisznic (9 km) ograni- Europejskie Centrum Kształcenia i Wychowa- nia OHP, centrum konferencyjne i hotel w Rosko- czyła spodziewany rozwój miejscowo- szy, tel.: 083 3457063, 3444117, [email protected], ści. Do tego zniszczenia przyniósł na- Porwanie szlachcianek z Rossoszy

Z Rossoszy pochodzą bohaterki jednego z większych skandali obyczajowych XVII w., Zofia i Do- rota Dembińskie, córki właściciela miasta. Starszą Zofię w 1611 r. rodzice wydali za Aleksandra Koniecpolskiego, liczącego się już wówczas magnata, który jednak uchodził za religijnego „od- Powiat bialski Powiat szczepieńca”. Toteż za namową jezuitów, którzy napiętnowali postawę Aleksandra i zdoby- li posłuch u panny młodej, ta nie dopuściła do skonsumowania małżeństwa i po ślubie, w ta- jemnicy przed mężem, wyjechała do klasztoru Bernardynek w Krakowie. Wraz z nią zakonne szaty wdziała młodsza siostra. Aleksander nie czekał aż sąd biskupi orzeknie, czy żona mu się

należy i wykradł ją mniszkom, na wszelki wypadek zabierając również młodszą Dembińską. Rossosz Sprawa musiała nabrać rozgłosu, bowiem w sprawie sióstr Dembińskich interweniował u Zyg- munta III Wazy sam papież. Zofia niestety wkrótce zmarła, a wówczas Aleksander pojął za żo- nę Dorotę. W 1615 r. krewkiego małżonka skazano na banicję i infamię, którą sowicie okupił dopiero po 10 latach, kiedy sprawa porwania nieco przycichła. jazd lisowczyków w 1640 r., z którego Na terenie dawnego cmentarza unic- Rossosz nigdy się już nie podniosła. ko-łacińskiego znajduje się pomnik W listopadzie 1863 r. miastecz- upamiętniający powstańców stycz- ko stało się bezpośrednią areną walk niowych poległych w bitwie w mia- powstańców styczniowych. Oddział steczku. Ponadto jest tu kilka intere- dowodzony przez Karola Krysiń- sujących nagrobków XIX-wiecznych skiego zwyciężył przeważające si- ziemian z okolicy. Po przeciwnej stro- ły rosyjskie. nie ulicy samotnie stoi nagrobek z po- czątku XX w., jedyny jaki pozostał Miejsca, które warto zobaczyć na dawnym cmentarzu przycerkiew- Po dawnym miasteczku do naszych nym. Ciekawym obiektem jest oka- czasów niewiele pozostało śladów, zały budynek młyna przemysłowe- dość trudno określić nawet usytuowa- go z lat międzywojennych i położony nie niegdysiejszego rynku. Drewnia- nad Zielawą przy drodze do Borodzi- ny kościół św. Stanisława Biskupa łówki tartak. zbudowano w 1908 r. bez wyraźnych Wokół Rossosza biegnie znakowana cech stylowych, w 1930 r. dobudowano ścieżka rowerowa, prowadząca głów- doń wieżę-dzwonnicę. Tutejsza para- nie gruntowymi drogami przez urocze fia rzymskokatolicka została zlikwido- tereny łąkowe i leśne (początek ścież- wana w czasach carskich i reerygowa- ki przy szkole w Rossoszu). na w 1919 r. Naprzeciw kościoła stoi Ścieżka pozwala odwiedzić Za- murowana kapliczka św. Jana Nepo- grodę na Zabaszcie. Jest to XIX- mucena z połowy XIX w. i obelisk wy- wieczna zagroda wiejska wyremon- 137 stawiony na 10-lecie odzyskania nie- towana i utrzymywana staraniem podległości. społecznym. Na podwórzu ogrodzonym chruścianym płotem stoi drew- kiem reformacji, który gościł znaczą- niana chata kryta strzechą, z ciekawym ce synody kalwińskie. Obecność gości wyposażeniem. W spichrzu ekspozy- pomagała w rozwoju miasteczka i pod- cja sprzętów gospodarskich, w nowej noszeniu się ze zniszczeń po najazdach chacie prace lokalnych twórców (tel.: kozackich i tatarskich. Powiat bialski Powiat 664961354, Lucyna Krać). Zagro- da służy jako miejsce organizowania Historia ciekawych imprez kulturalnych z ele- W 1676 r. miasteczko stało się czę- mentami etnograficznymi (np. lipco- ścią dóbr Radziwiłłów. Śladem tego wa „Biesiada na Zabaszcie”: poka- jest dzisiejszy herb Sławatycz, który Sławatycze zy tkactwa, pieczenia sękaczy), m.in. przedstawia orła z tarczą i trzema trą- występów miejscowego zespołu folk- bami na piersi (w odróżnieniu od czar- lorystycznego „Zielawa”. Podobne nego orła Radziwiłłów ten jest biały). imprezy (majówki) odbywają się przy Książęta ulokowali tu centrum dóbr, wyremontowanej społecznie szko- obejmujących posiadłości po obu stro- le w Borodziłówce. nach Bugu, szumie określanych jako „państwo sławatyckie”. Stolica tegoż „państwa” dysponowała obszernym Informacje praktyczne rynkiem targowym, ośmioma ulica- Gospodarstwo agroturystyczne Jerzego Ban- carzewskiego, Rossosz, ul. Lubelska 44a, tel.: 083 mi i ok. 200 drewnianymi domami. 3784241, [email protected]. 10 miejsc w 2 pokojach, wspólna Ze Sławatyczami wiąże się epi- łazienka, kuchnia, całodzienne wyżywienie. Konie do zod z życia Tadeusza Kościuszki. jazdy wierzchem i bryczka, staw rybny. Bank Spółdzielczy, Rossosz, ul. Batalionów Chłop- W październiku 1775 r. 29-letni Ko- skich 53a, całodobowy bankomat. ściuszko musiał salwować się uciecz- Gminny Ośrodek Kultury, Rossosz, ul. Batalionów ką po nieudanym romansie z Ludwiką Chłopskich 53, tel.: 083 3784504. Sosnowską, szlachcianką z niedale- Poczta, Rossosz, ul. Lubelska 3. kiej Sosnowicy (zadurzony kochanek wykradł pannę ojcu, ale niestety oboje pojmano za Lublinem). Przed wyjaz- Sławatycze dem za granicę młodzieniec postanowił pożegnać się z mieszkającą w Kuzawce Sławatycze to jedno ze starszych pod Sławatyczami siostrą Katarzyną. miast w regionie – prawa miejskie zy- Szczęśliwym trafem w Sławatyczach skało przed 1577 r. i jak wiele podob- napotkał księcia Adama Czartory- nych miejscowości straciło je po po- skiego, który pożyczył mu pieniądze wstaniu styczniowym. Zanim to jednak na drogę. Mimo że książę wyposażył 138 nastąpiło za sprawą Leszczyńskich, do przyszłego naczelnika w 500 dukatów, których Sławatycze należały w poło- niebogaty Tadeusz i tak wybrał najtań- wie XVII w., stały się znanym ośrod- szy środek lokomocji, jakim był galar płynący ze zbożem. Z przystani w Ku- zawce, na bużańskiej tratwie w towarzystwie flisaków, ruszył w świat przy- szły bohater Polski i Ameryki. Pożyczkę od Czartoryskiego Ta- Powiat bialski Powiat deusz Kościuszko przyjął w jednej ze sławatyckich karczem. Prowadził ją zapewne jakiś przedstawiciel spo- łeczności żydowskiej, która w Sława- tyczach trudniła się przede wszystkim Sławatycze handlem lnem i płótnami lnianymi. Właśnie w poszukiwaniu tego rodzaju towarów na tutejsze jarmarki ścią- Cerkiew w Sławatyczach, rys. M. Rypiński gano hen! z daleka. rokowej sukience w głównym ołtarzu. Miejsca, które warto zobaczyć Okalające go wota świadczą o kulcie, Dzisiejsze miasteczko rozciągnię- jakim był otaczany. te jest wzdłuż głównej ulicy biegną- Wielokulturowy charakter Sława- cej z północy na południe i przecina- tycz podkreśla obecność aż czterech jącej spory rynek. Zabytkiem, który cmentarzy. Na największym, katolic- wyróżnia osadę jest cerkiew prawo- kim, można zobaczyć liczne nagrob- sławna Wniebowstąpienia NMP. Bu- ki z XIX i początków XX w. W sąsiedz- dowla w stylu bizantyjskim powsta- twie znajduje się kirkut z zachowanymi ła na przełomie XIX/XX w., zdobi ją fragmentami kilku nagrobków. Wiosną sześć cebulastych hełmów. Wewnątrz tego roku (maj 2008 r.) ukończono re- można oglądać ikonostas powsta- staurację nekropolii. Otacza ją obecnie ły w okresie budowy świątyni, a także nowe ogrodzenie z bramą, pojawiła się pojedyncze ikony i feretrony z wcze- pamiątkowa tablica poświęcona sława- śniejszej cerkwi unickiej (większość tyckim Żydom. Przy ulicy Kodeńskiej – dawnego wyposażenia wywieziono cmentarz prawosławny, w którego starej po 1945 r.). części zachowały się mogiły z XIX w. Kościół parafialny MB Różańco- Porośnięta drzewami działka w sąsiedz- wej stoi naprzeciw cerkwi. Jest nie- twie cerkwi to cmentarz unicki. co młodszy od niej, bo pochodzi z lat 1913–19. Z wcześniejszej świątyni fun- Okolice dowanej jeszcze przez Radziwiłłów po- Nad Bugiem, pomiędzy Sławaty- chodzi znaczna część wyposażenia (ob- czami a Jabłeczną, znajdują się luźno 139 razy z XVII i XVIII w.). Jednym z nich rozrzucone zabudowania wsi Mościce jest wizerunek MB z Dzieciątkiem w ba- Dolne. Mimo bliskości rzeki ich nazwa nie pochodzi od mostu, a od nazwiska przedwojennego prezydenta Bug poprzestawiał Ignacego Mościckiego, który zło- Bug jako nieuregulowana, dzika rze- żył tu wizytę 1 lipca 1928 r. Do tego ka, w ciągu ostatnich wieków wielokrot- czasu wieś położona na niskich łą- nie zmieniał koryto. Pamiątką tego są liczne Powiat bialski Powiat kach po obu stronach Bugu nazywa- starorzecza, tzw. bużyska. Jeden z wiosen- ła się Neudorf. Na wschodnim brzegu nych wylewów „przestawił” w ten sposób Mościce na drugą stronę Bugu! Tak owo rzeki, na wysokości Sławatycz i Ku- wydarzenie opisał wójt gminy sławatyckiej: zawki, znajdowały się Mościce Gór- W roku 1821, w czasie wylewu wód, [rze- ne (dawny Neubrof). Dziś oba prawo- ka Bug] zmieniła swe koryto. Nurt utwo- Sławatycze brzeżne osiedla nie istnieją, zostały rzył nowe koryto w miejscu rowem naten- zlikwidowane jako położone w bez- czas zwanego. Stare koryto zamulone do tego stopnia, że w następnym roku wy- pośredniej strefie granicznej ZSRR, schło całkowicie, Rzeka przesunęła się na a ich mieszkańców wysiedlono na Sy- milę wzdłuż i na wiorstę wszerz, zacząw- berię w 1940 r. szy od wsi Kuzawka aż do Monasteru Ja- Mościce to pamiątka po tzw. osad- błeczańskiego. Czasem jednak, gdy woda nictwie olęderskim. Olędrami (olen- na Bugu podniesie się znacznie, rzeka przy- drami) zwano przybyszów, którzy pomina sobie o dawnym korycie i wówczas mnisi z Jabłecznej, aby dostać się do klasz- przywędrowali z Holandii czy – tak toru muszą korzystać z łodzi. jak w przypadku Mościc – z Meklem- burgii. Biegli w technikach meliora- cyjnych osadnicy byli chętnie osa- wie przybyli nad Bug z Kaszub. Pro- dzani przez właścicieli ziemskich, boszcz zdecydowanie protestował, aby regulowali rzeki i osuszali te- jeśli gdziekolwiek pojawiały się infor- ren. Na prawym brzegu rzeki osiedlili macje o niemieckim pochodzeniu spo- ich w XVIII w. Radziwiłłowie. łeczności nadbużańskich ewangelików. W wyniku rozległego wylewu w po- Pamiątką po olędrach jest cmentarz na łowie XIX w. Bug zmienił koryto i dzię- drugim brzegu rzeki, w osadzie Borek, ki temu Mościce pozostają dziś w Pol- na zachód od miejscowości Domacze- sce. Do II wojny światowej istniał tu wo (Домачевo). ewangelicki zbór (na prawym brzegu Dla dawnych Mościc charaktery- Bugu), któremu przewodniczył Ewald styczne były domy wznoszone na pa- Lodwich, zwolennik rozbudzania pol- lach, co zabezpieczało je przed wiosen- skości wśród swych współwyznaw- nymi wylewami. Obecnie wieś składa ców, za co w okresie okupacji trafił do się z rozproszonych wśród łąk gospo- obozu koncentracyjnego. Przed woj- darstw. Warto odwiedzić ją wiosną, 140 ną mieszkańcy Mościc posługiwali kiedy po kwitnących łąkach spokoj- się językiem polskim i uważali się za nie spacerują bociany, a okolica roz- Słowian. Dowodzili, że ich przodko- brzmiewa odgłosami przyrody. Noclegi noc Kruszyniany i Bohoniki. Niewiele Hotel Agusia, Sławatycze, ul. Kodeńska 80b, osób wie, że podobna społeczność ta- tel.: 083 3783575. 44 miejsca w pokojach 2-, 3- i 4-os., bar całodobowy. tarska zamieszkiwała Południowe Pod- Zajazd Zastronek, Liszna 26a, tel.: 083 3783612, lasie. Świadectwem obecności Tatarów 501205100, http://www.agroturystyka.pl/podlasie/ jest mizar (cmentarz muzułmański) Powiat bialski Powiat zastronek. 22 miejsca w pokojach 1-, 2- i 3-os. z ła- położony na krawędzi doliny Ziela- zienkami. Restauracja z posiłkami domowymi, w pla- nach kuchnia do dyspozycji gości. Sala do organizacji wy, w pobliżu wsi Studzianka. imprez na 80 osób. Jeden z dwóch południowopodla- Gospodarstwo agroturystyczne Artura Spry- skich mizarów datowany jest podob- chy, Sławatycze, ul. Wyzwolenia 17, tel.: 083 3783328.

nie jak cmentarz w Zastawku. Powsta- Studzianka 6 miejsc, 2 pokoje, czynne sezonowo V–IX, organizacja spływów kajakowych. nie obu należy wiązać z osadnictwem Gospodarstwo agroturystyczne Celiny Ze- tatarskim po 1679 r. W tym właśnie ro- lent, Kolonia Kuzawka 89, tel.: 083 3798187, http:// ku w Studziance osiadł Samuel Roma- www.agroturystyka.pl/nadbuzanskie/zelent. 7 miejsc, nowski, któremu przypadło w udzia- 3 pokoje ze wspólną łazienką. Gospodarstwo położo- ne w ustronnym miejscu, w lesie, przejażdżki zaprzęgiem le 25 włók ziemi. W dwa lata później konnym, kuligi. Całodzienne, domowe wyżywienie. przybył Adam Ułan Korsacki. Osad- Szkolne Schronisko Młodzieżowe, Liszna 27, tel.: nicy pobudowali drewniany meczet. 083 3783304, 083 3783315. 30 miejsc, kuchnia i sto- łówka, czynne sezonowo V–VIII. Kolejny, który znamy jedynie z archiwalnych fotografii, wzniesiono na Gastronomia obecnym placu szkolnym w 1817 r. Bar-pizzeria Idol, Sławatycze, ul. Rynek 9b. W 1915 r. spalili go wycofujący się Bar Dacja, Liszna 74, tel.: 502385988. Czyn- ne w godz. 12.00–24.00. Rosjanie. Mimo że w okolicy pozosta- wała jeszcze nieliczna grupa wyznaw- Inne ców islamu, przed II wojną światową Na północ od Sławatycz znajduje się drogowe cmentarz w Studziance zaczął pod- przejście graniczne z Białorusią, którym możemy do- stać się do miejscowości Domaczewo (Домачево) i kon- upadać. Z relacji wiadomo, że ostat- tynuować wędrówkę po wschodniej stronie Bugu. ni pochówek miał tu miejsce w 1936 Bank Spółdzielczy, Rynek 4, bankomat 24 h. lub w 1938 r. Gminny Ośrodek Kultury i Gminne Centrum In- Cmentarz jest ogrodzony, porasta formacji, Rynek 14, tel.: 083 3783473. Internet, czynne pn.–pt. 7.30–18.00, sb. 18.00–21.00. go sosnowy las, kryjący ok. 150 na- Komisariat policji, ul. Długa 1, tel.: 083 3783307. grobków. Najstarszy, który pozwa- Poczta, Rynek 20. la na datowanie, pochodzi z 1747 r., większość wykonano w XIX w. Wśród osób pochowanych na cmentarzu na Studzianka wzmiankę zasługują dwaj powstańcy, którzy polegli w insurekcji kościusz- Miejsca, które powszechnie koja- kowskiej: gen. Józef Bielak, dowód- 141 rzy się z polskimi Tatarami, to położo- ca IV Pułku Straży Przedniej Wielkie- ne sto kilkadziesiąt kilometrów na pół- go Księstwa Litewskiego, odznaczony Orderem Virtuti Militari, i płk Jakub Józefaciuk, którzy gromadzi najróż- Azulewicz, dowódca 6 Pułku Stra- niejsze starocie pochodzące z regionu ży Przedniej, zginął w obronie Wil- – urządzenia do obróbki lnu, maszy- na. Współcześnie nie sposób odnaleźć ny do szycia, meble, tkaniny, milita- ich nagrobków. Przetrwały za to mo- ria i maszyny rolnicze. Właściciel nie Powiat bialski Powiat giły licznych potomków gen. Bielaka, ustalił stałych godzin otwarcia, latem a także rodzin o orientalnie brzmiących zaprasza od 9.00 do 19.00, choć le- nazwiskach: Czymbajewiczów, Bajru- piej zawczasu zapowiedzieć się te- lewiczów, Buczackich. lefonicznie (Studzianka 71, tel.: 083 Terespol Cmentarz leży w pobliżu drogi z Ło- 3417379, informacji na temat muzeum maz do Ortela. Aby do niego dotrzeć, można poszukiwać na http://www.stu- za Studzianką, przy wyraźnym rozwi- dzianka.pl). dleniu dróg, na którym stoi ciekawa, murowana kapliczka z końca XIX w., należy skręcić w polną drogę na pół- nocny zachód, będącą przedłużeniem Terespol drogi ze wsi Koszoły. Na bramę (nie jest zamknięta na klucz) natrafimy po Terespol to ostatni przystanek przed ok. 500 m. granicą państwa. Od wieków w natu- W samej Studziance warto ponadto ralny sposób stanowił swoiste przed- odwiedzić prywatne muzeum kultu- mieście Brześcia. ry ludowej. Prowadzi je Mieczysław Historia Meczecisko i Jama Czymbaja Zanim jeszcze Terespol został miastem, był wsią położoną na krawę- Ślady Tatarów przetrwały w okolicznych to- dzi podmokłej doliny Bugu, a ówcze- ponimach (nazwach miejscowych). Miej- sny charakter położenia oddaje nazwa sce, gdzie stał meczet w Studziance, nazy- wspominana po raz pierwszy w 1512 r. wa się „meczeciskiem” (analogicznie do cerkwiska). Niedaleką wieś Bokinkę Kró- – Błotków. W początkach XVII w. wieś lewską jeszcze dziś niektórzy nazywają Bo- stała się własnością Zygmunta III Wa- kinką Tatarską. Również Zastawek, gdzie zy. Korzystne usytuowanie w pobli- znajduje się drugi z mizarów, nosił inną na- żu Brześcia, to nie tylko współcze- zwę – Ułanowszczyzna (część Lebiedzie- sny atut. Dostrzegał to również król, wa należąca do tatarskiej rodziny Ułanów). W okolicach Studzianki operuje się lokalny- który postanowił wystawić tu muro- mi nazwami pól pochodzącymi od nazwisk wany pałac. tatarskich właścicieli, np. Azulewszczy- Najazdy w 2. poł. XVII stulecia ob- 142 zna, Buczaczyzna. Zagłębienie terenu nad róciły w perzynę królewskie inwesty- Zielawą na południe od Studzianki to Jama cje, a spustoszone dobra Jan Kazimierz Czymbaja (Czymbajewicz). przekazał w prywatne ręce. Pod koniec XVII w. właścicielem Błotkowa został Niemcy i Szkoci. Obok kościoła, cer- Józef Słuszka. Jemu i jego żonie Te- kwi i synagogi stał protestancki zbór. resie zawdzięczają mieszkańcy Tere- Niewątpliwie dumą hrabiego był nie spola, że nie mieszkają w Błotkowie. tylko majątek, ale i córka Izabela, którą Słuszka wystarał się o prawa miejskie, historia zna jako Izabelę Czartoryską. Powiat bialski Powiat a wraz z nimi o nową nazwę na cześć To ona została jedyną dziedziczką oj- małżonki (kilkadziesiąt lat później po- cowskiej fortuny, którą jako 15-letnie dobna historia miała miejsce w nieda- dziewczę wniosła w wianie Adamowi lekim Konstantynowie). Czartoryskiemu (stryjecznemu bratu Terespol Jednak prawdziwie dobra passa na- matki), pretendentowi do korony. stała dla Terespola za Jana Flemin- Niestety koligacje z Czartoryskimi ga, w którego posiadanie miasto we- zemściły się na podskarbim Janie. Za- szło w 1748 r. Ów podskarbi wielki wziętym przeciwnikiem „Familii” był litewski to człowiek uchodzący za czo- bowiem rezydujący w niedalekiej Bia- łowego przedsiębiorcę epoki. Fleming, łej Karol Radziwiłł, który w odwecie właściciel ziem po obu stronach Bu- za sprzyjanie konkurencji politycznej gu, wykorzystywał arterię rzeczną do złupił i spalił Terespol w 1764 r. transportu płodów ze swych dóbr. Pi- Miasto nie odzyskało już dawnej sał o nim XIX-wieczny historyk Anto- świetności, do czego przyczynili się ni Rolle (Wybór pism, Kraków 1966): jeszcze konfederaci barscy, a także Podskarbi trzebił puszcze, osuszał błota, rozbiory, które odseparowały Terespol na trzebieży siał pszenicę, która udawa- od starszego brata zza Buga, Brześcia. ła mu się przepięknie, budował komię- Choć substancja miejska została nad- gi, szkuty, dubasy, tratwy z belek zwią- wyrężona, atut położenia pozostał. zane wędrowały do Gdańska, a na nich Rozbiorowa geografia uczyniła z Brze- klepki i inny materiał leśny. Zaś sąsiad ścia, a zarazem i z Terespola, furtę ce- Fleminiga z niedalekich Skoków, Julian sarstwa rosyjskiego w kierunku Króle- Ursyn Niemcewicz, odnotował w swo- stwa Polskiego i zachodniej Europy. ich pamiętnikach, że właściciel Tere- Historia bardzo ściśle wiąże spola był pionierem melioracji: On to Brześć i Terespol. Kiedy car Mikołaj I pierwszy wprowadził na Litwie sposób postanowił wybudować twierdzę w Brze- bicia rowów i osuszania łąk. ściu, w 1834 r. oba dotychczasowe Zapewne dzięki takim zabiegom miasta całkowicie zniszczono i prze- Fleming wyeliminował błotko z daw- niesiono w inne miejsce. Z dawnej za- nego Błotkowa. Na ruinach pałacu budowy w Terespolu ostała się jedy- zygmuntowskiego stanęła kolejna renie cerkiew. zydencja, a miasto zyskało murowa- Terespol odradzał się wg zupełnie 143 ną zabudowę. Oprócz Polaków, Ru- nowego projektu, na bazie regularnej sinów i Żydów mieszkali tu również siatki ulic. W tym samym okresie zy- skał znakomite na owe czasy połącze- nia komunikacyjne. Najpierw w latach 1819–23 połączył go z Warszawą trakt bity, a w 1867 r. – kolej. Miasteczko po- zostawało wówczas w cieniu Brześcia, Powiat bialski Powiat gdzie pracowała znaczna część miesz- kańców (w końcu XIX w. aż 92% te- respolan stanowili Żydzi). W okolicy słynęło z kiszonych ogórków, które Terespol przechowywano w beczkach zatopio- nych w starorzeczach Bugu. Do konserwacji kiszonego przysmaku wykorzysty- wano do niedawna również zalane wodą fosy carskiej fortalicji w Łobaczewie. Po ustanowieniu granicy pomiędzy ZSRR i PRL, Terespol stał się głów- nym przejściem granicznym, przez któ- Cerkiew prawosławna w Terespolu, rys. M. Rypiński re odbywał się ruch pomiędzy ZSRR a Polską. Mimo to miasto pozostawa- charakteru nadaje jej kopuła na szczycie ło odizolowane od Brześcia jak jesz- tympanonu. Malowidła i wyposażenie cze nigdy w swojej historii. Sytuacja wnętrza pochodzi z końca XIX w. W są- zmieniła się po upadku ZSRR i dziś siedztwie cerkwi wznosi się dzwonnica- Terespol rzeczywiście żyje handlem brama współczesna świątyni. przygranicznym (nie zawsze całkowi- Oryginalnym zabytkiem miasta cie legalnym). Zdaje się, że nie bez po- jest pomnik pracy, żeliwna kolum- wodu mieszkańcy nazywają dwie nona upamiętniający budowę traktu we dzielnice domków jednorodzinnych warszawsko-brzeskiego. Ustawiono „Dolarowo” i „Rublowo”. go w 1825 r. w centrum Terespola na nasypie i dwustopniowym podeście Miejsca, które warto zobaczyć (skrzyżowanie ulic Kodeńskiej i Woj- Najstarszym zabytkiem Terespola jest ska Polskiego). Kilkumetrowy obelisk cerkiew prawosławna św. Jana Teolo- zdobią widoki trzech miast: Warsza- ga (Ewangelisty; ul. Cerkiewna), która wy, Siedlec i Brześcia oraz wizerunki przetrwała, jako jedyny obiekt, z mia- budowniczych traktu przy pracy. Pier- sta flemingowskiego. Klasycystyczną wotnie szczyt wieńczyło carskie godło, budowlę opatrzoną trójkątnym tym- zdjęte w 1918 r. Bliźniaczy pomnik 144 panonem i czterokolumnowym porty- można oglądać w Warszawie przy uli- kiem wzniesiono w końcu XVIII w. cy Grochowskiej, gdzie zaczyna się jako świątynię unicką. Cerkiewnego „trakt bity” do Terespola. Mimo iż zbudowany w 1863 r., tere- Hotel Dukat**, Terespol, ul. Warszawska 129, spolski kościół Świętej Trójcy zatracił ce- tel.: 083 3420598. 50 miejsc w pokojach z łazienkami. Restauracja (jako specjalność poleca zraz nadbużań- chy stylowe po współczesnej rozbudowie. ski i kociołek kwaśnicy). We wnętrzu wyposażenie z XIX w. Szkolne Schronisko Młodzieżowe, Terespol, We wschodniej części ulicy Wojska ul. Wojska Polskiego 88, tel.: 083 3752004. Przy Ze- spole Szkół Ogólnokształcących, 25 miejsc, czyn- bialski Powiat Polskiego znajduje się cmentarz prawo- ne w okresie wakacji. sławny. Pośród ciekawych nagrobków Noclegi Janusz Woźniak, Terespol, ul. Janowska wznosi się drewniana kaplica cmentarna 10, tel.: 083 3752425. Dogodne położenie w pobliżu Zmartwychwstania Pańskiego z 1903 r. dworca PKP, 6–8 miejsc w 3 pokojach ze wspólną ła- zienką, właściciele prowadzą też sklep spożywczy. Terespol We wnętrzu eklektyczny ikonostas z prze- łomu XIX/XX w. Kilka nagrobków z tego Gastronomia okresu można obejrzeć na cmentarzu ka- Pizzeria Solare, Terespol, ul. Topolowa 2, tel.: 083 tolickim (ul. Czerwonego Krzyża). Na- 3752027, czynne 14.00–22.00. Restauracja Świętokrzyska, Terespol, ul. Woj- przeciwko znajduje się ogrodzony kir- ska Polskiego 132, tel.: 083 3752109, czynne 12.00– kut, niestety bez żadnych nagrobków. 22.00. Pub Manhattan, Terespol, ul. Wojska Polskiego 78, Okolice tel.: 083 3753730, czynne 12.00–24.00. Bar „Agusia”, Terespol, ul. Topolowa 6, tel.: 083 Niecały kilometr od stacji kolejo- 3761011, czynne 9.00–21.00. wej w Terespolu, na tyłach zabudowań Bar „Kurczę pieczone”, Terespol, ul. Janowska 21, Łobaczewa Dużego, znajduje się fort tel.: 083 3752975, czynne 8.00–21.00. artyleryjski nr VII, jeden z dwóch głów- Bar „Kantor”, Terespol, ul. 3 Maja (przejście graniczne), tel.: 083 3111013, czynne całodobowo. nych obiektów wewnętrznego pierście- W pobliżu przejścia jeszcze kilka niewielkich barów nia umocnień Twierdzy Brzeskiej. Po- szybkiej obsługi. tężne betonowe kopuły i ściany otacza Inne fosa częściowo wypełniona wodą. Obiekt Dworzec PKP, Terespol, ul. Janowska, tel.: 9436. powstał w latach 1875–81, podobnie jak Przystanek taksówek przy dworcu PKP. fort nr VI, który znajduje się na południe Bank Spółdzielczy, Terespol, ul. Wojska Polskie- od Terespola, po zachodniej stronie drogo 104, bankomat. gi w kierunku Włodawy, w bezpośrednim Bank PKO BP, Terespol, ul. Wojska Polskiego 117, bankomat. sąsiedztwie skrzyżowania z drogą do Mi- Bank PKO SA, Małaszewicze Duże, ul. Wiejska 2. chałkowa. To umocnienie zachowało się Komisariat policji, Terespol, ul. Czerwonego Krzy- również w niezłym stanie, pozostaje jed- ża 3, tel.: 083 3756210. Poczta, Terespol, ul. Wojska Polskiego 100; Mała- nak własnością prywatną. szewicze Duże, ul. Kolejarzy 22. Miejski Ośrodek Kultury, Terespol, ul. Sienkiewi- cza 27, tel.: 083 3752222. Noclegi Internet: Info-Service, Terespol, ul. Wojska Pol- Grūn Hotel, Terespol, ul. Wojska Polskiego 217, skiego 78, te.: 083 3752014, czynne pn.–pt. 9.00– 145 tel.: 083 3752525. 23 miejsca – 4 pokoje 2-os. z ła- 17.00; Connect, Terespol, ul. Wojska Polskiego 85, zienkami, pozostałe 1–4 os. Aneks kuchenny do dys- tel.: 083 3752209, czynne pn.–sb. 9.00–21.00, nd. pozycji gości. 12.00–20.00. grekokatolicyzm czy prawosławie, trzy Tuczna nadbużańskie zaścianki pozostawały ostoją polskości i tradycji rzymskoka- Obraz nadbużańskiego Podlasia tolickiej. To stąd w pierwszej kolejności byłby niepełny, gdyby nie wspomnieć rekrutowali się powstańcy styczniowi Powiat bialski Powiat o kilku szlacheckich zaściankach, które czy też AK-owska partyzantka. ulokowały się między Kodniem a Ło- Szlachta w zaściankach była świa- mazami. Jednym z nich jest dzisiejsza doma swego pochodzenia, przecho-

