Dr Dušan Janjić PRIVATE UPRAVLJANJE ETNIČKIM SUKOBIMA U EX-KOMUNISTIČKIM MULTINACIONALNIM FEDERACIJAMA

UVODNO RAZMATRANJE

Predmet analize u ovom prilogu su uzroci, činioci i uticaji etničkih sukoba na razvoj i demokratizaciju postkomunističkih društava nastalih na teritoiriji bivših socijalističkih, mulitetničkih federacija - SSSR-a, SSSR-a i SFR Jugoslavije. Analiziraće se osnovne odrednice etničkih politika i modela uprvaljanja etničkim odnosima. Takođe, osnovni procesi u izgrdanji novonastajućih država i pitanje statusa i perspektiva etničkih manjina posmatrati u međuuticaju i poveznoasti.

Predmet ovog priloga spada u red najaktuelnijih pitanja sadašnjice ovih društava.

U poslednjih 150 godina Istočna Evropa se nalazi u procesu fundamentalnog etničkog preuređivanja. Ako broj stvorenih država služi kao kriterij uspešnosti, put Istočne Evrope ka modelu nacije-države bio je dramatičniji i uspešniji nego Zapadne Evrope. Ali, za razliku od Zapadne Evrope, ovde je državni aparat samo delimično izgrađen, nema autonomnih organizacija, ni "jedinstvene političke kulture", a ni "uvežbane nacionalne elite". Populus se aktivira da bi se ostvario cilj: "biti pripadnik jedne države" = "biti član etničke zajednice". Dok populus, u Zapadnoj Evropi, pomoću koncepta suvereniteta naroda i ustrojstva demosa kao merila demokratije pretenduje na kontrolu vlasti i na aktivno delovanje, kao "demos", dotle je u istočnom delu Evrope, populus stalno okruživan osećanjima straha za naciju, koja je stvarno ili navodno ugrožena. On se neprekidno nalazi na ivici neravnoteže i, često, ulazi i u kolektivne histerije mističnog kolektivizma koji se oličava u "romantici genijalnog političkog vođe" i u diktaturi.

Savremenu aktuelnost etničkih sukoba u Istočnoj Evropi naglašavaju zbivanja od 1989. godine. Tada, umesto socijalizma koji je na umoru, slobodna tržišna ekonomija se, u kombinaciji sa Starim Bogom i sakralizovanjem Nacije, pojavljuje kao Novi Bog (Aronowitz, 1990, 5-6; Buchanen, 1990, 2 12).

Događaji iz 1989. godine se uobičajeno nazivaju "revolucija" jer uključuju demontiranje totalitarizma i utemeljenje novog političkog i društvenog poretka (Heler, 1991, 546 548). Sve ove revolucije započele su u znaku slavlja demokratije i samoopredeljenja da bi se, kasnije, pretvorile u samoslavlje novih elita vlasti i širenje straha da će demokratija umreti mlada (Miszlivetz, 1991, 786-787). Nacionalni konflikti su rušili iluziju o komunističkom bratstvu i braku u nekoj vrsti nadetničko nacije (Brzezinski, 1989/90, 1).

S padom komunističkih režima dominiraju dve vrste sukoba: politički, u kojima skoro svuda (s izuzetkom Srbije, Crne Gore i Rumunije) bivaju s vlasti udaljene one snage koje su povezane sa bivšim režimom i nacionalni sukobi, koji posebno zahvataju multietničke federalne države: SSSR, ^SSR i SFRJ.

Istočna Evropa,a posebno prostori bivšeg SSSR i Jugoslavije, predstavlja region sa koncentracijom politizovanih komunalnih zajednica. Posle raspada SSSR-a, ^SSR-a i Jugoslavije 32 naroda čine preko 35% stanovništva regiona. Posebno je u ovom regionu koncentrisano nasleđe istorije i imperijalne ekspanzije Rusije; 20 od nacija SSSR-a su od 1990. godine zahvaćeni procesom mobilazacije; Jugoslavija je stecište zapaljivih komunalnih konflikata. Idenitet i status manjina u ovom regionu menjao se početkom 1990. godine iz meseca u mesec (Gurr, 1993, 25, 26). Brojna su mesta potencijalnih sukoba u centralnoj i istočnoj Evropi oko zakonskog i političkog statusa manjina ali takođe i njihovog ekonomskog položaja (Vidi: Mapu "Crisi in Europe") (Foucher, 1995, 37-38). A, 1990. godine, trideset manjina odnosno oko 143 miliona ljudi i oko 35% stanovništva ovog regiona, je identifikovano kao manjine u riziku. Od ovih manjina 16 je danas u pozicije vladajuće većine u novim državama, a u stanju riziku nalazi se 93 miliona ljudi, odnosno oko 20 - 25% stanovništva regiona (Marshall, 1993, 178). Mnogi sadašnji etnički sukobi mogu se otrgnuti iz ruku. To bi dovelo u pitanje stabilnost evropskog kontinenta. U nekim prognozama spominje se da ima 129 potencijalnih tačaka interetničkih sukoba u Centralno-Istočnoj Evropi i bivšem SSSR-u (isključujući Zakavkazje) od kojih 25 spada u one u kojima vlasti koriste sredstva ozbiljnog pritiska, uključujući pretnju ili stvarnu upotrebu sile (Rady, 1996, 1). No, ima i mišljenja da današnji etnički sukoba i tenzije u Istočnoj Evropi proističu iz okvira dugoročnih sukoba i da predstavljaju, možda, poslednji stupanj. Zato će se, u ovom prilogu, pažnja posvetiti i pitanju mogućih uticaja postojećih, kao i mogućnostima nastajanja novih etničkih sukoba od značaja za regionalnu stabilnost.

Etnonacionalizam koji je sebi postavio dva cilja: obnovu etničkog ili nacionalnog identiteta i stvaranje nezavisne države (Tamas, 1994, 78), u nastojanju da stvore sopstvene nacije-države, a nasuprot nasleđu multietničkih država i etničkih manjina, prouzrokuje ekstremnu netoleranciju i nasilje (Deak, 1990, 54) U procesu izgradnje nacija-država, etnicitet služi kao najpotpuniji izvor političkog identiteta, a to stvara probleme manjinskom stanovništvu i pojačava šanse da etnička mobilizacija vodi ka novim zahtevima državnosti. To od ovih pitanja čini pitanja od šireg međunarodnog značaja (Kupchan, 1995, 186, 187). Ovaj deo Evrope, inače, ima dugu istoriju iredentističkih i secesionističkih pokreta (Bugajski, 1995, 103)

Promene onoga što je postojalo, a još uvek neuspostvaljenje novog, uz nemogućnost prekih rešenja, stvorile su okolnosti neizvesnosti straha, nervoze i gubitka sigurnosti. To je plodno tle za sve vrste netolerancije, za različite tipove ksenofobije - stanje u kome se različite grupe iste stvari vide različitim očima, kada se "Drugi" krivi za sve (Havel, 1991, 17). Zato je pitanje kako će etnički sukobi uticati na pravac promena u Istočnoj Evropi i Jugoslaviji jedno je od otvorenih pitanja, a njime će se pozabaviti i ovaj prilog. Analiziraće se veze između etničkih odnosa, naročito sukoba, statusa manjina i dostignutog stepena demokratizacije.

Tokom perioda 1989. -1992. godine, iscrtana je nova geopolitička karta Evrope. Ovaj geopolitički preokret je izuzetno važan za Istočnu Evropu: gubi se jedne država zahvaljujući nemačkom ujedinjenju ali je, zahvaljući raspadu SSSR-a, ^SSR-a i bivše Jugoslavije, broj nezavisnih država udvostručen pa i utrostručen. Nakon ovih promena, države ovog regiona bi se mogle, uslovno, svrstati u tri skupine Severno centralna Istočna Evropa: Estonija, Litvanija, Letonija, Poljska, ^eška, Slovačka, Mađarska, Slovenija i Hrvatska;

Jugoistočna Evropa: Albanija, Bosna i Hercegovina (BiH), Bugarska, BJR Makedonija, Moldavija, Rumunija i SR Jugoslavija;

Istočnoslovenska Istočna Evropa: Rusija, Belorusija i Ukrajina. Posle raspada federalnih država , u ovom regionu, jača ideja nacionalne države, a model nacije-države je izuzetno privlačan za većinu lokalnih manjina (Kolossov V., Treivish A., 1994, 1-7). Zapravo, sve novostvorene države osnovane su na etnonacionalističkom principu mada su po svome sastavu heterogene (Vidi: Tabela "Glavne etničke grupe u novim evropskim državama 1989-1991"). Zapravo, od analiziranih država relativno su homogene, jednonacionalne države (Azerbedžijan, Belorusija, ^eška, Hrvatska, Jermenija, Litvanija, Rusija, Slovačka, Slovenija, Turkmenstan i Uzbekistan), jer u njima većinska etnička grupa broji preko 70% stanovništva. To ne znači da su i etnički čiste. Petina od ukupnog stanovništva ovih država (oko 340 miliona ljudi) može da se svrsta u etničke, verske ili jezičke manjine. Kao relativno homogene nacionalne države (sa udelom etničkih manjina manjim od 10%), mogu se označiti Slovenija, ^eška i Hrvatska, posle vojnog etničkog čišćenja svoje teritorije u toku druge polovine 1995. godine. Ostale države imaju procentualno veliki broj nacionalnih manjina. Izraziti primeri su Letonija sa 46,8%, Estonija sa 38,1%, Moldavija i SR Jugoslavija sa 33,7% manjinskog stanovništva, i to sa nezadovoljnom većinom manjina. Kazakhstan je binacionalna država sastavljena od dve većinske nacionalne grupe. BiH je trinacionalna država u kojoj se sve tri grupe sukobljavaju za politički uticaj tako da je otvoreno pitanje da li će država preživeti građanski rat. U sedam država (Estonija, Gruzija, Hrvatska, Kigizija, Latvija, Moldavija, Tadžikistan i Ukrajina) većinska grupa je između polovine do 3/4 stanovništva. Ove države su suočene sa ozbiljnim izazovima legitimiteta, državljanstva ili suvereniteta (granica) (Marshall, 1993, 179). Dakle, postojanje etničkih manjina je činjenica (Vidi: Tabela "Manjine u nacijama-državama Istočne Evrope") koja zadaje probleme u većini novih nezavisnih država, mada su ove države mnogo homogenije nego njihove prethodnice (Harris, 1993; 307-308). To naglašava problem zaštite odnosno ostvarivanja prava manjine, kao jednog od ključnih merila demokartije i kao sastavnog dela opšteg stanja u društvu, a naročito, u etničkim odnosima. Posebno značajnu ulogu u tome ima politika, u kojoj je danas je vladajuća paradigma nacije-države kojom dominira jedan narod koji bi, u dobro uređenom društvu,trebalo da garantuje odgovarajuća prava manjinama (Kerini, 1987, 106).

Postojanje etničkih manjina otpornih na asimilaciju, posebno onih koje teže sopstevnoj političkoj autonomiji može biti ozbiljna prepreka izgradnji nacija i državnoj integraciji. To može da iritira većinu i podstiče sukobe među zajednicama, te generiše represiju (nasilne asimilacije i isterivanje manjinskih grupa tj. etničko čišćenje). Sa svoje strane, to može da preobrazi umerene manjinske autonomiste u radikalne separatiste (Bugajski, 1995, 104).

Sudbina manjina u državama koje nastoje da se izgrade kao nacionalno homogene je neizvesna, jer je u postkomunističkom prostoru ideja homogene nacionalne zajednice nadvladala ideju federacije. To može da dovede u neravnopravni položaj znatni deo stanovništva izazivajući etničke - građanske ratove i, od slučaja do slačaja, masovne seobe. Međutim, s obzirom da su te države prinuđene da se pozivaju na demokratiju i da, čak i kad hoće da budu autoritarne, ne mogu da se u punoj meri pretovore u totalitarne policijske države koje bi, u začetku, zatrle autonomistički pokret manjina. One su prinuđene da se nagode sa manjinama. Nevolja je u tome da u paradigmi homogene nacionaln države nema mesta kompromosima s manjinama. Zapravo, nacionalisti govore o nacionalnom samoopredeljenju, ali ne i o slobodi manjina unutar nove većine. Njihov nacionalni projekt je put u konflikt s nacionalnim manjinama. Jedini temelj nagodbe može da buda ideja višenacionalne, multikulturne nacije-države, koja je u stanju da da respektuje složeni splet vezivanja individua, te i da, na primer, prihvati dvostruko državljanstvo pripadnika manjine (Konrad, 1995; 7, 32, 68).

U ovom delu Evrope mržnja prema manjinskim populacijama bila je, već 1991. godine, snažna i posebno usmerena ka manjinama (41% Poljaka ne voli Ukrajince; 49% stanovnika ^eškoslovačke ne voli Mađare, 4 do 10 Rusa ili Ukrajinaca ima isto negativno mišljenje o Azerbajdžancima). Drugi veliki "neprijatelj" je susedna država (tako misli 84% ispitanika u Rusiji, 81% u ^eškoslovačkoj ali 56% u Mađarskoj i 54% u Poljskoj). Ovakav stav je posebno opasno kad je povezan sa nekontrolisanom ljubavlju prema "svojim teritorijama" koje se nalaze pod kontrolom susednih država. Upravo takav stav ispoljava većina Poljaka, Bugara, Mađara, Rusa i Ukrajinaca, a da za njima ne zaostanu trude se, u značajnim procentima, Litvanci, ^esi, Slovaci i naravno Nemci (The Pulse, 1991). Sve u svemu, glave i duše srednje istočnih Evropljana pripremljene su za njima znanu i omiljenu temu: Pravedne granice i kako ih steći. Opasnost otvaranja teritorijalnog pitanja je velika i zato što su, kroz istoriju, nove granice, često, iscrtavane tokom rata i to tako da dele manjine, koje po nekoliko puta menjaju državu (na primer, Ukarajinci su klasični primer iredente između SSSR-a, Poljske, ^SSR i Rumunije). Međutim, od te staro nove arije i njome podstaknute mržnje prema drugome do sveopšteg građanskog rata u ime etničkog principa i dominacije mali je korak, koji se, kao što pokazuju primeri Jugoslavija i Zakavkazje, brzo napravi ali teško popravlja.

Etničke odnose i pitanje manjina u Istočnoj Evropi posebno opterećuje nasleđe austrijske i ugarske, otomanske i ruske carevine. Ruska carevina se pokazala kao najdinamičnija, zaslužujući i naziv "tamnica naroda", jer je u sebe uključila hrišćanske i muslimanske narode. Zatim, mnoge države (Estonija, Latvija, Litvanija, Poljska, ^ehoslovačka i Jugoslavija) stvorene su ugovorima posle raspada i deobe bivših imperija. Ovaj region pamti i masovno nasilno preseljavanje stanovništva koje je, na primer, posle Drugog svetskog rata, obavljano u ime kažnjavanja za saradanju s nemačkom vojskom, ili u cilju obezbeđivanja etničke (ruske) hegemonije mnogi (Rusi) su preseljeni izvan granica svoje države (Rusije) u granične oblasti (Marshall, 1993, 189-190).

U socijalističkim multietničkim državama su statusi manjina bili određeni pomoću razlikujuće strukture političke administracije koja, nekada direktno nekada indirektno, predstasvlja socijalnu ili političku stratifikaciju na osnovi etničkog ideniteta. Podudarnost kulturnih i političkih granica privremeno umiruje etnička razlikovanja (Marshall, 1993, 177).

U uslovima ekonomske krize, političkih sukoba i nestabilnosti, pitanje manjina se aktuelizuje i naročito zaoštrava u pograničnim oblastima u kojima žive brojne etničke grupe. To dovodi do latentnih ili otvorenih etničkih sukoba. Ovi sukobi potvrđuju da i manjine moraju da prođu kroz period "buđenja", koje se, po svemu sudeći, ne može sprečiti ali se može usporiti ili preusmeriti. Znači da postoji i mogućnost njihovog preusmeravanja u međunarodne sukobe, jer sve postkomunističke zemlje imaju, u susednim zemljama, svoje sunarodnike u položaju manjine. Pri tome, vlade rivalskih država tretiraju ove, ali i druge etničke manjine, kao "Trojanskog konja" (Connor, 1991, 4). Dakle, veliki su izgledi da se sukobi između ovih država zbog manjina, kao što je i bivalo tokom prošlosti, pretvore u otvorene oružane sukobe.

Ovakvo stanje nalaže da zaštita etničkih manjina zauzme jedno od ključnih mesta u ukupnoj državno društvenoj transformaciji ovih zemalja.

Mesto manjina u državno društvenoj transformaciji zemalja Istočne Evrope je, shodno demografskim i geopolitičkim prilikama, od velikog značaja. Posebnu teškoću za stabilnost ovog dela Evrope predstavlja to što i manjine, sklone stvaranju sopstvene državne tvorevine ili priključenju matičnoj zemlji, zahtevaju pravo na samoopredeljenje ili "bar" političku i teritorijalnu autonomiju.

II DEO PRIVATE 1) MANJINSKA POLITIKA I ODNOS PREMA ETNOKULTURNOM PLURALIZMU U BIV[OJ ^EHOSLOVA^KOJ

A) ETNI^KI ODNOSI I RAZLAGANJE ^EHOSLOVA^KE FEDERACIJE

I ako etnički heterogena (Vidi tabelu "Etnička struktura češke i slovačke republike"), ^ehoslovačka je, od samog početka, planirana kao dvonacionalna država.

^ehoslovačka je primer asihronizma - udruživanje dve nacije različitih nacionalnih i kulturnih tradicija, različitog političkog i istorijskog iskustva; ekonomski i obrazovno zaostale i sa snažnim uticajem religije Slovačke i razvijene, sekularizovane i urbanizovane ^eške (Butora M. and Butorova Z, 1993; 710-715).

Republika ^ehoslovačka je, Sen @ermenskim mirovnim ugovorom, 10. septembra 1919. godine, određena kao zemlja naslednica sledećih teritorija bivše austrijske carevine: Bohemija, Moravija i [lezija, i u severnim i severnoistočnim zemljama ugraskog kraljevstva (područja koje je, unutar ujedinjene ^ehoslovačke, nastavilo postojanje pod imenom Slovačka i Karpatsko-Ukrajinska odnosno Rusinska, Podkarpatska Rus pokrajina).

Ni autonomni status karpatsko-ukrajinske pokrajine, predviđen članom 10. Ugovora, a ni posebni manjinski status za Nemce (oko 25% od 13,5 miliona stanovnika) nisu određene kao obaveze ^ehoslovačke. Ona je sama, kasnije, u Izjavi o konstituisanju Republike, obećala garancije. Uz to, T.G. Masarik je obećao, 1918. godine, i da će pitanje Slovaka biti rešeno, mada ono nije bilo najteže pitanje nove države. Međutim, nerešavanje ovog pitanja je, kasnije, 1938. godine, dovelo do toga da je ono bilo jedno od pitanja koja su destabilizovala zemlju, koja je zato bila lak plen za nacističku Nemačku (Harris, 1993; 307).

^ehoslovačka je dugo vreme bila u traženju rešenja za odnose na češke I slovačke nacije i opterećena problemom manjina, posebno mađraske manjine u Slovačkoj (Grečić, 1992; 317).

^esima su bili potrebni Slovaci kao kontrabalans Nemcima, ali su ih tretirali kao unutrašnju kolniju i osporavali potrebu za uspostavljanje slovačkih institucija, otežavali razvoj njihove kulture. Zapravo, međuratna ^ehoslovačka je bila država ^eha. Svi nečesi su podređivani češkoj političkoj kulturi. Ideologija ^eholsovačke bila je integracija Slovaka. Saznanje ^eha da su, 1938. godine, ostali usamljeni ih je traumatizovalo, ali i naglalo da, posle 1945. godine, tragaju za novom formulom. To je, u biti, bila panslovenske formula.

U nastojanju da ostvari koncept slovenske nacije-države, koji je proklamovao predsednik Beneš i u znaku kolektivne odgovornosti, Nemci i Mađari su tretirani kao građani drugog reda. Posle 1948. godine, komunistička legitimacija je ugrađena kao "^eška". I dok su među ^esima komunističke i etničke aspiracije koincidirale, to nije bio slučaj kod Slovaka.

Pod komunističkom modernizacijom Slovačka je prošla kroz brz proces industrijalizacije i urbanizacije povezanim sa podizanjem nivoa infrastrukture, obrazovanja i životnog standarda. Međuregionalne razlike u ekonomskoj razvijenosti značajno smanjene, ali Slovačka je, i dalje, bila nerazvijenija. Zakasnela socijalistička modernizacija je donela i mnoga nova i bolna pitanja: nasilna kolektivizacija poljoprivrede; razvoj široke teške industrije i vojne proizvodnje, kao industrijske monokulture; potiskivanje religije; narušavanje tradicionalnih načina života i sveopštu anomiju (Butora M. and Butorova Z, 1993, 721). To je rađalo nezadovoljstvo, koje, 1968. godine,nije išlo ka etničkim napetostima već ka pokretu za fedralizovanje zajedničke države (Schopflin, 1995, 5), da bi, 28. oktobra 1968. godine, ^ehoslovačka postala federacija.

"Normalizacija", kako se naziva period posle gušenja Praškog proleća i intervencije trupa Varšavskog Ugovora, 1968. godine, je u Slovačkoj imala manje buran tok nego u ^eškoj. Razlog za to leži u različitim stepenima posleratne mobilnosti i ekonomskog razvoja. Uz to, najveći deo Slovaka koji je bio politički aktivan šezdesetih godina postepeno je, posle 1968. godine, kooptiran u političike i administrativne strukture (Abraham, 1994, 22).

No, i pored federativnog rešenje, usvojenog oktobra 1968. godine, a koje je stupilo na snagu 1969. godine, ostalo je slovačko nezadovoljstvo strukturom države. Ovo nezadovoljstvo je praćeno porastom osećanja da su ^esi izvukli dobit iz Husakove politike "normalizacije" i to eliminisanjem političkih i ekonomskih reformi od 1968. godine (Wolchik, 1994; 163-164).

Grupa okupljena oko Povelje 77, koja se postepeno pomerala od zagovaranja ljudskih prava ka antikomunističkom političkom aktivizmu, imala je, u ^eškoj, stotine potpisnika i hiljade akitvistam, a u Slovačkoj malo poznatih ličnosti iz kulture je bilo povezano s ovim pokretom. To je uticalo da je, za razliku od ^eške, Slovačka bila pripremljenija za neku varijantu prestrojke nego za fundamentalnu transformaciju. Uz to, krajem osmadesetih godina, Slovaci su sami sebe videli kao naciju u porastu. Značaj rešavanja slovačkog nacionalnog pitanja postaje veći od zahteva za demokratizacijom (Kostović, 1995; 31-33). Samoidentifikujući proces Slovaka podstakao je isti takav proces i među drugim nacionalnim i etničkim manjinama, pre svih mađarske. Manjine se osećaju ponižene i onemgućene da ostvaruju svoja prava (Kusy, 1991, 121).

Novembra 1989. godine niko nije postavljao pitanje legitminosti zajedničke države niti se mislilo o kraju ^SSR-a. Mnogi su želeli očuvanje nekog oblika zajedničke države (Abraham, 1994; 13). Ali, ukidanje cenzure i ponovna pluralizacija političkog života omogućili su, 1990. godine, otvoreno ispoljavanje etničkih napetosti u ^SSR-u. U početku je postojao visok stepen saradnje između predstavnika ^eha i Slovaka, koji su, novembra 1989. godine, radili na svrgavanju komunističkog režima. Međutim, saradnja Građanskog Foruma i Javnosti protiv nasilja ubrzo je zamenjena sukobima između političkih vođa. To je, u periodu 1990. - 1993. godine, dovelo do serije političkih kriza (Wolchik, 1994; 154-158).

"Plišanom razvodu" je prethodio porast nacionalističkih zahteva u Slovačkoj, i porast osećanja srama zbog povratnih efekata ekonomske transformacije koji su pripisavni pritisku Praga na brze reforme. Međutim, pitanje ustavnog regulisanja odnosa ^eha i Slovaka, imalo je destabilizujuće dejstvo po federaciju. U pregovorima, 1990-1992. godine, pokušalo se da se ovi odnosi reše u "labavoj" federaciji-konfederaciji, ali u tzv. "ratu crtice", u proleće 1990. godine, dolazi do kulminacije razlika i sporenja. Simbolika "rata crtice" izrazila je ključnu tačku slovačkog nacionalnog pitanja i izbjanje nacionalizma u sam vrh političke scene Slovačke. To je umereno orijentisanu "Javnost protiv nasilja" (Verjenost proti nasiliu - VPN) dovelo u nezavidni položaj, s obzirom da je morala da balansira između potrebe da na federalnom nivou sarađuje s češkom partijom Građanski forum i narastajućeg nacionalističkog pritiska unutar Slovačke.

Snažna etnifikacija ukupnog slovačkog političkkog života jača poziciju Slovačke nacionalne pratije (SNP), koja je otvoreno zagovarala nezavisnost Slovačke. Ekstremno izražavanje slovačkog nacionalnog pitanja je stvaralo pritisak i guralo sve lidere ka radikalnoj poziciji. Zbog toga su, godinu dana kasnije, šest pratija podržavale neke od oblika secesije od zajedničke države (Kostović, 1995; 34-35). Međutim, javno mnjenje ^SSR-a je, 1991. godine, posvećivalo pažnju pre svega ekonomskim problemima, a u drugi plan je stavljalo teritorijalnu reorganizaciju. Znajući da mogu da ne dobiju podršku za razlaganje federacije, Mećiar i Klaus su odbili da organizuju referndum o budućnosti ^SSR-a i organizovali su izbore (Abraham, 1994, 17).

Izbori 5. i 6. jula 1992. godine protiču u znaku otvorene bitke između vlasti i opozicije. Kako ni u produženim pregovora, partije pobednice nisu pronašle zajedničku koncepciju budućnosti Federacije, podela, to jest razlaganje federacije i stvaranje dve nezavisne države, postaje jedino moguće rešenje. Takva odluka je doneta leta 1992. godine, a ,17. jula 1992. godine, kad je deklaracija o suverenitetu Slovačke Republike je i službeno raskinula ^eški i Slovački savez. Tada je i ^ehoslovačku zapljusnuo talas nacionalizma (Marshall, 1993; 388).

Savezni parlament je, tesnom većinom usvojio, 25. novembra, Zakon o razgrađivanju zajedničke države, a u ponoć, 31. decembra 1992. godine, federacija je zamenjena sa dve nezavisne republike - ^eška i Slovačka, koje su u carinskoj uniji (Pufflerova, 1994, 15). Time je potvrđeno odsustvo dovoljno snažnog političkog grupisanja oko ideje zajedničke države.

Razdvajanje Slovačke od ^eške rezultat je “elitne mobilizacije” (elite mobilization paradigma) odnosno podsticanja mobilizacije etničkih i komunalnih grupa.

Pokazalo se i da su dve strane u državi bila razdvojenije nego što se verovalo. Na odnose Slovaka i ^eha u zajedničkoj državi uticao je "kompleks inferiornosti" koji su Slovaci osećali prema ^esima (Privitera, 1996; 50; Wolchik, 1994; 159-162).

U početku je, u ^ehoslovačkoj, manjinska politika u znaku ostvarivanja međunarodnih ugovornih obaveza prihvaćenih San @ermenskim mirovnim ugovorom od 10. septembra 1919. godine, ugovora sa Austrijom iz Brna, 7. juna 1920. godine, koji je garantovao razvoj i obrazovanje nemačke manjine i sličnim ugovorom sa Poljskom, od 13. aprila 1925. godine.

Jezički zakon (krajem februar 1920, a dopunjen februara 1926. godine) utvrđuje pravo manjine, koja u datoj administrativnoj jedinici ima 20% stanovništva, na upotrebu maternjeg jezika u saobraćanju s vlastima.

U periodu 1938-1939. godina započinje proces reslovakizacije u kome se novih 344,609 osoba izjašanjava kao Slovaci. Uz preseljavanje Nemaca, 1945-1947. godine je oko 90,000 Mađara preseljeno u Mađarsku, a isti broj Slovaka iz Mađarske u Slovačku. Uz to, oko 40 d0 45 hiljada Mađara je raseljeno unutar ^ehoslovačke.

Pozicija manjina se postepeno popraviljala posle 1949. godine. Ustav i ustavni zakon iz 1968. godine posvećuju značajne delove manjinskom pitanju, ali nema posebnog zakona o manjinama. Ustav ^ehoslovačke iz 1991. godine proklamuje prvao individua na kuluturnu sradnju sa matičnom državom. Iste godine, Slovačka donosi zakon o jezicima koji dozvoljava upotrebu jezika manjina u administrativnim jedinicama gde manjina predstavlja najmanje 20% lokalnog stanovništva (Glatz, 1993; 40). Međutim, javno mnjenje u ^ehoslovačkoj je, početkom 90-ih godina, ispoljilo izuzetno visok stepen netolerancije i traganja za "Neprijateljem" i antisemitizam je izuzetno jak (Butorova, 1991; 250).