Tuczna gminna wieś Tuczna. wując po skrzyniach i szafach paten- ty herbowe. W pamięci miała czas Historia pańszczyzny, kiedy szlachcic nie mu- Początki wsi należy wiązać z XVI w., siał wychodzić do pracy „na pań- kiedy Dymitr Sapieha ulokował w oko- skim”. Mieszkańców Tucznej, Husz- licy osadników szlacheckich z Ma- czy i Wisek wyróżniały nazwiska, zowsza. Koloniści osiedli w wioskach najczęściej z końcówką -ski lub -cki, położonych na zachód od Kod- często z charakterystycznym przydom- nia w kierunku Łomaz: Tucznej, Wi- kiem, podczas gdy w sąsiedniej Bokin- skach i Huszczy. Swoją odrębność ce czy Międzylesiu typowe pozostają wobec osad chłopskich podkreślali nazwiska z końcówką -uk. jeszcze po II wojnie światowej. Przetrwało wiele ironicznych po- Zaścianki szlacheckie, najliczniej wiedzonek odzwierciedlających głów- występujące na pograniczu Mazow- nie stan majątkowy podlaskiej szlachty sza i Podlasia, to wsie zamieszkane przez ubogą szlachtę, która uprawia- ła niewielkie areały ziemskie własno- Jak olej ze smalcem ręcznie. Ich powstawanie to efekt roz- Szlachta i chłopi nie utrzymywali kontaktów rastania się rodzin i podziału majątku towarzyskich i, jak tłumaczy mieszkanka pomiędzy kolejnych potomków wła- Huszczy, do I wojny światowej nie zawierano ścicieli pierwotnych nadań. Ludność małżeństw mieszanych. Zwróćmy też uwa- zaścianka, choć pod względem zamoż- gę na charakterystyczne mazurzenie, które było cechą fonetyki dawnych zaścianków: ności czasem nie różniła się od chło- Tu do wojny europejskiej to juz nie poset sie pów, zachowywała odrębność kulturo- zénic´ do tych wsi. Nawet i ksiénza nie ra- wą, a w czasach przed uwłaszczeniem dzili. Bo mówio – to nie wiadomo, co jesce przywileje prawne, sądowe, politycz- moze byc´. To mówili tak: kozły z baranami ne i ekonomiczne. Szlachta inaczej się niech sie nie miesajo. I która z nasych wy- ubierała, inaczej zwracała się do siebie, sła dziewcyna tam za monz – nie bardzo to. 146 Tak jak oléj ze smalcem zmiesac´ (cytujemy reprezentowała odmienne obyczaje. za artykułem Magdaleny Dłużyńskiej, w pi- Podczas gdy okolica mówiła „po cha- śmie „Język a kultura” nr 1/1991). chłacku” (gwara ukraińska), wyznawała zagrodowej. Przytoczmy kilka z nich: II wojną światową, a konsekrowano „Choć łata na łacie kłaniam, panie go w 1949 r. W wyposażeniu znajduje bracie”, „Szlachcic podlaski ma pia- się jednak nieco elementów starszych ski, laski i karaski” czy też powiedze- (obrazy z XIX w., relikwiarze z wieku nie odnoszące się do wąskich pasków, XVIII). W Huszczy warto odwiedzić Powiat bialski Powiat na jakie dzielono skromną ojcowiznę: cmentarz z zachowanymi nagrobka- „Fortuna szlachcica podlaskiego dłu- mi okolicznych ziemian. ga jak bicz, szeroka jak nóż, a głęboka aż do środka ziemi”. Można przypusz- Informacje praktyczne Wisznice czać, że ich autorami byli sąsiedzi wsi Poczta, Tuczna 191. zaściankowych. O triadzie nadbużań- Bank Spółdzielczy, Tuczna 192. skiej z ironią mawiano: „Huszcza gło- Internet: kafejka przy Zespole Szkół w Tucznej, wa, Wiski kiszki, a Tuczna d…”. czynna pn.–pt. 12.00–20.00, nd. 13.00–20.00; kafejka przy Domu Strażaka, Tuczna 86, czynna pn.–pt. 17.00–21.00, sb.–nd. 12.00–22.00. Miejsca, które warto zobaczyć Centralne miejsce w Tucznej zajmuje strzelisty kościół św. Anny wy- Wisznice budowany przez rodzinę Krasiń- skich w latach 1879–92. Pierwotnie Wisznice to dawne miasteczko le- była to świątynia dla katolików przyna- żące na szlaku z Białej do Lublina. leżących do skasowanej parafii w Kod- Od początku XVI w. przez trzy ko- niu, stąd jednakowe wezwanie obu lejne stulecia było związane z kodeń- świątyń (po likwidacji unii brzeskiej ską linią Sapiehów. Sapiehowie, roz- kodeński kościół św. Anny zamie- wijając swoje włości na Podlasiu, niono na cerkiew prawosławną). Sa- ufundowali we wsi cerkiew, a najpóź- modzielna parafia w Tucznej powsta- niej w 1579 r. wystarali się o prawa ła w 1882 r. Kościół warto odwiedzić miejskie wraz z dwoma jarmarkami m.in. dlatego, że po usunięciu wypo- rocznie. Działo się to już po unii lubel- sażenia z Kodnia trafiło ono w znacz- skiej; miasteczko i pozostałe dobra sa- nej części tutaj. W Tucznej znajdują się pieżyńskie w ziemi brzeskiej pozosta- barokowe rzeźby z XVIII w., pojedyn- wały w Wielkim Księstwie Litewskim. cze obrazy, organy. Z czasem powstały tu również kościół katolicki i żydowska bożnica. Okolice Wojny i zniszczenia w początkach Kościół w Huszczy, który pełnił XVIII w. skłoniły sejmik wojewódz- funkcję świątyni parafialnej dla oko- twa brzeskiego do wydania następu- licznych zaścianków, spłonął, jak wie- jącego oświadczenia: Lubo miastecz- 147 le okolicznych obiektów, w 1915 r. ko Wisznice (…) z powodu ogromnego Budowę obecnego rozpoczęto przed zniszczenia i ruiny przez ogień (…) od Bieżeństwo – nieznany exodus

Poza mieszkańcami Podlasia i wschodniej części Lubelszczyzny mało kto wie o masowym exo- dusie z lata 1915 r. W obliczu nadciągających wojsk niemieckich i austriackich władze carskie ewakuowały w głąb imperium wiele instytucji, w tym niemal całość struktur Cerkwi prawo- Powiat bialski Powiat sławnej. Namowami, szerzeniem paniki i terrorem zmuszono do ucieczki ogromną rzeszę lud- ności, niszcząc czekające na żniwa uprawy i pozostawiony dobytek. Działania te nawiązywa- ły do taktyki stosowanej w okresie kampanii napoleońskiej 1812 r. Totalne wysiedlenie objęło miejscowości położone na zachodnich przedpolach Twierdzy Brzeskiej. Ewakuacja dotknę- ła w największym stopniu ludność prawosławną, choć nie tylko. Atmosferę tego czasu odda- Wisznice je felieton Z odwrotu Rosjan za Bug zamieszczony w 1915 r. w krakowskim „Czasie”: W ślad za cofającymi się (…) wojskami rosyjskimi ciągnęły się gromady zbiegów, pędzone ze spalo- nych lub na wpół zrujnowanych siedzib na tułaczkę z nakazem: za Bug! Od wsi do wsi pędzi- li Kozacy i podpalali wsie i osady, dając ludności zaledwie tyle czasu, ile trzeba było na ujście żywcem z płomieni. Raz po raz ludność wybiegać musiała ze wsi na drogę i ciągnąć za innymi nie wiadomo dokąd. Zamożniejsi końmi z garstką naprędce uratowanego z płomieni do- bytku. Ubożsi pieszo, dźwigając dzieci, podtrzymując starców (…). Z miast Lubartów, Łęczną, Wisznice, Łomazy na tym szlaku spalono doszczętnie, cudem jakimś ocalał Parczew. Ze wsi okolicznych ocalał Kozłów, inne jak np. Studzianka, Jabłoń, Rossosz, Lubenka, Polubicze, Ho- rodyszcze, po samą Białą jedno może płomieni. Liczba uciekinierów nie jest dokładnie znana, szacuje się, że z terenu guberni lubelskiej i chełm- skiej ubyło przeszło 0,5 mln osób. Powroty do zrujnowanych gospodarstw trwały do lat 20.

wszelkich podatków województwa na- Zbrojnych na Zachodzie podczas II woj- szego uwolnić deklarujemy i teraźniej- ny światowej). W tym okresie miastecz- szym laudum uwalniamy. Zniszczenia ko ugruntowało swą pozycję jako ośrod- były po części efektem zaangażowania ka handlu bydłem i końmi. Obecnie Sapiehów po stronie króla, który wy- świadectwem końskiej tradycji pozosta- nagrodził tę wierność, nadając miastu je herb Wisznic: biały koń przywiązany przywilej na kolejne dwa jarmarki, a je- do zielonej topoli. Istnieją jednak szanse go gospodarzowi tytuł wojewody brze- na odrodzenie tradycji – wiosną 2008 r. skiego. Ale i tak ocena, którą w 1812 r. na wisznickim rynku po raz pierwszy po wystawiał w pamiętnikach Julian Ursyn wielu latach odbyła się aukcja ogierów! Niemcewicz – miasteczko obrazem jest Handlową atmosferę czuć podczas po- prawdziwej nędzy – wskazuje, że wiele niedziałkowych targów, które cieszą się dzięki temu osiągnąć się nie dało... sporą popularnością. Po rozbiorach, w 1835 r. Wisznice Po odebraniu Wisznicom praw miej- przeszły w ręce płk. Ignacego Sosnkow- skich (1869) w ramach dalszych repre- 148 skiego, przodka gen. Kazimierza Sosn- sji gminę usytuowano w sąsiednim Ho- kowskiego (współpracownika Piłsud- rodyszczu. Po 1875 r. tutejszą parafię skiego, naczelnego wodza Polskich Sił grekokatolicką zastąpiła parafia prawo- sławna. Ta przestała funkcjonować po Okolice odzyskaniu niepodległości. Wówczas W okolicach miejscowości znaj- podjęto próbę utworzenia parafii neo- dziemy przykłady drewnianej archi- unickiej (działała do 1929 r.). Wiszni- tektury sakralnej. W Polubiczach, ce spłonęły w I wojnie światowej, jed- ok. 10 km na zachód od Wisznic, Powiat bialski Powiat nak nie w wyniku działań bojowych, wznosi się dwuwieżowy kościół z lat a w okresie tragicznej dla Podlasia 1924–27. Tam też znajduje się spory ewakuacji ludności latem 1915 r., lo- park dworski i klasycystyczny dwór kalnie nazywanej bieżeństwem. z 2. poł. XIX w., niestety dość silnie zdewastowany. Na wschód od Wisz- Wisznice Miejsca, które warto zobaczyć nic, w Rozwadówce, stoi była cer- Miejscowy kościół Przemienie- kiew prawosławna, obecnie kościół nia Pańskiego wznoszono przed woj- św. Mikołaja (1910), a w Żeszczynce ną (1937–39) i dokańczano po 1945 r. – była cerkiew unicka Podwyższenia Co interesujące – na płaskorzeźbach Krzyża Św. z lat 20. XVIII w. świętych wewnątrz kościoła ich twór- ca sportretował fizjonomie mieszkań- ców Wisznic. Informacje praktyczne Dawna murowana cerkiew unicka Szkolne Schronisko Młodzieżowe przy LO, Wisznice, ul. Warszawska 44, tel.: 083 3782029, lo- Wniebowzięcia NMP z lat 70. XIX w. [email protected]. W internacie liceum, czynne w okre- to obecnie kościół filialny parafii rzym- sie wakacyjnym. skokatolickiej. Niestety jej wnętrze, Zajazd Kamczatka, Wisznice, ul. Warszawska 92, które spłonęło w 1971 r., wciąż czeka tel.: 083 3782280, 516030801. 36 miejsc w pokojach 2–3-os. (5 pokoi z łazienkami). Restauracja w pełni na kosztowny remont. czynna w okresie wiosenno-letnim. W Wisznicach warto odwiedzić Pub Bosman, Wisznice, ul. Fabryczna 2. Czynne stary cmentarz służący niegdyś ka- pn. 9.00–24.00, wt.–sb. 11.00–24.00, nd. 11.00–24.00. tolikom obu obrządków (greckie- Tradycyjne obiady, knysza, zapiekanka. go i łacińskiego). Najciekawszym z zachowanych nagrobków jest rodzinny Inne Gminny Ośrodek Kultury i Oświaty, Wisznice, grobowiec Kraszewskich i Malskich. ul. Wygoda 10a, tel.: 083 3782079. Bezpłatna kawia- Spoczywają w nim Zofia Kraszewska, renka internetowa, czynna pn.–pt. 10.00–21.00. matka pisarza Józefa Ignacego, i jego Bank Spółdzielczy, Wisznice, ul. Warszawska 19, dwaj bracia – Lucjan i gospodarz nie- bankomat. Komisariat policji, Wisznice, ul. Kościelna 39, dalekiego Romanowa Kajetan. Warto tel.: 083 3782007. zwrócić uwagę na grób Ignacego Sosn- Poczta, Wisznice, ul. Warszawska 1. kowskiego. Na nowym cmentarzu zo- Regionalne Centrum Kultury w Rowinach baczymy groby z okresu I wojny świa- (6 km na północ od Wisznic), w dawnej szkole; działa 149 od maja/czerwca 2008 r. Niewielkie muzeum regio- towej – oglądając je, poznamy daty nalne z czterema ekspozycjami: izba, komora, rolnic- walk toczonych w okolicy Wisznic. two i rzemiosło. koteki, za to zgodnie z pierwotnym prze- Witulin znaczeniem wciąż działa dworska go- rzelnia (budynki z początku XX w.). Po drodze z Białej Podlaskiej do Le- Na południowym krańcu wsi znajdzie- śnej przyjdzie nam przejechać przez my drewniany kościół św. Michała Ar- Powiat bialski Powiat Witulin, rodowe gniazdo znanego na chanioła. Pierwotnie była to grekokato- Podlasiu rodu Wężyków. licka cerkiewka pobudowana w 1741 r. Wieś, wzmiankowana od 1558 r. jako pod tym samym wezwaniem. W kościół-

Witulin Witulino, na własność Wężyków prze- ku możemy obejrzeć kilka XVIII-wiecz- szła w 1781 r. Odziedziczył ją Kazimierz, nych obrazów, a wyraźnie cerkiew- szambelan jego królewskiej mości, który ną proweniencją wyróżnia się ikona przejął Witulin w spadku po Karolu Sie- Chrystusa Pantokratora. Przy koście- dlnickim, tym samym, który z niedale- le wznosi się drewniana dzwonnica na kich Kozierad uczynił Konstantynów. planie kwadratu z XIX/XX w. W samym Niestety dwór, który pamiętał dawnych Witulinie uwagę zwraca pomnik Tadeusz właścicieli, spłonął do szczętu w 1940 r. Kościuszki wzniesiony w 1931 r. Z założenia dworskiego ocalały dawna oranżeria, kuchnia i park, i to one pamię- Okolice tają Franciszka Wężyka, syna Kazimie- Pomiędzy Witulinem a Leśną Podla- rza, znanego pisarza epoki klasycyzmu. ską znajduje się ciekawy dla przyrod- Na północ od dworu śladem gospodar- ników rezerwat „Chmielinne”. Nato- czej potęgi dawnego Witulina są zabu- miast na południe od Witulina znajduje dowania folwarczne. W kamiennym się duży zbiornik retencyjny, który spichlerzu (1858) dziś odbywają się dys- służy jako kąpielisko.

Rodowa siedziba Wężyków

Portret Witulina sprzed z górą półtora wieku pozostawił Władysław Wężyk, bratanek Francisz- ka, w Kronice rodzinnej (Warszawa 1987). Dzieło – prawdziwa kopalnia wiedzy o XIX-wiecznych obyczajach podlaskiej szlachty – rozpoczyna się opisem modrzewiowego dworu, nad którym wznosił się dach dysproporcjonalnej wysokości. Dalej Wężyk pisze o otoczeniu rodowej siedziby. Będąc w Witulinie, być może uda nam się prześledzić topografię utrwaloną przez autora: Wielki dziedziniec przed domem (…) po obu stronach był osłonięty młodymi kasztanami, ręką żyjącego dziedzica zasadzonymi. Na wprost obszernego ganku (…), na samym końcu dzie- dzińca widać było wielką murowaną bramę o czterech słupach, a tuż za nią zaczynała się długa aleja lip cienistych, jeszcze ręką Firleja w tymże samym czasie co i świerki nad rzeczką zasadzonych. Droga, na krzyż tuż za bramą przecinająca aleję, prowadziła po prawej stronie do obszernych stajni, wozowni, obór i innych folwarcznych zabudowań, z kamienia lub cegły 150 murowanych, a po lewej do cerkwi uniackiej lipami osłoniętej i do długiej, szeroko zabudowa- nej wsi, w której z trudnością kto by dostrzegł podupadłą lub nieposzytą chałupę! menty napisu, który wyjaśnia ideę po- Woroniec wstania tej wyjątkowej pamiątki: Dnia 21 czerwca 1944 r. załoga latającej W Worońcu położonym przy szo- fortecy B-17G, należącej do 452nd Bgp sie z Białej do Międzyrzeca pozosta- US 8th AF, po starcie z Anglii i zrzu- Powiat bialski Powiat ły już tylko resztki dawnego majątku ceniu bomb na teren Niemiec w dro- książąt Światopołk-Mirskich, którzy dze do Potławy na Ukrainie opuściła prócz dworu (nie istnieje) wybudowa- uszkodzony samolot lądując na spali spory kompleks zabudowań przemy- dochronach w okolicy Worońca. Dalej słowych. Cenną pamiątką po rodzinie wymienione zostały nazwiska trzech Woroniec właścicieli jest murowana kaplica gro- lotników, którzy dostali się do niewo- bowa św. Rocha wzniesiona ok. 1850 r. li i kolejnych siedmiu, którzy dostali Położona na skraju lasu znajduje się się do oddziału partyzanckiego „Ze- na osi dawnego założenia dworskiego. nona” 34 pp. AK i po przeszło miesią- Na jednej ze ścian możemy przeczytać cu walk u boku AK-owców przedostali treść epitafium poświęconego Czesła- się na tereny ZSRR z zamiarem dotar- wowi Mirskiemu, którego pochowa- cia do bazy, do której pierwotnie zmie- no w sąsiedztwie kaplicy. Do 1940 r. rzali. Pomnik oddaje również hołd nie- właścicielem Worońca pozostawał Ka- mal 42 tys. amerykańskich lotników, zimierz Światopołk-Mirski, w między- którzy zginęli w czasie II wojny świa- wojniu poseł ziemi bialskiej, zamę- towej, o czym informuje napis po dru- czony przez Niemców w więzieniu na giej stronie pionowego skrzydła. Od- zamku w Lublinie. słonięto go w 2000 r. przy samej trasie Prócz kaplicy, w sąsiedztwie par- E30, po prawej stronie (jadąc od Bia- ku ocalała dawna kuchnia dworska łej) przed wsią Woroniec. i ochronka (szkółka) dla dzieci z fol- Niedaleko, po przeciwnej stronie warku oraz sam folwark, obszerny plac szosy, bliżej wsi Sycyna, znajduje się otoczony zabudowaniami gospodar- pomnik poświęcony Aleksandrowi czymi z cegły i kamienia, wzniesiony- Szaniawskiemu, jednemu z dowód- mi ok. 1900 r. ców powstania styczniowego. Szaniaw- ski walczył pod Łomazami i Siemiaty- Okolice czami, a 21 lutego 1863 r. poległ pod Okolice Worońca mogą poszczycić Sycyną. Pomnik ufundowała w okre- się jeszcze jednym ciekawym obiek- sie międzywojennym Izabela Świato- tem, związanym z II wojną światową. połk-Mirska. Jest to oryginalny w formie pomnik na Z rodziną Światopołk-Mirskich planie samolotu, płaski „cień latającej związana jest również wieś Swory 151 fortecy B-17”, w którym pionowo za- (4 km na północ od Worońca), gdzie mocowano skrzydło. Zacytujmy frag- znajduje się ufundowany przez nich drewniany kościół Najświętszego Ser- jest drewniana, konstrukcji zrębowej, ca Jezusowego z 1908 r. Zbudowano pokryta szalunkiem. Towarzyszy jej go w stylu zakopiańskim, a wewnątrz drewniana dzwonnica z 1920 r. Za ko- można zobaczyć malowane na blasze ściołem cmentarz z kilkunastoma na- portrety grobowe Mirskich, przenie- grobkami prawosławnymi. Powiat bialski Powiat sione z kaplicy w Worońcu. Na wschodnim skraju wsi, w po- Do czasu budowy kościoła we wsi bliżu skrzyżowania z drogą do Husin- znajdowała się jedynie cerkiew, którą ki i Woskrzenic Małych, znajdowa- ostatecznie rozebrano w 1925 r. W związ- ło się niegdyś założenie dworskie. Do ku z tym faktem w Sworach i okolicy są dziś zachowały się dość zaniedba- aż cztery cmentarze: współczesny kany park i pawilon murowany w stylu tolicki, przycerkiewny z pojedynczymi eklektycznym (z końca XIX w.). Obiekt Woskrzenice Duże Woskrzenice nagrobkami z 2. poł. XIX w. i kamienną opatrzony kwadratową wieżą, mimo kropielnicą, a na północ od wsi – cmen- znacznej ruiny wygląda dość malowni- tarz prawosławny i epidemiczny ozna- czo. Na obrzeżach parku dostrzec moż- czony kilkoma drewnianymi krzyżami. na pozostałości folwarku z obszernym Naprzeciwko cmentarza katolickiego majdanem gospodarczym. uwagę zwraca wiatrak koźlak, który W sąsiedztwie tego samego skrzy- po przerobieniu napędu na elektryczny żowania możemy poszukać „kamien- działał aż do 1995 r. nej baby”, najwyższej na Podlasiu kamiennej sylwetki-krzyża. Jeszcze przed wojną przyciągnięto ją z pól, a w obec- Woskrzenice Duże nym miejscu ustawiono w 1984 r. W sąsiedztwie stoi równie tajemni- Wieś położona w pobliżu szosy E30 czy głaz z rysunkiem krzyża, być mo- była miejscem, gdzie w 1863 r. Roman że dawny kamień nagrobny. Rogiński sformował 2 plutony strzel- ców i 7 plutonów kosynierów. Sukce- Okolice sem zakończył się atak powstańców na Na zachód od wsi znajdowała się posterunek strzegący pobliskiego mo- żwirownia, której część zalana wodą stu na Krznie. Udana operacja wywoła- służy jako kąpielisko. ła spore poruszenie w okolicznych gar- Powiat bialski z uwagi na usytu- nizonach rosyjskich, łącznie z Twierdzą owanie w pobliżu wojennej grani- Brzeską, a za oddziałami Rogińskiego cy z ZSRR (1939–41) i warunki komu- wysłano spore siły pościgowe. nikacyjne stał się miejscem lokalizacji W samych Woskrzenicach znaj- obozów jenieckich po ataku na Zwią- 152 duje się dawna cerkiew prawosław- zek Radziecki w czerwcu 1941 r. na (1902), obecnie katolicki kościół Dwa z nich zorganizowano na polach św. Michała Archanioła. Świątynia między Woskrzenicami a Kaliłowem Kamienne baby czy krzyże?

W okolicach Białej Podlaskiej jest kilka obiektów nazywanych przez miejscowych „kamiennymi babami”. Prócz Woskrzenic można je zobaczyć przy kościołach w Bukowicach i Piszcza- cu, w Neplach i przy Muzeum Południowego Podlasia w Białej (przeniesiona z Cieleśnicy). Ge- Powiat bialski Powiat neza ich powstawania stanowi przedmiot sporu. Formą przypominają występujące na Śląsku krzyże pokutne, ustawiane jako ekspiacja za popełnione morderstwo. Część badaczy twierdzi natomiast, że taka forma, nawiązująca do postaci ludzkiej, przywędrowała poprzez Kau- kaz i Ukrainę z Azji Środkowej. Baby spotykane w głębi Azji to na ogół kamienie o obłym kształ- cie, z wyrytymi sylwetkami ludzkimi. W prymitywnej rzeźbie z Woskrzenic można dopatrywać elementów ciała – uszu, oczu, ust. Jednak tych szczegółów jest niezbyt wiele, a ustawienie innych bab-krzyży w sąsiedztwie kościołów może nawiązywać do tradycji chrześcijańskiej. oraz po przeciwnej stronie obecnej szo- chitekturze. Został zbudowany jako Duże Woskrzenice sy E30, w pobliżu wsi Sielczyk. Strasz- cerkiew prawosławna (1905). Najcen- liwych warunków obu podobozów niejszym przedmiotem kultu w drewnia- Frontstalag 307 zaznało 350 tys. jeń- nej świątyni jest znajdujący się w głów- ców wojennych. Przetrzymywano ich za nym ołtarzu obraz Matki Bożej, który wg ogrodzeniem z drutu kolczatego, pod go- tradycji został namalowany przed 1516 r. łym niebem. Głód, warunki atmosferycz- (odnotowana data fundacji pierwszego ne i epidemie powodowały, że dziennie kościoła we wsi). umierało nawet 2 tys. więźniów, a w su- Przejeżdżając przez wieś, warto mie w lagrach w Białej i okolicach życie zwrócić uwagę na osiadły z czasem straciło nawet 110 tys. żołnierzy różnych kopiec ziemny kryjący prochy żołnie- narodowości. Zdesperowani więźnio- rzy z 1812 r. Wraz z nimi spoczywa wie wielokrotnie podejmowali próby 20 żołnierzy armii austriackiej pole- ucieczki, a za udzielaną im pomoc ginę- głych w 1915 r. – upamiętnia ich beto- li cywilni mieszkańcy. Obydwa prowi- nowy krzyż na szczycie kurhanu. zoryczne obozy funkcjonowały do jesie- Po przeciwnej stronie trasy E30 leży ni 1941 r. Upamiętnione cmentarzyska wieś Kłoda Mała, w szczególny spo- jeńców w lesie Hola, w sąsiedztwie Ka- sób związana z martyrologią unicką. liłowa i Husinki kryją zwłoki kilkudzie- W proteście przeciw szykanom zwią- sięciu tysięcy osób. Warto o tym pamię- zanym z narzucaniem wyznania prawo- tać mijając pomnik przy skręcie z szosy sławnego, 10 grudnia 1874 r., samospa- E30 do Kaliłowa i Woskrzenic. lenia dokonała rodzina Koniuszewskich Na przeciwległym brzegu Krzny (nie- – rodzice z dwójką małych dzieci. Jó- stety dojazd z Woskrzenic możliwy jest zef Koniuszewski za odmowę porzu- tylko trasą E30) warto odwiedzić Hor- cenia grekokatolicyzmu miał zostać 153 bów i tamtejszy drewniany kościół Prze- pobity i obciążony podatkami, zamknię- mienienia Pańskiego o oryginalnej ar- ty w areszcie. Desperacką decyzję pod- jął na wieść o przymusowym chrzcie cór- Gastronomia ki w cerkwi prawosławnej. Zanim doszło Bar, Zalesie, ul. Północna 16, czynne 8.00–22.00. Bar Prima, Dobryń Duży 22b, tel.: 083 3759654. Przy do tragedii, rodzina pożegnała się z ca- trasie do terminalu w Koroszczynie, całodobowy. łą wsią informując, że wyrusza w dro- Bar, Dobryń Duży 20a, czyn. 8.00–22.00, przy tra- gę. Historię tę opisał Władysław Rey- sie do terminalu w Koroszczynie. Powiat bialski Powiat mont w zbiorze opowiadań pt. Z ziemi Bar, Wólka Dobryńska 125, przy trasie E30, czynny 8.00–22.00. chełmskiej. W miejscu, gdzie wydarzyła się tragedia, ustawiono pomnik zwień- czony krzyżem (przy domu nr 19). Zabłocie Zabłocie Między gminnym Zalesiem a Wólką Dobryńską przejeżdżamy przez las. Po Wieś jest siedzibą parafii prawo- lewej stronie bezpośrednio z szosą gra- sławnej, której służy cerkiew św. Mi- niczy rezerwat przyrody „Dobryń”. kołaja. Zbudowana w latach 1904–07 charakteryzuje się formą architektonicz- Informacje praktyczne ną w stylu neoruskim. Z tego czasu po- Okolice Woskrzenic, Horbowa i Zalesia obfitują w lo- chodzi również cerkiewny ikonostas, kale gastronomiczne i noclegowe usytuowane przy trasie E30, najczęściej towarzyszą stacjom paliwowym. Są choć wykorzystano w nim elemen- to niejednokrotnie bardzo przyzwoite bary i restauracje, ty i ikony XVIII-wieczne, prawdopo- których atut stanowi sprawna obsługa. dobnie z wcześniejszej cerkwi unickiej. Z wcześniejszej świątyni przeniesiono Noclegi Motel Zalmot, Zalesie, ul. Północna 2, tel.: 083 również ołtarze boczne. Według źródeł 3757510. 24 miejsca w pokojach 2- i 3-os. Restaura- cerkiewnych parafia prawosławna w Za- cja czynna 7.00–24.00. błociu do 1915 r. była jedną z najlicz- Zajazd Pod Lasem, Lachówka Duża 48, tel.: 083 niejszych na Lubelszczyźnie. Jesz- 3757524. 25 miejsc w pokojach 1-, 2- i 4-os. bez sani- tariatów. Całodobowa restauracja. cze w 1921 r. na 2747 mieszkańców Kompleks hotelowo-gastronomiczny Hor- gminy Zabłocie 2014 zadeklarowało bowianka, Kolonia Horbów 26a, tel.: 083 3757160. wyznanie prawosławne. 100 miejsc w pokojach 2-os. Restauracja i karczma W Zabłociu znajduje się również czynne całą dobę. Motel Lesta, Lachówka Duża 49, przy stacji pa- drewniana cerkiewka cmentarna Świę- liw, tel.: 083 3757106. 10 miejsc w pokojach 2-os. Bar tej Rodziny. Została pobudowana z ma- czynny całą dobę. teriału pochodzącego z rozbiórki wcze- Motel Pajero, Kolonia Horbów 16, przy stacji pa- śniejszej cerkwi, która stała w miejscu liw, tel.: 083 3757171. 54 miejsca noclegowe w pokojach 2-os. Bar szybkiej obsługi z urozmaiconym menu, obecnej cerkwi murowanej. Po odzy- czynny całą dobę, oraz restauracja w drewnianym skaniu niepodległości biskup siedlec- budynku stylizowanym na dworek. ki przeznaczył kaplicę na świątynię Motel, Woskrzenice Duże 21a, tel.: 083 3411139. dla parafii neounickiej, którą powoła- Pokoje 1–4-os. z łazienkami. Bar, kompleks sklepów, 154 serwis samochodów, stacja paliw. Karczma Kalina no we wsi w 1926 r. Wbrew początko- – dania regionalne z jagnięciną i cielęciną, specjalność: wemu projektowi twórców akcji neo- kaczka pieczona, pielmienie. Czynna 9.00–22.00. unijnej, w latach 30. parafią w Zabłociu administrowali studyci, duchowni z unic- wspomina się Brześć jako ważny gra- kiego zakonu założonego w Galicji. niczny punkt na Bugu, do którego prze- Działalność studytów została oceniona jęcia dążyły Kijów, Turów, Włodzimierz negatywnie, jako prowadząca do rozwi- Wołyński, Halicz, Polska i inne. jania świadomości ukraińskiej (Zabłocie W 1319 r. Brześć wszedł w skład Wiel- było dość prężnym ośrodkiem społecz- kiego Księstwa Litewskiego. Rozpoczął Rejon brzeski ności ukraińskiej, z filią stowarzysze- się nowy okres w historii miasta. Przebu- nia Ridna Chata, spółdzielnią ukraiń- dowano zamek, wzniesiono kamienne do- ską). To stało się przyczyną odwołania my i świątynie. Miasto zostało rozbudo- studytów z Podlasia w 1937 r. Parafię wane, zagospodarowując wyspy w delcie Brześć neounicką w Zabłociu wkrótce też zli- Muchawca. W 1390 r. Brześć, jako dru- kwidowano, przyłączając ją do ośrodka gi ośrodek po Wilnie, został lokowany na parafialnego w Kodniu. prawie magdeburskim, co było impulsem W Zabłociu znajduje się też je- do rozwoju rzemiosła i handlu. den z najlepiej zachowanych wia- Do XVI w. miasto było jednym z głów- traków w okolicach Białej Podla- nych ośrodków Wielkiego Księstwa Li- skiej, z częścią skrzydeł i wystającym tewskiego, pełniło rolę stolicy starostwa, ze ściany dyszlem do obracania. a potem województwa, niejednokrotnie odbywały się tu sejmy i inne ważne wydarzenia polityczne. Brześć i Rejon brzeski W 1409 r. na zamku w Brześciu od- było się spotkanie wielkiego księcia Wi- tolda z królem Władysławem Jagiełłą, Brześć podczas którego rządzący doszli do po- (Briest; ) rozumienia o wspólnej walce z Krzyża- Брест kami. W rezultacie podjętych ustaleń w bitwie pod Grunwaldem udział brała Historia także chorągiew brzeska. Najstarsze ślady osadnictwa w miej- Średniowieczny Brześć był nie tylko scu, gdzie Muchawiec wpada do Bugu ważnym ośrodkiem gospodarczym i po- sięgają X w. Miejsce to było strategicznie litycznym, ale także kulturalnym i du- ważne, ze względu na możliwość kontro- chowym centrum Wielkiego Księstwa lowania szlaku handlowego na Bugu. Litewskiego. W 1553 r. starosta Brze- Pierwsze wzmianki o mieście po- ścia, Mikołaj Radziwiłł Czarny, założył w chodzą z latopisu Słowian wschod- mieście zbór kalwiński, zbudował sobór, nich Powieść lat minionych z 1019 r. a także pierwszą na Białorusi drukarnię. Wzmiankowanie tam Brześcia związa- Właśnie tutaj w 1563 r. została wydana 155 ne jest z wewnętrznym zatargiem ksią- słynna Biblia brzeska (zbiorowy kalwiń- żąt ruskich. W latopisie niejednokrotnie ski przekład Biblii na język polski). Budowa Twierdzy Brzeskiej Rosyjskie imperium w końcu XVIII i początku XIX w., zyskawszy nowe ziemie na zachodzie, dążyło do wzmocnienia granic. Pierwszy projekt twierdzy w Brześciu Litewskim został wykonany przez genera- ła Diewałana, jednak wojny napoleońskie sprawiły, że nigdy nie został zrealizowany. W 1829 r. stworzono nowy plan, jego twórcami byli generałowie Opperman i Malecki.

Rejon brzeski Po powstaniu listopadowym (1830–31) pojawiła się potrzeba wybudowania twierdzy na granicy z Kró- lestwem Kongresowym. W 1833 r. rozpoczęły się przygotowania. Jak już wspomniano, mieszkań- ców Brześcia przesiedlono, a wszystkie budowle zostały rozebrane lub zagospodarowane na potrzeby twierdzy. Brześć Kamień węgielny pod budowę przyszłej twierdzy położono 1 czerwca 1836 r., a 26 kwietnia 1842 r. doszło do jej uroczystego otwarcia. Początkowo cytadelę tworzyły zamknięte w kole koszary obron- ne i umocnienia: Kobryńskie, Wołyńskie i Terespolskie. Umocnienia te od zewnętrznej strony chronione były dziesięciometrowym wałem, a także rowem z wodą. Do twierdzy prowadziło pięć bram. W latach 1878–88 twierdza została zmodernizowana. Dobudowano 9 fortów wokół twierdzy, a wzdłuż jej zewnętrznej linii przebiegały umocnienia ziemne z kamiennymi kazamatami. W 1912 r. rozpoczęto kolejną fazę przebudowy twierdzy. Projektem nowych umocnień zajęli się I. Bieliński, G. Łagoria i przyszły radziecki generał D. Karbyszew. Łącznie wzniesiono 14 fortów, 5 ko- szar obronnych i 21 baz pośrednich. Odległość między poszczególnymi obiektami twierdzy wyno- siła mniej niż 1 km. Jednak Twierdza Brzeska nigdy nie została wykorzystana zgodnie z zamierzenia- mi jej twórców. Wybuch I wojny światowej, latem 1914 r., nie pozwolił na dokończenie przebudowy. Brześć oddano bez walki.

W połowie XVI w. powstał również twierdzę. Praktycznie wszystkie budow- współczesny herb Brześcia – łuk z pod- le w Brześciu, w tym obiekty kultu, zo- niesioną do góry strzałą na tle niebie- stały zburzone lub zagospodarowane na skiej tarczy. potrzeby twierdzy, a mieszkańców prze- W 1596 r. w Brześciu miało miejsce siedlono 3 km dalej na wschód, gdzie szczególne wydarzenie. W cerkwi św. Mi- w 1830 r. założono nowe miasto. Wła- kołaja odbył się synod, na którym podpi- śnie to wydarzenie sprawiło, że Brześć sano unię między kościołem katolickim utracił swe średniowieczne oblicze, a za- a prawosławnym – słynną unię brzeską. słynął jako twierdza. Wieki XVII i XVIII to mroczny okres W latach 1917–18 w Brześciu, w Bia- w historii Brześcia. W licznych wojnach łym Pałacu (na terenie twierdzy) odbyły miasto płonęło, ulegało zniszczeniu, by- się pokojowe rozmowy między przedsta- ło grabione, ale za każdym razem odra- wicielami Rosji radzieckiej a delegatami dzało się jak Feniks z popiołów. Niemiec i ich sojusznikami: Austro-Wę- Jednak to nie działania wojenne za- grami, Turcją i Bułgarią. W wyniku tych 156 dały mu najsilniejszy cios. Na począt- rozmów 3 marca 1918 r. został podpisa- ku XIX w. rosyjskie władze na miejscu ny traktat brzeski, który przyczynił się do starego miasta postanowiły zbudować zakończenia I wojny światowej. Współ- cześni Polacy, których w tym traktacie mi i uważano go za jeden z najpiękniej- pominięto i podpisano (jeszcze w lu- szych w ówczesnej Rosji, jednak póź- tym) porozumienie z Ukrainą, nazywali niejsze wojny i przebudowy bardzo go go „IV rozbiorem Polski”. zmieniły. Ogrom nowych architektonicz- Od 1921 r. Brześć nad Bugiem pełnił nych elementów upodobnił budynek do rolę stolicy województwa poleskiego. gmachu moskiewskiego uniwersyte- Rejon brzeski Według spisu ludności z 1931 r. miasto tu. Współczesny dworzec stanowi zbiór zamieszkiwało 40,6 tys. osób. Działało budowli, wykonanych w różnych okre- ok. 500 punktów handlowych, 9 restau- sach, w różnych stylach, lecz stanowią- racji i barów, 45 salonów fryzjerskich, cych jednolitą całość. W 1941 r. dworzec Brześć 8 zakładów fotograficznych, 16 biblio- wsławił się bohaterską obroną twierdzy tek, 9 aptek, 4 szpitale, 3 kina. przed atakującymi Niemcami. Druga wojna światowa przyniosła Na południe od dworca, zaczyna miastu ogromne zniszczenia i masową się centrum historyczne miasta. Moż- zagładę ludności – Żydów. Z drugiej na powiedzieć, że wyznaczają je uli- strony nazwa Brześć została rozsławio- ce Lenina (Ленина) i Ordżonikidze na na cały świat przez obrońców twier- (Орджоникидзе), aleja Kosmonautów dzy, zarówno we wrześniu 1939 r. przez (бульвар Космонавтов) i prospekt polski garnizon, jak i w czerwcu 1941 r. Maszerowa (проспект Машерова). przez radzieckich oficerów i żołnierzy. To właśnie tutaj w latach 30. XIX w. W latach powojennych Brześć po raz został założony nowy Brześć. kolejny odrodził się z popiołów. Miasto Ulica Lenina (Ленина) to kultural- zostało odbudowane i rozrosło się kil- ne i administracyjne centrum Brze- kukrotnie. Współczesny Brześć to po- ścia. W 1926 r. wystawiono tu budynek łączenie starej żydowskiej architektu- w stylu neoklasycystycznym, w którym ry przełomu XIX i XX w., polskiego dziś mieści się Narodowy Bank Biało- modernizmu lat 1920–30, socrealizmu rusi. Obok niego wznosi się budynek, 1950–70 i architektury współczesnej. który od momentu stworzenia pełnił funkcję siedziby administracji obwodu. Miejsca, które warto zobaczyć Miasto poznajemy od dworca kolejowego. Jego budowę zaczęto latach 70. XIX w., kiedy przez Brześć poprowadzono linię Moskwa – Warszawa. Uroczy- ste otwarcie dworca odbyło się w maju 1886 r. w obecności samego cara Alek- sandra III i jego spadkobiercy – Miko- 157 łaja. Początkowo dworzec przypominał Dworzec kolejowy w Brześciu, średniowieczny zamek z wieżyczka- rys. M. Rypiński kę Włodzimierza Iljicza, która jakoby Tajemnicza zmiana kół wskazuje kościół, usytuowany po prze- Jak wiadomo, różnica między szerokością ciwległej stronie placu. europejskich torów kolejowych a tutejszych Mowa tu o kościele Podniesienia wynosi 86 mm. Dlatego też w Brześciu do- Krzyża Świętego. Jest to zabytek z epo- stosowuje się wagony do innej szerokości to- ki późnego klasycyzmu, zbudowany Rejon brzeski rów. Pociąg wjeżdża do specjalnego budynku, w 1856 r. W latach 50. XX w. został za- gdzie każdy wagon jest delikatnie unoszony, a następnie zdejmuje się stare koła i podpina mknięty i przebudowany na muzeum. nowe pasujące do szerszego rozstawu torów. Funkcję religijną odzyskał po renowa- Brześć Cały proces zajmuje 40–45 min, a pasażero- cji w 2001 r. Warto wiedzieć, że w kowie mogą nawet nie opuszczać wagonu. ściele tym znajduje się słynący łaskami obraz Matki Boskiej Brzeskiej z XVI w. Został on zbudowany w 1938 r., w mod- Współcześnie w świątyni często odby- nym w tych latach stylu konstruktywi- wają się koncerty organowe. zmu, dla urzędu województwa pole- Interesująca jest również zabudowa skiego. Dzisiaj znajduje się tu Brzeska ulicy Lewaniewskiego (Левоневского). Obwodowa Rada Deputowanych (ul. W latach 20. XX w. specjalnie dla brze- Lenina 11). skich urzędników została ona zabudo- Również przy ulicy Lenina, pod nu- wana piętrowymi willami w stylu mo- merem 21, znajduje się Brzeski Teatr dernistycznym. W jednym z budynków Dramatu. Brześć już od dawna rekla- obecnie znajduje się Muzeum Mia- mowany jest jako miasto teatralne. Od sta Brześć. (Warto wybrać się na wy- ponad 10 lat odbywa się tu wielki fe- cieczkę Ulicami starego miasta, którą stiwal teatralny „Biała wieża”, na któ- można zamówić w brzeskim oddziale ry zjeżdżają teatry dramatyczne, la- Białoruskiego Stowarzyszenia Prze- lek i uliczne z różnych stron świata. wodników i Przewodników-Tłuma- Odbywa się tu również inny festi- czy, prospekt Maszerowa [Машерова] wal – „Styczniowe wieczory muzycz- 15–1, tel.: 00375 162 202197). ne”, którego sława również przekro- Najstarsze budynki w mieście to dwie czyła granice Białorusi i rokrocznie wille w stylu klasycystycznym przy ci- przyciąga tu wielbicieli muzyki kla- chej ulicy Mickiewicza (Мицкевича), sycznej z sąsiednich państw. Nieodzownym elementem każdego dużego postradzieckiego miasta jest Brzeski bruk pomnik wodza światowego proletaria- Główne ulice Brześcia w 1. poł. XX w. pokry- tu – Lenina. W Brześciu pomnik Le- te były tzw. kostką brukową. Jednak kom- 158 nina znajduje się na głównym placu, fort zwyciężył historią i kostka została zalana warstwą asfaltu. Dziś o bruku przypominają który także nosi imię wodza. Miejsco- tylko imitujące go płytki chodnikowe. wi żartownisie zwracają uwagę na rę- która na początku XX w. nosiła nazwę Brześcia, proponują firmy turystyczne Szlacheckiej. Dziś budynki te są wła- Globus-K Sp. z o.o., zob. s. 163, GTP snością państwową. Na początku tej uli- Briestinturist, TEK Briestturist. cy stoi pomnik Mickiewicza projektu Natomiast budynek obecnej Pocz- rzeźbiarza A. Szmakowa, umieszczony ty Głównej (prospekt Maszerowa tu w 1965 r., dla uczczenia 110. rocznicy [Машерова] 32) od chwili powstania Rejon brzeski śmierci wieszcza. W Brześciu znajdują się nie zmienił ani wyglądu zewnętrznego, jeszcze dwa inne pomniki poświęcone li- ani przeznaczenia. Jego historia zaczę- teratom: Tarasa Szewczenki przy bulwa- ła się w połowie XIX w., gdy powsta- rze Szewczenki (Шевченко) i Mikołaja ła tu stacja pocztowa. Podczas renowa- Brześć Gogola przy ulicy Gogola (Гоголя). cji budynku pod koniec XX w. odkryto Kolejnym zabytkiem jest znajdujący zamurowany schowek, w którym odna- się przy prospekcie Maszerowa (Маше- leziono stuletnią korespondencję poczto- рова) sobór św. Szymona (Symeona). wą i bankową. Kamienna świątynia została zbudowa- Kolejny zabytek sakralny Brześcia to na w latach 1865–68 w retrospektyw- cerkiew bracka św. Mikołaja stojąca no-ruskim stylu. Powstała na bazie śre- przy zbiegu ulic Mickiewicza (Мицкеви- dniowiecznego klasztoru św. Szymona, ча) i Sowietskajej (Советская). Została zburzonego podczas budowy twier- zbudowana w 1906 r. Jest to świątynia dzy. Z klasztorem tym związana jest krzyżowo-kopułowa, bogato zdobiona postać krzewiciela oświaty Atanaze- elementami architektonicznymi w stylu go Brzeskiego, który sprzyjał utrzyma- pseudoruskim. Ołtarz mimo licznych zaniu i umocnieniu prawosławia w XVII w. grożeń zachował się praktycznie niena- Obok soboru znajduje się pomnik Ata- ruszony. W 2005 r. na ogrodzeniu świą- nazego z 2005 r. Dziś sobór św. Szymo- tyni umieszczono tablicę pamiątkową, na jest centrum diecezji brzeskiej. poświęconą ofiarom bitwy pod Cuszimą Niestety ateistyczna przeszłość (bitwa morska pomiędzy flotą rosyjską Brześcia wpłynęła na wygląd tutej- a japońską podczas wojny rosyjsko-ja- szych obiektów sakralnych. Dawna pońskiej stoczona w pobliżu wyspy Cu- kircha luterańska przy ulicy Marksa szima w 1905 r., zakończona miażdżą- (Маркса) w latach powojennych zo- cym zwycięstwem Japończyków). stała przebudowana na kino dla dzieci, Warte uwagi jest też, ufundowane natomiast Wielka Brzeska Synagoga w 1905 r. przez miasto, męskie Gimna- przy ulicy Sowietskajej (Советская) zjum Aleksiejewskie. Ten dwupiętrowy, na kino Białoruś. Jeśli dziś uważnie szykowny, kamienny budynek wznosi spojrzeć na kino, w jego podstawie się przy ulicy Mickiewicza (Мицкеви- nadal można dostrzec sześciokątny ча). Był to pierwszy przypadek w Brze- 159 zarys świątyni. (Wycieczkę pieszą lub ściu, kiedy na potrzeby szkoły nie przy- autobusową Chrześcijańskie świątynie sposobiono pomieszczeń prywatnych. Do gimnazjum uczęszczało ponad 500 остров], tel.: 00375 162 205554, http:// osób. Jasne klasy, piękna ogromna au- www.berestie.com). Jest ono swoistą rela, elegancki wystrój – wiele z tych ele- kompensatą dla miasta za utracone śre- mentów zachowało się do naszych cza- dniowieczne oblicze. W latach 70. XX w. sów. W latach powojennych do dwóch archeologowie odkopali grodzisko brze- istniejących pięter dobudowano trzecie. skie, z którego zachowały się duże frag- Rejon brzeski Dziś znajduje się tu katedra Brzeskiego menty domów, drewnianych zabudo- Uniwersytetu Państwowego. wań, ulic, ogrodzeń i innych miejskich Zabudowanie kwartałów, ogra- budowli. Zostało ono zakonserwowa- Brześć niczonych ulicami Sowietskają ne i obudowane pawilonem, który udo- (Советская), Budionnego (Буденного), stępniono zwiedzającym w 1982 r. Le- Marksa (Маркса) i Ostrowskiego piej zwiedzić muzeum przed południem (Островского), do tej pory ukazuje lub wcześniej telefoniczne potwierdzić żydowskie oblicze Brześcia począt- godziny jego otwarcia, aby nie zastać ku XX w. Tutejsze domy często mia- obiektu zamkniętego o wcześniejszej go- ły tylko jedną ceglaną ścianę, pozosta- dzinie niż jest to przewidziane. łe były z drewna. W przypadku pożaru, Warto udać się również do Mu- częstych w mieście, z takiego domu zo- zeum Transportu Kolejowego (Му- stawała jedna ściana, od której potem зей железнодорожного транспор- można było zacząć odbudowę. та; prospekt Maszerowa [проспект Brześć może pochwalić się swy- Машерова] 2, tel.: 00375 162 274764), mi muzeami. Wiele nie ma sobie rów- które w całości jest poświęcone histo- nych. Wśród takich perełek wymie- rii i tradycji kolei na Białorusi. Znajdują nić należy Muzeum „Dobra ocalone” się tu 63 działające eksponaty, z których (Музей «Спасенные художественные część jest wykorzystywana w celach tu- ценности»; ul. Lenina [Ленина] 39, tel.: rystycznych. 00375 162 204195). Ekspozycję muzeum tworzą zabytkowe przedmioty, obrazy, malowidła, zatrzymane przy próbie nielegalnego wywozu z kraju. Najcen- niejsze eksponaty znajdujące się w muzeum to ikony z XVI–XIX w., wyroby jubilerskie firmy Fabergé, obrazy znanych autorów. Bardzo interesującym miejscem jest brzeskie muzeum archeolo- 160 giczne (Археологический музей «Берестье»; Twierdza, Gospitalnyj Sobór Woskresieński w Brześciu, ostrow [Крепость, Госпитальный rys. M. Rypiński ny (ul. Moskowskaja 151). Ważnym Godziny otwarcia brzeskich obiektem sportowym jest również ka- muzeów nał wioślarski. Brzeskie muzea są czynne w godz. 10.00 – Jego budowa na osiedlu Kowale- 18.00 od środy do niedzieli. wo została rozpoczęta w 1987 r. Dłu- gość kanału wynosi 2,5 km, szerokość

W poniedziałki i wtorki wszystkie muzea Rejon brzeski w mieście są zamknięte. – 175 m, a głębokość – 3,5 m. Ma on 10 torów, wyposażony jest w tabli- cę elektroniczną, system start-finisz – Na skrzyżowaniu ulic Marksa i Bu- dzięki czemu mogą się tu odbywać za- Brześć dionnego mieści się Muzeum Kra- wody na poziomie międzynarodowym. joznawcze Regionu Brzeskiego Są tu również sale treningowe i base- (Брестский областной краеведческий ny wioślarskie. Wokół kanału znajduje музей; ul. Marksa [Маркса] 60, się 5-kilometrowa trasa nartorolkowa. tel.: 00375 162 239116). Założono je Brzeski kanał wioślarski nie ma sobie w 1950 r. w budynku byłego hotelu równych na Białorusi. Kanał usytuowa- Bristol. W muzeum prezentowane są ny jest w śródmieściu 3 km od grani- głównie eksponaty dotyczące przyro- cy z Polską (ul. Rewolucji Październi- dy, historii i etnografii regionu. Znaj- kowej [Октябрьской Революции] 2, dują się tu również unikatowe kolekcje tel.: 00375 162 485929). archeologiczne i numizmatyczne, broń, Jednak główną atrakcją turystyczną a także książki rękopiśmienne i druko- miasta jest słynna Twierdza Brzeska. wane. Atrakcją kolekcji są pieczęcie sta- O bohaterskich czynach jej obrońców rego Brześcia. świat dowiedział się w 1950 r., kiedy Oryginalnym budynkiem jest Cen- historyk Siergiej Smirnow opubliko- trum Twórczości Młodzieżowej przy wał swoje badania. W 1956 r. zostało tu ulicy Moskowskajej. Jeśli spojrzeć na otwarte muzeum, a w 1971 r. Pamiątko- nie z lotu ptaka, zobaczy się odzna- wy kompleks „Brzeska twierdza-bo- kę pionierów (dziecięcej organizacji hater”. Powstał on dla uczczenia pamię- komunistycznej, działającej głównie ci obrońców. Główne wejście do niego w Związku Radzieckim) – taki był nie- ma kształt pięcioramiennej gwiazdy. Na zwykły zamysł architektów. Przy tej sa- kompleks składają się: monument „Mę- mej ulicy znajduje się malowniczy So- stwo”, 100-metrowy obelisk w kształcie bór Woskresieński. bagnetu oraz plac ceremonialny ze stale Ciekawe budynki sportowe należą- płonącym zniczem, gdzie każdego dnia ce do postradzieckiej architektury mia- pełnią wartę brzescy uczniowie. sta to Pałac Lodowy (ul. Moskowskaja Jedna z bram twierdzy – Chełmska – 161 151), Pałac Sportów Wiktoria (ul. Le- nosi jeszcze ślady wojny i powoli sta- ningradskaja 4), Pałac Lekkoatletycz- je się symbolem Brześcia. Komunikacja w Brześciu Transport publiczny w Brześciu to autobusy, trolejbu- sy i busy („taksiczki”). Ruch autobusowy i trolejbusowy zaczyna się o 05.35 i kończy ok. pierwszej w nocy. Bilety na przejazd można kupić w kioskach na przystankach, w niektórych sklepach (bilet na jeden przejazd kosztuje 500 BYR) i u kierowców lub konduktorów-kontro-

Rejon brzeski lerów (560 BYR). Pojazdy komunikacji publicznej zatrzymują się na spe- cjalnych przystankach, które oznaczone są literami A i T. Na przystankach obok numeru autobusu pokazana jest jego