B) ETNI^KI ODNOSI U ^E[KOJ REPUBLICI

Pokret za tritorijalno samoodređenje i za autonomiju ili republički statu narastao je posle 1989. godine. Tako je, iako monogi Moravijani sebe smatraju delom češke nacije, otvoreno pitanje moravsko-šleskog regionalnog ideniteta. Nekoliko novoformiranih Moravijanskih grupa je, januara 1991. godine, objavilo "Povelju Moravske i [lezije", zahtevajući stvarannje moravsko-šleskog parlamenta, utvrđivanje istorijskih granica regiona i izbornih jedinica kao i premeštanje resursa kako bi region preuzeo kontrolu nad sopstvenim ekonomskim poslovima. Na izborima, juna 1990. godine, Pokret za samoopredeljenje Moravske i [lezije je osvojio 10% glasova i 22 mesta u češkom nacionalnom veću, što mu je omogućilo da na politički dnevni red postavi zahtev za regionalnom autonomijom.

Moravijanske vođe započele su pripreme za moravijansko-šlezijski ustav zahtevajući razgovore za okruglim stolom sa vladom ^eške. Dok su neke aktiviste zahtevali status republike u tripartitnoj federaciji, drugi su predlagali autonomiju Boemije i Moravije- [lezije, a marta 1991. godine su predstavnici 25 moravijskih pokreta odbacili nacrt federalnog ustava, jer ovaj nije odobravao Moraviji federalni status jednak češkoj i slovačkoj republci. Na popisu, marta 1991. godine, blizu milion i po ljudi u regionu, je, po prvi put u novijoj istoriji, kao svoju nacionalnost deklarisalo Moraviju i [leziju. Novembra 1991. godine, na osnivačkom sastanku novoformiranog Veća Moravije i [lezije, sastavljenog od 13 organizacija, zahtevan je suveren status za Moraviju-[leziju u ^eškoj federaciji, a radikalniji su zahtevali potpuni suverenitet Moravije (Bugajski, 1995; 111-112).

Poljaci žive u [leziji, koja je priključena ^ehoslovačkoj 1918. godine, i u 12 sela na granici Poljske i Mađarske pre 1918. godine. Oni govore Goralski dijalekt.

Po Minhenskom sporazumu, 1938. godine, poljska vojska je okupirala sporna područja u Bohemiji i Slovačkoj. Kada je Nemačka počela invaziju na Poljsku, nezavisna Slovačka Republika se priključila Nemačkoj da bi anektirala (oktobra 1938. godine) poljska sela na severu Slovačke.

Kulturna asocijacija poljskog radnog naroda je uspostavljena, u ^ehoslovačkoj, 1948. godina. Poljska manjina, od 1989. godine, ima u federativnom i u parlamentu ^eške po jednog predstavnika, imenovanog od poljskog političkog pokreta Wspolnata (Koegzistencija - Suživot) (Glatz, 1993, 40).

Za poljsku manjinu u ^eškoj (okruzi Fridekmistek i Karvina) postoji nezavisna mreža škola na poljskom jeziku, od obdaništa do srednjih škola. Program nastave u ovim školama je istovetan kao i u češkim školama, udžbenici su delo poljskih autora, a delimično se koriste i udžbenici iz Poljske. Predstavničko telo im je Savet Poljaka u ^SFR.

Po popisu iz 1921. godine, u ^ehoslovačkoj je bilo više od 3,1 milion Namaca, a većina ih je teritorijalno skoncentrisana u zoni Bohemije pored nemačke granice (Sudetenland). Postojale su nemačke manjinske škole i kulturne institucije u Sudetu, a, u Pragu i Brnu, i nemački univerziteti. Nemačke političke partije su bile zastupljene u Parlamentu i akitvne u manjinskim forumima Lige naroda. Između 1926. i 1931. godine, Partija nemačkih malih posednika i Nemačka socijal-demokratska partija su bile u koaliciji u nekoliko vlada ^ehoslovačke.

U 1933. godine politička uloga nemačke manjine radikalno se promenila. Sa 1,25 milona glasova Sudet-Nemačka politička partija postaje, 1935. godine, najača politička partija u ^ehoslovačkoj. Ona je u nacionalnom statutu, pripremljenom između 1935. i 1938. godine, zahtevala punu regionalnu autonomiju za nemačku manjinu. U Karlsbadenskom programu (24. aprila 1938. godine) zatraženo je, pod ličnim Hitlerovim zahtevom, pravo posmatrača za Nacionalsocijaliste. Ugovor četiri velike sile iz Minhena (30. septembar 1938. godine) je 50% oblasti nastanjene Nemcima dodelio Nemačkoj, a ostalih 50% je, u narednih šest meseci, okupirano od strane Nemačke. U napadu na ^ešku, započetom 14. marta 1939. godine, Nemačka je anektirala češke provincije i uspostavila ^eško-moravski protektorat. Na ove teritorije prelazi i oko 139,000 Nemaca koji, do 1939. godine, žive na teritoriji nezavisne slovačke države.

S okupacijom teritorija ^ehoslovačke od strane Trećeg rajha, dolazi do potpunog podvajanja između Nemaca i ^eha, a s promenom ratne sreće dolazi i do svojevrsne odmazde. Po Košičkom vladinom programu, 5. april 1945. godine, Nemci su lišeni državljanstva, a sa pomeranjem fronta na Zapad stotine hiljada Nemaca je napustilo ^ešku. Potom je počela primena Beneševog koncepta razmene (preseljenja) stanovništva koji je uključivao: nacionalno izumiranje, vlasničko sankcionisanje i odbacivanje kolektivnih manjinskih prava. Prdesednik ^ehoslovačke Peter Beneš je svojim dekretima, od 19. maja i 21. juna, odredio da Nemci i Mađari budu lišeni svojinskih prava. U leto 1945. godine stotine hiljada dobrovoljnih izbeglica pridružili su se Nemcima kojima je bilo naređeno da napuste njihove domove. Do 1949. godine oko 2,9 miliona Nemaca je napustilo svoje rodne domove u Bohemiji. Od Nemaca koji su živeli u ^ehoslovačkoj 300,000 je ubijeno u toku i posle rata. I u 1950. godini je oko 165,000 ljudi napustilo Bohemiju (^irena-Lantayova, 1991, 87).

U posleratnoj ^ehoslovačkoj državi se Nemci, kao nacionalnost, prvi put spominju u Ustavnom zakonu 144. od 28. oktobra 1969. godine, a iste godine je formiran Kulturni Savez Nemaca u ^ehoslovačkoj, koji je, 1988. godine, imao oko 8,000 članova (Glatz, 1993; 42, 43).

Danas, nemčka manjina živi u regionima Zapadna i Severna Bohemija a delimično i u centralnom regionu Bohemije. Postoje dvojezična nastava do nivoa srednjih škola, a deluje i više kulturnih zajendica.

Romi, koji širom ^ehoslovačke predstavljaju najugroženiju manjinu, su skoncentrisani u okruzima severne i zapadne Bohemije i u severnoj Moraviji. Do 1989. godine oni nisu imali status nacionalne manjine, a romski jezik nije kodifikovan kao književni jezik (u ^eškoj se koriste četiri dijalekta) (Grečić, 1992, 319).

C) SLOVA^KA I MANJINSKO ISKU[ENJE

Slovaci su se, posle 150 godina pokušaja, našli na početku nove državnosti. Naime, slovački nacionalni pokret se začinje u prvoj polovini devetnaestog veka, a vrhunac dostiže 1848-1949. godine. Sledeći korak je prekid 1000 godišnje koegzistencije s Mađarima načinjen "Martinovom deklaracijom". Oktobra 1938. godine, posle potpisivanja "Minheskog sporazuma", "autonomisti" iz Slovačke narodne partije su obezbedili autonomiju Slovačke, koja se, pod Hitlerovim pritiskom, brzo, promenila u nezavisnost slovačke države. Pre novembra 1989. godine, ni vrh Pokreta za demokratsku Slovačku (MFDS) nije postavio zahtev za potpunom nezavisnošću Slovačke. To je i stoga što su na prve izbore išli zajedno sa VPN. MFDS svoj "nacionalni profil" izoštrava, 1991. godine, posle raskida sa VPN i izbora 1992. godine na kojima je nezavisnost Slovačke ugao kamen politike i kampanje MFDS (Butora M. and Butorova Z, 1993; 708, 709).

Između 1990. i 1992. godine postavljaju se osnove za demokratsku transformaciju države i društva. Usvojeno je odgovarajuće zakonodavstvo, uključujući i Povelju o ljudskim pravima koja postaje sastavni deo Ustava Slovačke. U tom pravcu je i bilateralni ugovor između Slovačke i Mađarske koji za cilj postavlja stabilizaciju granica i uspostavljanje široke zaštite manjinskih prava (Slovakia, 1995; 5-6).

Obnova nacionalizma, posle "plišane revolucije", pretvoriala se u slavljenje Slovačke. Povodom 52. godišnjice osnivanja nezavisne slovačke države 5,000 ljudi je slušalo ponavljanje govora Monsenjera Tiso kojim je ovaj, 14. marta 1939. godine, proglasio nezavisnost Slovačke. Slogan "Slovačka Slovacima", plasiran u međuratnom periodu od Oca Andrej Hinka opšte je prisutan. Sepratizam i eksluzionizam glavne su oznake slovačkog nacionalnog ideala. Zahtevalo se osamostaljivanje od ^ehoslovačke države. Ubrzana slovačka etnohomogenizacija je isključivala mađarsku manjinu.

Novo tlo za ovaj nacionalizam je nastalo na efektima ekonomske transformacije. Neposredno osiromašenje sa umanjivanjem šansi da će se naći posao otvaralo je vrata opasnog povezivanja pouplizma sa nacionalizmom.

Ekonomska, politička, kulturna i demografska poboljšanja nisu uspela da stvore ^ehoslovačku "političku naciju", a ni da umanje snagu etničke identifikacije i lojalnosti. Međusobne ozlojeđenosti su podsticane predstavom po kojoj je svaka od grupe oštećena postojanjem druge grupe. Kasnih osamdesetih ^esi su pojačano osećali da su gubitnici državne distributivne politike, a Slovaci su počeli da osporavaju formulu "federalizovanog totalitarizma" koji im nije dozvoljavao da adekvatno izraze svoje nacionalne interese (Kostović, 1995; 36-39, 41). Slovaci su izabrali populističkog lidera naspram umerene, profedralno orijentisane linije političara predstavljena preko Havela, Dubčeka i slovačkih liberala (Abraham, 1994;17).

Sukobi ^eha i Slovaka nisu poprimili snažniji intezitet i ako je mnogim analitičarima izgledalo da će se zaoštravanje sukoba neminovno dogoditi. Moguće je da je sličnost oba jezika i opšta približnost kultura uticala na to. Ovome u prilog govori i podatak da češka manjina u Slovačkoj nije artikulisala svoj interes u vezi s obrazovanjem na maternjem jeziku, iako je, iz Matice Slovačke, bilo par poziv na to (Pufflerova, 1994; 54).

Nzavisna slovačka država je multietnička, ali je, pored toga, konstituisana kao nacionalna država Slovaka. Nacionalizma je obezbeđivao osnovu za formiranje slovačke nacije- države, koja je građena na vezi idenitefikacije lojalnosti-etniciteta. Etnicitet, kao jedini izraz lojalnost naciji-državi, sprečavao je društveni diverzifikaciju i da stvara atmosferu nacionalnog eksluzivizma među Slovacima ali i među manjinama. Vođe ovih manjina, najčešće, zahtevaju slobodu i izvore za obnovu, ponovnu izgradnju njihovih društvenih, kulturnih, religijskih i obrazovnih institucija; redefinisanje njihove istorije; osnaživanje njihovog ideniteta i obnovu njihovih deijalekata i jezika.

Osoben primer pojačanih traganja za sopstvenim idenitetom i institucijama pruža obnova rusinske svesti.

Rusini nikada nisu imalu svoju nezavisnu državu. Karpato-ukrajinska autonomna vlast je simobolički objavila svoju nezavisnost poslednjih dana postojanja ^ehoslovačke (15 marta 1939. godine) pre nego što će pokrajina biti ponovo pripojena Mađarskoj. Proglašavajući ih za Ukrajince, 1945. godine, SSSR je opravdavo to što je pripojio sebi oblast Podkarptski Rus, koja je trebalo da bude vraćena ^ehoslovačkoj.

Po ugovoru o Transkarpatskoj Ukrajini, potpisanom 29. juna 1945. godine, između SSSR-a i ^ehoslovačke, veći deo sa više od 100,000 stanovnika koji se izjašanjavaju kao Ukrajinci ili Rusini ostao je da živi u Slovačkoj. Prva polovina pedesetih godina bila je najteže vreme za njih. Socijalni status Rusina popravlja se od 1960. godine.

Ukrajinizacija rusinske manjine je povezana sa odlukom Politbiroa CK KP Slovačke, od 28. juna 1952. godine, da uspostavi ukrajinski kao jezik obrazovanja u školama manjina u kojima se prethodno učio rusinski (Haraksim, 1991, 231). Ukrajinci su, 1968 godine, zatražili autnomiju, zbog toga su njihove kulturne institucije iskljčene iz Narodnog fronta i stavljene pod kontrolu Slovačkog Ministra kulture. Oko 90% Rusina iz distrikta Homonna i Bartfa je asimilovano (Glatz, 1993, 43).

Po zvaničnim procenama, u istočnoj Slovačkoj, ima oko 30,000 Rusina i Ukrajinaca, a po nezvaničnim kalkulacijama ova cifra prelazi i 100,000. No, osnovna karakteristika, u posleratnom periodu, je visoka stopa statističkog opadanja Ukrajinaca. To je rezultat politike denacionalizacije koju su sporovodile slovačke vlasti, s jedne i težnje ka potpunoj asimilaciji, s druge strane.

Posle promena iz 1989. godine, u samoj ukrajinskoj zajednici počinje razlikovanje između Rusina i Ukrajinaca kao "pripadnika iste (ukrajinske) nacionalnosti sa različitim stepenom nacionalne svesti". Rusini, 1990. godine, u svim zemljama gde žive, organizuju svoje organizacije, a među ovima i Rusinski Preporod u Medzilabroceu kao i Društvo prijatelja podkarpatskih Rusina, u Pragu. Službena organizacija (Unija Ukrajinaca i Rusina ^ehoslovačke) je podržavala opstanak ^eške i Slovačke Federativne Republike (^SFR) i kritikovala nastojanja slovačkih partija da stvore nezavisnu slovačku republiku. Popisom od 1991. godine, prvi put je u ^SFR registrovano postojanje rusinske nacionalnosti i skoro polovina ljudi koje je ranije sebe određivala kao Ukrajince optirala je za rusinsko određenje. Slovački Rusini su postali mnogo aktivniji kroz Rusinski Preporod, koji je, marta 1991. godine, organizovao Prvi svetski kongres Rusina. Kongres je zahtevao priznavanje rusinskih kulturnih i obrazovnih organizacija u Ukrajini, ali ne autnomiju, a ni samoopredljenje.

Rusinski jezik je u procesu kodifikacije, razlikovanja po formi i od slovačkog i od ukrajinskog i rusniske kulturne tradicije se neguju da bi pomogle razvoju posebnog etničkog ideniteta. Neki ekstremniji elementi su dalekosežnije zahtevali rusinsku samoupravu.

S obzirom da je grkokatoličkoj crkvi dozvoljeno da slobodno deluje, eventualni sukob između Ukrajinaca (oko 14,000) i Rusina (17,000) i Slovaka odnosno vlasti moguće je samo na lokalnom i regionalnom nivou.

^eška Republika je kao rezultat Trijanonskog mirovnog ugovora, od 4. juna 1920. godine, anektirala skoro 90% Mađara iz pogranične zone sa Mađarskom. Mnogi od njih su preseljeni u gradove u Mađarskoj ili su bili asimilovani. I pored postojanja brojne mađraske manjine nije bilo nikakve autonomije zasnovane na etničkoj grupi. Mađarske političke partije su bile aktivne između 1920. i 1938. godine. Mađari su imali brojne nezavisne poslovne organizacije (Hanza Koperative) i brojne lokalne i na nivou zemlje kulturne organizacije.

U novembru 1938. godine Bečki dogovor je vratio 90% Mađara iz Slovačke u Mađarsku. Status 70,000 Mađara koji su ostali u Slovačkoj je nepromenjen i njime se bavila samo jedna mađarska politička partija.

Posle Drugog svetskog rata broj Mađara je smanjen za skoro polovinu. Do novembra 1989. godine, mađarska manjina je, kao i čitavo slovačko društvo, preživljavala u stanju apatije. Problemi su bili povezani s ekonomskim uslovima na jugu Slovačke. Mađarska manjina je bila formalno predstavljena u zakonodavnim telima na svim nivoima, ali su problemi Mađara kao i drugih manjina, godinama, bili prikrivani. Tek posle promena 1989. godine poklanja se pažnja etnički mešovitim regionima (Pufflerova, 1994; 35-37).

Položaj mađarske zajednice, sve do 1986. godine, nije bila dozvoljena izgrdanja kuća za stanovanje u malim selima već samo u tzv. centralnim naseljima. To je uslovilo disperziranje Mađara. Uz to, ubrzano je opadao i broj đaka koji su pohađali nastavu na mađarskom jeziku. Država je obezbeđivala samo osnovno i srednješkolsko obrazovanje. Univerzitetske nastave na mađarskom jeziku nije bilo. Postojao je samo Mađarski odsek na pedagaškom institutu u gradu Nitra. To je dovelo do smanjenja broja kvalifikovanih nastavnika za nastavu na mađarskom jeziku.

Posle demokratske revolucije, novembra 1989, mađarski aktivisti začinju kampanju za manjinska prava. Forimirane su i glavne asocijacije: Nezavisna mađraska Inicijativa, Mađarski hrišćansko-demokratski pokret (MHDP), Forum Mađara u ^ehoslovačkoj koji je kasnije promenio ime u “Koegzistencija” (Egyutteles) i uključio i pripadnike drugih manjina (Poljake, Rusine i Ukrajinace) u zajednički front za promociju manjinskih interesa. Novi ustav Slovačke, koji je, 1. septembra 1992. godine, proglasilo Nacionalno veće, članovima 33 i 34, paragrafi 1,23, trebalo je da garantuje pravni status osoba koje pripadaju nacionalnoj, etničkoj ili jezičkoj manjini. Uz to, i Povelja Osnovnih prava i sloboda postala sastavni deo drugog poglavlja Ustava.

Slovački ustav daje prednost nacionalnom nad građanskim principom, ali propušta da u potpunosti garantuje prava manjina. Na primer, on slovački jezik utvrdjuje kao "državni" jezik. To posebno pogađa Mađare koji su na jeziku gradili svoj osobeni idenitet u odnosu na Slovake. Od kraja 1992. i početka 1993. godine napori vlade Slovačke da uvede dvojezičke nazive sela, gradova, ulica itd. bili su češći ali ne i uspešni. To je uslovilo da latentne tenzije eskaliraju u proteste mađarskog stanovništva, zbog promena putnih oznaka u mešovitim oblastima južne Slovačke. Mađarske partije formiraju jedinstven front na jedinstvenoj platformi. Liberalni glasovi među Mađarima su bili nadglasani od ekstremista koji su se izjašnjavali za teritorijalnu samoupravu. To je za uzvrt osnaživalo preovlađujuće strahove među Slovacima da Mađari predstavljajli direktan izazov suverenitetu Slovačke (Kostović, 1995; 45).

MHDP je podneo predlog za promenu Ustavnog zakona koji se odnosi na pravni status nacionalnih i etničkih manjina, a ostale partije i pokreti mađarske manjine formulisali su primedbe na Ustav Slovačke i izrazili ih u Memorandumu o budućnosti pristupanja Slovačke Republike Savetu Evrope, koji je potpisan i objavljen 4. februara 1993. godine.

U Memorandumu se zahteva da Savet Evrope, pre prijema u svoje članstvo, nametne Slovačkoj garancije prava mađarske manjine. Zbog toga je valada Slovačke, po drugi put, proglasila internacionalizaciju manjinskog problema za "negativan" put, a usledila je i kontrakcija nacionalistički orijentisane javnosti, koja je predstavnike mađarske manjine optuživala za angažovanje u lobiranju sa zvaničnicima i diplomatama Mađarske.

Na inicijativu Matice slovačke pripremljen je Memorandum Slovaka sa juga Slovačke, koji je označen sa "II", jer je prvi Memorandum takve vrste formulisan tri godine ranije. Oba memoranduma govore o asimilaciji slovačkog stanovništva na jugu Slovačke i o njihovoj "diskriminaciji od strane njihove sopstvene države", a u Memorandumu II se zagovara i usvajanje Zakona o zašitit Republike, zbog ugroženosti demokratije od strane mađarske manjine i slovačke opozicije.

Tokom aprila 1993. godine jedna ad hoc komisija Saveta Evrope je potvrdila neodređenost statusa, na osnovu čega je odlučeno da uspostavi stalnu komisiju za nadgledanje unapređenja manjinskog zakonodavstva u Slovačkoj i to primenom standarda, posebno onih uspostavljenih na sastanku Konferncije o ljudskoj dimenziji KEBS-a, juna 1990. godine u Kopenhagenu. U pismu Generalnom sekretaru Saveta Evrope, 31. avgusta 1993. godine, predstavnici Mađara su izneli primedbe protiv politike slovačke vlade prema manjinama posle prijema Slovake u Savet Evrope. Odbor za manjine slovačke vlade je bio slep i za zahteve za uspostavljanje samoupravnih tela u distriktima gde Mađari čine većinu stanovništva, ističući potrebu da se u tom cilju menja Ustav. Romi su, po brojnosti, druga manjina u Slovačkoj. To je etnička zajednica koja je razbijena na male zajednice. Romi u izuzetno visokoj stupi socijalno živi na periferiji i u visokoj stopi učestvuju u siromašatvu, nezaposlenosti i zaraznim bolestima.

Romi su, u Slovačkoj, kroz istoriju izloženi diskriminaciji. Posle Drugog svetskog rata primenjuju se otvorene forme asimilacije Roma, ali problem integracije Roma nije rešen. Situacija se unekoliko menja u toku liberalizacije 1968. godine. Od tada se Romi imaju status etničke manjine. Međutim, tek 9. aprila 1991. godine, vlada Slovačke usvaja zahteva za izjednačavanjem Roma, kojih, službeno ima oko 80,000, a stvarno negde između 150 i 200,000, i koji su izloženi getoizaciji, s drugim etničkim manjinama u Slovačkoj (Glatz, 1993, 43; Kusy, 1996, 202; Mann, 1991; 261-265).

Projekt "Principi vladine politike prema Romima" je pripremljen još 1991. godine, i trebalo je da obezbedi školavanje i udžbenike na romskom jeziku. Među novim incijativama je uspostavljanje Depratmana za Romsku kulturu i Fondacije za romsku decu. Postoji i sedam romskih političkih partija i deset društvenih organizacija.

Podaci o stanju drugih manjina (Poljaka, Hrvata, Jevreja i Nemaca) su retki. Ali, ima podataka o pregovorima između predstavnika Karpatskih Nemaca iz Slovačke i Nemačke o zajedničkom programu dvojezičkog obrazovanja, za pripadnike nemačke i drugih nacionalnih manjina, u izboranim slovačkim školama svih nivoa i u vrtićima.

Jevrejska zajednica, u Slovačkoj, broji svega pet stotina ljudi. Oni su, 1992-1994. godine, bili izloženi narastajućem antisemitizmu, koji je, pre svega, bio u funkciji političkog nadmetanja slovačkih političkih partija (Pufflerova, 1994; 40-49, 51-52).

2) DOSTIGNUT STEPEN DEMOKRATIZACIJE I UPRAVLJANJE ETNI^KIM SUKOBIMA U BIV[OJ ^EHOSLOVA^KOJ

U ^eškoj, kao i u drugim postkomunističkim državama, porast etničkih napetosti i ekstremnog nacionalizma, politički sukobi oko etničkih pitanja su među najkritičnijim pitanjima. Mada, napetosti između etničkih grupa nisu postale tako akutne kao u SSSR-u i u Jugoslaviji, ipak su etnička pitanja dominirala u prve tri godine postkomunističke političke scene otežavajući ustavnu reviziju i ekonomsku reformu, ali nije bilo činilaca koji bi ove odnose usmerili ka ratnim sukobima kao što je to bilo između dva svetska rata kada su nezadovoljstva Sudetskih Nemaca i Slovaka dovela do raspada države (Wolchik, 1994; 153, 172).

Posle podele, Slovačka i ^eška republika su se bile slobodne da svaka sledi svoj put u demokratiju i tržišnu ekonomiju. Otuda i znatne razlike između ovih država.

"Plišana revolucija" je, poput obreda, ostavila češko društvo u euforičnom stanju. Izgledalo je da ova euforija nikada neće prestati. Ali, podela ^ehoslovačke je ^ešku vratila svakodnevnoj politici (Kabele, 1993; 784).

Pravna pozicija etničkih i nacionalnih manjina u ^eškoj izgleda da je dobra. Međutim, organizacija države je centralizovana i zasnovana na principu nacije-države, što bi moglo u budćnosti da komplikuje odnose na relaciji Centar-manjina (Czarnta, 1995; 91).

Nad budućnošću Slovačke je, i dalje, senka. Zapravo, posle raspada federacije, Slovaci su se našli u paradoklasnoj situaciji: suočili su se sa zahtevom izgradnje nove države koju mnogi od njih nisu hteli. Uz to, na putu uspostvaljanja nove države Slovačka je prinuđena da ponovi polovinu puta tranzicije koju je već prošla kao deo bivše ^ehoslovačke (Kostović, 1995; 41-42). Snovi zagovornika separacije o nacionalnoj energiji koja će se razviti iz samog fakta da je slovačka država nezavisna pokazili su se, uglavnom, kao iluzije.

Po mnogim manifestacijama Slovačka je blizu određenja Schmitter i Karla "nekonsolidovana demokratija". Ona je suočena sa pragmatičnim odgovorima mnogih grupa na socijalne problema. Opšta neizvesnost, odsustvo javne podrške sadašnjoj vladajućoj eliti, gubitak iluzija vezanih za nezavisnost dovode do učestalih ponavljanja zahteva za nacionalnim jedinstvom i napadima na opoziciju koja se etiketira kao antislovačka ili antinacionalna (Butora M. and Butorova Z, 1993; 722-724, 728-729).

Iako su se ^esi i Slovaci razdvojili na miran način ne bi trebalo ignorisati ni mogućnosti sukoba. Mogući izvori sukoba, na teritoriji bivše ^ehoslovačke, su:

- Odnos prema oko 370,000 Slovaka, koliko je ostalo da živi u Bohemiji i oko 60,000 ^eha, Moravaca i [lezijana u Slovačkoj s obzirom na to da nema ni posebnog zakona koji bi regulisao njihova jezička i kulturna prava;

- ^eško-nemačka granica je tradicionalna sporna, a to može biti posebno u slučaju jačanja uticaja Sudetskih Nemaca. Uz to, unutar češkog društva postoji i snažna germanofobija;

- Problem šlezijskih Poljaka ne predstavlja ozbiljniji izvor sukoba. Eventualno bi porast predstave o ovoj regiji kao "Evroregiji" mogao da stvori dodatni izvor sukoba;

- Slovačko-mađarski odnosi su oblast visokog rizika. Položaj mađarske manjine u Slovačkoj, u situacijima kada Mađari predstavljaju većinu u pojedinim selima, izvor je potencijalnih etničkih napetosti i sukoba. U tri relativno kompaktna mađarska regiona mađarska manjina postavlja zahtev za pravom na kulturnu autonomiju. Političko vođstvo Mađara nastoji da od ovih stvori "državno oblikovanu naciju", a ne "tradicionalnu nacionalnu manjinu". Istovremeno, slovačke vlasti vode restriktivnu politiku prema Mađarima. Odgovor na ovo može biti dalja nacionalna homogenizacije i mobilizacija; neuspostvaljanje odnosa lojalnosti prema novoj državi i prerastanje ovih pitanja u stalne pretnje demokratskom razvoju i stabilnosti Slovačke, a u slučaju aktiviranja mađarskog iredentizma to bi mogla biti i pretnja za region. Zato je od ključnog značaja za novu državu da integriše sve svoje državljane, uključujući i Rome čiji je socijalni položaj nizak, mogućnosti za napredovanje slabe, a distanca u odnosu na druge grupe velika. No, s obzirom da je, i pored kritika sa mađarske strane, Slovačka primljena u Savet Evrope, trebalo bi očekivati da će evropske nadstrukture sarađivati u rešavanju ovog porblema (Butora M. and Butorova Z., 1993; 712, 729-731; (Rosova, 1991; 174).