Brześć trasa i przybliżona częstotliwość odjazdów w minutach, w poszczególnych porach dnia. Warto pamiętać, że choć Twierdza brzeska, rys. M. Rypiński w godzinach szczytu jest więcej kursów, to znaczne rośnie też ilość ludzi chcących skorzystać z komunikacji publicznej. Muzeum Obrony Twierdzy Brze- Bywa że osoby nieumiejące rozpychać się łokciami muszą skiej (Музей обороны крепости; przepuszczać swój autobus lub trolejbus i czekać na następ- ny. W pojazdach na Białorusi kierowca informuje pasażerów Twierdza [Крепость], tel.: 00375 162 o nazwie następnego przystanku, przypominając przy tym 200365) znajduje się w dawnych ko- o potrzebie bycia uprzejmym i ustępowaniu miejsca siedzą- szarach Cytadeli. Uważa się je za jed- cego ludziom starszym i kobietom ciężarnym. „Taksiczki”, czyli busy w Brześciu – to najwygodniej- no z lepiej artystycznie przygotowa- szy środek transportu komunikacji publicznej. Busy kur- nych muzeów na Białorusi. Muzeum sują od 07.00 do 23.00. Ich trasy oraz numer linii można poświęcone jest nie tylko wojnie, zobaczyć na bocznej szybie pojazdu. Za przejazd płaci- ale i historii twierdzy oraz fortyfikacji my kierowcy przy wejściu. Ceny przejazdów wypisane są z przodu pojazdu, od wewnątrz; wahają się one w za- w ogóle. W końcu lat 90. XX w. w for- leżności od rodzaju trasy. Koszt podróży po mieście wyno- cie nr 5 (w rejonie wsi Arkadia, zob. si średnio 950 BYR, po okolicach – zależnie od odległości s. 163) została otwarta filia muzeum, – do 5000 BYR. Z rozkładem jazdy „taksiczek” można się gdzie można zobaczyć umocnienia for- zapoznać w informacji dworca autobusowego. Taksówkę można zamówić przez telefon: 1-61, 1-35, tu i przespacerować się przez trawer- 1-07, 1-58. Można też zatrzymać taksówkę, po prostu sy na wały. machając na nią ręką, bez wcześniejszego zamawiania, Umocnienia twierdzy rozsiane są na ale dla własnego bezpieczeństwa lepiej upewnić się, czy na znacznym obszarze miasta. Część z nich samochodzie znajduje się „kogut”, a w środku licznik i legi- tymacja taksówkarza przymocowana do przedniej szyby. uległa zniszczeniu, niektóre zostały za- Płacimy według licznika, napiwek nie jest obowiązkowy. adaptowane na potrzeby gospodarcze. Podróż taksówką kosztuje tu mniej niż na Zachodzie, dla- W przyszłości mogą stanowić atrakcję tego – nawet znajdując się w śródmieściu i śpiesząc się np. turystyczną. Na przykład wysadzona na pociąg albo autobus – lepiej wziąć taksówkę i nie liczyć na środki komunikacji miejskiej, które mogą nie przyjechać piwnica prochowa na osiedlu Wołyn- zgodnie z rozkładem jazdy lub okazać się zbyt pełne. ka jest regularnie wykorzystywana jako ścianka wspinaczkowa, a nawet od- Informacja turystyczna, biura podróży 162 bywają się tam zawody. W forcie „A” Miejski Wydział Kultury Fizycznej, Spor- tu i Turystyki (Отдел физической культуры, zimują nietoperze, w 2005 r. stworzo- спорта и туризма Брестского горисполкома), no tam rezerwat „Barbastella”. ul. Engelsa (Энгельса) 3, tel.: 00375 162 233084. Filia Republikańskiego Przedsiębiorstwa Uni- Obiad w barze kawowym Cytadela (кафе-бар tarnego „Narodowa agencja turystyczna”, centrum Цитадель) na terenie twierdzy wyjdzie niedrogo, turystyczno-informacyjne „Brześć” (Филиал РУП ale i niesmacznie, wielu potraw z menu po prostu nie ma. «Национальное агентство по туризму» Туристско- Ceny (w porównaniu z Mińskiem) są niskie, np. filiżanka информационный центр «Брест»), prospekt Masze- naturalnej kawy kosztuje 820 rubli, solanka grzybowa rowa (пр-т Машерова) 15, tel.: 00375 162 202198. (zupa z kilkoma rodzajami mięsa) 5900 rubli. Przedsiębiorstwa turystyczne Rozrywka Rejon brzeski Globus-K Sp. z o.o. (ООО «Глобус-К»), ul. Lenina Poniżej znajdują się tu adresy barów i nocnych klu- (Ленина) 39, tel.: 00375 162 231411. bów, otwartych do rana dla amatorów „nocnego stylu Państwowe przedsiębiorstwo turystyczne życia”, polecanych przez Brześcian i usytuowanych w Briest-inturist (ГТП «Брест-интурист»), ul. So- centrum miasta. wietskaja (Советская), tel.: 00375 162 200510. Bar Arlekino (бар Арлекино), ul. Puszkinskaja Przedsiębiorstwo turystyczne Briest-tu- (Пушкинская) 16, tel.: 00375 162 232978. rist (ТЭК «Брест-турист»), bulwar Szewczenki Bar Matrica (бар Матрица), ul. Sowietskaja (Шевченко) 6, tel.: 00375 162 259039. (Советская) 73, tel.: 00375 162 238237. Arkadia | Czersk Noclegi Bar Zews (бар Зевс), bar Aist (бар Аист), ul. Puszkinskaja (Пушкинская) 19. Wymienione poniżej hotele dysponują dużą ilością Disco-bar Planeta Rock (диско-бар Планета Рок), miejsc (od 60 pokoi). Uwaga! Śniadanie nie zawsze jest wli- ul. Pionierska (Пионерская) 48, tel.: 00375 162 466483. czone w nocleg! Warto zapytać o to przed przyjazdem. Kawiarnia Zio-Pepe (кафе Зио-Пепе), bulwar Hotel Biełarus (гостиница Беларусь), bulwar Szewczenki (Шевченко) 4, tel.: 00375 162 205052. Szewczenki (б-р Шевченко) 6, tel.: 00375 162 221648, Restauracja Lunnyj swiet (кафе Лунный свет), [email protected]. ul. Mołodogwardiejskaja (Молодогвардейская) 12, Hotel Bug (гостиница Буг), ul. Lenina (Ленина) 2, tel.: 00375 162 414934. tel.: 00375 162 236170. Hotel Drużba (гостиница Дружба), ul. Korpora- tiwnaja (Корпоративная), tel.: 00375162 411336. Hotel Inturist (гостиница Интурист), prospekt Na południe od Brześcia Maszerowa (пр-т Машерова) 15, tel.: 00375 162 200950, www.brestintourist.com. Hotel Westa (гостиница Веста), ul. Krup- Arkadia (Аркадия) skiej (Крупской) 16, tel.: 00375 162 237169, hote- [email protected]. W tej wiosce na południe od Brześcia Gastronomia znajduje się klasztor i cerkiew św. Ata- W wymienionych poniżej restauracjach w Brze- nazego Brzeskiego z początku XX w. ściu można spróbować (często przy muzyce na ży- wo) smacznych i stosunkowo niedrogich (draniki ok. 5000 BYR, dania mięsne i rybne 10 000–15 000 BYR) potraw kuchni narodowej. Czersk (Черск) Restauracja Bug (pесторан Буг), ul. Lenina (Ленина) 2, tel.: 00375 162 236410. Restauracja Jules Verne (pесторан Жюль Верн), Główny punkt wsi stanowi najstarsza ul. Gogola (Гоголя) 29, tel.: 00375 162 236717. drewniana świątynia na południu okrę- Restauracja Moskwa (pесторан Москва), pro- gu brzeskiego – cerkiew św. Michała spekt Maszerowa (пр-т Машерова) 17, tel.: 00375 (1701) oraz jej dzwonnica. W okolicach 163 162 204380. Restauracja Pautina (pесторан Паутина), ul. zachowały się fragmenty folwarczno- Suworowa (Суворова) 108, tel.: 00375 162 486933. parkowego kompleksu z XIX w. Informacje praktyczne Domaczewo (Домачево) W pobliżu odpocząć można w gospodarstwie agroturystycznym Miodowa polana (Медовая поляна) niedaleko od jeziora Białego we wsi Zbu- Domaczewo do II wojny świato- nin (Збунин), tel.: 00375 162 955332, 00375 297 wej zamieszkane było przez Żydów. 901186. W centrum miasteczka usytuowana Rejon brzeski jest prawosławna cerkiew św. Łuka- Tomaszówka sza Apostoła, ciesząca oko swoją for- (Tomaszowka; Томашовка) mą. W miejscowej szkole znajduje się Muzeum Chwały Wojennej (музеи W wiosce zobaczymy m.in. Muzeum боевой славы) i Muzeum Literackie Kosmonautyki (музей космонавти- (литературный музей). ки) stworzone w szkole, poświęcone Drugie życie miasteczko zyskało jest pierwszemu białoruskiemu kosmo- dzięki przejściu granicznemu Doma- naucie – Piotrowi Klimukowi, urodzo- czewo – Sławatycze. W XVI–XX w. nemu w sąsiedniej wsi Komarowka. znajdowały się tu dwie kolonie olędrów Znajduje się tu także cmentarz wojen- (zob. s. 140). ny z 1915 r., gdzie pochowani są żoł- nierze wojsk niemieckich, austro-wę- gierskich i rosyjskich; łącznie ok. 1300 Dubok (Дубок) osób. Interesującym obiektem architek- tonicznym jest budynek stacji Włoda- W tej wiosce, położonej na południo- wa (Влодава). wych krańcach obwodu brzeskiego, zobaczymy drewnianą cerkiew św. Łuki Informacje praktyczne (Świętoilijska) z końca XVIII w. Odpocząć i wypić kawę można w tutejszej restauracji, tel.: 00375 162 967343. Domaczewo | Dubok | Miedno | Tomaszówka | Czarnawczyce Tomaszówka Domaczewo | Dubok Miedno Miedno (Медно) Na północ od Brześcia Nazwa wsi pochodzi najprawdopo- dobniej od miodu a nie miedzi, której rud w tych okolicach nigdy nie było. Czarnawczyce Tutejsza drewniana cerkiew Przemie- (Czernawczicy; Чернавчицы) nienia Pańskiego z końca XVIII w. jest typowym przykładem tradycyj- Jest to duża wieś położona na sta- nej poleskiej szkoły architektonicz- rym trakcie z Brześcia do Wilna, zna- 164 nej. Działa tu Muzeum Sztuki Lu- na od czasów panowania tu Radzi- dowej i Etnografii (музей народной wiłłów (XV w.). To właśnie dla nich, славы и этнографии). w 1671 r., został zbudowany pałac w Czernawczycach. W XVIII w. przebudowano go w bardzo rzadkim na Małe Zwody (Малые Зводы) Białorusi stylu rokoko. W XIX stuleciu majątek został skonfiskowany Zachowany do dziś dworek znajduje przez wojska carskie i podupadł. się we wsi Małe Zwody. Zbudowany zo- Z dziedzictwa Radziwiłłów zacho- stał w stylu neogotyckim i neorenesan- Rejon brzeski wał się jedynie kamienny kościół sowym. Dzięki przebudowie z 1971 r. Świętej Trójcy, zbudowany w 1583 r. jego stan jest bardzo dobry. Świątynia ta jest unikatowym pomni- kiem architektury, który łączy cechy gotyku, renesansu i architektury obron- Pokry (Покры) nej. Niedaleko kościoła usytuowana jest drewniana cerkiew św. Paraske- Najważniejszy zabytek tej miejscowy (Piatnicka), pochodząca z 1733 r. wości to cerkiew Pokrowska z 1739 r., Świątynia zachowała swój oryginalny przykład drewnianego budownictwa barkowy charakter. w stylu barokowym.

Informacje praktyczne Rakowica W Czernawczycach zjeść można w tutejszej re- (Раковица) stauracji, tel.: 00375 162 945447, a przenocować w gospodarstwie agroturystycznym Kalinka Rakowica to rodowa posiadłość Toł- Łyszczyce | Małe Zwody | Pokry | Rakowica Łyszczyce | Małe Zwody Pokry (Калинка), ul. Fruktowa (Фруктовая) 8, tel.: 00375 łoczków. Na przełomie XIX i XX w. 162 945781, tel.: 00375 296 202517. znajdowały się tu: dworek, park krajobrazowy, zabudowania gospodarcze. Łyszczyce Ród Tołłoczków odcisnął piętno na (Łyszcziczi; Лыщицы) historii Białorusi, Polski oraz Ukra- iny. Stanisław Karol Tołłoczko w latach Nazwa miejscowości pochodzi od 1905–35 był profesorem Uniwersytetu nazwiska XVII-wiecznego myśli- Lwowskiego, uważany jest za jednego ciela i krzewiciela oświaty Kazimie- z twórców chemii fizycznej. Pochowa- rza Łyszczyńskiego. Będąc prorekto- ny w rodzinnym grobowcu w Rakowicy. rem brzeskiego kolegium jezuickiego, Mogiła dzięki tutejszym mieszkańcom Łyszczyński napisał traktat De non została uchroniona od zapomnienia. existentia Dei (O nie istnieniu Boga), Brat Stanisława Karola – Ludwik gdzie dał wyraz swoim ateistycznym Tołłoczko – na początku XX w. przy- poglądom. Napisano na niego donos, czynił się do rozwoju sieci telefonicz- po czym został aresztowany i przez sąd nej Sankt Petersburga, a od 1919 r. 165 inkwizycyjny skazany na spalenie. We pełnił funkcję wiceministra poczt i te- wsi znajduje się jego pomnik. legrafów odrodzonej Polski. Ich młodszy brat Teodor został w rodzinnych stronach i w 1. poł. XX w. Szumaki (Шумаки) przyczynił się podniesienia poziomu ży- cia i rozwoju ekonomicznego Brześcia. Połączenie cech gotyku i renesansu Dziś o majątku rodziny Tołłoczków widoczne jest w cerkwi Przemienienia przypomina topolowa aleja, posadzo- Pańskiego we wsi Szumaki. Świątynia Rejon brzeski na w 1935 r. przez Stanisława Karola, została zbudowana w 1609 r. jako kościół oraz rodzinna kaplica w stylu neogo- unicki, który w połowie XIX w. prze- tyckim, zbudowana w 1918 r. kształcono na prawosławny. Cerkiew jest tym bardziej interesująca, że uniknę- ła przebudów i praktycznie nie zmieniła Skoki (Скоки) swojego pierwotnego wyglądu.

Znajduje się tu kompleks folwarczno- parkowy rodu Niemcewiczów. Zacho- Wistycze (Wysticzi; Выстичи) wał się dworek, wzniesiony w stylu barokowym w połowie XVIII w. Urodził Tu znajduje się kolejna kamienna się w nim i długi czas mieszkał słynny świątynia: cerkiew Podniesienia Krzy-

Skoki | Szebryn | Szumaki | Wistycze | Szebryn Szumaki Skoki pisarz i publicysta Julian Ursyn Niem- ża Świętego. Do jej zbudowania przy- cewicz. Również tutaj, w czasie per- czynili się książęta Czartoryscy. Powsta- traktacji pokojowych w 1918 r., znajdo- ła w 1678 r. nad brzegiem Leśnej. Jest to wała się główna kwatera niemieckiego klasyczna trójnawowa bazylika w stylu dowództwa. Obecnie w dworku plano- barokowym (podobna do rzymskiego wane są prace konserwatorskie. kościoła Il Gesù). Wzniesiona została jako kościół cysterski, jednak jak więk- Informacje praktyczne szość innych świątyń w połowie XIX w. W Skokach działa restauracja, tel.: 00375 162 przerobiona została na cerkiew. 935127, a pokoje gościnne Pieskari (Пескари), tel.: 00375 162 462228, 00375 297 951806, oferują noclegi w przytulnym domu z wszelkimi udogodnie- niami, a nawet wycieczką przyrodniczą po rezerwacie „Bugskij”, gdzie mieszkają czarne bociany.

Szebryn (Szebrin; Щебрин)

We wsi znajduje się cerkiew NMP 166 z 1793 r. – wzór architektury kamiennej epoki klasycyzmu. Fundatorem świąty- ni był biskup Konstanty Sosnowski. Cerkiew w Wistyczach, rys. M. Rypiński Rozkwit miasta przypadł na wiek Zbirogi (Збироги) XVI w., kiedy przez Kamieniec prowa- dził ważny szlak handlowy z Krakowa W tej wsi znajduje się najstarsza do Wilna. W 1503 r. miasto otrzyma- drewniana świątynia regionu. Cerkiew ło prawa magdeburskie oraz herb (sre- św. Paraskewy (Piatnicka) została zbu- brzysta wieża na niebieskiej tarczy). dowana przez księżnę Agatę z rodu Sa- W połowie XVII w. wojny, a także Rejon kamieniecki piehów w 1610 r. jako unicka, w 1865 r. zmiana kierunku szlaków handlowych przebudowano ją na cerkiew prawosław- doprowadziły do upadku Kamieńca. ną. Pięknie miesza się tu architektura lu- Zanim to jednak nastąpiło, w mieście dowa i barok. powstał zespół zamkowy zbudowany z inicjatywy Radziwiłłów. Kamieniec Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej Kamieniec został przyłączony do Rosji,

i rejon kamieniecki Zbirogi | Kamieniec a jego nazwa została zmieniona na Ka- mieniec Litewski. Brak linii kolejowej sprawił, że Kamieniec utracił na zna- Kamieniec (Каменец) czeniu, sprowadzono go do roli małego miasteczka w powiecie brzeskim. Jego Historia status nie zmienił się również w okresie Podczas badań archeologicznych od- międzywojennym pod rządami polski- kryto, że w X–XI w. na wysokim brze- mi. Dopiero utworzenie rejonu kamie- gu rzeki Leśnej istniała osada. Właśnie tu nieckiego w 1940 r. tchnęło nowe życie w 1276 r. wołyński książę Włodzimierz w miasto. Dziś Kamieniec to miasto li- Wasylkowicz chcąc wzmocnić grani- czące 8,5 tys. mieszkańców, ośrodek roz- ce swojego księstwa założył miasto Ka- woju przemysłu spożywczego oraz cen- mieniec. Głównym punktem obrony była trum strefy rekreacyjnej. Baszta Kamieniecka (zwana Białą Wie- żą). Jednak wkrótce Kamieniec został Miejsca, które warto zobaczyć zdobyty i spalony przez księcia drohi- Główną atrakcją turystyczną jest Basz- czyńskiego. Dopiero podpisanie porozu- ta Kamieniecka, zwana również Białą mienia między wielkim księciem litew- Wieżą. Budowana w latach 1271–88, ma skim Olgierdem i Kazimierzem Wielkim 5 kondygnacji, jej wysokość to 29,4 m, w 1366 r. pozwoliło na włączenie miasta grubość ścian – 2,5 m, a zewnętrzna śred- w skład Wielkiego Księstwa Litewskie- nica 13,5 m. Wieża posiada cechy charak- go, gdzie było ono ośrodkiem ziemi ka- terystyczne dla stylu romańskiego i wcze- mienieckiej w województwie podlaskim snogotyckiego. Pełniła funkcję baszty 167 (w latach 1520–1566), a następnie należa- głównej (donżonu) – najbardziej uforty- ło do województwa brzeskolitewskiego. fikowanej części zamku. Jest ona jedy- Herb Kamieńca

Do 1998 r. Kamieniec miał herbów co nie miara i nikt nie wie- dział, który jest oficjalny. Postanowieniem nr 446 z 20 sierpnia 1998 r. rozwiązano ten problem, nadając miastu oficjalny herb. Prezentuje się on na- stępująco: na niebieskiej tarczy barokowej widnieje stojąca na Rejon kamieniecki zielonym wzgórzu, wieża w kolorze czerwonym z okienkiem strzelniczym i pięcioma blankami. Niebieskie tło oznacza przy- należność do regionu brzeskiego. Znawcy historii uważają jednak, że na wieży powinna znajdować się kopuła, jak za starych dobrych lat. A jak było za starych dobrych lat?

Kamieniec Aleksander Jagiellończyk (ówczesny wielki książę litewski i król Herb Kamieńca polski) 30 lipca 1503 r. lokował Kamieniec na prawie magdeburskim. Prawo to zakładało posiadanie przez miasto herbu. Zdaniem jednego z bardziej znanych i cieszących się uznaniem specjalistów zajmujących się historią Kamieńca – Gieorgija S. Mu- siewicza, herb wyglądał następująco: na tarczy w formie półelip- sy przedstawione były wrota a obok nich, z lewej strony, drzewo (brzoza). Opisuje to Musiewicz w książce Moje miasto. Taki wariant herbu znajdował się wcześniej na wieży kamienieckiej, a potem na pomniku wystawionym z okazji 700-lecia Kamieńca. Poza tym, zachowały się egzemplarze starej radzieckiej książki Kamie- niec. Zarys historyczno-ekonomiczny autorstwa W.P. Kisiela, w której także wspomina się takie przedstawienie herbu. Jednakże jeśli ktoś zagłębi się w historię Kamieńca, dowie się że herb z bramą nie pojawia się w ani jednym starym historycznym dokumencie!!! Ktoś go stworzył (kto?), uznał za piękny i tak za- częła się jego historia. Anatolij K. Titow w książce He- Pieczęcie Kamieńca z XVI w. raldyka białoruskich miast po- dał przykład jeszcze jednego herbu Kamieńca (na srebrnej tarczy czerwona ściana a za nią wieża), który pojawił się w XVI w. Ten sam Titow w książce Miejska heraldyka Białorusi „pokazał” czy- telnikowi jeszcze inny herb (srebrzysta wieża obronna na niebieskiej tarczy), który zrekonstruował w 1989 r., i zapewnia że ów także był wykorzystywany od XVI w. I znowu powstaje pytanie: jaki właściwie herb miał Kamieniec do 1583 roku? Dumali nad tym giganci myśli heraldycznej. Bez większego Herb Kamieńca wg skutku. Wiemy jaki herb miał Kamieniec od 1583 r. do dzisiaj, 168 A. Titowa, ale nie wiemy jaki miał wcześniej. rekonstrukcja z 1989 r. Źródło http://kamenets.by. nym na Białorusi zabytkiem architektu- Kompleks hotelowy Kamieniuki (Каменюки) de- ry wojennej XIII w. Jedna z hipotez głosi, klaruje standard trzygwiazdkowy. Znajduje się obok Mu- zeum Przyrody i wolier. Cena standardowego pokoju 1-os. że Puszcza Białowieska zawdzięcza swą ze śniadaniem – 52 000 BYR, 2-os. – 64 000 BYR. Obok nazwę właśnie Białej Wieży (bardziej jest restauracja (muzyka na żywo) z barem, kawiarnią So- prawdopodobne jest, że nazwa puszczy sny (Сосны) i „letnią” kawiarenką Leśna bajka (Лесная сказка). W ofercie każdego z lokali znajdują się specjały pochodzi od zameczku myśliwskiego kuchni narodowej, przygotowywane z darów Puszczy królów polskich albo od Białowieżców, Białowieskiej. Ceny przyzwoite. Jest też sauna (5 osób Rejon kamieniecki in. Połowców, sprowadzonych do straży za 2 godziny – 65 000 BYR), bilard, sala dla dzieci, płatny nad Puszczą). parking (doba – 7000 BYR). Z powodu ograniczonej liczby miejsc poleca się wcześniejszą rezerwację (od rezerwacji W rocznicę 700-lecia powstania mia- pobierana jest opłata 30% wartości ceny pokoju za dosta w Kamieńcu wzniesiono pomnik je- bę). Tel.: 00375 163 156543, 156497.

go założyciela – księcia Włodzimierza Kompleks hotelowy Wiskuli (Вискули) dla ama- Kamieniec Wasylkowicza. Było to bardzo nietypo- torów „Back to the USSR” – trzygwiazdkowy. Pokój 2-os. ze śniadaniem – 112 000 BYR, sauna (5 osób za we wydarzenie dla radzieckiej Białoru- 2 godziny) – 75 000 BYR. Organizowane są tu prze- si, w której pomniki najczęściej stawia- jażdżki zaprzęgiem konnym, połów ryb. no przywódcom komunistycznym. Domki gościnne Pierierow (Переров; 5-os., łącz- Na górce obok wieży wznosi się na cena 180 000 BYR) i grafa Tyszkiewicza (графа Тышкевича; 6-os., łączna cena 654 000 BYR, ze śnia- cerkiew św. Szymona, zbudowana daniem) położone w malowniczych miejscach Puszczy w 1914 r. w charakterystycznym dla te- Białowieskiej, pośrodku pejzażu reliktowego lasu i świata go okresu stylu retrospektywnoruskim, dzikiej przyrody. zwanym również murawjewka, od na- Uwaga! Noclegi w kompleksie hotelowym Wisku- li i w domkach gościnnych Pierierow można zarezer- zwiska generała rosyjskiego Michaiła wować tylko przez administrację Parku (Wydział Tu- Murawjowa, który zdusił powstanie rystyki, tel.: 00375 163 156398, [email protected], styczniowe (1863–64). www.npbp.brest.by). Kamieniecki murowany kościół Gospodarstwa agroturystyczne Leśna (Лес- ная) i Polski majątek (Polskij majentak; Польский św.św. Piotra i Pawła został wzniesio- маентак) na wsi Biała – najbardziej malownicze miej- ny w 1925 r. Do 1990 r. był zaniedbany, sce Parku Narodowego „Puszcza Białowieska”. Noc- ale po powrocie do katolickiej diecezji leg z trzema posiłkami dziennie – 45 000 BYR/os. Drew- niane domy ogrzewane piecem, są też kominki, studnie znów zaczął pełnić funkcję sakralną. na podwórzu. Wygódki (toalety) – na polu. W Polskim Dojazd majątku urządzono minimuzeum starych przedmiotów użytkowych. Posiłki przygotowywane są przez właści- Z brzeskiego dworca autobusowego jeżdżą autobu- cieli, wedle życzeń gości. Można tu spróbować najpraw- sy i busy do Kamieńca, a także innych większych miejsco- dziwszych potraw wiejskiej poleskiej kuchni, przygoto- wości w okolicy. Podróż z Brześcia do Kamieńca zajmuje wywanych na grzybach, jagodach i ziołach, zebranych zazwyczaj 1 godz. 20 min, a jej koszt to ok. 3000 rubli. przez gospodarzy albo przez Was! Jeżeli przyjedziecie Noclegi o odpowiedniej porze roku, gospodarze z przyjemnością Szukając noclegu warto skorzystać z bazy noclegowej oprowadzą Was po jagodowych polanach lub miejscach w okolicach Puszczy Białowieskiej (zob. niżej). Bliżej Ka- występowania prawdziwków, które podczas waszego 169 mieńca jest jeszcze schronisko młodzieżowe (40 miejsc pobytu w gospodarstwie będziecie mogli przygotować w domkach, 50 na polu namiotowym) we wsi Dmitrowi- wedle starych białoruskich receptur. Tel.: 00375 296 czy, tel.: 00375 163 159235, 123198, 00375 296 721782. 531603, 00375 293 519392, 00375 297 224201. Oprac. M. Czopik Rejon kamieniecki Kamieniec

Gastronomia Disco bar (Диско бар), ul. Sowietskaja (Советская). Restauracja Biełaja wieża (Белая вежа), ul. Bre- Budynek z 1980 r. wzniesiony na miejscu dworca auto- stskaja (Брестская) 36, tel.: 00375 163 123246, czynna busowego. W budynku znajduje się bar i kawiarenka. w godz. 12.00–24.00, z przerwą na obiad 16.00–17.00. Można tu potańczyć i pograć na automatach. Miej- Spokojne miejsce, dobre na obchody jubileuszu, wese- sce z bogatą historią, na szczęście obecnie kufle służą tu le i inne oficjalne imprezy. Jako ciekawostkę można do- głównie do picia, a nie do rozbijania głów sąsiadom. dać, że w czasach radzieckich w tutejszej Kryształowej Molodost (Молодость), ul. Lenina (Ленина) 14, Sali znajdował się podsłuch, nagrywano rozmowy ba- tel.: 00375 163 121868. Kiedyś budynek ten należał do wiących się i niczego niepodejrzewających gości. polskiego aptekarza Piotra Osowskiego i mieścił apte- kę. Za czasów „komuny” miała tu swoją siedzibę milicja, 170 Rozrywka a w latach poradzieckich lokal przerobiono na bar. Gdzie warto wybrać się, by odpocząć lub dobrze się Tet-a-tet (Тет-а-тет), ul. Brestskaja (Брест- bawić? Poniżej opisano wybrane, ciekawe miejsca (źró- ская) 3; czynne: 17.00–24.00, a w weekendy i święta dło: http://kamenets.by). do 1.00. Lokal wcześniej nazywał się „Сказка” (Baj- Kilka kilometrów w głąb puszczy Biełaja wieża elit... znajduje się posiadłość białoruskie- go Dziadka Mroza, co rok odwiedza- na przez tysiące turystów. W głębi puszczy, w Wiskuli (Ви- скули), ulokowano rządową rezyden- cję, gdzie w grudniu 1991 r. podpisano Rejon kamieniecki porozumienie o rozpadzie ZSRR.

W kamieńcu można kupić cukierki o nazwie Biełaja wieża elit. Są naprawdę smaczne i mogą być miłym upominkiem z podróży, Kopyły (Ко п ы л ы ) choć raczej dla dorosłych, bo w ich składzie znajduje się... spirytus etylowy. Dawny zespół dworsko-parkowy Źródło http://kamenets.by. w Kopyłach, pochodzący z XVI w., był własnością rodu Gornostajów. Na ka) i był przystosowany do potrzeb dzieci. Teraz jest początku XX w. wybudowano tu dwór zwykłym barem, gdzie można napić się lokalnego pi- w stylu modernistycznym. Zachowa- wa lub wódki. ły się: dom mieszkalny, część budowli dworskich i park. Hremiacze (Гр е м я ч е )

Wznosi się tu zespół pałacowo- Peliszcze (Pieliszcze; Пе л и щ е ) | Peliszcze Hremiacze | Kamieniuki Kopyły parkowy w stylu późnego klasycyzmu z XIX w. Niegdyś należał do ro- Kiedyś znajdował się tu majątek rodziny Pusłowskich, później Puzynów. dziny Gutowskich. Został doszczęt- Zachował się parterowy dwór w oto- nie zniszczony w XX w., zachowały czeniu wiekowych modrzewi, który za- się jedynie fragmenty parku krajobra- częto remontować kilka lat temu. zowego.