Za demokratsko rešavanje problema manjina u Slovačkoj potrebno je decentralizacija vlasti na lokalne vlasti; uvažavanje kulturnog pluralizma u javnosti i medijima; razvijanje nastave na jeziku manjina itd. I iznda svega uvažvanje voljue svih građana, te i pripadnika manjina (na primer, uvažavanje podele na Rusine i Ukrajince koja je došla iz redova ovih zajednica, a državna administracija ne bi trebalo da daje prednost nijednoj od ovih orijentacija).

III DEO PRIVATE ETNI^KI SUKOBI I MOGU]NOST DEMOKRATIZACIJE NA PROSTORU BIV[E JUGOSLAVIJE

1. ETNI^KI SUKOBI, RAT I RASPAD JUGOSLOVENSKE FEDERACIJA

Kada se s padom berlinskog zida, novembra 1989. godine, završila era Hladnog rata, u bivšoj Jugoslaviji je započela nova era nasilnih sukoba. Potvrđeno je da etnički odnosi koji izmaknu kontroli vode u nasilje (Bugajski, 1995; 113, 114).

Do kasnih osamdestih godina, povremeni etnički sukobi nisu dovodili u pitanje postojanje društvene zajednice i državne (federalne) strukture.

Bivša Jugoslavija je imala trovrsni sistem kolektivnih, nacionalnih prava. Model zaštite etničkih manjina bio je uzor od šireg značaja, a standard manjinskih prava relativno visok. Uz to, postojalo je i osobeno ideološko "zaštitno polje" manjina u vidu "bratstva i jedinstva" odnosno "nacionalne ravnopravnosti". Istovremeno, nacionalne identifikacije su bile uprosečavane i, skoro kod svih, potiskivane. No, i pored mnogih ograničenja bila je to zemlja nacionalne emancipacije. U njoj svoj nacionalni identitet oblikuju Makedonci i Muslimani; u njoj se odvijala nacionalna integracija Hrvata i Slovenaca. Međutim, u njenom okviru nije pronađen odgovor na pojavu da manjine ograničavaju ispoljavanje volje većine, a da, istovremeno, same teže da postanu većina. To se najbolje vidi na primeru Albanaca na Kosovu i Metohiji ili Srba u Hrvatskoj (Pupovac, 1993; 28).

Početkom devedestih, narastaju politički i etnički sukobi. Proces raspadanja federacije najneposrednije i negativno se odrazio na etničke odnose i na status manjina, jer je ovaj centar vlasti bio izuzetno važan za njihovu zaštitu. Od tada, model političke dominacije većine dovodi do potiskivanja etničkih manjina. To, sa svoje strane, podstiče frustriranost manjina, koja se, vremenom, razvija u odbacivanje saradnje i života u zajednici s Drugima. Za ovo odbacivanje karakterističan je primer odnosa Albanaca, Srba i Crnogoraca na Kosovu i Metohiji. Ukupni rezultat je jačanje državnog nacionalizma i šovinizma, u funkciji održanja na vlasti elite koja, pak, vlada u ime "većinske" nacije.

Ustavni sistem pada 1989. godine kada elite ogoljuju svoju nespremnost i nesposobnost da postignu politički konzensus za uspostvaljanje novog ustava. Ograničavanje autonomije Vojvodine i Kosova je, sa svoje strane, narušilo, do tada postojeću, ravnotežu snaga republika, koja je bila od životne važnosti za "miroljubivu koegzistenciju" nacija i njihovih nacionalnih držva - republika. Ubrzo po promenama ustava Srbije, sledi "odgovor" Slovenije, koja, opravdavajući se strahom od "srpske hegemonije", 27. septembra 1989. godine, proklamuje politiku "bežanja iz Jugoslavije", odnosno osamostaljenje i otcepljenje. Tada se potvrdilo da se "nacionalna pitanja" nadovezuju jedno na drugo (Licht, 1993; 29). Zapravo, sa otpočinjanjem procesa političke pluralizacije, dolazi i do oslobađanja do tada potisnutih manifestacija posebnosti etničkih zajednica i do stvaranja širih mogućnosti za izražavanje njihovih interesa ali i sukobljavanja. “Demokratizacija”, taj prvi korak ka demokratiji, poprima suženo značenje ispoljavanja isključivo svoga nacionalnog interesa. Nacionalistički ideološki monopol zamenjuje prethodni - komunistički - klasni monopol, a sistematska propaganda nastoji da intezivira nacionalne homogenizacije i, tako, pojačava etnička nepoverenja, neprijateljstva i sukobe. Iza svega toga stajale su političke elite nošene idejom zatvorenog nacionalnog društva (Goati, 1992; 2-7). Političke elite koje su ojačale na osnovi sve snažnijeg republičkog policentričnog etatizma, u nacionalizmu, nalaze svoju novu legitimacijsku osnovu. Cilj im je izgradnja dotadašnjih republika kao država vladajuće etničke zajednice (Denich, 1992).

Visok stepen etnifikacije političkih i društvenih pitanja i brzina kojom je jugoslovenska politička kriza prevedena u oružani sukob, nema presedana u novijoj istoriji. To se desilo u periodu od dve i po godine: od kraja 1989. do građanskog rata u Sloveniji i Hrvatskoj, juna 1991. godine, odnosno do otpočinjanja rata u Bosni i Hercegovini (BiH), aprila 1992. godine.

Među uzrocima koji su doveli do toga da, u bivšoj Jugoslaviji i naročito u BiH, prevladaju etnički sukobi i da dođe do građanskog rata su: dugotrajuća kriza i raspad prethodnog (komunističkog) režima; slabljenje snage jugoslovenskog državnog okvira, što je najpre otvorilo put za prodor uticaja Srbije u federalne strukture, pre svega vojsku, s ciljem da se pomoću ovih ostvari intervencija u Sloveniji I Hrvatskoj koja bi trebalo da tzaustavi “demokratizaciju”, a zatim I za otvoreno mešanje pre svega Srbije i Hrvatske u unutrešnje procese BiH i to po liniji etničkog razdvajanja i sukobljavanja; narastanje socijalnih i političkih nesigurnosti pojedinaca koji oslonac traže u etnicitetu; uspinjanje na vlast hibridne elite uz nepostojanje modernih nacionalnih pokreta, intelektualnih i političkih elita i odsustvo demokratskih institucija, tradicije i kulture; neodgovarajuće regulisanje odnosa između prava manjina i slobode i prava pojedinaca odnosno preterana zaokupljenost pravima i međusobnim odnosima kolektiviteta, uz zanemarivanje položaja pojedinca kao nosioca građanskih, političkih i drugih prava i sloboda; nepostojanje efikasnog instrumentarija za upravljanje etničkim sukobima i neprimerena upotreba nasilja za suzbijanje političkih sukoba i za odbranu vlasti. To sva nezadovoljstva locira na politički i nacionalni plan i podstiče nastojanja da se kriza reši nacionalističkim homogenizacijama. U takvim okolnostima vladajući model eliminacije etničkih sukoba, nije mogao biti uspešan. Politički sistem se raspao kada su sukobi eskalirali u nasilne. Odškrinuta vrata rata su poptuno otvorena onda kada su vladajuće elite stale iza zahteva da se etničke zajednice organizuju u okviru sopstvenih suverenih država. To otvara pitanja nameću pitanje granica između federalnih jedinica (pre svega između Srbije i Hrvatske, Srbije i BiH, kao i BiH i Hrvatske), a otvarilo se i pitanje legitimiteta samog postojanja BiH, Makedonije i Crne Gore kao država (Flere, 1991, 189).

Sa svoje strane, polazeći od toga da su za njihov opstanak na vlasti potrebniji pouzdani aparati vlasti nego uspešne politike, tzv. nacionalne stranke, u čitavoj bivšoj Jugoslaviji i naročito u BiH, nastojale su da, odmah po dolasku na vlast, stvore "paralelne" aparate vlasti, da usmeravaju medije i da proizvedu takvo stanje javnog mnjenja u kome je onaj Drugi isključivo Neprijatelj. Sa ovakvom vlašću i javnošću dolazi do zaoštravanja društvenih sukobljavanja.

Zahvaljujući nacionalističkoj instrumentalizaciji otvaranje srpskog pitanja bilo je jedno od najvećih iznenađenja i izazov u postitovskoj Jugoslaviji (Stojanović, 1990, 261). Na to je znatan uticaj imala nacionalistička instrumentalizaciji ovog pitanja. Nacionalna elita je nosilac ove instrumentalizacije. Nacionalizam je u delovanju ove elite predstavljao "tumačenje" loše prošlosti (sindrom krivice) i mesijansko "uvođenje u istoriju", a elita je nastojala da, aktiviranjem etniciteta, sa sebe skine odgovornost za učešće u "lošoj prošlost• i" (Gredelj, 1993; 27-28).

Svojevrsni intelektualni impetus predstavlja tzv. Memorandumu SANU (iz 1986. godine). Učinci Memoranduma su bili raznovrsni: Srbima je sugerisano da sve svoje probleme gledaju iz perspektive svoga ideniteta i bezbednosti (Wiberg, 1994, 59); pripremljeno je ideološko i propagandno tlo za javno iskazivanje nacionalističkog viđenja srpskog nacionalnog pitanja i za uobličavanje programa srpskog državnog ujedinjenja (Largentaye, 1992, 37). izgrađen je most između oficijelnog i neoficijelnog srpskog nacionalizma (Poulton, 1991; 17-19).

Totalitarnu i autoritarnu vladavinu u kojoj bi vodeći autokrata odlučivao šta je pravedno i najbolje za narod želeo je deo tadašnje jugoslovenske i srpske politokratije. Izbor je pao na Slobodana Miloševića. On je, pak, popunio politički vakum tako što je otvoreno zaigrao na kartu razbuđenog, nacionalizma (Gompert, 1994, 44; Melchior, 1989; 277, 278) i istakao zahtev da se ostvare "istorijska prava" Srba i Srbije. Skriveno iza ideje o "Krnjoj Jugoslaviji", aktivirao je srpsko nacionalno pitanje isključivo kao državno pitanje. Vodeći ideali Miloševićeve politike, su homogenizacija i etnička mobilizacija masa. Pomoću njih je, u periodu 1988. - 1989. godine, pripremana politička osnova za savez sa onim koji su sanjali "preuređenje Jugoslavije". To je dodatno uzbunila nesrpski deo Jugoslavije i ojačala svrstavanje u "antisrpski blok" (Cviic, 1994; 33, 36). Prekid interetničke komunikacije koji je, početkom osamdestih godina, nastao na Kosovu podstakao je i olakšao uspon srpskog nacionalizma. Kod srpskog stanovništva jačali su osećaj ugroženosti i potreba za organizovanjem na etničkoj osnovi. U okruženju permanentnog straha za zajednicu, rađa se histerija mističnog kolektivizma oličenog u romantici genijalnog političkog vođe (Popov, 1990, 7). Zato su, u Srbiji toga vremena, učestali masovni skupovi, koji su zadovoljavali potrebe usamljenog, uplašenog pojedinca. Psihoza ugroženosti je podsticana i od strane republičkog centra i medija pod njegovom kontrolom, a u cilju obračuna sa suparničkim republičkim i pokrajinskim elitama. U tome su posebno mesto imali "slučajevi obarači", koji su pomagali da se srpska javnost dovede u stanja slično paranoji kada se kao osnovni osećaj razvija osećaj opkoljenosti hajkom Neprijatelja (Canetti, 1984, 379).

"Psihologija ranjenog lava", koja se širi u javnosti Srbije, ima koren u doživljaju postojanja dve pokrajine u sastavu Srbije kao "slabljenja Srbije". Ovakav doživljaj je jačao sa zaoštravanjem krize i nastankom mogućnosti da, po raspadu bivše Jugoslavije, Srbi ostanu razdeljeni u nekoliko država, dok se "Drugi" ujedinjuju (Prventing, 1993, 4). Osećanje straha i ugroženosti zahvata i Druge na prostorima bivše Jugoslavije i u Srbiji.

Kao ni drugi, tako ni srpski nacionalizam ne bi imao velike šanse da ga nije podržala republička vlast. Ova podrška je u Srbiji učvršćena u toku tzv. "antibirokratske revolucije" koja je, sa stanovišta interesa srpske nacije, bila nacionalistički pokret kojim se od "nacije po sebi" ("nation an sich") prelazi u "naciju za sebe" ("nation fur sich") (Bauman, 1992, 677). Masa je počela da o sebi gradi sliku kao o aktivnom subjektu istorije.

U prvi plan izbija pitanje državnog uređenja i promene tada važećeg ustava Srbije, koje bi trebalo da obezbede "da Srbija kao i druge republike, vrši svoje državne funkcije (Lukić, 1988, 409). Na refernedumu, 1-2. jula 1990. godine, odlučeno je da se donese novi Ustav Srbije, koji je i usvojen 28. septembra 1990. godine. Pokrajine gube dotadašnje atribute državnosti i postaju oblik teritorijalne autonomije. Time je završena prva faza definisanja "srpskog nacionalnog interesa" - zvanično je inagurisana "jedinstvena država" (Vukomanović, 1993, 151). No, i dalje je otvoreno pitanje: [ta je Srbija? (Golubović, 1988, 219).

Težnje rukovodstva Srbije da uspostavi svoju "nacionalnu državnost" i da se Srbija uredi kao i druge republike - dakle, kao unitarna i centralizovana država - tumačene su, u drugima republikama i nacijama, kao obnova opasnosti od srpske hegemonije. Na to se iz Srbije odgovara pojačavanjem tvrdnji o ugroženosti Srba u delovima bivše Jugoslavije izvan Srbije. Za razliku od drugih republika u kojima je na izborima, tokom 1990. godine, došlo do smene vlasti, na izborima u Srbiji SPS i Milošević su, zahvaljujući svom "gumenom' programu, pobedlili kao pobornici mira, a orijentacija na državni nacionalizam, koji je kombinovan sa ideološkim elementima državnog socijalizma, omogućila je da se ova vlast doživljava kao garant nastavka kolektivizma i zavisnosti od države, ali i kao "nova vlast".

Snažne opozicione demostracije od 9. marta 1991. godine i neuspeli pokušaj federalnog političkog i vojnog vrha da iskoriste ove za "vojno rešenje" jugoslovenske krize, poljuljali su Miloševićev režim i njegove saveznike iz federalnog vrha i Vojske. Rezultat je svojevrsna pat pozicija: vlast je doživela značajan politički poraz a opozicija nije dobila zadovoljenje. Pri tome, najveći gubitnik je bio demokratsko-liberalni deo opozicije. Na ovakav ishod uticalo je i vansrpsko okruženje. Najpre, u Sloveniji i Hrvatskoj više nije bilo relevantnih političkih snaga koje bi podržale zahteve za demokratizacijom i modernizacijom Jugoslavije, naime snaga etnomobilizacije je već toliko ojačala da je opredeljenje za samostalnom nacionalnom državom opšte prihvaćeno.

Našavši se u opasnosti gubitka vlasti, SPS i Milošević su skrenuli poglede na zahteve van Srbije, koji se jedino mogli ostvariti ratom, a preko medija počelo je optuživanje vodeće opozicione partije za "apstraktni pacifizam" i, još gore, za nacionalnu izdaju (Dimitrijević, 1994, 19; Branković,1992, 93).

Kako je za sukob potrebno najmanje dvoje, nacionalistička vlast Hrvatske se potrudila da "ne izostane" u ratnom huškanju. U međuvremenu, 31. maja, srpska opzocija je doživela kolaps i rat je mogao da otpočne.

Rat je pored ogromnih ljudskih i materijalnih žrtvi, doveo do zaoštravanja etničkih sukoba, raspada države na pet novih celina koje sve pokušavaju da se izgrade kao nacionalne države. Rat je doveo i do toga da se unutar granica bivših jugoslovenskih republika, koje su međunarodno priznate kao granice novonastalih država, stvaraju manjinske teritorijalno-političke celine koje su secesionističke u odnosu na vlasti tih država i koje za sebe traže isto ono pravo po kome je većina došla do svoje države, a to je pravo na samoopredeljenje do otcepljenja. One manjine koje su bile neteritorijalizovane našle su se u poziciji žrtve, jer je rat dobio i dimenziju borbe za teritoriju koja će se staviti pod kontrolu samo jedne etničke zajednice.

Novonastale nacionalne države mogu se odrediti kao "nedovršene države", jer se u njima demokratija poistovećuje s etnonacionalizmom, koji zahteva centralizaciju i sveukupnom ujednačavanju. Ove države karakteriše odsustvo legitimacijske moći i konstitucijskog konsensusa. To je posebno izraženo u slučajevima Hrvatske, SRJ i BiH mada je pitanje može li se o BiH, još uvek, govoriti kao o državi. Rešenje je nađeno u uspostvaljanju sistema "konstitucionalnog nacionalizma": ustavi i zakoni potvrđuju privilegije pripadnika određene etničke zajednice u odnosu na druge stanovnike države, odnosno usposatvljeni su mehanizmi institucionalizacije nejednakosti nacionalne manjine, a priznavanje manjina i njihovih prava vidi se kao element nestabilnosti sistema (Hayden, 1992; 654-656). Iz korena se menja politički i pravni status ljudi (na primer, po pitanju državljanstva, prava svojine na nepokretnostima, prava nasleđivanja itd), naročito pripadnika tzv. novih manjina. Uspostavljena su razna pravna i svakodnevna uslovljavanja i ograničavanja statusa kao i diskriminacije manjina sve do zagovaranja primene principa "retorzije" (masovnog preseljavanja pripadnika manjine; uzimanje u taoce itd).

Istovremeno, i etničke manjine su zahvaćene istom opsesijom - državnim nacionalizmom i šovinizmom. Elite manjina "izbavljenje" traže u zatvaranju u sopstvene etničke granice i u priključenju "politici Evrope", odnosno "matične" države. To podstiče napetosti, strahove, podele i sukobe. Takav odgovor manjina na brojne nedemokratske postupke i konstitucionalni nacionalizam vladajućih režima i većine, bilo je nastojanje da se, nedemokratičnošću, odbrane "stečena prava" i da se uspostavljanjem novih, "viših" zahteva, ostvari zaštita od nedemokratičnosti većine. Skoro niko nije želeo da prihvati status manjine. Osnovni razlog za to je da nije rešeno pitanje demokratske konstitucije volje većine, od čega zavisi i rešenje pitanja statusa manjine.

2. NEDOVR[ENOST IZGRADNJE NACIJE-DR@AVE I ODNOS PREMA ETNOKULTURNOM PLURALIZMU: PRIMER SRJ.

A) ETNI^KI SUKOBI, KRIZA IDENITIETA I POLO@AJ MANJINA U SR JUGOSLAVIJI

SRJ je društvena i državna zajednica u procesu političkog konstituisanja i u traganju za svojom legitimacijskom osnovom. U njenom se životu susreću raspadanje stare i nastanak nove države. To uslovljava i neuskladjenost kao i nedovršenost normativnog i institucionalnog sistema, u kome starih institucija i normi iz bivše Jugoslavije, kao i novouspotavljenih institucija, koje nisu usklađene s zadržanim starim insitucijama i normama.

Državna organizacija SRJ je u lutanju između zahteva centralizacije vlasti i etnonacionalne homogenizacije, s jedne, i brojnih znakova konfederalizacije, s druge strane. Danas, izgleda kao da je moguće da se država uredi kao federacija sa jakim centrom federalne vlasti i odgovarajućim stepenom administrativno-političke decentralizacije, odnosno regionalizacije (poput Nemačke, na primer) ili kao konfederacija čak i da dođe do separacije pojedinih delova (Kosova i Metohije, pa i Crne Gore).

Savezna država i republike članice su ustavno definisane kao države zasnovane na ravnopravnosti svih građana, a ne kao države vodeće nacije. Međutim, u svojoj suštini, SRJ je predpolitička zajednica u kojoj nacionalni princip poprima univerzalno emancipatorsko obeležje i ustavno-demokratsku formu. To je, de facto, multietnička i multikulturna zajednica (Vidi tabelu: "Etnički sastav stanovništva SRJ"), unutar koje su regionalne razlike velike, a velika je i razuđenost kulture najbrojnije srpske nacije. Jedno od obeležja SRJ je i visok stepen zajedničke nastanjenosti raznih etničkih zajednica na istom području, u istom gradu, u istoj opštini. Otuda je, u SRJ, zavisno od nivoa posmatranja, odnosno od teritorijalno-političkog okvira, moguće da većina bude manjina i obrnuto. Na primer, Srbi su u SRJ najbrojnija etnička zajednica, u Srbiji su većina, ali na Kosovu i Metohiji - unutar same Srbije - oni su manjina, a u nekim opštinama Kosova i Metohije i Sandžaka tzv. mala manjina. To olakšava i zaoštravanje sukoba između većine koju predstavlja državna vlast i etničkih manjina. Ovi sukobi se, najčešće, koncentrišu oko pitanja statusa i teritorijalno-političkog okvira organizavanja etničke manjine. U tom smislu je u SRJ odnosno Srbiji problem manjina teži nego u mnogim drugim evropskim zemljama. Posebnu težinu tom pitanju daju geopolitičke i istorijske karkateristike prostora SRJ kao i teritorijalne skoncentrisanost njenih najbrojnijih etničkih manjina sa naglašeno eksplozivnim pitanjem statusa. Reč je o tzv. pogranično nastanjenim manjinama kao što su Albanci, Mađari i Muslimani (Poulton, 1991, 11).

Današnjica srpske nacije je u znaku krize novog identiteta, odnosno nastojanje da se nacionalni identitet izgrađuje po meri etnonacionalizma. Otuda i snažnenje tradicionalne svesti, u kojoj je naglasak na zatvorenosti (autarkičnosti); homogenizaciji na etničkom principu, i usmerenosti na primarnu grupu odnosno kolektivizam (Vasović, 1995).

Predominatni obrazac nacionalne samoidentifikacije, u SRJ, pripada grupi predpolitičkih i primordijalnih određenja nacionalnog identiteta, jer su etničko poreklo (rođenje ili krv) i istorija odlučujući "elementi" nacionalne samoidentifikacije ljudi. Veoma je izraženo i pozitivno nacionalno samovrednovanje sopstvene nacionalne zajednice, a odnos prema Drugima, naročito prema “konkurentskim zajednicama” kao što su albanska, hrvatska, mađarska i muslimanska, uz blage promene, zasićen je ksenofobijom i antipatijom. To ukazuje da su kriza nacionalnog ideniteta i ksenofobija (strah i nepoverenje) izraženiji nego međuetnička mržnja.

Politika etnonacionalizma je jedan od najuticajnijih činilaca izgradnje nacionalnog ideniteta. S obzirom da je ta politika vođena sa nejasnim i promenljivim (nacionalnim i teritorijalnim) projektima ona je podsticala razaranje starog i onemogućavala izgradnju novog ideniteta.

Kriza nacionalnog identiteta se ispoljava i kao stalno podvajanje i sukobljavanje - brojni akutni i latentni etnički sukobi u Srbiji i SRJ. U ovom prilogu će se posebno biti razmatrani sukobi političko-psiholoških stereotipova i političkih doktrina. a) U domenu konflikta psiholoških stereotipova grade se novi ili pojačavaju stari stereotipovi. Moglo bi se čak i reći da se o Srbiji i Srbima, danas, kako u samoj Srbiji i među Srbima tako i u svetu, misli pod snažnim uticajem sterotitpova. Srpska nacionalistička populistička ideologija varira mnoge nacional-populističke stereotipove, a poseban značaj ima stereotip "Ceo svet nas mrzi", koji je nastao da bi se, uz pomoć emotivnih elemenata, izolovanost od Sveta učinila prihvatljivom za Srbe i druge stanovnike Srbije. Ovaj sterotip se oslanja i na činjenicu da je deo svetskog javnog mnenja, zaista, satanizovao Srbe i Srbiju.

U ovaj sterotip ugrađena je i tzv. teorija zavere protiv Srba i Srbije, koje je poslužila u održavanju vlasti, ali se i osamostalila u nacionalnu fiks-ideju.

Osećanje nesigurnosti - koje su, kod mnogih ljudi, stvorili kriza i rat - rodilo je strepnju i anksioznost, koje prerastaju u strah, a ovaj u agresivnost i različite oblike mržnje. Mržnja se okreće protiv Drugih - susednih naroda, manjina i " nacionalnih izdajnika". Sve to je izrazio stereotip "S Drugima se ne može živeti" čije su izrastanje podsticali režim i od njega kontrolisani mediji s ciljem lakšeg "razvoda" od Drugih. Time se srpski nasionalizam, kao i drugi nacionalizmi na tlu bivše Jugoslavije, potvrdio kao separatistički. Ali, za razliku od drugih - pre svega, zbog frustracija nastalih tokom života u multietničkoj jugoslovenskoj državi - on se je skrivao iza lažnojugoslovenske retorike. U biti, radi se o nacionalizmu i potrebama koje nisu dobili primerenu artikulaciju i, zato, su se pretvorile u agresiju. Međutim, kako su narodi prinuđeni da žive zajedno, a politika da izrazi tu potrebu sigurno je da je ovo jedan od stereotipova koji će prvi biti napušteni. b) Na planu konflikata ideoloških doktrina odvija se žestoka ideološka bitka za pridobijanje pripadnika srpske nacije za pojedine ideološke koncepte, odnosno nacionalne programe.

Od kada je srpska nacija, nacionalnom revolucijom, na dnevni red stavila dovršenje svoga oslobođenja i državnog ujedinjenja, dva međusobno suprostavljena nacionalna programa su najuticajnija. Oni se, na najopšti način, mogu odrediti kao programi koji nacionalno pitanje vide kao državno i programi koji ga vide kao demokratsko pitanje.

Prva nacionlni program gradi nacionalni identitet na jedninstvenom kulturnom obrazcu koji određuje etničke celine ne potirući njihovu svojevrsnost. Drugi u nacionalnoj državi vidi uporište nacionalnog identiteta i homogenizacije iznutra - unutar nacije, i suprotstavljanje izvana - prema drugim etničkim zajednicama (Golubović, 1994; 35,36). Ovaj program u prvi plan stavlja pitanje državne teritorije, i to zahtevajući širenje “državne-matice” do zamišljenih etničkih granica. Ovaj nacionalni program je, kroz istoriju srpske nacije, bio dominatna, a i ovaj put je prevagnuo. Njemu se priklonio znatan deo intelektualne i političke elite Srbije. Na ovim idejama razvijen je koncept "Velike Srbije" ili “Saveza srpskih zemalja”, koji se, tokom 1992-1994. godine, poput mita, raširio u Srbiji i u srpskoj naciji. U osnovi koncepta Velike Srbije ("Velike" države ili nacije) je pojam totalitarni države. Ostvarivanje ovog programa proizvodi negativne rezultate na dva osnovna plana svojih akcija: prvo, zagovara državotvornost u nacionalnom okviru u vremenu i okolnostim u kojima je ovaj okvir već postao preuzak, te završava u lokalizmu i parohijalizmu; drugo, kako u osnovi nacionalizma nije osobeni interes onih grupacija koje mogu da iznesu modernazaciju, otežava se društveno struktuisanje i interesno raslojavanje na novim osnovama, a to je jedini put za prevazilaženje kolektivističkog obrazca socijalističkog društva. Zapravo, u multietničkim društvima (kakvo je Srbija - SRJ) "patriotska" mobilizacija onemogućava učvršćivanje formalne jednakosti građana.

U SRJ, u pogledu njihovog statusa, postoji nekoliko vrsta manjina:

- manjine koje su u bivšoj Jugoslaviji označavane kao “narodnost” ;

- manjine koje su bile određivane kao “etničke grupe” (Romi, Vlasi, Cincari itd) a neke kao "Ostali" (Nemci);

- tzv. nove manjine (Hrvati, Makedonci, Slovenci), i Mulsimani čiji je status još neizvesnija jer nemaju konstituisanu “matičnu nacionalne države” i koji nastoje da zadrže stari status -"naroda";

- "Jugosloveni" zbog rata ostaju bez svoje države (bivše Jugoslavije) i postaju manjina u SRJ, koja pri tome nosi njihovo ime. Oni nemaju jezik, kulturu niti etničko poreklo koje bi ih razlikovalo od Drugih.

Manjine u SRJ moguće je klasifikovati i na sledeći način:

- manjine koje imaju "matičnu državu" u nekoj od susednih država (Albanci, Mađari, Rumuni, Bugari);

- "novonastale" ili nastajuće manjine čija se "matica" nalazi u nekoj od republika bivše Jugoslavije (Hrvati, Makedonci, Slovenci, Muslimani);

- etničke manjine bez "matične" države (Jugosloveni i Muslimani zavisno od rešenja pitanja opstanka BiH, mogu pripasti ovoj ili prethodnoj grupi manjina);

- "male manjine" evropskog porekla (^esi, Slovaci, Ukrajinci, Rusini, Nemci i drugi);

- disperzirane manjine neevropskog porekla (Romi, Jevreji).