Kamieniuki (Ка м е н ю к и )

Kamieniuki to brama do Puszczy Białowieskiej dla turystów przyby- wających od strony brzeskiej. Dzia- ła tu muzeum przyrody, zobaczyć można woliery z dzikimi zwierzętami 171 oraz skorzystać ze ścieżek przyrodniczych dla aktywnych turystów. Pałacyk w Wiskuli, rys. M. Rypiński Zamki kamienieckie Szostaków (Szestakowo; Шe с т а к о в о ) Kamieniecka kraina dawniej usiana była zamkami i pałacykami należących do bia- W styczniu 1826 r. urodził się tu Ro- łoruskich i polskich rodów, m.in. Sapiehów, muald Ludwik Traugutt. Radziwiłłów, Gutowskich, Chreptowiczów. Niestety, czas nie oszczędził zabytków. Po- Wieś z wielowiekową historią proponu- zostałości parków i ruiny pałaców zachowały je połączenie odpoczynku w drewnianym Rejon kamieniecki się we wsiach Baranki, Buczeml, Wieliczki, domu (gospodarstwo agroturystyczne Kopyły, Rudowiec, Nowickowicze, Tur- Szestakowo, Szestakowo 16, tel.: 00375 na, Chadosy i in. 163 175026, 00375 295 244647) z ciekawymi wycieczkami po historycznych W latach 20. XX w. zbudowano tu miejscach, wizytami w łaźniach oraz ło- kościół Najświętszego Serca Jezu- wieniem ryb i piknikami. sowego, w rzadkim w regionie stylu modernistycznym. W świątyni znaj- dują się barokowe drewniane struktu- Tokary (То к а р и ) ry z XVIII w. Tokary to rodzinne strony pierwsze- Raśna go prezesa Białoruskiej Akademii Na- (Nowaja Riasna; Но в а я Ря с н а ) uk, historyka, działacza politycznego – Wsiewołoda Ignatowskiego. We wsi od Świątynia w Raśnej to zbór ewange- 1816 r. stoi drewniana cerkiew św. Mi- licko-reformowany, z 1. poł. XIX w., chała Archanioła. Granica polsko-so-

Raśna | Rożkowka | Szostaków | Tokary | Wojska | Tokary | Szostaków Raśna | Rożkowka wcześniejszy kościół i klasztor Ma- wiecka rozcięła tę wieś na pół. Połowa rianów został zniszczony. Oprócz (z kościołem) znajduje się teraz na te- świątyni zachowały się tu również rytorium Polski i także nazywa się To- fragmenty zespołu zamkowo-par- kary. Dopiero w latach 90. XX w. na kowego. Wielkanoc pozwolono ludziom swobodnie pójść na cmentarz prawosławny na wschodnią stronę granicy. Rożkowka (Ро ж к о в к а )

Główną osobliwością wsi jest naj- Wojska ( Wojskaja; Во й с к а я ) starsza drewniana chata w regionie. Była to tzw. kurna chata (cha- Wznosi się tu cerkiew Narodzenia ta bez komina, dym uchodził poprzez Najświętszej Maryi Panny, zbudowa- 172 otwór w dachu) i zgodnie z napisem na w latach 1751–75. Świątynia łączy widniejącym nad wejściem zbudowa- cechy tradycyjnego drewnianego bu- no ją w 1837 r. downictwa z elementami baroku. Polski i Białorusi (król był wszak również Wołczyn (Wołczin; Во л ч и н ) ostatnim władcą Wielkiego Księstwa Li- tewskiego, które obejmowało tereny dzi- Wołczyn znany był od XVI w. jako siejszej Republiki Białoruś). Zrujnowa- majątek rodziny Sołtanów, później Go- ny, a mimo to piękny kościół, w 2007 r. dlewskich i Czartoryskich. Na początku przejęła pińska diecezja rzymskokatolic- XVIII w. Konstancja Czartoryska wyszła ka z nadzieją odrestaurowania wyjątko- Rejon kamieniecki za mąż za Stanisława Poniatowskiego, wej pamiątki historycznej. któremu wniosła w posagu wołczyński W Wołczynie warto odwiedzić cmen- dwór. W 1732 r. urodził się tu Stanisław tarz katolicki z ciekawymi nagrob- August Poniatowski, ostatni król Polski. kami okolicznych ziemian i położony Poniatowscy zbudowali w Wołczynie przy drodze do niego kirkut (kilkadzie- pałac, założyli park oraz wznieśli ko- siąt nagrobków z polnego kamienia). ściół Świętej Trójcy w stylu późnobaro- O miejskiej przeszłości osady świad- kowym. W połowie XVIII w. do pałacu czy układ przestrzenny z rynkiem, przy Wysokie | Wołczyn dobudowano teatr i oranżerię. Niestety którym wznosi się drewniana cerkiew dziś po dawnym zespole pałacowym zo- św. Mikołaja i dawny żydowski dom stały tylko ruiny kościoła Świętej Trój- modlitwy. Przy drodze do Motykał znaj- cy i garść wspomnień. W kościelnej duje się nieczynny młyn wodny. krypcie w 1938 r. spoczęły prochy kró- la Stanisława Augusta. Szczątki monar- chy uważanego za postać kontrowersyj- Wysokie (Wysokoje; Вы с о к о е ) ną (obciążano go odpowiedzialnością za klęskę rozbiorową) „odesłano do miejsca Na zachód od Kamieńca na brzegu urodzenia” bez rozgłosu. Losy królew- rzeki Pulwy znajduje się nieduża miejskiej trumny są pełne tajemnic. Po II woj- scowość Wysokie (hist. Wysokie Li- nie światowej została splądrowana i do- tewskie). Po raz pierwszy wzmianko- piero w końcu lat 80. XX w. w świątyni, wana była w XIV stuleciu. W 1494 r. którą po zawaleniu się dachu opuścił koł- Wysokie otrzymało prawo magdebur- chozowy magazyn, przeprowadzono po- skie i herb, który przedstawiał bra- szukiwania. Odnalezione szczątki, frag- mę miasta z trzema schodkami i dwa menty tkanin zebrano do urny, która w drzewa. 1995 r. spoczęła w archikatedrze war- Początkowo miastem władał wielki szawskiej. Istnieją jednak przesłanki, że książę litewski, później było własnością jeszcze w latach 40. królewskie prochy różnych możnych rodów, a w 1647 r. we- zostały pochowane w nieznanym miejscu szło w posiadanie słynnej rodziny Sapie- przez dwóch mieszkańców miejscowo- hów. Wybudowali tu oni zamek i park. 173 ści. Tak czy inaczej Wołczyn w wyjątko- W 1671 r. Wysokie otrzymało przywilej wy sposób pozostaje związany z historią organizowania jarmarku, co przyczyniło się do jego szybkiego rozwoju. Jednak w Kościół Świętej Trójcy położony jest wyniku krwawych wojen na przełomie na brzegu rzeki Pulwa. Zbudowany zo- XVII i XVIII w. zarówno miasto, jak i za- stał w 1772 r. w stylu barokowym. Re- mek silnie ucierpiały. prezentuje charakterystyczny styl ka- Po trzecim rozbiorze Rzeczypospoli- tolickich świątyń z XVII–XIX w. Jest tej miasto i okolice zostały włączone do to trójnawowa dwuwieżowa świąty- Prus, a w 1807 r. przeszły w ręce Rosji. nia, zakończona półcylindryczną apsy- Rejon kamieniecki Region ożywił się nieco dzięki zbudo- dą. W czasach ZSRR rozebrano wieże wanej w końcu XIX w. kolei Brześć – (nie odbudowano ich w pierwotnej wy- Grajewo. Jednak Wysokie w kolejnych sokości) i przerobiono kościół na halę latach nadal pozostawało prowincjonal- sportową. Wewnątrz znajduje się bo- Wysokie nym miasteczkiem. Nowe życie w miej- gata kolekcja ornatów przechowanych scowość tchnęły samochodowe i ko- przez parafian. lejowe przejścia graniczne w kierunku W miejscowości zachowała się tak- Czeremchy otwarte w latach 90. XX w. że kaplica św. Barbary zbudowana w 1772 r. w stylu barokowym. Ośmio- Miejsca, które warto zobaczyć boczny budynek nakryty jest dachem Zespół pałacowy Sapiehów w Wyso- namiotowym. Wierni prawosławni kim powstał w połowie XVII w. Zbu- modlą się w cerkwi Podwyższenia dowany w tym okresie pałac silnie Krzyża Św. z XIX w. Nieistniejącej ucierpiał w wyniku wojen, a po po- społeczności żydowskiej służyła syna- żarze z 1784 r. nie został odbudowa- goga z XVIII w., której ruiny możemy ny. Dziś po dawnych potężnych umoc- zobaczyć na południe od rynku. nieniach pozostały: brama wjazdowa, Za miastem, po prawej stronie szosy fragmenty ścian, wały i fosy. do Wołczyna, znajdują się zabudowa- W 1816 r. na brzegu rzeki Pulwy został nia dawnego klasztoru Bonifratrów. wzniesiony nowy pałac w stylu klasycystycznym, który zachował się do naszych Gastronomia czasów. Wokoło rozciąga się park kra- Restauracja Bistro (Бистро), ul. Lenina (Ленина) 9. jobrazowy o powierzchni 50 ha z rzad- Restauracja Ideał (Идеал), ul. Sowieckich Pogranicz- ników (Советских пограничников) 17. kimi gatunkami drzew. W ostatnich la- Restauracja „U staroj mielnicy” (У старой мель- tach zaczęto renowację pałacu. ницы), ul. Sowietskaja (Советская) 32.

174 Rozdział V turystyka aktywna

szlaku przy skrzyżowaniu ze szlakiem W Polsce pamięci narodowej (zielonym). Trasa dla osób, które chcą odpocząć w leśnej

ciszy. Na szlaku brak zabytków, ale za W Polsce Trasy piesze to większa część trasy prowadzi przez las i kilka niewielkich wsi. Piechurzy Szlak pamięci narodowej: Si- mogą zakończyć wędrówkę w poło- dorki – Sielczyk – Białka – Roskosz wie drogi w Szachach i z tamtejszej – Cicibór Duży – Rakowiska – Sła- stacji wrócić pociągiem do Białej lub wacinek Nowy – Sławacinek Stary – Międzyrzeca. Rowerzyści (część tra- piesze Trasy Porosiuki – stawy Grabarka – Wól- sy po dość piaszczystej nawierzchni) ka Plebańska powrót z Międzyrzeca mogą urozma- Długość 40 km, znaki zielone, głów- icić: leśną drogą i słabo uczęszczany- nie utwardzone drogi wiejskie i le- mi szosami przez Żerocin, Witoroż śne, w niektórych miejscach trudny (drewniany kościół – zob. s. 87), Lesz- do przejechania rowerem. Szlak two- czankę i Janówkę (ok. 30 km). Droga rzy pierścień wokół Białej, co pozwala powrotna również w znacznej części rozpocząć wędrówkę w różnych punk- przez lasy. tach i dzielić trasę na etapy. Proponuje- my rozpocząć od skrzyżowania ulicy Nadbużański szlak pieszy: Sidorskiej z aleją Solidarności. Pomni- Gnojno – Bubel Stary – Stary Paw- ki upamiętniające powstanie stycznio- łów – Janów Podlaski – Wygoda – Za- we (Białka, Wólka Plebańska), wal- czopki – Pratulin – Krzyczew – Ne- ki w 1920 i 1939 r., miejsca martyrologii ple – Terespol – Kostomłoty – Kodeń (Sielczyk – zob. s. 153, Rakowiska, Las – Jabłeczna – Slawatycze Grabarka) i walk partyzanckich. Ponad- Długość 120 km, znaki czerwone, to dwór w Kozuli (zob. s. 89-90), cer- głównie drogi gruntowe, nieutwardzo- kiew w Ciciborze (zob. s. 83-84), uży- ne, niektóre odcinki przez nadbużań- tek ekologiczny stawy Grabarka. skie łąki trudne do przejścia w okresie wysokiego stanu wód. Wędrówkę Szlak leśny: Porosiuki – Helenów szlakiem można kontynuować za- – Sokule – Szachy – Ultrówka – Mię- równo w górę (Wyszków), jak i w dół dzyrzec Podlaski Bugu (Hrubieszów). Bardzo cieka- 175 Długość 30 km, znaki żółte, utwar- wa trasa z wieloma miejscowościa- dzone drogi wiejskie i leśne. Początek mi i obiektami opisanymi w przewodniku, poprowadzona w bliskim nak najatrakcyjniejsza pora i dlatego sąsiedztwie Bugu po słabo uczęszcza- miast się wycofywać, warto mieć ze nych drogach wiejskich i polnych. Łą- sobą buty gumowe. Informacji nt. tras czy się ze ścieżkami przyrodniczymi możemy zasięgnąć w dyrekcji parku „Bużny Most” (zob. niżej) i „Szwaj- krajobrazowego (ul. Piłsudskiego 10, caria Podlaska” (zob. niżej). tel.: 083 3413735). Trasy są oznakowa- ne (zielony liść na białym tle). Więcej Pielgrzymka na Świętą Górę:

W Polsce o parku s. 27-29. Jabłeczna – Kodeń – Kostomłoty – Te- respol – Neple – Bohukały – Werchliś Bużny Most. Długość 10,5 km, – Janów Podlaski – Pawłów Stary – rozpoczyna się w pobliżu rezerwatu Gnojno – Niemirów – Mielnik – Radzi- „Szwajcaria Podlaska” (zob. s. 32) i wie- wiłówka – Święta Góra Grabarka dzie przez nadbużańskie łąki do wsi Trasy piesze Trasy Długość 123 km, drogi asfalto- Łęgi na północny zachód od Krzycze- we i utwardzone gruntowe. Z Jabłecznej wa. Nazwa trasy pochodzi od dawne- do Grabarki wędruje piesza pielgrzym- go mostu, który spinał oba brzegi Bu- ka prawosławnej diecezji chełmsko- gu na starym trakcie z Brześcia, tzw. lubelskiej. Pątnicy wyruszają na 5 dni „Carskiej drodze”. Pośród łąk wciąż przed świętem Przemienienia Pańskie- wyraźna jest grobla, po której prowa- go, które w szczególny sposób jest ob- dziła droga (ma swą kontynuację rów- chodzone na Świętej Górze 19 sierpnia. nież po stronie białoruskiej). Stu kilkudziesięciu pątników wędru- je z krzyżami, które ustawia wokół cer- Nadbużańskie Łęgi. Długość kwi na Grabarce (tego rodzaju tradycji 12,5 km, pętla zaczynająca się na ryn- nie ma w żadnym innym prawosław- ku w Janowie Podlaskim (zob. s. 94- nym sanktuarium na świecie). Wyjąt- 98). Wędrówkę można też zacząć przy kowym momentem jest przeprawa pro- stadninie na Wygodzie (zob. s. 31). Po- mowa przez Bug w Gnojnie. dzielona na 21 etapów, trasa prowadzi po łąkowo-leśnych okolicach doliny Bu- Ścieżki przyrodnicze Parku gu, w sąsiedztwie rezerwatu „Łęg Dę- Krajobrazowego „Podlaski bowy” (zob. s. 31). Malownicza trasa, Przełom Bugu” pozwalająca cieszyć oczy charaktery- Piesza wycieczka po ścieżkach, stycznymi krajobrazami doliny Bugu. szczególnie wczesną wiosną, to znakomita okazja, aby obserwować urzeka- Szwajcaria Podlaska. Długość jącą nadbużańską przyrodę. Wczesną 4,5 km, prowadzi przez rezerwat przy- 176 wiosną, przy wyższym stanie wody, rody o tej nazwie (zob. s. 32). Została po- mogą się pojawić trudności z pokona- dzielona na 9 etapów, w oparciu o które niem niektórych odcinków. Jest to jed- można przeprowadzić zajęcia dydaktyczne. Rozpoczyna się przy szosie z Krzy- Długość ok. 20 km, nieoznako- czewa do Nepli (zob. s. 111), z szosy wana, głównie drogi asfaltowe, nie- widoczna jest tablica informacyjna, wielkie odcinki dróg gruntowych, a kończy w samych Neplach. początek i zakończenie przy dworcu kolejowym. Trasa pozwala zo- baczyć wszystkie ważniejsze forty Trasy rowerowe Przedmościa Terespolskiego, a także

dwór w Koroszczynie, cerkiew w Ko- W Polsce Nadbużański szlak rowerowy: bylanach, mizar w Zastawku i zabyt- Gnojno – Bubel Stary – Janów Podla- ki Terespola. ski – Błonie – Neple –Malowa Góra – Pierwszy fort na północny zachód Lebiedziew – Kostomłoty – Kodeń – od zabudowań Łobaczewa. Do Korosz- Jabłeczna – Sławatycze czyna dotrzemy dawną drogą forteczną Długość na terenie powiatu bialskie- na nasypie, sam fort „K” ukryty w so- go 130 km. Na północ od Janowa, gdzie snowym lasku. Fort w Lebiedziewie rowerowe Trasy biegnie drogami asfaltowymi – znaki znajduje się na wschód od wsi, na niebieskie. Trasę od Janowa Podlaskie- wprost wylotu szosy od strony Za- go do Sławatycz – oznakowanie czer- stawka. W odszukaniu fortów bardzo wone – poprowadzono różnej jakości pomocna będzie mapa 1:50 000. Po- drogami, również gruntowymi. Pozwa- wstała również koncepcja szlaku for- la odwiedzić niemal wszystkie najcie- tyfikacji o charakterze transgranicz- kawsze obiekty położone wzdłuż Bugu nym, póki co jednak istniejące rygory (stadnina koni w Janowie – zob. s. 94- na granicy nie pozwalają na jej wyko- 98, mizar w Zastawku – zob. s. 111, cer- rzystanie. Więcej o fortach terespol- kiew w Kostomłotach – zob. s. 108-109 skich – zob. s. 145. czy klasztor w Jabłecznej – zob. s. 91- 94). Szlak ma kontynuację w obu kie- Szlak sześcioramiennego krzy- runkach: do Wyszkowa i Hrubieszowa ża: Terespol – Dobratycze – Kopytów (160 km ze Sławatycz). – Kąty – Zahorów – Olszanki – Zabło- Osoby chcące nie tylko szybko przecie – Rozbitówka – Międzyleś – Krzy- jechać przez Południowe Podlasie (szlak wowólka – Sławatycze ma kontynuację do Wyszkowa i Hru- Długość ok. 55 km, trasa nieznako- bieszowa), ale również zwiedzać, wy- wana, drogi asfaltowe i drogi grunto- dłużą trasę (do ok. 100 km) w oparciu we (piaszczysty odcinek między Za- o przewodnik i dokładne mapy. błociem a Dobromyślem). Nieco kręta modyfikacja Nadbużańskiego szla- Terespolskie forty: Terespol – ku rowerowego pozwala odwiedzić 177 Łobaczew – Koroszczyn – Kobylany – 12 cerkwi i kaplic prawosławnych. Zastawek – Lebiedziew – Terespol Część z nich to świątynie współcze- sne (cerkiew w Kopytowie, Kątach, – Rossosz (8 km) droga polna. Trasa Zachorowie, Międzylesiu, Kątach, Ol- pozwala odwiedzić miejsca związa- szankach). W każdej z miejscowości ne z osobą pisarza: dwór w Romano- cmentarze prawosławne, w niektó- wie (muzeum) – zob. s. 134-135 i Wisz- rych – Terespol, Zabłocie, Kopytów nice (cmentarz z grobami rodzinnymi) – również kaplice cmentarne. – zob. s. 147-149. Ponadto dawna cer- Pomysłodawcą trzech kolejnych kiew w Drelowie – zob. s. 85-87, sank-

W Polsce tras jest Szczepan Kalinowski (szer- tuarium maryjne w Kolembrodach. szy opis w Przewodniku po trasach W Hannie trasa łączy się z Nadbu- rowerowych północnej części Euro- żańskim szlakiem rowerowym. Wy- regionu Bug). Dla uzyskania spójne- ruszając z Białej Podlaskiej, można go układu z propozycjami niniejszej zmodyfikować szlak wg następującej książki trasy zostały poddane nie- propozycji: Dubów – Dokudów – Stu- wielkim modyfikacjom. dzianka – Łomazy – Rossosz i dalej wg

Trasy rowerowe Trasy wyżej zaproponowanej trasy. Piękno podlaskiej przyrody: Biała Podlaska – Terebela – Witulin Piaski, laski i karaski: Biała Pod- – Chmielinne – Leśna Podlaska – No- laska – Kozula – Grabanów – Wilczyn sów – Konstantynów – Gnojno – Kaliłów – Rokitno – Cieleśnica – Koł- Długość ok. 35 km, trasa nieznako- czyn – Malowa Góra – Koroszczyn – wana, głównie drogi asfaltowe. Pro- Terespol pozycja dojazdu z Białej Podlaskiej na Długość ok. 50 km, trasa nieznako- Nadbużański szlak rowerowy. Na tra- wana, głównie szosy asfaltowe, w oko- sie dwa rezerwaty przyrody („Chmie- linne” zob. s. 29-30 i „Stary Las” – zob. Bobo z Międzyrzeca s. 31-32), sanktuarium w Leśnej – zob. s. 112-115, drewniany kościół w Wituli- Latem 1977 r. z Międzyrzeca Podlaskiego nie – zob. s. 150, cerkiew i dwór w No- ruszyli w świat czterej członkowie klubu sowie – zob. s. 127-128 (2 km w bok od rowerowego Bobo. I nie byłoby w tym nic szczególnego, gdyby nie jechali na… jednym trasy), pałac w Konstantynowie – zob. rowerze! Jednoślad wyposażony w 4 siodeł- s. 104-107. ka to miejscowy pomysł zrealizowany w jednym, niepowtarzalnym egzemplarzu. Poje- Do kraju lat dziecinnych Kra- chał na Węgry, do Włoch, jeździł po drogach szewskiego: Międzyrzec Podlaski – Polski nieodmiennie wzbudzając ogrom- Drelów – Żelizna – Kolembrody – Mo- ne zainteresowanie. Za sprawą wynalaz- ku z Podlasia niejednokrotnie omal nie do- kre – Rossosz – Wisznice – Sosnówka szło do wypadku, kiedy zdumieni kierowcy 178 – Romanów – Hanna – Sławatycze zatrzymywali się w pośpiechu, aby uwiecz- Długość 80 km, trasa nieznakowana, nić go na kliszy aparatu. szosy asfaltowe, odcinek Kolembrody licach Cieleśnicy utwardzone drogi Długość 30 km, drogi asfalto- gruntowe, wycieczka z możliwo- we i utwardzone wiejskie, krajoznaw- ścią powrotu pociągiem do Bia- cza. Sanktuarium w Leśnej – zob. łej lub kontynuacji podróży inny- s. 112-115, rezerwat „Chmielinne”, komi trasami (główna Nadbużański ściół i założenie dworskie w Witulinie szlaki rowerowy). Odwiedzamy – zob. s. 150, dawna cerkiewka w Ci- kilka założeń dworskich: w Kozuli – ciborze – zob. s. 84.

zob. s. 89-90, Grabanowie, Cieleśni- W Polsce cy (nie wieś, a PGR), Koroszczynie Trasa III: Biała Podlaska – Cicibór – zob. s. 107-108 i poznajemy daw- Duży – Roskosz – Hrud – Klonownica ne włości ich właścicieli. Drewniane Plac – Klonownica Duża – Rokitno – świątynie w Rokitnie – zob. s. 133- Grabanów – Kozula – Biała Podlaska 134 i Kołczynie. Długość 38 km, drogi asfaltowe, Autorami poniższych propozycji ok. 1/4 przez tereny leśne, jednodnio- tras rowerowych (nieznakowanych) są wa wycieczka krajoznawcza. Daw- rowerowe Trasy Marcin Bochenek i Krzysztof Piech, ne cerkwie drewniane w Ciciborze autorzy Przewodnika turystyki rowe- – zob. s. 84, Hrudzie – zob. s. 84 i Ro- rowej. Biała Podlaska i okolice, Bia- kitnie – zob. s. 133-134, dwory w Ro- ła Podlaska 2004. skoszy – zob. s. 135-136, Klonownicy, Kozuli – zob. s. 89-90 i Grabanowie, Trasa I: Biała Podlaska – Sławaci- kościół (b. cerkiew) w Klonownicy nek Stary – Styrzyniec – Sycyna – Wo- Dużej – zob. s. 133-134, las Kijowiec. roniec – Swory – Pólko – Sitnik Kol. Rowerzyści, którzy chcieliby więcej Borowe – Sławacinek Nowy – Sława- czasu spędzić w lesie mogą modyfi- cinek Stary – Biała Podlaska kować trasę wyposażeni w dokładną Długość 35 km, głównie utwardzo- mapę (najlepiej 1:50 000). Za Hrudem, ne drogi wiejskie, częściowo asfal- po przejechaniu ok. 1,2 km przez las towe. Kilkugodzinna wycieczka za Kijowiec, skręcają w wyraźną drogę miasto. Na trasie dwór w Styrzyńcu, żwirową, którą przez osadę leśną Sza- założenie dworskie i kaplica w Woroń- dek po 10 km dojadą do szosy z Rokit- cu – zob. s. 151-152, cmentarze pra- na do Białej Podlaskiej. Droga leśna wosławne w Sycynie i Sworach, ko- o na ogół dobrej nawierzchni żwiro- ściół w Sworach – zob. s. 151-152. wej i żużlowej.

Trasa II: Biała Podlaska – Sława- Trasa IV: Biała Podlaska – Czo- cinek Stary – Kol. Sławacinek Nowy – snówka – Ortel Książęcy – Ortel Sitnik – Worgule – Bordziłówka Stara Królewski – Studzianka – Łomazy 179 – Bordziłówka Nowa – Leśna Podlaska – Dubów – Wólka Plebańska – Bia- – Witulin – Cicibór – Biała Podlaska ła Podlaska Długość 45 km, drogi asfaltowe, ca- łożonych poza trasą). Ścieżka prowa- łodzienna wycieczka krajoznawcza. dzi przez malownicze łąki w dolinie Mizar w Studziance, drewniane ko- Zielawy i Żarnicy oraz las. Początek ścioły w Ortelu Królewskim i Książę- przy szkole w Dokudowie, w sąsiedz- cym – zob. s. 128-129, dawne miastecz- twie której stoi drewniana chata kry- ko Łomazy – zob. s. 115-117. ta strzechą, miniskansen.

Wokół Zalesia.

W Polsce Trasy kajakowe Długość ok. 10 km, znakowana drogowskazami (mo- Szlak Krzny: Biała Podlaska – Ne- gą pojawić się trudności ze względu ple i Bugu: Neple – Serpelice. na zniszczone znaki). Początek przed Spływ Krzną można rozpocząć w Bia- szkołą podstawową w Zalesiu – zob. łej Podlaskiej i kontynuować Bugiem. s. 30. Ścieżka odwiedza Kłodę Małą Trasa liczy ok. 120 km i jest dość łatwa, (pomnik rodziny Koniuszewskich), szczególnie na początkowym, uregulo- Horbów (dawna cerkiew), prowadzi wanym odcinku. Za Malową Górą rzeka doliną Krzny. ma naturalne, meandrujące koryto. Po drodze co ok. 15–20 km stanice wod- Wokół Rossoszy. Długość ok. ne umożliwiające biwak (Woskrzenice, 12 km, znakowana drogowskaza- Trasy kajakowe | Ścieżki lokalne kajakowe Trasy Malowa Góra, Neple i Gnojno). W Ser- mi. Początek przy szkole podstawo- pelicach liczne ośrodki wypoczynko- wej w Rossoszy – zob. s. 136-138, we i dobry dojazd do samej rzeki. Na- wiedzie gruntowymi drogami przez leży zaznaczyć, że na spływ Bugiem na łąki i lasy w okolicach, do Zagrody na odcinku granicznym (Neple – Gnojno) Zabaszcie. Ta XIX-wieczna zagroda wymagane jest zgłoszenie programu wiejska służy jako miejsce organizo- spływu do komendanta Nadbużańskie- wania ciekawych imprez kulturalnych go Oddziału SG w Chełmie (zob. s. 17); z elementami etnograficznymi. 22-100 Chełm, ul. Trubakowska 2, wy- mieniamy nazwiska uczestników, po- Okolice Międzyrzeca. Długość dajemy program spływu). W trakcie 21 km, znakowana, głównie drogi le- spływu należy płynąć w pobliżu le- śne, początek na rynku Międzyrzeca wego brzegu. – s. 122-125. Ścieżka o charakterze przyrodniczym (10 tablic z opisem mi- janych punktów na trasie), prowadzi Ścieżki lokalne przez rezerwat „Liski” – zob. s. 124, zakończenie przy zbiorniku wodnym 180 Wokół Dokudowa. Długość żwirownia. O szczegóły i przewodnik ok. 10 km, białe strzałki prowadzą- po ścieżce można pytać w biurze nad- ce do punktów na trasie (czasem po- leśnictwa (ul. Warszawska 53). Ośrodki jazdy Jacek Kotański, Bubel Granna, konnej i stajnie tel.: 083 3113889. Dom Pomocy Społecznej (hipotera- Stadnina Koni w Janowie Podla- pia), Kozula, tel.: 083 3433470. skim, Wygoda 3, tel.: 083 3413009, of- [email protected], http://www.janow.arabians.pl. Na Białorusi Ośrodek jeździecki Kajetanka, ok.

5 km na wschód od Janowa, tel.: 083 Na Białorusi 3413222, [email protected]. Poniżej przedstawiamy wybrane Ośrodek prowadzi malarz i miłośnik ko- trasy turystyczne w obwodzie brze- ni Maciej Falkiewicz, który organizuje skim. również nadbużańskie rajdy konne. Klub Hipoterapii i Rekreacji Szlak rowerowy (historyczny) Konnej Dolina, Leszczanka 87, Nadbużańskie Dziedzictwo tel.: 512274014 Stajnia Wiosenny Wiatr, Wo- Trasa: Brześć | Брест (0 km) – Tiuche- skrzenice Małe 15, tel.: 083 3411169, nicze | Тюхиничи (9 km) – Stare Sioło 604974591. | Старое Село (10,5 km) – Skoki | Marian Gryglas, Komarno 24, Скоки (12 km) – Szumaki | Шумаки tel.: 083 3414264, 607911674 (20 km) – Czilejewo | Чилеево (26 Dworek Łukowiska, Bubel Łuko- km) – Rakowica | Раковица (30 km) wiska 29, tel.: 083 3419969, likowi- – Wielamowicze | Вельямовичи [email protected], http://www. (35 km) – Stawy | Ставы (42 km) lukowiska.com.pl. – Wołczyn | Волчин (40,5 km) – Hre- Szlak rowerowy Nadbużańskie Dziedzictwo Klub jeździecki Eugeniusz Ku- miacze | Гремячe (44 km) – Wysokie pryś, Kostomłoty, tel.: 083 3755162, | Высокое (57 km) – Dołbniewo | 606183491. Долбнево (63 km) – Szostaków | Urszula Chotkowska, Krasówka Шостаково (73 km) – Berezowka 79, tel.: 083 3419974. | Березовка (84 km) – Kopyły Jerzy Bancarzewski, Roskosz, (Pobieda) | Копылы (Победа) (87,5 ul. Lubelska 44a, tel.: 083 3784241, km) – Wierzchowice | Верховичи (89 [email protected]. km) – Kalinkowicze | Каленковичи Jazdy konne, Ortel Królewski I 74, (96 km) – Janusze | Януши (103 km) tel.: 083 3411888 – Rożkowka | Рожковка (111 km) Antoni Gryglas, Nowy Pawłów, – Chwojanowka | Хвояновка (114 tel.: 083 3413222. km) – Dmitrowicze | Дмитровичи 181 Jerzy Trochimiuk, Bubel Granna, (121 km) – Kamieniuki | Каменюки tel.: 692152478. (132 km) Środek transportu: rower przy wjeździe do wsi Skoki (Скоки) Czas przejazdu: 3–4 dni znajduje się zespół dworsko-parkowy Długość: 132 km Niemcewiczów (12 km). Drogi asfaltowe: 120 km Do kolejnego punktu na trasie, czyli Drogi szutrowe: 12 km wsi Szumaki (Шумаки), jedziemy tą Stopień trudności: średni samą drogą, nigdzie nie zbaczając. Przy wjeździe do Szumaków (20 km) trzeba Kilkudniowa trasa rowerowa pro- skręcić w lewo, na most na rzece Le-

Na Białorusi wadzi przez tereny wzdłuż granicy śna. Z mostu rozpościera się przepiękny białorusko-polskiej (uwaga! szlak widok na nietknięte ludzką ręką tereny nie jest oznakowany). Na szlaku moż- zalewowe. Około 0,5 km dalej, w kie- na zobaczyć pomniki architektury runku wsi Kotielnia-Bojarskaja, znaj- sakralnej z różnych okresów, zespo- duje się gotycko-renesansowa cerkiew ły pałacowo-parkowe, w tym gniaz- Przemienienia Pańskiego (1609). Wra- da rodowe znanych historycznych camy z powrotem na trasę i podąża- postaci, unikatowe tereny zalewo- my w stronę wsi Terebuń (Теребунь; we rzek Bug i Pulwa, a także rzad- 21 km). Za nią asfaltowa droga zmienia kie gatunki zwierząt i roślin znaj- się na gruntową. Około 3 km za wsią, dujących się pod ochroną. po lewej stronie, można zobaczyć bie- gnący wzdłuż granicy pas zaoranej zie- Podróż rozpoczynamy w Brześciu mi, służący do utrwalania prób niele- przy dworcu kolejowym Brześć cen- galnego jej przekraczania. Podążając tralny (0 km), skąd ulicą Lejtnanta dalej, można od czasu do czasu zoba- Riabcewa (Лейтенанта Рябцева) czyć przeciwległy brzeg rzeki, na któ-