U ustavnim aktima SRJ (Ustav SRJ-proglašen 27. aprila 1992. godine; Ustav Republike Srbije-proglašen 28. septembra 1990. godine; Ustav Repubike Crne Gore-proglašen 12. oktobra 1992. godine; Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine-proglašen 29. juna 1991. godine) se uređuju slobode i prava pripadnika manjine. U ovim aktima ne postoji osnov za diskriminaciju na osnovu etničke pripadnosti. Pojedina prava regulisana su saveznim i republičkim zakonima, podzakonskim aktima (uredbe, odluke, pravilnici), statutima opština i pojedinim političko-pravnim aktima (na primer, "Deklaracija o ljudskim pravima i pravima pripadnika nacionalnih manjina Republike Srbije"). Međutim, status manjine kao kolektiviteta je, uglavnom, neregulisan. S obzirom da se, u političkom životu manjina i uopšte etničke zajednice pojavljuje kao kolektivitet, ustavna rešenja su u suprotnost sa stvarnošću. To, sa svoje strane, umanjuje mogućnost upravljanja etničkim odnosima.

Manjinsko pitanje u Srbiji/ SRJ je izrazito složeno. Problemi su različiti zavisno i od toga da li se radi o teritorijalno skoncentrisanoj nacionalnoj manjinskoj zajednici ili ne. Srpsko-alabnski odnosi i status Albanaca na Kosovu su najsloženija pitanja, čije je otvaranje prvo ukazalo na jačanje nacionalizma u bivšoj Jugoslaviji (Kellas, 1993, 115). Ovom pitanju posebnu je težinu dala masovna primena nasilja, koja je bila osmišljena i vođena od republičkog političkog vođstva (Pusić, 1992, 243).

Albanci na Kosovu čine ubedljivu većinu stanovništva u regionu koji se naslanja na Albaniju i na područja Makedonije sa albanskom većinom. Ogromna većina Albanaca na Kosovu _eli nezavisnost ili barem visoku autonomiju. S obzirom na etničku strukturu stanovništva, teritorijalna autonomija Kosova bi, de facto, značila i etničku autonomiju Albanaca.

Albanci su se, od uspostavljanja višestranačkog političkog sistema u SRJ, samoizolovala u političkom i javnom životu i izgradili su svoje samostalno političko polje, a i paralelni sistem vlasti. Ignorišući vlasti Srbije i SRJ, oni nastoje da izgrade "samostalnu i neutralnu državu".

Terorističke aktivnosti, koje su, na Kosovu, započele 22. aprila 1996. godine, kada je u svega 65 minuta, ubijeno petoro ljudi - Srba i koji su nastavljeni tokom leta bila je krvava opomena svim akterima Kosovske drame. Tada se pokazalo da je nastojanje vlasti Srbije i SRJ da ignoriše i potiskuje iz javne rasprave kosovski problem i da, uz oslonac na snažan represivni aparat, umire javnost, pre svega Srbe sa Kosovu, neodrživo; da je ozbiljno poljuljano uverenje albanskog vođstva da uz kontrolu samo albanske strane, stvaranje sopstvenog političkog polja i institucija, dugim čekanjem i iznurivanjem Vlasti, može da stvari svoju nezavisnu državu. : Mađari su manjina u Vojvodini, iako imaju većinske lokalne zajednice. Kod njih nema zahteva za secesiju niti za prisajedinjenje Mađarskoj. Mađari u Vojvodini preokupirani su potrebom da zaštite svoj kulturni identitet, da se zaštite od diskriminacije. Zahtevi Mađara za "autonomijom" odnose se na kulturna prava i lokalnu političku samoupravu.

Za razliku od Albanaca i Mađara, Muslimani u Sandžaku govore istim jezikom kojim i većinski Srbi, ali, kao i druge manjine, na sebe gledaju kao na deo posebnog "nacionalnog bića" čiji većinski deo pripada susednoj dr_avi (BiH). Problemi zaštite ove manjine vezani su za obezbeđivanje slobode veroispovesti i zaštite od diskriminacije. No kako su odnosi sandžačkih Muslimana prema Srbiji i Srbima pod jakim uticajem neprijateljstava između Muslimana i Srba u BiH, situacija koja bi mogla biti analogna onoj u kojoj se nalaze Mađari u Vojvodini, počinje da liči na situaciju Albanaca na Kosovu. U tom kontekstu bi i lokalna politička i kulturna "autonomija" mogle izgledati kao pretnja integritetu Srbije i Crne Gore, odnosno SRJ.

Poziciju Muslimana komplikuje problem identiteta: postojanje muslimanske nacije odbacuju mnogi Srbi i Hrvati. Pitanje nacionalnog identiteta Muslimana datira od kraja šezdesetih kada su Muslimani priznati kao “konstitutivan narod” bivše Jugoslavije. Verovatan ishod rata u BiH izgleda da daje rešenje za ovaj problem: "Republika Srpska" i "Hrvatska Zajednica Herceg-Bosna" zasnivaju se na isključivanju Muslimana iz srpske, odnosno hrvatske nacije, a u isto vreme, sandžački Muslimani će morati da se pomire sa statusom manjine koja, čini jaku lokalnu većinu, I to po ugledu na Mađare u Vojvodini, a ne Albance na Kosovu ([andor, 1995, 12).

Druge nacionalne manjine (Bugari, Slovaci, Rusini, Rumuni, Turci, Romi i drugi) nisu u dovoljnoj meri organizovane, a njihovi su problemi marginalizovani. Uz to, vlast se potrudila da formira "paralelne" bolje organizovane i finansirane manjinske organizacije čiji je zadatak da ponavljaju da je u Srbiji je sve u redu i da su manjinska prava obezbeđena i preko međunarodnih standarda.

Generalno posmtarano, manjinsko pitanje je otežano odnosom vlasti prema njemu. Doneto je više zakona koji su imali za cilj, navodno, da zaštite većinsko stanovništvo u Srbiji, a pre svega Srbe (koji su manjinsko stanovništvo) na Kosovu, ali su diskriminisali druge, a pre svega Albance.

I pored tri pokušaja (Konsultativni sastanak o položaju i pravima nacionalnih manjina i etničkih zajednica, održanog sa predsednikom SRJ Dobricom ]osićem, u Beogradu, 7. i 8. avgusta 1992. godine i pregovori savezne vlade Milana Panića sa predsatvnicima Albanaca sa Kosova i Metohije, potpisivanje, septembra 1996. godine, sporazuma o obnovi školstva Albanaca između Miloševi]a I I. Rugove) nije bilo ozbiljnih pokušaja da se svestranije sagledaju i rešavaju problemi etničkih manjina. Savezne i republičke vlasti imaju, na osnovu svojih ustava, odgovarajuće nadležnosti u zaštiti manjina. Međutim, međusobni odnosi i podele nadležnosti nisu jasno izvršene. Do sada su Srbija i Crna Gora donele niz zakona iz ove oblasti, a na saveznom nivou zakone o putnim ispravama i državljanstvu koji se tiču i ove oblasti. Sudeći po sadašnjem stanju, republičke vlasti su pokazale više "preduzimljivosti" i regulisale su brojna pitanja koja zadiru u oblast zaštite prava manjina, ali, u ovoj regulaciji, postoje značajne razlike između Srbije i Crne Gore (na primer, obrazovanje, školstvo; promet nekretnina; osnivanje političkih partija i udruženja itd.).

Relativno razvijena struktura naučnih, kulturnih izdavačkih i medijskih institucija manjina u Vojvodini (Lučić, 1993, 24) i širom SRJ, predstavlja nasledje iz prethodnog perioda. Danas je ta struktura ugrožena, a politika umanjivanja "osvojenih" prava manjina i marginalizacije manjina, kao i rat i sankcije UN izuzetno teško su pogodile čitavo društvo, te i manjine.

Mehanizmi zaštite ustavom i zakonima garantovanih prava pripadnicima manjina najslabija je tačka zaštite manjina u SRJ. S obzirom da je zaštita manjina umnogome i političko pitanje ono zavisi od međusobnog odnosa političke snage i uticaja federalne i republičke vlasti. Ovaj odnos je u znaku jačanja uticaja republičkih vlasti, pre svega vlasti Srbije odnosno Predsednika Republike Srbije. Posledice ovakvog stanja na zaštitu manjina su da u dnevnopolitičkom oblikovanju odluke i atmosfere za dijalog i reguilasanje pitanje statusa i zaštite manjina, udaljenost federalne vlasti od republičkih centara uslovljava političku nesamostalnost i nesigurnost predstavnika federalne vlasti. To proizvodi konfuziju, podstiče sumnje i umanjuje i onako slab ugled i uticaj ovih vlasti. Sa svoje strane podstiče i kolebljivost i onako za dijalog nedovoljno spremnih političkih predstavnika manjina, pre svega Albanaca; da jačaju nacionalističkocentralističke tendencije na nivou republika i otežava što odlaže regulisanje pitanja manjinske zaštite.

Uopšteno govoreći, i pored proklamovanih načela jednakosti i nediskriminacije, etničke manjine su, u SRJ, sve češće suočene sa potiskivanjem, pa i diskriminacijom i to: sužavanjem prava na obrazovanje i vaspitanje na maternjem jeziku, potiskivanjem iz kulturnog života; zamiranjem rada institucija manjina u oblasti kulture, medija itd; naglašenim psihološkom i političko-propagandnim pritiskom koji organizuju državne institucije i stranke, čak i iz redova manjina, institucije nauke, kulture uz izuzetno aktivnu ulogu od države kontrolisanih medija. Postoje i akti nasilja pa i oni koji spadaju u kategoriju "genocida" (na primer, otmice i ubistva Muslimana iz Sandžaka).

Sa svoje strane, etničke manjine u SRJ pokazuju naglašenu potrebu za samoidentifikujućim simbolima ili atributima (zastave, amblemi, nacionalni jezik itd.itd.). Takođe, elite nastoje da svoje manjine politički organizuju u stranke i udruženja. Karakteristično je da se nijedna od četrdesetak ovakvih organizacija nije, pri svom osnivanju, deklarisala kao politička stranka, što je bio početni taktički korak s obzirom na tadašnji u osnovi neprijateljski stav vlasti Srbije prema višepartijzmu; intelektulani i kulturni centri ovih organizacija su tamo gde i središta koncentracije manjinskog stanovništva (na primer, Ada, Vršac, Prizren, Novi Pazar itd), što ukazuje na tendenciju decentralizacije dotadašnjih središta (Novi Sad i Priština) ali i homogenizacije etničkih manjina; preko ovih organizacija etničke manjine javno ispoljavaju svoje interese i ispoljavaju snažnu težnju da odbrane stečeni ili izbore novi status. Sve to potvrđuje da je suština ideniteta manjine povezana sa jakom željom grupe da sačuva svoje osobenosti (Capotorti, 1991, 42), kao i da je manjinski problem izuzetno politizovan. Brojnije i uticajnije etničke manjine (poput, albanske, mađarske i muslimanske) sve jasnije ističu zahteve za političko-teritorijalnom samostalnošču ili autonomijom. No, u stvarnosti, preovlađuje tendencija centralizacije, koja, uz osiromašenje, sužava mogućnosti za zadovoljavanje zahteva manjina, otežava da se održe "stečena" a kamoli da se prošire prava i sloboda etničkih manjina i mehanizama njihove zaštite.

U suštini, za etničku manjinu, kao i za većinu, radi se o nemogućnosti da se pomiri sukob izmedju lojalnosti državi i naciji, etnosu. U načelu lojalnost manjine državi temelji se na uverenju njenih pripadnika da su jednaki u pravima i mogućnostima s drugim građanima i etničkim zajednicama. U SRJ to, često, nije situacija, pre svega zbog raširenosti šovinizma među pripadnicima većinskih ali i manjinskih etničkih zajednica. Uz to, SRJ se nalazi na samom početku uspostavljanja novog institucionalnog sistema koji bi odgovarao sadašnjem stanju i potrebama i koji bi mogao da pomogne u upravljanju sukobima nacionalnih interesa i njihovom miroljubivom i demokratskom razrešavanju.

Malo nade uliva odnos javnog mnjenja prema manjinama. Reč je o viđenja i politici po kojima jedna grupa treba da dominira nad Drugima. Zapravo, javno mnjenja SRJ je, u odnosu na etničku heteregenost njenog stanovištva, "odvojeno od realnosti" i pod snažnim uticajem etnonacionalističke svesti koja ne registruje da je u stvarnosti društvo pluralno (odnosno, multietničko, multikulturno i multikonfesionalno). Ovakvo stanje javnog mnjenja je u vezi sa postojećom krizom nacionalnog identiteta.

Izražena je i orijentisanost javnog mnjenja ka snižavanju statusa manjina u odnosu na onaj u bivšoj Jugoslaviji ("Puls Jugoslavije"). Pri tome, nijedna od manjinskih zajednica ne prihvata vraćanje svoga statusa i prava na niže. U odgovoru na pitanje o statusu Kosovu i Metohije prednost se daje “tvrdom rešenju”, odnosno sadašnjem stanju ukidanja autonomije. Kako i u pogledu rešenja statusa i drugih manjina (Muslimana i Mađara) dominira opredeljenje da je rešenje u zadržavanju sadašnjeg statusa manjina. Zapravo, javno mnjenje SRJ je neosetljivo prema zahtevima manjina pa i netolerantno (Janjić, 1996; 34-42). To je u suprotnosti sa opštim odnosom ovog mnjenja prema manjinama u kome ima i znakova otvorenosti. Izgleda da je na delu sukob između dva tipa političke socijalizacije i političke propagande - jedne, ranije, koja i sada deluje na opštem planu, a po kojoj se manjine vide kao punopravni i konstruktivni deo jugoslovenske zajednice, - i sadašnje koja deluje na konkretnom planu po kojoj - s obzirom da su manjine "nekonstruktivne", "separatno orijentisane" i da, kao takve, "razbijaju neophodno državno jedinstvo" - manjine bi trebalo zadržati u sadašnjem statusu (Mihajlović, 1995; 10, 11).

B) HRVATSKA

Raspadom Jugoslavije, proklamovanjem nezavisnosti Hrvatske i ratom na njenim teritorijama I u BiH potvrdilo se da su odnosi Srba i Hrvata u okviru bivše Jugoslavije ali i u samoj Hrvatskoj opterećeni nepoverenjem, napetostima i nasiljem. To se videlo i posve oprečnom viđenju nezavisnsoti Hrvatske.