Szlak rowerowy Nadbużańskie Dziedzictwo wyjeżdżamy za miasto. Na rondzie rym znajduje się Park Krajobrazowy wybieramy kierunek „Wysokoje” „Podlaski Przełom Bugu”. (Высокое). Po 0,5 km, po lewej stro- Za wsią Czilejewo (Чилеево; 26 km) nie zobaczymy gospodarstwo agro- droga rozdwaja się; wybieramy jej pra- turystyczne Rynkowka (Рыньковка; wą „odnogę” i po 2 km wjeżdżamy do 8 km) – jest to przykład tradycyj- wsi Rakowica (Раковица; 30 km). nej architektury drewnianej. Można Tu, w miejscu dawnego dworu, znajdu- tu przenocować i zjeść obiad. Potem je się kaplica-grobowiec rodu Tołłocz- przejeżdżamy przez wieś Tiucheni- ków oraz fragmenty parku podworskie- cze (Тюхиничи; 9 km) i dojeżdżamy go. W Rakowicy skręcamy na zachód do do skrętu na Stare Sioło (Staroje Sie- wsi Sycze (Сычи; 32 km), gdzie moż- ło Старое Село). Tu stoi znak z napi- na zobaczyć cerkiew św. Paraskewy 182 sem „Usadba Niemcewiczej” (Усадьба (Piatnicką) z 1881 r. i dom znajdujący Немцевичей), czyli „dwór Niemcewi- się w centrum założenia dworskiego. czów”. 2 km dalej, po lewej stronie, Potem asfaltową drogą przez Wiela- Turystyka zrównoważona – Zielone Szlaki Greenways

Turystyka zrównoważona nie narusza walorów przyrodniczych, współgra z potrzebą rozwoju regionu oraz wspiera pożyteczne inicjatywy. Inspiruje też do tworzenia ciekawych produk- tów turystycznych bez ingerencji w środowisko naturalne i kulturę regionu. Takie podejście jest zgodne z założeniami Zielonych Szlaków Greenways, tworzonych przez Europejską Organiza- cję Greenways, która skupia 35 krajów członkowskich, w tym także Polskę i Białoruś. Zielone trasy, po angielsku greenways, nie są zwykłymi szlakami turystycznymi czy też drogami, wiodącymi z jednego punktu do drugiego. Greenways to ekoturystyczne szlaki dziedzictwa

naturalnego i kulturowego, biegnące wzdłuż rzek, historycznych szlaków handlowych i natu- Na Białorusi ralnych korytarzy. Takie trasy łączą regiony, osobliwości turystyczne, lokalne inicjatywy, pobu- dzając rozwój zrównoważonej turystyki, sprzyjając środowisku, propagując zdrowy styl życia i niezatruwające środowiska środki transportu – rowery, konie, kajaki i tratwy. Jednocześnie zielone szlaki dają możliwość poprawy poziomu życia i stanu otaczającego środowiska, podniesienia poziomu ekonomicznego i rozwoju przedsiębiorczości wśród lokalnych mieszkań- ców, z zachowaniem dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Więcej zob. http://www.greenways.pl mowicze (Вельямовичи; 35 km) zajeż- cze (Гремячe) skręcamy w lewo i sta- dżamy do wsi Stawy (Ставы; 42 km), rą aleją, wybrukowaną kamieniem, gdzie wznosi się drewniana cerkiew jedziemy obejrzeć zespół pałacowo- Wozniesieńska (XIX w.), zadziwiająca parkowy Pusłowskich (44 km). Zacho- swoimi ogromnymi rozmiarami. wał się dwór, zbudowany nad brzegiem Dalej droga wiedzie do Wołczyna Pulwy w XIX w. w stylu klasycysycz- (Волчин) leżącącego na lewym brzegu nym, i park krajobrazowy ze starymi rzeki Pulwy. Na końcu wsi (40,5 km) modrzewiami. Szlak rowerowy Nadbużańskie Dziedzictwo kierujemy się na Wysokie (Wysoko- Żeby znaleźć drogę do wsi Piaski je; Высокое). Teraz 1,5 km podje- (Пяски), do której teraz się kierujemy, dziemy do niegdyś okazałego kościo- potrzebna jest pomoc miejscowych ła Św. Trójcy, który został zbudowany mieszkańców, ponieważ w terenie przez rodzinę Poniatowskich w 1733 r. nie ma żadnych wyraźnych punktów W latach 1938–87 w świątyni przecho- orientacyjnych. Owa wiejska droga wywane były szczątki ostatniego kró- wiedzie przez malowniczą dolinę Pul- la Polski – Stanisława Augusta Ponia- wy. Odległość od Piasków do Wyso- towskiego. Niestety zespół pałacowy kiego (Wysokoje; Высокое) wynosi Poniatowskich-Czartoryskich nie za- 6 km. Przy wjeździe do miasta (57 km) chował się do naszych czasów. odbijamy w lewo i ruszamy w stronę Następnie wracamy do rozwidlenia mostu na Pulwie. Na jej prawym brze- 183 na początku Wołczyna i kierujemy się gu wznosi się dwór w stylu klasycy- na Kamieniec. Na końcu wsi Hremia- stycznym z parkiem i ruinami zam- Wokół domu Dziadka Mroza Specjalnie dla ekoturystów przyjeżdżających z Polski przez przejście graniczne Białowieża – Pierierow przygotowano jednodniowe trasy rowerowe po Puszczy Białowieskiej. Największą popularnością (wg danych Parku Narodowego „Puszcza Białowieska”) cieszą się wycieczki do Muzeum Przyrody, w siedzibie białoruskiego Dziadka Mroza, a także kilka tras ekologicznych pozwalających na zaznajomienie się z przyrodą Puszczy Białowieskiej. Wszystkie programy wycieczek obsługują przewodnicy parku narodowego. Muzeum Przyrody (Музей природы). Składa się z siedmiu sal tematycznych, rozmieszczo-

Na Białorusi nych na dwóch piętrach. Eksponaty pomagają zapoznać się ze środowiskiem przyrodniczym Puszczy Białowieskiej. Czas trwania wycieczki po muzeum: 30–45 min; bilet wstępu dla do- rosłych kosztuje 3000 BYR; tel.: 00375 163 159169, 156239, 156398, faks: 00375 163 125056, 156398, [email protected], http://www.npbp.brest.by. Można tu także wypożyczyć rower (1 godzina – 3000 BYR). Woliery z dzikimi zwierzętami. Znajdują się niedaleko Muzeum Przyrody, długość ścieżki wzdłuż wolier wynosi 1100 m. Można tam zobaczyć różne gatunki dzikich zwierząt zamiesz- kujących Puszczę Białowieską. Niestety zwierzęta zamknięte w wolierach wyglądają bardzo ża- łośnie, a cała droga wzdłuż klatek to raczej przygnębiające doświadczenie. Po drugiej stronie drogi, wzdłuż lasu, znajdują się drewniane budki – toalety publiczne, do których jednak lepiej się nie wybierać, nawet w dużej potrzebie. Cena – 3000 BYR. Siedziba Dziadka Mroza. Bajkowa posiadłość zajmuje terytorium ok. 15 ha, dla turystów udo- stępniona została w 2004 r. i jest jednym z najchętniej odwiedzanych obiektów w okolicy. Wy- cieczka trwa ok. 1 godz. Podczas niej można zobaczyć: 40-metrowy świerk, rzeźby przedstawia- jące bohaterów bajek i miejscowego folkloru, domki Dziadka Mroza i Śnieżynki, skarbiec, gdzie przechowywane są rysunki i listy dzieci wysyłane do Dziadka Mroza. Samego Dziadka Mro- za można spotkać na terenie jego rezydencji przez cały rok, a zimą – w towarzystwie wnuczki Śnieżynki. W budkach na świeżym powietrzu można skosztować szaszłyków, blinów, napić się

Szlak rowerowy Nadbużańskie Dziedzictwo herbaty z puszczańskich ziół, kupić pamiątki i materiały informacyjne (drogo!). Toalety przyzwoite. Ceny biletów – 12 000 BYR dla dorosłych, 5000 BYR dla dzieci.

ku z XVII w. zbudowanego przez (Шостаково; 73 km), gdzie znajdo- Sapiehów. W mieście znajduje się też wał się dom rodzinny Romualda Trau- kaplica św. Barbary i XIX-wieczny gutta, jednego z przywódców antyro- kościół prawosławny. syjskiego powstawania styczniowego Z Wysokiego wyjeżdżamy drogą (1863–64). We wsi znajduje się je- R85 w kierunku miejscowości Sło- go pomnik. nim (Слоним). We wsi Dołbniewo Z Szostakowa jedziemy drogą na Be- (Долбнево; 63 km) skręcamy w kie- rezowkę (Березовка; 84 km), a stam- runku Kamieńca. Mijamy wsie Barsz- tąd do wsi Pobieda (Победа; 87,5 km). 184 czewo (Борщево; 68 km) i Minko- Tu zachował się zespół pałacowy Ko- wicze (Минковичи; 71 km). Potem pyły w stylu modernistycznym i park przejeżdżamy przez wieś Szostaków krajobrazowy. W sąsiedniej wsi Wierzchowi- ce (Верховичи; 89 km) można zoba- czyć drewnianą cerkiew św. Mikołaja, zbudowaną w 1933 r. w nietypowym dla drewnianych świątyń stylu neogotyckim. Dalej trasa prowadzi w stro- nę wsi Kalinkowicze (Каленковичи; 96 km), a z niej na Janusze (Януши;

103 km). Przy wyjeździe ze wsi skrę- Na Białorusi camy na Osinniki (Осинники), a potem (106,5 km) w kierunki wsi Rożkowka (Рожковка). W Rożkowce (111 km) znajduje się „kurna chata” 1837 r. i drewniana prawosławna cerkiew. Główna ulica jest wybrukowana kamieniem, co we wsiach jest bardzo nietypowe. Droga z cerkwi wychodzi na wieś Dziadek Mróz, rys. M. Rypiński Chwojanowka (Хвояновка; 114 km) i dalej przez wsie Daszewicz (Дашевич; 117 km) i Podomszę (Подомша; 119 km) prowadzi do Dmitrowiczów Ścieżki ekologiczne (Дмитровичи). W centrum wsi stoi drewniana cerkiew Przemienienia Pań- Łącznie po białoruskiej stronie Puszczy Biało- skiego, zbudowana w 1786 r. i będąca wieskiej przygotowano 33 tematyczne trasy przykładem połączenia cech tradycyj- ekologiczne, takie jak: nej architektury drewnianej i elemen- Szlak rowerowy Nadbużańskie Dziedzictwo - Carski trakt, na którym można zobaczyć tów barokowych. pozostałości po carskich mostkach, Z Dmitrowiczów do miejscowości - ścieżka ornitologiczna Browskaja, na której można zaobserwować rzadkie ga- Kamieniuki (Каменюки) jedziemy tunki ptaków, 11 km szosą nr 43 Brześć – Kamie- - ścieżka-fotosafari Dokudowo, na któ- niuki. W Kamieniukach znajduje się rej można obserwować dzikie zwierzę- placówka Parku Narodowego „Pusz- ta parzystokopytne w naturalnych warun- cza Białowieska” (Национального kach, w trakcie jedzenia i wodopoju, парка «Беловежская пуща»). Moż- - ścieżka edukacyjna Drogami przodków, na tu obejrzeć woliery z dzikimi zwie- przybliżająca przedchrześcijańskie miejsca rzętami, odwiedzić Muzeum Przyrody, kultu, a także stare pochówki Jaćwingów. przejechać się po puszczy, zobaczyć Oddział turystyczny Parku Narodowe- włości Dziadka Mroza. Jest tu także 185 go „Puszcza Białowieska”: tel.: 00375 1631 hotel. Więcej – zob. ramka Wokół do- 56398. mu Dziadka Mroza. Z Kamieniuków można jechać przez Środek transportu: rower puszczę do przejścia granicznego Pierie- Czas przejazdu: 3–5 dni row – Biełowieża (Переров – Беловежа). Długość: 98 km (118) km Jest to jedyne rowerowe przejście granicz- Drogi asfaltowe: 37 km (56 km) ne na Białorusi. Dalej przejeżdża się na Drogi szutrowe: 29 km terytorium Białowieskiego Parku Naro- Leśne i polne drogi: 32 km dowego. Alternatywą może być powrót Stopień trudności: średni do Brześcia (można także wrócić tra-

Na Białorusi są z Pierierowa do Brześcia). Na trasie można podziwiać róż- norodność przyrodniczą rezerwatu. Szlak ekologiczny w rezerwa- Występują tu praktycznie wszyst- cie biosfery „Nadbużańskie kie typy ekosystemów leśnych Bia- Polesie” łorusi, w tym lasy świerkowe, dą- browy, lasy sosnowe i olchowe, jak Trasa: Domaczewo | Домачево również rzeki i rzeczne tereny za- (0 km) – Borisy | Борисы (1 km) lewowe, w tym fragmenty terenu – Szykiele | Шикели (3 km) – Bog- zalewowego Bugu, jeziora i stawy. dany | Богданы (4 km) – Lipienki | Na szlaku zobaczymy także typo- Липенки (7 km) – Charsy | Харсы wą wiejską architekturę, obiekty (10 km) – Przyborowo | Приборово sakralne, kilka muzeów. (13 km) – Sielachy | Селяхи (17 km) Jest to kilkudniowa trasa rowero- – Komarowka | Комаровка (19 km) wa, przecinająca całe terytorium re- – Tomaszówka | Томашовка (22 km) zerwatu. W większości biegnie dro- – Orchowo | Орхово (23 km) – Siela- gami asfaltowymi i szutrowymi, chy | Селяхи (30 km) – Przyborowo rzadziej polnymi lub leśnymi. Naj- | Приборово (35 km) – Dubok | lepiej wybrać się na wycieczkę ro- Дубок (45 km) – Czersk | Черск werem górskim. (50 km) – Rudnia | Рудня (53 km) – Leplewka | Леплевка (56 km) Trasę zaczynamy od przejścia gra- – Dubica | Дубица (61 km) – jezioro nicznego Domaczewo – Sławatycze

Szlak ekologiczny w rezerwacie biosfery „Nadużańskie Polesie” biosfery w rezerwacie Szlak ekologiczny Białe | оз. Белое (66 km) – jezioro (Домачево – Словатычи; 0 km). Moż- Rogoźniańskie | оз. Рогознянское na też rozpocząć ją przy stacji kolejo- (70 km) – Rogozno | Рогозно (75 km) wej Leplewka (Леплевка) znajdują- – Miedno | Медно (82 km) – stawy cej się 5 km na wschód od przejścia. Stradocz | р/х «Страдоч» (86 km) Bezpośrednio przy drodze, między – Mieno | Мено (90 km) – Znamienka wsią Leplewka i Domaczewem znaj- 186 | Знаменка (97 km) – stacja kole- duje się kilka stawów przy rzece Ku- jowa Znamienka (98 km) – Brześć | pajowka (Копаювка). Stawy te obfi- Брест (118 km) tują w roślinność nadwodną (trzcina, pałka szerokolistna) i o liściach pły- licznych piaszczystych wydm. Roz- wających (m.in. grążel, osoka aloeso- mieszczanie ulic i domów jest zwią- wata). Jadąc, możemy obserwować zane z rozmieszczeniem wydm. kolonie rybitwy białowąsej, czarnej, Nasza trasa wiedzie teraz przez Li- białoskrzydłej. Mają tu swoje gniaz- pienki (Липенки; 7 km) do wsi Char- da także perkozy – zausznik i rdza- sy (Харсы; 10 km). Dawniej obie te woszyi. Wśród gęstych trzcin można wsie leżały nad brzegiem Bugu. Po usłyszeć bąki, brzęczki, zobaczyć jak II wojnie światowej zostały przesie-

niezwykłe gniazda wije remiz. dlone o 1,5–3 km na wschód. By- Na Białorusi Wracając znad stawów z powro- ło to związane z przechodzącą przez tem do przejścia granicznego, skręca- Bug zachodnią granicą byłego ZSRR my w lewo i trafiamy do miejscowo- – przeniesiono wszystkie miejsco- ści Domaczewo (Домачево). Znajduje wości położone nad rzeką. Dalej po- się tu cerkiew św. Łukasza Apostoła, dążamy w kierunku południowym, zbudowana w stylu neoruskim (1905), przejeżdżamy przez wieś Przyboro- oraz późnoklasycystyczny kościół Nie- wo (Приборово; 13 km), gdzie warto pokalanego Poczęcia Najświętszej Ma- obejrzeć cerkiew św. Jana (2004). Na rii Panny (1854). zachód od wsi rozpościera się wspa- Oprócz miejscowych, mało kto dzi- niały widok na dolinę Zachodniego siaj wie, że świątynia nie została zbu- Bugu i liczne starorzecza. rzona podczas wojny. Po remoncie Jadąc dalej, na południe, dro- znacznie jednak zniszczonego kościo- gą z pierwszeństwem przejazdu trafia- ła zrobiono z niego spichlerz – przemy do wsi Sielachy (Селяхи; 17 km), rabianie świątyń na magazyny i spi- położonej na południowych zboczach chlerze było bardzo typowe dla czasów ogromnej piaszczystej wydmy poro- sowieckich. Później w budynku działa- śniętej lasem sosnowym i wznoszą- ło miejscowe kino i zaledwie dziesięć cej się nad terenem zalewowym Bu- lat temu zawrócono go wiernym. Te- gu na 30 m. Jest to najwyższy punkt raz jest odremontowany i znów pełni rezerwatu, leżący na wysokości swą funkcję sakralną. W Domaczewie 182 m n.p.m. jest kilka sklepów i restauracji, a tak- Kolejny przystanek na naszej tra- „Nadużańskie Polesie” biosfery w rezerwacie Szlak ekologiczny że bank i poczta. sie to wieś Komarowka (Комаровка; Z tej miejscowości ruszamy, asfal- 19 km) – rodzinne strony pierwszego tową drogą, na południe przez wsie białoruskiego kosmonauty – Piotra Il- Borisy (Борисы), Szykiele (Шикели), jicza Klimuka. W miejscowej szkole Podłuże (Подлужье), Bogdany znajduje się Muzeum Kosmonautyki (Богданы; 4 km). Ciekawe jest roz- (Музей космонавтики). Opuszcza- 187 planowanie tych miejscowości. Poło- my Komarowkę i po kilku kilome- żone są one na terasie zalewowej wśród trach znajdujemy się we wsi Toma- szówka (Томашовка; 22 km). Są tu na na przełomie XVIII i XIX w. sklepy, restauracja, hotel, bank. We Przejeżdżając przez centrum wsi, wsi i jej okolicach warto zobaczyć na głównym skrzyżowaniu kieruje- cmentarz wojenny i stację kolejową my się w prawo i podążamy do wsi Włodawa (Влодава) z początku XX w. Czersk (Черск; 50 km). Tam znaj- Na cmentarzu, pochowani są żołnie- duje się najstarsza cerkiew na terenie rze polegli podczas I wojny światowej rezerwatu – św. Mikołaja, wzniesio- oraz wojny domowej z lat 20. minio- na na początku 1701 r. Obok świąty-

Na Białorusi nego stulecia. ni stoi dzwonnica. Kilometr na południowy wschód od Z Czerska trasa prowadzi do wsi wsi Orchowo (Орхово; 23 km), w lesie Rudnia (Рудня; 53 km), dalej wzdłuż zobaczyć można piękne rośliny, m.in terenu zalewowego rzeki Kopajow- paprotkę zwyczajną czy kilka rodza- ka (Копаювка) do wsi Leplewki jów storczyków. (56 km). Z Leplewki przez wieś Du- Dalej trasa biegnie w przeciwnym bica (Дубица; 61 km), a następnie niż dotąd kierunku: przez Toma- przez uroczysko Kotielnia (урочище szówkę, obok przejścia graniczne- Котельня) jedziemy do miejsca do- go (białorusko-ukraińskiego) To- brego na odpoczynek: nad jezioro maszówka – Pulemiec (Томашoвка Białe (Biełoje, Белое; 66 km). W tych – Пулемец; 24 km), koło wsi Koma- okolicach znajdują się 4 jeziora: Bia- rowka (27 km) po drodze Brześć – To- łe, Rogoźniańskie (Рогознянское), maszówka, w okolice jeziora Sielachy Czarne (Czernoje, Черное), Tajnoje (оз. Cеляхи; 30 km). Przed samym je- (Тайное), w okolicach których są ho- ziorem, z drogi można zobaczyć naj- tele, plaże, przystanie. większą paproć na Białorusi – długosz Znad jeziora Białego jedziemy szu- królewski – zarejestrowany w Czer- trową drogą na wschód, koło jezio- wonej Księdze Gatunków Zagrożo- ra Rogoznianskoje (70 km) do wsi nych na Białorusi. Jest to jedyne miej- Rogozno (Рогозно; 75 km). Podą- sce w tym kraju, gdzie spotkać można żając dalej leśną drogą, mijamy po- tę roślinę. Okolice jeziora Sielachy to mnik przyrody, jakim są ogromne

Szlak ekologiczny w rezerwacie biosfery „Nadużańskie Polesie” biosfery w rezerwacie Szlak ekologiczny wspaniałe miejsce na odpoczynek, są świerki, na północ od wsi Miedno tam zagospodarowane plaże i obiek- (Медно; 82 km). We wsi znajduje ty turystyczne. się cerkiew Przemienienia Pańskie- Jedziemy dalej na północ aż do go z XVIII w. i Muzeum Etnogra- skrzyżowania z drogą do Przyborowa ficzne Этнографический( музей). (35 km). Tu nasza trasa skręca w pra- Jeśli przejedziemy przez wieś Mied- 188 wo i leśną drogą wiedzie do wsi Dubok no w kierunku północnowschod- (Дубок; 45 km). W Duboku znajdu- nim, znajdziemy się w okolicy jezio- je się cerkiew św. Eliasza wzniesio- ra Stradieczskoje (Страдечское; 84 km). Jest ono niewielkie, ale bar- Szlak bociana białego dzo malownicze. Brzegi i plaża są piaszczyste, to przepiękne miejsce Trasa: przejście graniczne Białowieża na odpoczynek. Na wschodnim brze- – Pierierow | Беловежа – Переров gu jeziora znajduje się źródło z przej- (0 km) – Biały Lasek | Белый Лесок rzyście czystą wodą; woda w jeziorze (15 km) – Rowbick | Ровбицк (20 km) jest także bardzo czysta. – Babiniec | Бабинец (24 km) Mijamy jezioro i podążając leśny- – Adrianowka | Адриановка (32 km) – Chwałowo | (35 km) mi drogami w kierunku północno- Хвалово Na Białorusi zachodnim, po 3 km docieramy nad – Kupicze | Купичи (45 km) – Szere- stawy „Stradocz” (р/х «Страдоч»; szów | Шерешево (48 km) – Brody 86 km). To najstarsze na Białorusi sta- | Броды (59 km) – Stojły | Стойлы wy rybne, utworzone na początku mi- (63 km) – Czabachy | Чабахи (65 km) nionego stulecia. Spośród 38 gatun- – Ganczary | Ганчары (66 km) ków ptaków zamieszczonych w III – Gałasiatino | Галасятино (68 km) załączniku Czerwonej Księgi Ga- – Kotły | Котлы (71 km) – Wieżnoje tunków Zagrożonych na Białorusi, | Вежное (73 km) – Guriny | Гурины występuje tu aż 22. Mają tu swoje (75 km) – Nowiki | Новики (77 km) Szlak bociana białego gniazda: orzeł bielik, podgorzałka, – Bojary | Бояры (81 km) – Rze- perkoz rdzawoszyi, remiz. Znajdu- czyca | Речица (82 km) – Krywlany je się tu także jedna z 10 znanych na | Кривляны (84 km) – Czemiery II Białorusi kolonii czapli białej. Wy- | Чемери 2-е (86 km) – Czemiery I stępują tu również kaczki krzyżów- | Чемери 1-е (88 km) – Grudowiki ki, gęsi, wąsatki, bączki, bąki i wie- | Грудовики (91 km) – Łachowicze le innych. Oprócz tego bardzo często | Лаховичи (95 km) – Szyszowo | zobaczyć tu można żółwia błotne- Шишово (97 km) – Nowickowicze go, rzadki i chroniony na Białoru- | Новицковичи (100 km) – Kamie- si i w Europie gatunek. Okolice wsi niec | Каменец (107 km) – Małe Miedno to także miejsce występowa- Muriny | Малые Мурины (115 km) nia ropuchy paskówki. – Nikołajewo | Николаево (119 km) Znad stawów wracamy do wsi – Lipno | Липно (123 km) – Krugiel Miedno (90 km), a stamtąd kieruje- | Кругель (129 km) – Trościanica | my się na zachód do wsi Znamienka Тростяница (135 km) – Diemian- (Знаменка; 97 km) i stacji kolejo- czyce | Демянчицы (140 km) – Pokry wej Znamienka (98 km). Tu kończy | Покры (146 km) – Bluwinicze | się nasza podróż. Można stąd do- Блювиничи (150 km) – Czarnaw- trzeć do Brześcia (118 km) pocią- czyce | Чернавчицы (153 km) 189 giem lub rowerem (szosą Brześć – – Wistycze | Вистычи (159 km) Tomaszewka). – Kowierdziaki | Ковердяки (163 km) – Tiuchenicze | Тюхиничи (165 km) czy Białowieskiej. Droga, którą jedzie- – Skoki | Скоки (169 km) – Klejniki | my, nosi nazwę królewskiej. Zbudowana Клейники (174 km) – Brześć | Брест została na rozkaz ostatniego króla Pol- (184 km) ski – Stanisława Augusta Poniatowskie- go. Pierwsza miejscowość na trasie to Środek transportu: rower wieś Biały Lasek (Biełyj Liesok; Белый Czas przejazdu: 6–7 dni Лесок; 15 km) – wschodnia brama par- Długość: 184 km ku narodowego. We wsi lub ewentual- 64 km Na Białorusi Drogi asfaltowe: nie za nią skręcamy w lewo i trafiamy Drogi szutrowe: 110 km na drogę do wsi Rowbick (Ровбицк; Leśne i polne drogi: 10 km 20 km) – jednej z licznych „bocianich” Stopień trudności: średni wsi na Białorusi. Droga przechodzi przez osuszone w latach 70 XX w. bagno Dzi- Kilkudniowa trasa rowerowa ki Nikor (Dikij Nikor; Дикий Никор) – obejmuje całe terytorium rejonu jest to jedno z największych torfowisk kamienieckiego. Trasa jest prze- niskich w okolicach Puszczy Białowie- dłużeniem polskiego Podlaskiego skiej. Sama wieś leży na wzniesieniu. Szlak bociana białego szlaku bociana białego. Prowadzi Dawniej prawie z każdej strony ota- ona przez Park Narodowy Puszczy czały ją bagna, a dziś – rowy meliora- Białowieskiej, później wzdłuż rze- cyjne. We wsi znajduje się ponad 15 bo- ki Leśna i kończy się w Brześciu. cianich gniazd (w zależności od roku ta Na trasie można zobaczyć ogromną liczba się zmienia). Bociany budują tu ilość rzadkich i znajdujących się pod swoje gniazda w miejscach „tradycyj- ochroną gatunków zwierząt i roślin, nych”, tj. na dachach domów, na drze- tradycyjną wiejską architekturę, wach, a także – od niedawna – na słu- architekturę sakralną i oczywiście pach elektrycznych czy wieżach ciśnień. bociana białego oraz jego ogrom- Rzadziej można zobaczyć ich gniazda ne gniazda. na drewnianych słupach. Trasa w większości biegnie utwar- Miejscowi bardzo lubią bocia- dzonymi (szutrowymi albo asfalto- ny i dbają o nie. Pomagają zakładać wymi) drogami, na których ruch gniazda, przygotowując sztuczne plat- samochodowy jest bardzo niewiel- formy. Ozdabiają figurkami z podo- ki. Na wycieczkę najlepiej wybrać bizną bocianów studnie, bramy, cha- się rowerem górskim. ty – tłumacząc, że ptaki te przynoszą im szczęście. Trasa zaczyna się zaraz za przejściem Dalej szlak biegnie polną drogą do 190 granicznym Biełowieża – Pierierow wsi Babiniec (Бабинец; 24 km), po- (Беловежа – Переров) i przez pierw- łożonej 4 km na wschód od Rowbicka. szych 15 km wiedzie przez lasy Pusz- Babiniec to nawet nie wieś, lecz chutor Z Babińca wracamy do Rowbicka i stamtąd przez Adrianowkę (Адриановка; 32 km) jedziemy do wsi Chwałowo (Хвалово; 35 km). Tu znajduje się od 8 do 10 gniazd białych bocianów, które we wsi upodobały sobie kominy na domach, jako miejsce dobre na gniazdo. Z Chwałowa nasza trasa wiedzie przez

Czapiele (Чапели) i Kupicze (Купичи; Na Białorusi 45 km) do Szereszowa (Szerieszewo, Шерешево; 48 km). Tu żyje od 10 do 15 Bociany, rys. M. Rypiński bocianich rodzin, w zależności od roku. (jednozagrodowa posiadłość wiejska), Szczególnie wiele można ich znaleźć dawniej znajdujący się na wyspie oto- na dachach starych domów ulicy Pru- czonej bagnem. Dziś dokoła widać ro- żinskiej. Wieś Szereszów leży u zbiegu wy melioracyjne, a w 4 domach, które trzech rzek: Lewej Leśnej, Tocznicy i Mu- tu pozostały, mieszkają emeryci. Licz- rawki. Ulica Prużanskaja (Пружанская) ba żyjących tu bocianich rodzin znacz- znajduje się akurat między tymi trzema Szlak bociana białego nie przekracza liczbę ludzi. Osiedla rzekami, pewnie właśnie dlatego osiedlają się tu od 15 do 25 par bocianów, w za- się tu bociany. Niestety dzisiaj wszystkie leżności od roku. Przez ostatnie lata trzy rzeki płyną kanałami. W Szereszo- liczba bocianów zmniejsza się tak sa- wie warto zobaczyć cerkiew św. Mikoła- mo szybko, jak liczba ludzi mieszka- ja w prawosławnym retrospektywnoru- jących na chutorze. Związane jest to skim stylu, zbudowaną w 1872 r. z cegły, m.in. z silnymi wiatrami, które nisz- oraz drewnianą dzwonnicę skonstruowa- czą gniazda. Dawniej większość bocia- ną w 1799 r. Dzwonnica została zbudo- nich gniazd ulokowana była na trzech wana przy cerkwi Przenajświętszej Pa- ogromnych topolach. Na pierwszej – nienki (1760), która nie zachowała się 10 gniazd, na drugiej – 8 i na trzeciej do naszych czasów. W Szereszowie jest – 6. Dwa największe drzewa zwaliły także kościół. się. Bociany potrzebują pomocy, któ- Wyjeżdżamy ze wsi, kierując się na rej mieszkańcy Babińca nie są w sta- południe szutrową drogą, która prowa- nie im udzielić. Patronat nad kolonią dzi przez Puszczę Szereszewską, i tra- objęli miłośnicy ptaków i specjali- fiamy do wsi Brody (Броды; 59 km). ści z zachodniopoleskiego oddziału To kolejna „bociania wieś” na naszej organizacji ornitologicznej Ochrona trasie. Są tu gniazda 13 par bocianów, Ptaków Ojczyzny. Ornitolodzy już przy czym wszystkie co rok zajęte przez 191 dwukrotnie naprawiali stare i tworzyli te ptaki. Bociany budują swe „domki” nowe gniazda dla bocianów. na drzewach, kominach, słupach i wie- We wsi Gołosiatino skręcamy w pra- Z opowiadań mieszkańców Brodów wo, przejeżdżając po moście nad Le- Rankiem, wychodzę z domu, patrzę – na ko- wą Leśną. Jedziemy 2 km i znów skrę- minie gniazdo bociana, wczoraj go jeszcze nie camy w prawo do wsi Kotły (Котлы; było. Cóż robić, przecież grzać trzeba, przyszło mi gniazdo ściągać. Rankiem wstaję, a wsta- 71 km). Mijamy ją, na pierwszym ję wcześnie – 8 rano – znowu gniazdo! Kiedy rozjeździe skręcamy w prawo i po zdążyły je zbudować, przecież wczoraj nie by- kilku kilometrach trafiamy do wsi ło?! Znowu demontuję. Następnego dnia, po- Wieżnoje (Вежное; 73 km). Znaj- wtarza się to samo. Czwartego dnia obudziłem

Na Białorusi duje się tu cerkiew św. Mikołaja się wcześniej, patrzę, bociany od świtu budu- zbudowana w 1799 r., a odrestauro- ją i do 8 rano połowa gniazda już była gotowa. Walczyłem z bocianami potem jeszcze ty- wana w 1863 r. Jest to prostokątny bu- dzień. W końcu zbudowałem im platformę na dynek z bierwion kryty dwuspadowym drzewie – teraz tam mieszkają. gontowym dachem. Nad główną fasa- dą znajduje się dwupoziomowa dzwon- ży ciśnień. Wieś leży na terenie zalewo- nica z namiotowym dachem, nadbu- wym rzeki Lewa Leśna i chociaż prze- dowana w 1868 r. pływa ona kanałami, bociany czują się Jedziemy dalej przez wieś, na po- Szlak bociana białego tu dobrze. Ich liczba w Brodach w cią- łudnie, wjeżdżamy na szutrową dro- gu ostatnich lat stale rośnie. Przy wjeź- gę i skręcamy w prawo. Przejeżdżamy dzie do wsi od strony Kamieńca i rzeki przez wsie Guriny (Гурины; 75 km), No- znajdują się na słupach 4 bocianie gniaz- wiki (Новики; 77 km), Bojary (Бояры; da, w tym 2 zaraz obok przystanku auto- 81 km), Rzeczyca (Речица; 82 km) i je- busowego. Bociany więc niejako witają dziemy do wsi Krywlany (Кривляны; każdego przybywającego do wsi. 84 km). Za Krywlanami znowu skrę- Z Brodów, wzdłuż krańca Pusz- camy w prawo, do wsi Czemiery II czy Szereszewskiej, trasa wiedzie (Чемери 2-е; 86 km). Mijamy je i ru- przez Stojły (Стойлы; 63 km), Cza- szamy w kierunku Czemiery I (Чемери bachy (Чабахи; 65 km), Hanczary 1-е; 88 km), gdzie znajduje się cerkiew (Ганчары; 66 km) do wsi Gołosiatino Zwiastowania Pańskiego. Budowa świą- (Галасятино; 68 km). Większość z tych tyni rozpoczęła się w 1863 r. i zakoń- wsi jest nieduża, mieszkają tu głównie czyła w 1869 r. Ośmiokątna dzwonnica emeryci, młodzież w większości wyjeż- zwieńczona kulistą kopułą wzniesiona dża w poszukiwaniu „lepszego życia”. jest nad kruchtą. We wsi Stojły mieszka twórca ludo- Jedziemy dalej, na skrzyżowa- wy – złota rączka, snycerz. Własny- niu w centrum wsi (jeżeli jechać od mi rękoma stworzył tu muzeum, które strony Czemiery II) skręcamy w pra- 192 koniecznie trzeba zobaczyć. Gospo- wo i znów po moście przejeżdżamy darz muzeum, bardzo serdeczny czło- rzekę Leśna Lewa. Zaraz za mostem wiek, z chęcią przyjmuje gości. odbijamy w lewo i kierujemy się do wsi Grudowiki (Грудовики; 91 km). wsi znajduje się cerkiew prawosław- Jedziemy przez las, potem przez na. Z Szyszowa przez Nowickowicze wieś i tam na skrzyżowaniu skręca- (Новицковичи; 100 km) jedziemy do my w lewo. Wyjeżdżamy na rozległy Kamieńca (Каменец; 107 km), gdzie otwarty teren zalewowy. W tym miej- zobaczyć można wiele ciekawych za- scu rzeki Prawa Leśna, która płynie bytków (zob. s. 167-171). swym naturalnym korytem, i Lewa Z Kamieńca wyjeżdżamy główną Leśna płynąca kanałami, łączą się, by ulicą i kierujemy się w stronę Brze-

utworzyć Leśną. Miejsce, gdzie rzeki ścia. Na obwodnicy skręcamy w pra- Na Białorusi się łączą, to zabagniony teren ze sta- wo. Kilometr dalej po naszej lewej rorzeczami i licznymi odnogami. Stąd stronie zobaczymy znak wskazujący rzeka Leśna na całej swej długości pły- wieś Małe Muriny (Малые Мурины; nie naturalnym korytem. Pewnie wła- 115 km). Warto tu obejrzeć cerkiew śnie dlatego w okolicznych wsiach (Ła- prawosławną. Jadąc dalej obwodnicą, chowicze, Szyszowo, Uglany) znajduje znowu przecinamy Leśną i na pierw- się w sumie ok. 26 bocianich gniazd. szym skrzyżowaniu skręcamy w lewo. Jedziemy na zachód wzdłuż tere- Przed nami Nikołajewo (Николаево; nów zalewowych. Na wysokości wsi 119 km), gdzie zachowała się cerkiew Szlak bociana białego Łachowicze (Лаховичи; 95 km), po- św. Mikołaja w retrospektywnoruskim łożonej na przeciwległym brzegu, zo- stylu, zbudowana w końcu XIX stu- baczymy stary, ale wciąż otwarty dla lecia. Teraz trasa będzie prowadzić pieszych most na rzece Prawa Leśna. wzdłuż rzeki Leśnej. Po tym moście przejeżdżamy na dru- Za Nikołajewem na skrzyżowa- gą stronę i trafiamy do wsi Łachowi- niu skręcamy w lewo i jedziemy do cze. Znajduje się tutaj zaledwie kilka wsi Lipno (Липно; 123 km), stamtąd domów mieszkalnych i aż 8 do 9 bo- prosto przez wieś Krugiel (Кругель; cianich gniazd. Wiosną i latem na te- 129 km) i chutor Krugiel aż znajdzie- renach przyrzecznych można spotkać my się we wsi Trościanica (Trostia- wiele gatunków ptaków zbierających nica; Тростяница; 135 km). Wznosi pożywienie dla siebie i potomstwa, nad się tu drewniana cerkiew Przemienie- wsiami bardzo często rozlega się rado- nia Pańskiego, zbudowana w 1870 r., sny bociani klekot, a w końcu lata zbie- przykład retrospektywnoruskiego sty- rają się tu setki ptaków szykujących się lu. Ze wsi wyjeżdżamy w kierunku podo odlotu do ciepłych krajów. łudniowym, na skrzyżowaniu z główną Nasza trasa dalej biegnie polną dro- drogą skręcamy na prawo i przejeż- gą do wsi Szyszowo (Шишово; 97 km). dżamy przez most, trafiając do wsi Jest ona położona na wysokim prawym Demianczice (Демянчицы;140 km). 193 brzegu Leśnej, skąd podziwiać moż- Na tym odcinku nasza trasa biegnie na krajobraz terenów zalewowych. We wzdłuż terenu zalewowego rzeki Le- śnej. Teren jest tu pagórkowaty, z licz- Рябцева). A z Letienanta Riabcewa nymi wzniesieniami i spadkami, przez trafimy na ulicę Briestskich Dywizji co wyróżnia się na tle płaskiego pole- (Брестских Дивизий), którą dotrzemy skiego krajobrazu. Z drogi, którą pro- do głównego dworca kolejowego w Brze- wadzi szlak, w wielu miejscach rozta- ściu (184 km). cza się piękny widok na dolinę i tereny zalewowe rzeki. Zielony szlak – greenway Mijamy wieś i po ok. 1 km skręca- „Ekologicznymi korytarzami

Na Białorusi my na drogę podporządkowaną do wsi Białorusi” Pokry (Покры; 146 km). Wznosi się tu cerkiew Opieki Najświętszej Boga- Przebieg głównej osi trasy: Białowieża rodzicy (Pokrowska) z 1739 r., zbudo- | Беловежа – Młyny | Млыны – Spo- wana na planie krzyża. rowo | Спорово – Motol | Мотоль Dalej jedziemy przez Bluwinicze – Wygonoszcze | Выгонощи – Żyro- (Блювиничи; 150 km) do wsi Czarnaw- wicze | Жировичи – Szymki | Шимки czyce (Czernawczice, Чернавчицы; – Dokudowo | Докудово – Pode- 153 km). Znajduje się tu jeden z naj- erezne | Подберезье – Domże- starszych obiektów sakralnych regio- ryce | Домжерицы – Stary Lepel | nu – majestatyczny kamienny kościół Старый Лепель – Stare Ladno | Św. Trójcy zbudowany w 1583 r. przez Старое Лядно – Kowalewszczina Radziwiłłów, a także barokowa drew- | Ковалевщина – Dzisna | Дисна niana cerkiew św. Praskiewy z 1733 r., – Jazno | Язно – Klaścice | Клястицы przebudowana w XIX w. – Sokoliszcze | Соколище – Jankowi- Za Czarnawczycami skręcamy w pra- cze | Янковичи – Zaborze | Заборье wo do wsi Wistycze (Вистычи; 159 km). Stoi tu cerkiew Podniesienia Krzyża Międzynarodowa trasa rowerowa Pańskiego, pochodząca z 1692 r., zbudo- solidarności z turystyczną Białorusią – wana jako kościół klasztoru cystersów, to projekt białoruskiej „zielonej trasy” który w 1834 r. przerobiono na cerkiew. typu greenways, długodystansowej, Przejeżdżamy przez Wistycze, Kowier- łączącej ekokorytarze – strefy kon-

Zielony szlak – greenway „Ekologicznymi korytarzami Białorusi” korytarzami „Ekologicznymi Zielony szlak – greenway dziaki (Ковердяки; 163 km), Tiucheni- centracji biologicznej różnorodności. cze (Тюхиничи; 165 km) i docieramy do Szlak łączy takie ostoje przyrody, jak wsi Skoki (Скоки; 169 km), gdzie mie- Park Narodowy „Puszcza Białowieska” ści się dwór Niemcewiczów. Obejrzaw- (Национальный парк «Беловежская szy go, wracamy do Tiucheniczy (173 пуща»), rezerwat „Puszcza Lipi- km) i skręcamy w prawo, wyjeżdżając czańska” (заказник «Липичанская 194 na obwodnicę, która zaprowadzi nas пуща»), Bierezinski rezerwat bios- do Brześcia. Z niej wjedziemy na uli- fery (Березинский биосферный cę Lejtnanta Riabcewa (Лейтенанта заповедник), Dokudowski rezerwat żurawinowy (Докудовский Bagna Sporowskie; Muzeum „Bezdeż- клюквенный заказник), rezerwat skie fartuszki” w Bezdzieży; muzeum „Czerwony Bór” (заказник «Красный we wsi Motol; Telechany; Jezioro Wy- Бор») i „Sinsza” («Синьша»). gonowskie; monaster Żyrowicki; cer- Trasa przeznaczona jest dla osób po- kiew Synkowiczowska. dróżujących bezmotorowymi środka- Obwód miński / witebski: pomnik ar- mi transportu, takimi jak: rowery, kaja- chitektoniczny „Szczara”; rezerwat „Li- ki, konie, wozy itp. W przebieg szlaku piczańska puszcza”; poligon turystyczny

włączono lokalne ścieżki ekologicz- „Molczad”; Dokudowski rezerwat żu- Na Białorusi ne, wiejskie drogi – podróż nimi po- rawinowy; Biereziński rezerwat biosfe- zwoli odkryć najcenniejsze wartości ryczny; Muzeum przyrody w rezerwacie naturalne i zabytki kulturowe okręgu biosferycznym; Dom oświaty ekologicz- brzeskiego, grodzieńskiego, mińskie- nej w rezerwacie biosfery; Kanał Bere- go i witebskiego. zyński; kościół św. Kazimierza w Leplu; Trasa jest bardzo ciekawa z punk- cerkiew św. Paraskewy w Leplu; grodzi- tu widzenia historii, kultury i przyro- sko plemion bałtyckich I–IV w. na wy- dy. Dzięki niej rozwijają się inicjaty- spie Jeziora Lepelskiego, naprzeciw Sta- wy lokalne związane z ekoturystyką, rego Lepla; kamienne krzyże w Starym ekoświadomością, tradycjami białoru- Leplu; „drzewo szczęścia” i miejsca lę- skimi, rzemiosłem. gu czapli szarej przy wsi Okono. Elementy składowe logo trasy stano- Obwód witebski: kompleks błotny wią: flaga Republiki Białorusi, logo ECE- jeziora Streczno; Muzeum partyzanckie AT-International i organizacji społecznej niedaleko wsi Rownoje Pole; rezerwat „Odpoczynek na wsi” oraz postać rowe- „Czerwony Bór”; kompleks leśno-błot- rzysty. Logo symbolizuje współpracę ny „Balszoj moh” (duży mech) na terenie ECEAT, społecznej organizacji „Odpo- rezerwatu „Czerwony Bór”; elektrow- czynek na wsi” oraz pomoc w przygoto- nia wodna w Klaścicach; muzeum powaniu trasy rowerowej udzieloną przez święcone wojnie 1812 r. i wielkiej wojnie najwyższe organy władzy Białorusi i sto- ojczyźnianej, w klaścickiej szkole; mu- warzyszenia międzynarodowe. zeum we wsi Mieżno; Muzeum party-

zanckie pod gołym niebem we wsi Rów- Białorusi” korytarzami „Ekologicznymi Zielony szlak – greenway Główne atrakcje turystyczne noje Pole; rezerwat „Sinsza” na trasie (zabytki dziedzictwa naturalnego i kulturowego) Charakterystyka trasy. Trasa za- Obwód brzeski / grodzieński: czyna się w Polsce, w Białowieży. Turyści PN „Puszcza Białowieska”; rezyden- poznają polską część Puszczy Białowie- cja Dziadka Mroza; Muzeum Przyro- skiej i zabytki regionu. Granicę przekra- 195 dy w Puszczy; monaster we wsi Chmie- cza się na przejściu Białowieża – Pierie- lewo; cerkiew w Zdzitowie z 1502 r.; row dla turystów pieszych i rowerowych. Uczestnicy na rowerach pokonują leśne Szlak wodny po rzece Leśna drogi Puszczy Białowieskiej, odwiedza- ją rezydencję Dziadka Mroza i Muzeum Przebieg: Kamieniuki | Каменюки Przyrody w Puszczy. We wsi Młyny cze- – Paszuki | Пашуки – Czernaki | ka na nich odpoczynek w gospodarstwie Чернаки – miejsce zlewania się agroturystycznym Młynok. Trasę poko- rzek Leśnej Prawej i Lewej – Szy- nuje się na rowerze. Na życzenie, lokal- szowo | Шишово – Nowickowicze | ne pętle można przebyć pieszo, a po rze- Новицковичи – NOCLEG (po prze-

Na Białorusi ce Leśnej popłynąć kajakami. płynięciu ok. 35 km) – Kamieniec | Каменец – Małe Muriny | Малые Informacje praktyczne Мурины – Siulki | Сюлки – Baranki | Szlak przeznaczony dla: rowerzystów, pieszych Баранки – Młyny | Млыны NOCLEG turystów-ekologów, turystów-wodniaków. (po przepłynięciu ok. 15 km) – Pokry | Dojazd (komunikacja z najbliższymi miejscowo- ściami/miastami i możliwości wykorzystania transpor- Покры – Czarnawczyce | Чернавчицы tu publicznego): w Polsce – autobusy lokalne do Biało- – Tiuchenicze | Тюхиничи (po przepły- wieży, na Białorusi –autobusy z Brześcia do Parku Naro- nięciu ok. 35 km) – Brześć | Брест dowego „Puszcza Białowieska” (wieś Kamieniuki). Zakwaterowanie turystów w gospodarstwach agroturystycznych: gospodarstwo Młynok (Млынок; Środek transportu: kajak obwód brzeski, rejon kamieniecki, tel.: 00375 162 Czas trwania: 2–3 dni Szlak wodny po rzece Leśna 410365) znajduje się na brzegu rzeki Leśna, 35 km Długość: ok. 90 km od Brześcia. W pobliżu wsi jest las sosnowy oraz ma- Stopień trudności: średni lownicze łąki na terenie zalewowym. Organizowane są tu 1- i 3-dniowe spływy kajakowe, wycieczki rowerowe połączone ze zwiedzaniem zabytków histo- Malownicza trasa kajakowa prowa- rycznych i kulturowych. Gospodarstwo oferuje wyna- dzi przez rejony kamieniecki i brzeski. jem sprzętu sportowego i turystycznego. Miejsce to słynie z możliwości zanocowania w szopie z sianem Bieg rzeki jest urozmaicony, błotniste – świetny pomysł na nocleg latem. odcinki przeplatają się z drobnymi ka- Strony internetowe: http://www.ruralbelarus. mienistymi przeprawami. Należy zaby, http://www.greenways.by znaczyć, że na Białorusi prostych rzek Mapy i przewodniki (po angielsku lub w języku nie ma, wszystkie są kręte. Na trasie ojczystym): planowane jest wydanie latem 2008 r. można podziwiać różnorodność eko- Kontakty systemu rzeki, a także dużą ilość rzad- Główny koordynator: Barinowa Marija Aleksan- kich roślin i zwierząt. drowna (Баринова Мария Александровна), Organizacja społeczna „Odpoczynek na wsi”, 220092 Mińsk (Минск), ul. Dunina-Marcynnkiewicza (Дунина-Марциннкевича) 6, Zazwyczaj trasę zaczyna się na Pra- tel.: 00375 17 2510076, [email protected]. wej Leśnej, przy moście na wysokości Lokalny koordynator: Gribow Gieorgij Michajło- wsi Kamieniuki (Каменюки). Drugim 196 wicz, właściciel gospodarstwa Młynok (Млынок), prof. wariantem jest rozpoczęcie trasy we wsi Brzeskiego Uniwersytetu Państwowego, obwód brzeski, rejon kamieniecki, Młyny (Млыны), ul. Nabrzeże Biała (Белая) na rzece Biała, która wpa- (Набережная) 13, tel.: 00375 29 691 03 65. da do rzeki Prawa Leśna. Jest to moż- liwe tylko przy wysokim stanie wody, zaże. Wiosną ten odcinek rzeki obfitu- tj. na wiosnę. Drugi wariant jest lepszy je w ptaki wodno-błotnych. Niekiedy o tyle, że zaczyna się we wsi, która znaj- zbiera się tu nawet do dwóch, trzech ty- duje się w Puszczy Białowieskiej, a tak- sięcy gęsi, kilkaset kaczek i dziesiątki że dlatego, że są tu dwa gospodarstwa łabędzi niemych. agroturystyczne: Leśna (Лесная) i Pol- Latem, również w okolicach wsi Czer- ski majątek (Polski majentak; Польский naki (Чернаки) zbierają się liczne pta- маентак). ki, takich gatunków jak: czapla siwa,

Płyniemy krętym korytem rze- bocian biały, krzyżówka, myszołów, Na Białorusi ki i wkrótce przepływamy koło domu błotniak łąkowy. Znajdująca się tu sta- słynnego znawcy Puszczy Białowie- ra odkrywkowa kopalnia torfu jest miejskiej, pisarza Wiaczesława Wasiljewi- scem lęgu błotniaków stawowych, per- cza Siemakowa. Wielu mieszkańcom kozów dwuczubych, łabędzi niemych. Białorusi jest on znany jako pierwszy W ostatnich latach pojawia się tu także białoruski Dziadek Mróz. rzadka na Białorusi kania ruda. Za wsią Kamieniuki teren zalewo- Miejsce gdziełączą się rzeki Leśna wy rzeki był jedynie w małym stopniu Prawa i Lewa jest szczególnie cieka- poddawany odwadniającym zabiegom wie. W pobliżu znajduje się kilka sztucz- melioracyjnym, co sprawia, że często nych zbiorników wodnych, na których przy brzegach rosną nieduże komplek- gnieżdżą się perkozek, nieduża kolo- Szlak wodny po rzece Leśna sy leśne, gdzie można spotkać ciekawe nia rybitwy czarnej, ptaki bąk i bączek, gatunki ptaków: krogulca albo jastrzę- kaczka czernica, remiz, krzyżówki. Nie- bia gołębiarza, pokrzewkę jarzębatą, ro- kiedy przylatuje tu także bielik i cza- kitniczkę, remiza. Często nad rzeką za- pla biała. trzymują się nieduże grupy krzyżówek. We wsiach Szyszowo (Шишово) i No- Podpływając do wsi Paszuki (Пашуки), wickowicze (Новицковичи) znajduje się gdy jest ładna pogoda, można zaobser- kilka zabytków historycznych. W Szy- wować, jak polują orliki krzykliwe i my- szowie zachowały się pozostałości dwo- szołowy. Stary olchowy las prawie ści- ru, nieduży park i kilka stawów. Nieda- śle przylega tu do koryta rzeki. leko stawu, w niezwykle malowniczym Przepływając koło mostu w okoli- miejscu, wznosi się drewniana cerkiew cy wsi Paszuki, należy być przygoto- św. Aleksandra Newskiego. We wsi No- wanym na utrudnienia. W przeszłości wickowicze w przeszłości znajdował się obok mostu znajdowała się elektrow- folwark, na którym do II wojny świa- nia, której fundamenty zachowały się towej gospodarzyli spadkobiercy rodu do dziś i stanowią niebezpieczeństwo Walentynowiczów. Do dziś w bardzo dla łódek i kajaków. Natomiast zaraz dobrym stanie przetrwały: dom dwor- 197 za mostem koryto rzeki rozszerza się. ski, młyn i poszczególne zabudowania Można tu podziwiać malownicze pej- gospodarcze. W 2. poł. XIX w. wokół dworku założono nieduży park, po któ- łożony jest cmentarz prawosławny, na rym pozostały jedynie samotne drzewa, którym znajduje się zabytkowy grobo- nieduży zbiornik wodny i grobla. wiec z początku XX w. Nocleg zaplanowany jest na polanie Wracamy znowu na rzekę i płynie- (kemping) przed Kamieńcem. my do wsi Baranki (Баранки). Przed W drugim dniu podróży dotrzemy II wojną światową znajdował się tu do jednego z najstarszych miast Biało- dwór rodziny Masłowych, położo- rusi, jakim jest Kamieniec (Каменец). ny na malowniczym brzegu Leśnej

Na Białorusi Już z daleka dają się zauważyć kamie- między wsiami Baranki i Planta. Do niecka wieża i cerkiew, która zbudowana dziś w Barankach stoi drewniana cer- została w 1913 r. dla upamiętnienia jubi- kiew, wzniesiona w XVIII w. i przebu- leuszu 300-lecia dynastii Romanowów. dowana w 1860 r. Z kolei wieża ta to unikatowy pomnik ar- Nocleg drugi – w gospodarstwie chitektury obronnej 2. poł. XIII w. (wię- agroturystycznym Młynok we wsi cej o Kamieńcu zob. s. 167-171). Młyny (Млыны). Kontynuując podróż, przepływa- Dzień trzeci przeznaczmy na poko- my koło wsi Małe Muriny (Малые nanie odcinka z Młynów do wsi Tiu- Мурины), w której znajduje się drewnia- chenicze, czyli tak naprawdę do krań- na cerkiew św. Mikołaja, zbudowana pod ców Brześcia. We wsi Pokry (Покры) Szlak wodny po rzece Leśna koniec XIX w. Część rzeki, którą płynie- znajduje się cerkiew Opieki Najświętszej my jest bardzo piękna. Koryto rzeki za- Bogarodzicy (Pokrowska), zbudowa- chowało się w naturalnym stanie, co jest na w 1739 r. Następnie odwiedzamy wieś bardzo nietypowe na Białorusi. Czarnawczyce (Чернавчицы), w której Płyniemy teraz do wsi Siulki (Сюлки), wznosi się kościół Troicki oraz drew- gdzie znajduje się stary dwór rodu Pasz- niana barokowa cerkiew św. Paraskewy kiewiczów. Żeby dostać się do tego (Piątnicka), zbudowana w 1733 r. i prze- obiektu, trzeba pokonać nie najłatwiej- budowana w XIX stuleciu. szą drogę po rzeczce Kriwula. We wsi Podróż kończy się we wsi Tiuche- zachowały się fragmenty parku krajo- nicze (Тюхиничи), w miejscu oddalo- brazowego. W centrum parku znajdo- nym o 500 m od przystanku autobu- wał się stosunkowo niewielki parterowy sowego i przystanku busów. Warto dom. Obok dworu stoi cerkiew prawo- zwrócić uwagę na tutejszy niedawno sławna z kamienną bramą i ogrodze- otwarty kompleks hotelarski Rynkow- niem, zbudowana w 1863 r. W 1960 r. ka (Рыньковка), nietypowy architek- cerkiew została zamknięta i dziś znaj- tonicznie folwarczny dom, zbudowa- duje się w kiepskim stanie. Wokół ny bez użycia gwoździ (!). 198 świątyni zobaczyć można kilka gro- Przy opisie trasy korzystano z in- bów z interesującymi architektonicz- formacji znajdujących się na stronie nie kamiennymi pomnikami. Obok po- http://www.hunt.by/belarus. Szlak Kościuszki ska i Baranowicz. W miasteczku nie ma zbyt wielu zabytków. Godną uwagi Przebieg: Brześć | Брест – Czer- jest drewniana cerkiew Opieki MB (Po- nie | Черни – Zbirogi | Збироги krowska) z 1885 r. W sąsiedztwie cmen- – Żabinka | Жабинка – Siechno- tarza odwiedźmy mogiłę 9 żołnierzy wicze | Сехновичи – Hrycewicze | AK z oddziału „Watra I” poległych pod Грицевичи – Zdzitów | Здитово Siechnowiczami, gdzie wiedzie dalsza – Kobryń | Кобрин trasa. Pamiątką najnowszej historii jest

monument wystawiony w centrum Ża- Na Białorusi Długość: ok. 60 km binki w 2001 r., który upamiętnia ofia- Drogi: asfaltowe i o nawierzchni żwirowej ry wojny afgańskiej (zginęło w niej wielu Białorusinów). Z Brześcia wyjeżdżamy ulicą Kra- Do Siechnowicz (Сехновичи) pro- snogwardiejską, mijamy cmentarz i za wadzi szosa w kierunku Kamieńca, skrzyżowaniem z północną obwodni- ok. 4 km za Żabinką należy z niej skrę- cą miasta dojeżdżamy do wsi Czernie cić w prawo. Siechnowicze Małe i Wiel- Szlak Kościuszki (Черни). Jej rozpoznawalną wizytów- kie od początków XVI w. należały do ro- ką jest XIX-wieczna murowana cer- du Kościuszków. Jego najbardziej znany kiew Jana Apostoła z wyjątkowo oka- przedstawiciel – Tadeusz Kościuszko, załymi kopułami. bohater Polski i Stanów Zjednoczonych, Dalsza trasa wiedzie przez Wra- ceniony również przez Białorusinów tyłowo (Вратылово) do Zbirogów – mieszkał tu w roku 1764 i gospoda- (Збироги), gdzie znajduje się jedna z naj- rzył w okresie 1783–90, po czym po- starszych w okolicy cerkiew św. Paraske- zbył się majątku. W Małych Siechno- wy (Piatnicka). Drewnianą świątynię wiczach, w miejscu, gdzie stał dwór ufundowana została w 1610 lub 1620 r. Kościuszki pozostały jedynie ślady za- dla katolików rzymskich. Cerkwią stała łożenia parkowego, z aleją lipową posa- się w 1866 r., odzyskana przez katolików dzoną ponoć rękami samego Naczelnika. po ostatniej wojnie znów jest użytkowa- W tutejszej szkole znajduje się niewiel- na przez społeczność prawosławną. W są- ka izba pamięci poświęcona Kościusz- siedztwie wznosi się dzwonnica. Poprzez ce, a przed szkołą popiersie, do 1939 r. otaczaną kultem figurę Chrystusa, Zbi- znajdujące się w Kobryniu, dokąd wie- rogi są związane z Terespolem (przenie- dzie dalsza trasa. siono ja do tutejszego kościoła w 1945 r.). Sam Kościuszko przyszedł na W dzień Świętej Trójcy przybywały tu świat w Mereczowszczyźnie (Мере- wielotysięczne rzesze pielgrzymów. чевщина) koło Kosowa Poleskiego (ok. Następny przystanek na trasie to Ża- 130 km na północny wschód od Brześcia). 199 binka (Жабинка), węzeł kolejowy, z któ- Znajduje się tam zrekonstruowany drew- rego odchodzą linie w kierunku Piń- niany rodzinny dwór Kościuszków. Przejeżdżamy przez Siechnowi- 17.00). Dworek, w którym mieści się cze Wielkie (fundowana przez Paw- muzeum został przeniesiony z terenu ła Kościuszkę cerkiew św. Mikołaja, obecnego parku Suworowa. Centrum 1727), Hrycewicze (Грицевичи) i No- dawnego majątku Suworowa, zwanego we Dwory (Новые Дворы) do Zdzi- Gubernią, znajduje się w na południe towa (Здитово). Tutaj, nad leniwie od rynku. Jest tu teraz park, w którym płynącym Muchawcem, znajduje się wznosi się jeden z trzech w mieście po- najstarsza na Polesiu drewniana cer- mników generała. Nas z pewnością za-

Na Białorusi kiew św. Nikity z 1502 r. interesuje, że w 2. poł. XIX w. mająt- Do Kobrynia (Кобрин) dojeżdża- kiem władał Aleksander Mickiewicz, my po ok. 20 km. To jedno z ładniej- młodszy brat poety Adama. szych miasteczek na Polesiu, gdzie W mieście warto też zobaczyć so- przynajmniej w części zachowało się bór św. Aleksandra Newskiego, któ- dużo dawnej, XIX-wiecznej zabudo- ry stanowi mauzoleum żołnierzy pole- wy. Rynek miasteczka zdobią hale tar- głych w bitwie w 1812 r. Przypomina

Szlak Kościuszki gowe z XIX stulecia. Podążając ślada- o tym ustawiony w setną rocznicę Po- mi Tadeusza Kościuszki, powinniśmy mnik Zwycięstwa. Po przeciwnej stro- trafić na nowy cmentarz (w północnej nie ulicy Lenina zobaczymy budynek części miasta, na prawym brzegu Mu- dawnego monasteru Spaskiego (za- chawca, ul. Prywakzalnaja), gdzie mo- łożonego w 1497 r.), najstarszy zaby- żemy odnaleźć groby rodzinne Ko- tek miasta. Po przeciwległej stronie ściuszków, m.in. Anny z Kościuszków Muchawca wznosi się drewniana cer- Trauguttowej, wdowy po Romualdzie, kiew św. Mikołaja (XVIII w.). Ko- dyktatorze powstania styczniowego. lejną cerkiew św.św. Piotra i Pawła Obecnie za sztandarową postać mia- (drewniana, początek XX w.) zoba- sta uchodzi generał Aleksander Su- czymy z dala od centrum przy ulicy worow, który po rozbiorach w 1795 r. Pierszamajskiej. Po drodze do niej mo- otrzymał duże nadanie ziemskie w skon- żemy odwiedzić okazałą, ale opusz- fiskowanej ekonomii kobryńskiej. Su- czoną XIX-wieczną synagogę. Do worow, słynny ze swych sukcesów lat 90. podobnie mógł wyglądać zde- wojennych ponuro zasłynął też jako wastowany kościół Wniebowzięcia pogromca powstania, któremu przewo- NMP z połowy XIX w. Wyremonto- dził bohater naszej trasy Tadeusz Ko- wany, służy obecnie miejscowej pa- ściuszko. W dworku przy ulicy Suwo- rafii katolickiej. W jego sąsiedztwie rowa (mieszkał tu w 1797 r.) znajduje znajduje się zabytkowy cmentarz ka- się Muzeum Wojenno-Historyczne tolicki (zwrócimy uwagę na grób ro- 200 im. A. Suworowa (ul. Suworowa 14, dziny Mickiewiczów) oraz niewielki tel. 00375 1642 25531, http://plisco.ru/ cmentarz polskich żołnierzy pole- friends/kobrin; czynne: śr.-nd. 10.00- głych w latach 1914–20. Literatura i strony internetowe

M. Bochenek, K. Piech, Przewodnik turystyki rowerowej. Biała Podlaska i okolice, AWF Biała Podlaska 2004. J. Doroszuk, Cz. Remesz, R. Sielski, J. Sroka, Zbrodnie hitlerowskie w regionie bialskopodlaskim 1939-1944, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977. A. Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części woj. lubelskiego, Muzeum Południowego Podlasia, Biała Podlaska 2002. A. Jodłowski, Najważniejsze obiekty zabytkowe Białej Podlaskiej, Muzeum Południowego Podlasia, Biała Podlaska 1998. J. Geresz, Międzyrzec Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Intergraf, Międzyrzec Podlaski 2001. B. Górny, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939. Sz. Kalinowski, Najatrakcyjniejsze miejsca północnej części Euroregionu Bug, Bialskopodlaskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego, Biała Podlaska, 2005 Sz. Kalinowski, Przewodnik po trasach rowerowych północnej części Euroregionu Bug, Bialskopodlaskie Stowarzyszenie Wspierania Promocji Zdrowia i Edukacji Prozdrowotnej, Biała Podlaska, 2004 A. Kasprzyk, A. Mironiuk, Biała Podlaska i okolice. Przewodnik, Sport i Turystyka, Warszawa 1982. J. Kazimierski, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808-1914). Zabudowa – ludność – gospodarka, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 1994. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński, Katalog zabytków sztuki w Polsce, powiat Biała Podlaska, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2006. O. Kolberg, Chełmskie, t. 2, Akademia Umiejętności w Krakowie, Kraków 1890. T. Krawczak, W szlacheckim zaścianku, nakładem autora, Warszawa-Siedlce 1993. A. Kubiak, Biała na Podlasiu, Muzeum Południowego Podlasia, Biała Podlaska 2002. J. Maraśkiewicz, Biała Podlaska. Dzieje miasta i kościoła farnego pw. św. Anny od XV wieku do 1945 roku, Donatech, Biała Podlaska 2007. J. Maraśkiewicz, A. Baszkow, Drewniana architektura północnej części Euroregionu Bug, Bialskopodlaskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego, Biała Podlaska 2006. J. Maraśkiewicz, A. Semeniuk, Sanktuaria Południowego Podlasia, Donatech, Biała Podlaska 2003. G. Michałowski, T. Jarmoszewicz, Sławatycze 1499-1999, Rada i Zarząd Gminy Sławatycze, Sławatycze 1999. A. Pleszczyński, Bojarzy międzyrzeccy, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec Podlaski 2003. M. Podgórski, Traktem bitym przez Podlasie, KAW, Lublin 1982. G. Rąkowski, Polska egzotyczna, t. 2, Rewasz, Pruszków 2000. F. Rzemieniuk, Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego (neounia), Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999. J. Tarasiuk, 500 lat Terespola, Ośrodek Wschodni – Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, Biała Podlaska- Terespol 2002. T. Wasilewski, T. Krawczak, Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, Podlaskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne, Biała Podlaska 1990. W. Wójcikowski, Polesia czar. Knieje i mszary, miasta i wioski. Przewodnik po Polesiu Zachodnim, Multico Lublin i Wydawnictwo Akademickie, Lublin 2005. G. Rąkowski, Czar Polesia, Rewasz, Pruszków 2001. Z. Hauser, Nowy ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi, Burchard Edition, Warszawa 2005. A. T. Fiedoruk, Starinnye usadby Beresteiscyny, Bielaruskaia Encyklapedia, Mińsk 2004. A. Lewkowska, J. Lewkowski, W. Walczak, Zabytkowe cmentarze na Kresach Wschodnich drugiej Rzeczypospolitej. Województwo poleskie na obszarze republiki Białoruś, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 2000. V. Moroz, V. Ezhelov, Ot Berestia Do Bresta Iz Veka V Vek, Akademiia, Brześć 2004.

Strony internetowe http://www.hunt.by/belarus http://www.powiatbialski.lubelskie.pl http://www.mojepodlasie.friko.pl http://www.cojestmiasto.info http://www.bialapodlaska.pl 201 http://www.podlaskiprzelombugu.pl http://kamenets.by http://radiobiper.info Słowniczek polsko-białorusko-rosyjski

Język białoruski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich, zajmuje stanowisko pośrednie między językiem rosyjskim i ukraińskim. Oprócz Białorusi używany jest także na sąsiadujących terenach Litwy, Rosji, Polski (północno-wschodnia część Białostocczy- zny). Pismo białoruskiego to zmodyfikowana grażdanka. W wielu miejscach na Białorusi, zwłaszcza w miastach, nie będzie problemu z porozumie- waniem się po rosyjsku. Z tego względu poniższy słowniczek zawiera także część rosyjską. Pogrubioną czcionką zaznaczono akcenty. Po słowie/zwrocie polskim umieszczono odpowiednik białoruski, a jako trzeci – rosyjski.

Liczebniki недельник [panidiel’nik] 0 – нуль [nul’] – ноль [nol] Wtorek – аўторак [autorak] – вторник [wtornik] 1 – адзiн [adzin] – один [adin] Środa – серада [serada] – среда [sreda] 2 – два [dwa] – два [dwa] Czwartek – чацвер [czac’wer] – четверг [czietfierk] 3 – тры [try] – три [tri] Piątek – пятнiца [piatnica] – пятница [piatnica] 4 – чатыры [czatyry] – четыре [czietyrie] Sobota – субота [subota] – суббота [subota] 5 – пяць [piac’] – пять [piat’] Niedziela – нядзеля [niadzielia]– воскресенье 6 – шэсць [szesc’] – шесть [szest’] [waskriesieńje] 7 – сем [sem] –семь [siem’] 8 – восем [wosem] – восемь [wosiem’] Miesiące 9 – дзевяць [dziewiac’] – девять [diewiat‘] Styczeń – студзень [studzien’]– январь [janwar’] 10 – дзесяць [dziesiac’] – десять [diesiat’] Luty – люты [liuty] – февраль [fewral’] 11 – адзiнаццаць [adzinaccac’] – одиннадцать Marzec – сакавiк [sakawik] – март [mart] [adinatcat’] Kwiecień – красавiк [krasawik] – апрель [aprel’] 12 – дванаццаць [dwanaccac’] – двенадцать Maj – май [maj]– май [maj] [dwinatcat’] Czerwiec – чэрвень [czerwien’]– июнь [ijuń] 20 – дваццаць [dwaccac’] – двадцать [dwatcat’] Lipiec – лiпень [lipien’] – июль [ijul’] 30 – трыццаць [tryccac’] – тридцать [tritcat’] Sierpień – жнiвень [zhniwien’] – август [awgust] 40 – сорак [sorak] – сорок [sorak] Wrzesień – верасень [wierasien’] – сентябрь 50 – пятьдзесят [piac’dziesiat] – пятьдесят [sentiabr’] [pidisiat] Październik – кастрычнiк [kastrycznik] – октябрь 90 – дзевяноста [dziewianosta] – девяносто [aktiabr’] [diewianosto] Listopad – лiстапад [listapad] – ноябрь [nojabr’] 100 – сто [sto] – сто [sto] Grudzień – снежань [sniezhan’] – декабрь 200 – дзвесцi [dzwies’ci] – двести [dwiesti] [dekabr’] 300 – трыста [trysta] – триста [trista] 500 – пяцьсот [piac’sot] – пятьсот [pitsot] Zwroty grzecznościowe 1000 – тышча [tyszcza] – тысяча [tysicza] Dzień dobry – Добры дзень [dobry dzień] – Здрав- pierwszy – першы [pierszy] – первый [pierwyj] ствуйте [zdrastfujtie] drugi – другi [druhi] – второй [wtoroj] Do widzenia – Да пабачэння [da pabaczennia] – До trzeci – трэцi [treci]– третий [trietij] 202 свидания [da swidańja] Do jutra – Да заўтра [da zautra] – До завтра [da Dni tygodnia zawtra] Poniedziałek – панядзелак [paniadzielak] – по- Dziękuję – Дзякуй [dziakuj] – Спасибо [spasiba] Przepraszam – Прабачце мяне. Даруйце мне Chcę zadzwonić ... – я хачу патэлефанаваць... [prabaczcie mianie/darujcie mnie] Извините [ja chaczu pateliefanawac’]– Я хочу позвонить ... [izwinitie] [ja chacziu pazwanit’] Proszę – Прашу. Калі ласка [praszu/kali łaska] – Пожалуйста [pażalusta] Kierunki i pytanie o drogę Miło mi pana (panią) poznać – Мне прыемна з вамі Wschód – усход [uschod] – восток [wastok] пазнаеміцца [mnie pryjemna z wami paznajomicca] Zachód – захад [zahad] – запад [zapad] – Приятно было познакомиться [prijatno było Północ – поўнач [pounacz] – север [siewier] paznakomitsa] Południe – поўдзень [poudzien’] – юг [jug] Tak – Так [tak] – Да [da] Skręcić w lewo/ w prawo – павярнуць налева/на- Nie – Не [nie] – Нет [net] права [pawiarnut’ nalewa / naprawa] – свернуть налево/направо [swiernut’ nalewa Przydatne zwroty / naprawa] Czy może mi pan/i pomóc? – Вы можаце мне Iść prosto – icцi прама [isci prama] – Идти прямо. дапамагчы? [Wy możacie mnie dapamahczy] [itti priama] – Вы не могли бы мне помочь? [wy nie mogli by Zawrócić – павярнуць назад [pawiarnuc’ nazad] mnie pomocz’] – Повернуть назад [powiernut’ nazad] Proszę mówić wolniej – Гаварыце, калi ласка, Gdzie się znajduje...? – Дзе знаходзіцца...? [dzie zna- павольней [hawaryte, kali laska, pawol’nej] chodzicca...?] – Где находится...? [gdie nachoditsa] – Говорите, пожалуйста, медленнее [gawarite, Jak dojechać do...? – Як даехаць да...? [jak dajechac’ pożałsta, medlennieje] da] – Как проехать к/ в...? [kak prajechat’ k/w] Nie rozumiem – Не разумею [nie razumieju] – Не Zabłądziłem – Я заблукаўся/заблукалася [ja понимаю [nie panimaju] zablukausia/zablukalasia] – Я заблудился/за- Gdzie można wymienić pieniądze? – Дзе можна блудилась [ja zabłudiłsja/ zabłudiłas’] памяняць грошы? [dzie można pamianiać hroszy] Proszę pokazać mi drogę na planie – Пакажыце, – Где можно поменять деньги? [Gdzie można калі ласка, мне дарогу на плане <схеме> [paka- pamieniać den’gi] życie kali łaska mnie darohu na płanie ] Euro/ dolary/ ruble – еўра/даляры/рублi [jewra/ – Покажите, пожалуйста, мне дорогу на плане daliary/rubli] – евро/доллары/рубли [jewro/dol- <схеме> [pakażycie pażalusta mnie darogu na lary/rubli] płanie ] Która jest godzina? – Колькi часу? [kol’ki czasu] Szukam tego adresu – Я шукаю гэты адрас [ja – Который час? [katoryj czas] szukaju hety adras] – Я ищу этот адрес [ja iszczu Jestem Polakiem/ Polką – Я паляк/полька [ja pal’ak/ etot adres] pol’ka] – Я поляк/я полька [ja paliak/ ja polka] Jak Panu/ Pani na imię? – Як вас зваць? [jak was Transport zwаc’] – Как вас зовут? [kak was zawut] Autobus, tramwaj, trolejbus, metro, taksówka Mam na imię – Мяне завуць [mjanie zawuc’] – аўтобус, трамвай, тралейбус, метро, таксi – Меня зовут... [mienia zawut] [autobus, tramwaj, traliejbus, miаtro, taksi] Deklaracja/ paszport/ wiza/ dokumenty – дэкла- – автобус, трамвай, тролейбус, метро, такси рацыя/пашпарт/вiза/дакументы [deklaracyja/ [awtobus, tramwaj, traliejbus, mietro, taksi] paszpart/ wiza/ dakumienty] – Декларация/ Pociąg – цягнiк [t’ahnik] – поезд [pojezd] Peron – перон [pieron] – перрон [pieron] паспорт/ виза/ документы [dieklaracyja/ paspart/ Tor – пуць [put’] – путь [put’] wiza/ dakumienty] Wagon – вагон [wagon]– вагон [wagon] Skradziono mi dokumenty – У мяне укралi Rozkład jazdy – расклад руху (цягнікоў, аўтобуса, дакументы [u miаniе ukrali dakumienty] трамвая) [rasklad ruchu (t’ahnikou, autobusa, tram- – У меня украли документы [u mienia ukrali waja) – расписание (поездов, автобуса, трамвая) 203 dakumienty] [raspisanije pojezdow/ awtobusa/ tramwaja] Pomocy! – Дапамажыце! [dapamażycie] – На Przedział – купэ [kupe] – купе [kupe] помощь! [na pomoszcz] Bilet – білет [bilet] – билет [biliet] Bilet powrotny – зваротны білет [zwarotny bilet] Wyżywienie – обратный билет [abratnyj biliet] Sklep – крама [krama] – магазин [magazin] Dworzec kolejowy/autobusowy – вакзал (чыгунач- Poproszę kilogram/ pół kilo ... – Дайце, калі ласка, ны, аўтобусны) [wakzal czyhunaczny, autobusny] кілаграм/поўкіло... [dajtie kali laska kilagram/ – вокзал (железнодорожный/ автобусный) poukilo ...] – Дайте, пожалуйста, килограмм/ [wokzal żelieznadarożnyj, awtobusnyj] полкило ... [dajtie, pażałsta, kilagram/ połkilo ...] Przystanek – прыпынак [prypynak] – остановка Litr – літр [litr] – литр [litr] [astanowka] Pół litra – паўлітра [pau litra] – пол-литра Gdzie znajduje się informacja? – Дзе знаходзіцца [poł-litra] даведачнае бюро? [dzie znachodzicca dawiedacz- Mogę prosić o jadłospis? – Дазвольце ўзяць naje biuro] – Где находится справочное бюро? меню? [dazwolcie uziać mieniu] – Можно попро- [gdie nachodzitsa sprawocznoje biuro] сить меню? [można paprasić mieniu] O której odjeżdża pociąg do Warszawy? – А ка- Proszę o rachunek – Дайце, калі ласка, рахунак торай гадзiне ад’язджае цягнiк да Варшавы? [a [dajtie kali łaska rachunak] – Дайте, пожалуйста, katoraj hadzinie adjazdżaje ciahnik da Warszawy] счет [dajtie, pożałsta, szciot] – Во сколько отправляется поезд в Варшаву? [wa To wszystko – Гэта ўсё [heta usio] – Это все skolka atprawliajetsa pojezd w Warszawu] [eto wsio] Z jakiego peronu odchodzi pociąg do ...? – З якога Rosół z drobiu – курыны булён [kuryny buljon] перона адыходзіць цягнiк на ...? [z jakoha pierona – куриный бульон [kurinyj buljon] adychodzić ciahnik na] – C какого перрона отходит Zupa ogórkowa – расольнік [rasolnik] – рас- поезд на...? [s kakogo perona otchodit pojezd na] сольник [rasol’nik] Ile kosztuje bilet do ...? – Колькі каштуе білет да Zupa rybna – юшка [juszka] – уха [ucha] ...? [kol’ki kasztuje bilet da] – Cколько стоит билет Klopsik – біток [bitok] – руляда [ruliada] до…? [Skol’ko stoit bilet do] Pieczeń – смажаніна [smażanina] – жаркое Poproszę o bilet do...– Калi ласка, дайце бiлет [żarkoje] да… [kali laska dajcie bilet da] – Дайте, пожалуй- Szaszłyk – шашлык [szaszłyk] – шашлык ста, билет в... [dajtie, pożałsta, biliet w] [szaszłyk] To są prezenty – Гэта падарункі [heta padarunki] Dodatki – гарнір [harnir] – гарниp [garnir] – Это подарки [eto podarki] Herbata – гарбата [harbata] – чай [czaj] Proszę paszport – Пашпарт, калi ласка [paszpart Kawa – кава [kawa] – kофе [kofie] kali laska] – Паспорт, пожалуйста [pasport Bez cukru – без цукру [bez cukru] – без сахара pażalusta] [bes sachara] Jadę tranzytem – Я еду транзітам [ja jedu tranzi- Chleb – хлеб [hlep] – хлеб [chlieb] tam] – Я еду транзитом [ja jedu tranzitam] Ser biały – тварог [twaroch] – творог [twarog] Ser żółty – галандскі сыр [hałancki syr] – голланд- Hotel ский сыр [golandskij syr] Gdzie się znajduje najbliższy dobry hotel? Masło – масла [masło] – масло [masło] – Дзе знаходзіцца бліжэйшая добрая <танная> Jaja – яйкi [jajki]– яйца [jajca] гасцініца? [dzie znachodzicca bliżejszaja dobraja Wędlina – вяндлiна [wiandlina] – ветчина haścinica] – Где находится ближайшая [wietczina] хорошая <недорогая> гостиница? [gdie nachoditsa Kiełbasa – каўбаса [kaubasa] – колбаса [kałbasa] bliżajszaja choroszaja gaścinica] Owoce, warzywa – садавiна, гароднiна [sadawina, Chciałbym wynająć pokój jedno/ dwuosobowy harodnina]– фрукты, овощи [frukty, owoszczi] – Я хачу зняць аднамесны/двухмесны пакой [ja Dżem – джэм [dżem] – джем [dżem] chaczu zniac’ adnamiesny/ dwuchmiesny pakoj] Woda mineralna – мiнеральная вада [minieralnaja – Я хочу снять одноместный/ двухместный wada] – минеральная вода [minieralnaja woda] номер. [ja chacziu sniat’ adnamiestnyj/ dwuch- Wódka – гарэлка [harelka] – водка [wodka] miestnyj nomier] Piwo – пiва [piwa] – пиво [piwo] 204 Ile kosztuje pokój? – Колькі каштуе пакой? [kol’ki kasztuje pakoj] – Сколько стоит номер? [Skol’ko Poczta, telefon stoit nomer] Poczta – пошта [poszta] – почта [poczta] Telefon – тэлефон [teliefon] – телефон [telefon] List – лiст [list] – письмо [pis’mo] Jestem cukrzykiem – У мяне цукровы дыябет Znaczek – марка [marka] – марка [marka] [u mianie cukrowy dyjabiet] – У меня сахарный Pocztówka – паштоўка [pasztouka] – открытка диабет [u mienia sacharnyj diabiet] [atkrytka] Jestem uczulony na... – У мяне алергiя... [u mianie Długopis – ручка [ruczka] – ручка [rucz’ka] alergija na] – У меня аллергия на... [u mienia Karta telefoniczna – тэлефонная картка [teliefon- alliergija na] naja kartka] – телефонная карточка [telefonnaja Boli mnie... – У мяне баліць ... [u mianie balić] kartocz’ka] – У меня болит... [u mienia bolit] Zadzwonić – патэлефанаваць [pateliefanawac’] Głowa – галава [halawa] – голова [galawa] – позвонить [pazwanit’] Serce – сэрца [serca] – сердце [sierce] Rozmowa międzynarodowa – мiжнародная раз- Ząb – зуб [zub] – зуб [zub] мова [mizhnarodnaja razmowa] – международный Gardło – горла [horla] – горло [gorła] звонок [meżdunarodnyj zwanok] Mam kaszel – У мяне кашэль [u mianie kaszel’] Wykręcić numer – набраць нумар [nabrac’ – У меня кашель [u mienia kaszel’] numar]– набрать номер [nabrat’ nomier] Mam mdłości – Мяне ташнiць [mianie tasznic’] – Меня тошнит. [mienia tasznit] Apteka / u lekarza Mam dreszcze – Мяне знабiць [mianie znabic’] Najbliższy szpital – бліжэшая бальніца [bliżiejszaja – Меня знобит. [mienia znabit] bal’nica] – ближайшая больница [blizhajszaja Lekarstwo/ tabletka/ pigułka – лек/таблетка/пiлюля bal’nica] [lek, tabletka, piliulja] – лекарство/ таблетка/ Pogotowie ratunkowe – хуткая медыцынская пилюля [liekarstwo/ tablietka/ piliulia] дапамога [chutkaja miedycynskaja dapamoha] Bandaż/ plaster/ opatrunek – бiнт/пластыр/павязка – скорая медицинская помощь [skoraya miedi- [bint, plastyr, pawiazka] – бинт/ пластырь/ повязка cinskaja pomoszcz’] [bint, plastyr’, pawiazka] Aspiryna – аспiрын [aspiryn] – аспирин [aspirin]

Ramki białe

Informacje o krajach 11 Orientacyjne ceny na Białorusi 66 Dojazd do Brześcia i Białej Podlaskiej 13 Przydatne telefony i adresy w Białej Pod- Wybrani przewoźnicy prywatni (busy) 16 laskiej 82 Ubezpieczenie 18 Godziny otwarcia brzeskich muzeów 161 Obowiązek rejestracji 18 Wokół domu Dziadka Mroza 184 Telefonowanie na Białorusi 61 Ścieżki ekologiczne 185

Ramki szare

Dlaczego kolej rosyjska różni się od eu- Białoruska kuchnia ludowa 53 ropejskiej 15 Kute krzyżyki 56 Stawy „Stradocz” 25 Żywot pobożnego Mikołaja 72 Jak Bug zmienił bieg 39 Panny z Cicibora 84 Odsetek ludności żydowskiej w miastach i Jak św. Onufry konie odnalazł 86 205 byłych miastach Południowego Podlasia 48 Święty Onufry na Podlasiu 92 „Czeladońka” z Lubenki 49 Penicylina za półtora miliona 96 Ja dobre pametaju… 51 Świątobliwa kradzież 102 Neogotyk – polski styl początku XX w. 106 Rodowa siedziba Wężyków 150 Bialskie wiatraki 110 Kamienne baby czy krzyże? 153 Objawienie na gruszy 113 Budowa Twierdzy Brzeskiej 156 Do Brześcia, na jarmark! 118 Tajemnicza zmiana kół 158 Szczotki z Międzyrzeca 120 Brzeski bruk 158 Grzybowa meteorologia 122 Herb Kamieńca 168 Niemcewicz o Neplach 125 Biełaja wieża elit... 171 Porwanie szlachcianek z Rossoszy 137 Zamki kamienieckie 172 Bug poprzestawiał 140 Bobo z Międzyrzeca 178 Meczecisko i Jama Czymbaja 142 Turystyka zrównoważona – Zielone Szlaki Jak olej ze smalcem 146 Greenways 183 Bieżeństwo – nieznany exodus 148 Z opowiadań mieszkańców Brodów 192

Indeks miejscowości z rozdziałów IV i V

Polska Biała Podlaska 67 Konstantynów 104 Puchacze 87 Borodziłówka 138 Koroszczyn 107 Rokitno 133 Bubel Stary 82 Kostomłoty 108 Romanów 134 Bukowice 115 Kościeniewicze 129 Roskosz 135 Chotyłów 130 Kozula 89 Rossosz 136 Cicibór Duży 83 Krzyczew 109 Rozwadówka 149 Cieleśnica 84 Lebiedziew-Zastawek 111 Sławatycze 138 Danówka 87 Leśna Podlaska 112 Stary Pawłów 97 Dobratycze 112 Ludwinów 115 Studzianka 141 Dobrynka 111 Łobaczewo Duże 145 Swory 151 Drelów 85 Łomazy 115 Szóstka 87 Droblin 115 Malowa Góra 117 Terespol 142 Gnojno 88 Małaszewicze Małe 99 Tuczna 146 Grabanów 89 Międzyrzec Podlaski 119 Wisznice 147 Horbów 153 Mokrany 118 Witoroż 87 Horodek 86 Mościce Dolne 139 Witulin 150 Horodyszcze 90 Neple 125 Woroniec 151 Hrud 84 Nosów 127 Woskrzenice Duże 152 Huszcza 147 Ortel Królewski 128 Wólka Polinowska 106 Jabłeczna 91 Ortel Książęcy 129 Zabłocie 154 Jabłonie 91 Pereszczówka 87 Zaczopki 85 Janów Podlaski 94 Piszczac 129 Zahorów 131 Klonownica Duża 133 Polatycze 100 Zakalinki 106 206 Kłoda Mała 153 Polubicze 149 Zakanale 106 Kobylany 98 Połoski 131 Zalutyń 130 Kodeń 101 Pratulin 131 Żeszczynka 149 Białoruś Arkadia 163 Janusze 185 Rakowica 165, 182 Babiniec 190 Kalinkowicze 185 Raśna 172 Baranki 198 Kamieniec 167, 193, 198 Rogozno 188 Barszczewo 184 Kamieniuki 171, 185, 196 Rowbick 190 Berezowka 184 Kobryń 200 Rożkowka 172, 185 Biała 196 Komarowka 187, 188 Rudnia 188 Biały Lasek 190 Kopajowka 188 Rzeczyca 192 Bluwinicze 194 Kopyły 171 Siechnowicze 199 Bogdany 187 Kotły 192 Sielachy 187 Bojary 192 Kowierdziaki 194 Siulki 198 Borisy 187 Krugiel 193 Skoki 166, 182, 194 Brody 191 Krywlany 192 Stare Sioło 182 Brześć 155, 182, 194, 199 Kupicze 191 Stawy 183 Charsy 187 Leplewka 188 Stojły 192 Chwałowo 191 Lipienka 187 Sycze 182 Chwojanowka 185 Lipno 193 Szebryn 166 Czabachy 192 Łachowicze 193 Szereszów 191 Czapiele 191 Łyszczyce 165 Szostaków 172, 184 Czarnawczyce 164, 194, 198 Małe Muriny 193, 198 Szumaki 166, 182 Czemiery 192 Małe Zwody 165 Szykiele 187 Czernaki 197 Mereczowszczyzna 199 Szyszowo 193, 197 Czernie 199 Miedno 164, 188 Terebuń 182 Czersk 163, 188 Minkowicze 184 Tiuchenicze 182, 194, 198 Czilejewo 182 Młyny 196, 198 Tokary 172 Daszewicz 185 Nikołajewo 193 Tomaszówka 164, 188 Demianczyce 193 Nowe Dwory 200 Trościanica 193 Dmitrowicze 185 Nowickowicze 193, 197 Wielamowicze 182 Dołbniewo 184 Nowiki 192 Wierzchowice 185 Domaczewo 164, 187 Orchowo 188 Wieżnoje 192 Dubica 188 Paszuki 197 Wistycze 166, 194 Dubok 164, 188 Peliszcze 171 Wojska 172 Gołosiatino 192 Piaski 183 Wołczyn 173, 183 Grudowiki 193 Pobieda 184 Wratyłowo 199 Guriny 192 Podłuże 187 Wysokie 173, 183 Hanczary 192 Podomsza 185 Zbirogi 167, 199 Hremiacze 171, 183 Pokry 165, 194, 198 Zdzitów 200 Hrycewicze 200 Przyborowo 187 Żabinka 199

207