Srbi u Hravtskoj su se našli u posebno teškom položaju, ophrveni mnogim dilemama i problemima. Srbi su Hrvatsku u sastavu bivše Jugoslavije doživljavali kao državni oblik koji ih ne sprečava da budu "konstitutivni element" celine - Jugoslavije. Hrvati Hrvatsku vide kao naciju. Nezavisnu Hrvatske oni vide kao državu u kojoj postaju politički i socijalno marginalizovana manjina. Ova država se javlja kao prepreka njihove nacionalne emancipacije isto onako kao što je hrvatski nacionalistički pokret definisao bivšu Jugoslaviju kao smetnju nacionalnoj emancipaciji (Pupovac, 1992; 145-149). Zbog ponašanja većinske populacije, Hrvatske , a i pritisaka iz Beograd Srbi otkazuju lojalnost hrvatskoj državi odbacijući i samu ideju da su manjina i da svoj status rešavaju (kroz kulturni i jezičku, pa i političku) autonomiju.

U primeru srpsko-hrvatskih odnosa u Hrvatskoj tri su procesa išla simultano: nacionlizovanje zamišljene hrvatske države (pre proglašenja njene nezavisnsoti); pojačano nezadovoljstvo i nacionalistička mobilizacija Srba unutar Hrvatske; porast radikalnih i ratnohuškačkih "otadžbinskih" zahteva iz Srbije koji su usmereni na izazivanje intervencije JNA u Hravtskoj radi stvanja "Velike Srbije" na ruševnama federacije (Brubaker, 1995; 120-121).

Nova, na izborima 1990. godine začeta, a nezavisnošću dovršeno uspostavljanje, multipartijska politika, u Hrvatskoj, je teorijski bila legitimirana odozdo - izborima. U stvarnosti ona je osnovana na snažnoj kombinaciji antikomunizma i nacionalističkih ideja (Pusić, 1992, 252-253). Uspostavljene su neke forme demokratije (najuočljivija, višepartijski izbori), dok su njeni suštinski elementi (na primer, prava manjina i zaštita građanskih sloboda) samo delimično razvijeni. Zapravo, hrvatske vođe su se opredelile za politiku ustavno-pravnog proklamovanja zaštite, a stvranog kršenja prava i sloboda manjina (Basom, 1996; 509, 521-522). Na ustavnoj i zakonodavnoj ravni, kao i u bilateralnim međunarodnim sporazumima o zaštiti manjina Hrvatska je uvažvale međunaroden stnadarde, dobrim delom radi olakšavanja osamostaljenja od bivše Jugoslavije kao i radi olakšavanja i ubrzavanja procesa međunarodnog priznanja novonastale hrvatske države. U unutrašnjoj politici, pak, vlasti su usvojile programe diskrimnacije protiv manjina i privilegovanja etničke većine. U Ustavu Hrvatske, legitimnost se određuje, pre svega, u nacionalno-hrvatskoj ravni, kao izražavanje "tisućljetne nacionalne samobitnosti i državne opstojnosti hrvatskog naroda, potvrđenu slijedom ukupnog povijesnog zbivanja u različitim državnim oblicima te održanjem i razvitkom državotvorne misli o povijesnom pravu hrvatskog naroda na punu državnu suverenost..." i u, na prvim demokratskim izborima (1990. godine), slobodno izraženoj volji hrvatskog naroda (Ustav RH. Izvornišne osnove).

Republika Hrvatska je određena "kao nacionalna država hrvatskog naroda i država pripadnika inih naroda i manjina, koji su njezini državljani: Srba, Muslimana, Slovenaca, ^eha, Slovaka, Talijana, Mađara, @idova i drugih, kojima se jamči ravnopravnost s građanima hrvatske narodnosti i ostvarivanje nacionalnih prava u skladu s demokratskim normama OUN i zemalja slobodnog svijeta" (Ustav RH. Izvornišne osnove).

U Poglavlju Ustava o temeljnim slobodama i pravima čoveka i građana, usvaja se nediskriminaciona odredba , a u članu 15. se navodi: "U Republici Hrvatskoj ravnopravni su pripadnici svih naroda i manjina.

Pripadnicima svih naroda i manjina jamči se sloboda izražavanja narodnosne pripadnosti, slobodno služenje svojim jezikom i pismom i kulturna autonomija".

Ustavnim zakonom o ljudskim pravima i slobodama i o pravima etničkih i nacionalnih zajednica ili manjina u Republici Hrvatskoj, utvrđena je široka lista prava, koja se kreće u okvirima kulturne autonomije, ostavljajući u delu V "Općine (područja) s posebnim samoupravnim (autnomnim) položajem" mogućnost i širenja ove na administrativnu autonomiju na "općine s posebnim statusom" a to su one "u kojima pripadnici pojedine etničke i nacionalne zajednice ili manjine, prema popisu stanovništva iz 1981. godine, čine natpolovičnu većinu" (^lan 21). Otvorene restrikcije prava Srba, a pre svega njihovih imovinskih prava, zavode se posle njihovog progona iz Hrvatske. Centralistička politika HDZ i F. Tuđmana nastoji da suzi okvire loklane samouprave i da onemogući nastanak regionalnih autonomija, što je vidljivo i u pitanju Kvarnera i Istre (Fubini, 1996; 302-303). Politika vlasti je praćena i odgovorajućom propagndom koja je, pak, uslovilo šizofren stav javnog mnjenja Hrvatske o manjinama: s jedne strane, prihvata se ideja multikulturne države i "suživata" u njoj, a, s druge strane, se ispoljava neskrivena nenakolnost prema svim manjinama, a posebno prema najbrojnijoj - Srbima. Naročito su ilustrativni nalazi istraživanja koje je, u Hrvatskoj, 1992. godine, bilo usmereno na merenje odnosa prema prema Srbima, najpre, zbog srpsko-hrvatskog sukoba; prema Muslimanima, zbog sukoba u BiH unutar koga je latentno prisutan i hrvatsko-muslimanski sukob, kao i radi provere, u Hrvatskoj rasprostranjene, tvrdnje da su Muslimani "Hrvati Islamske verosipovesti"; prema Albancima zbog i ranije postojeće distance, a i zbog mogućeg saveza Hrvata i Albanaca po načelu "neprijatelj moga neprijatelja je moj prijatelj". Istraživanja su pokazala da su godine rata povećale distancu između Srba i Hrvata. Iz ovoga se može zaključivati o još jednom rezultatu rata: sukob između etničkih grupa rezultirao snažnom unutarnacionalnom homegnizacijom, a to, pak, povećava distancu i prema grupi s kojom nema otvrenog sukoba ([iber, 1995).

Tokom ovih godina, pokazalo se da je složen zadatak kombinovanja promena i stabilnosti bio pretežak za novi režim Hrvatske. Nasuprot oslobađanju ekonomije od vrlo komplikovane i otežavajuće legislative i potrebe za kompromisnim rešenjima na simboličkoj ravni. Novi vladari su radili upravo suprotno. Oni su menjali radikalno i neposredno simbole, a njihov odnos prema ekonomiji je bio kao i odnos starog režima. To znači da novi političari nisu još formirali sebe kao novu političku elitu koja bi mogla da se uspešno brine o transformaciji društva (Pusić, 1992, 259).

C) MAKEDONIJA

Makedonija je kao malo koja novostvorena država izložena osporavanjima državnog i nacionalnog ideniteta. U Bugarskoj mnogi smatraju da je stanovništvo Makedonije bugarskog etničkog porekla jer govori dijalektom bugarskog jezika. U Grčkoj se ne osporava postojanje osebnog ideniteta ali se sopsrava pravo na ime “Makedonija” u Albaniji se Makedoniji osporava pravo na kontorlu zapadnog dela republičke tertiroije koja se vidi kao deo "albanskog etničkog prostora" (Harris, 1993, 318). Unutar same Makednije je posebno osporavaju Albanci, koji su koncetrisani u četiri opštine zapadnog dela republike, koji se naslanjaju na Albaniju na zapadu i Kosovo na severu, a u kome Albanci predstavljaju većinu stanovništva.

I pored ustavnog i zkonoskog priznavanja prava manjina i njihovog učešća i u institucijama vlasti, kao i učeššća Albanaca u koalicinoj vladi, Makedonija je, 1992. godine, proživela period visokih tenzije pre svega sa susedima - Srbijom i Grčkom. Aktivirala se i srpska manjina. U februaru je 10,000 Srba stanovnika Kumanova, predvođeno SK-Pokret za Jugoslaviju, organizovalo mirni protest protiv odluke Makedonije da istupi iz jugoslovenske zajednice. Te godine su i specijalne jedinice makedonske policije zauzele granicu sa Grčkom i Albanijom kako bi zaustavile uvoz oružja za Srbiju.

Etničke napetosti se nastavljaju, a ,14. februara, ultrancaionalistička Srspka radiklana stranka i Srpski četnički pokret blokiraju ulaz u komandu JNA u Vranju, u Srbiji, zahtevajući da JNA zaštiti Srbe u Skopju i Kumanovu. Mesec dana kasnije, 18. marta, u nastojanju da se ublaže tenzije, makedonsko ministarstvo unutrašnjih poslova je registrovalo prvu političku organizaciju Srba u Makedoniji - Demokratsku partiju Srba, sa sedištem u Skopju. Istog meseca, reaktiviraju se Albanci. ^etiri političke partije Albanaca formiraju Albanski Demokratski Savez-Liberalnu partiju, a u Strugi,3. aprila, Albanci su proklamovali Republiku Albanaca u Jugoslaviji - Iliriju. Na to je Ministarstvo unutrašnjih poslova odgovorilo zabranom ovakve aktivnosti i zatvranjem granice prema Kosovu. ^etiri Albanaca su ubijena i nekolko ranjeno, 6. novembra, u intervenciji makedonske policije. Na to je odgovorilo 2,000 Albanaca javnim protestom i pucnjavom na specijalne policijske snage.

Makedonija, posle osamostaljenja od bivše Jugsolavije, određuje sebe, u Preambuli Ustava, kao "nacionalnu državu makedonskog naroda u kojoj se obezbeđuje puna građanska ravnopravnost i trajni suživot makedonskog naroda sa Albancima, Turcima, Vlasima, Romima i drugim nacionalnostima koje žive u Republici Makedoniji". U članu 7. se utvrđuje da je u službenoj upotrebi makedonski jezik i njegovo ćirilično pismo, a da u jedinicama lokalne samouprave u kojima žive nacionalnosti u službenoj upotrebi, pored makeodnskog, može biti, na način utvrđen zakonom, i jezik nacionalnosti.

Ustavom (član 78.) predviđeno je osnivanje, pri Sobranju, Saveta za međunacionalne odnose, koje ima savetodavnu funkciju. Međutim, u stvarnosti je ograničena sloboda izražavanja, udruživanja i okupljanja Albanaca i drugim manjinskim grupama. Takođe, otežano je i sticanje državljanstva, koje je uslovljeno sa 15 godina boravka u Makedoniji (Introduction, 1993; 341 -343).

I pored toga što je međunarodno priznata i pod posebnom zaštitom UN i USA, unutrašnja stabilnost Makedonije je krhka. Posebno važan činilac stabilnosti Makedonije su makedonsko-albanski odnosi. Opstanak Makedonije može biti doveden u ozbiljna iskušenja ukoliko bi se nastavio rat na severu Balkana, u BiH ili ako bi proces secesije zahvatio i SRJ odnosno ukoliko bi došlo do odvajanaj Kosova od Srbije. Sa svoje strane, destabilizacija Makedonije je ozbiljan izazov stabilnosti južnog Balkana. Otuda i sudbinska zainteresovanost Makedonije za smirivanje tenzija na severu Balkana, a smirivanje ovih tenzija je uslov i za popuštanje tenzija između Albanaca i Makedonaca.

D) SLOVENIJA

Zaoštravanjem ekonomske i društvene krize bivše Jugoslavije otpor dela slovenačkog političkog vrha centralističkim tendencijama je, krajem osmadesetih godina, prerastao u demokratske zahteve za transformaciju Slovenije u multipartijsko parlamentrano društvo. Prvi posleratni višepartijski izbori, koji se održavaju proleće 1990. godine, praćeni su referndumom, od 23. decembra 1990. godine, na kome je velika većina Slovenaca izrazila želju za nezavisnom i suverenom Rpublikom Slovenijom.

Slovenija je proglasila svoju nezavisnost 25. juna 1991. godine, posle "desetodnevnog rata" i potpisivanja Brionskog sporazuma, 7.jula 1991. godine, savezna armija je (do 27. oktobra 1991. godine) napustila teritoriju Slovenije.

Usatav nezavisne Slovenije je usvojen krajem septembra 1991. godine, a 15. januara 1992. godine većina država EZ je priznalo Sloveniju, koja, 24. marta, postalje punopravni član KEBS-a, a 22. maja i UN (Ethnic, 1994; 11-12). Slovenija postaje pridružen član EU, juna 1996. godine.

Slovenija je Ustavom (član 3.) određena kao "država svih svojih građanki i građana zasnovana na trajnom i neotuđivom pravu slovenačkog naroda na samoopredeljenje".

U članu 5. Ustava se kaže: "Država na svojoj teritoriji štiti ljudska prava i osnovne slobode.

[titi i garantuje prava autohtone talijanske i mađarske narodne zajednice. Stara se o autohtonoj slovenačkoj nacionalnoj manjini u susednim državama, o slovenačkim iseljenicama i radnicima na strani i podstiče njihove veze sa domovinom. Stara se o očuvanju prirodnih bogatstava i kulturnog nasleđa i stvara mogućnosti za usklađen civilizacijski i kulturni razvitak Slovenije.

Slovenci koji nemaju slovenačko državljanstvo mogu imati u Sloveniji posebna prava i pogodnosti. Vrstu i obim tih prava i pogodnosti određuje zakon.".

Zvanični jezik je slovenački ali su u opštinama u kojima žive talijanska i mađarska manjina zvanični jezici i talijanski odnosno mađarski (član 11).

^lanom 64. se utvrđuju posebna prava talijanske i mađarske narodne zajednice, a u članu 65. se kaže da će prava romske zajednice u Sloveniji biti utvrđena zakonom.

Po popisu iz 1991. godine, od 1,965,986 stanovnika Slovenije 87.8% su Slovenci, a "autohtone etničke manjine" Mađari čine 0.43% (8,503), odnosno Italijani 0.16% (3,064) populacije, dok je "imigranata" odnosno pripadnika "jugoslovenskih nacija" bilo 10%. Romska zajdnica po službenim podacima broji oko 6,500 ljudi.

Pored opštih ljudskih prava i sloboda koje pripadaju svakom od državljana Slovenije, "autohtonim etničkim manjinama" (Mađarima i Italijanima) su garantovana i posebna prava razrađena u brojnim posebnim zakonima. Po sticanju nezavisnosti Slovenije, poseban porblem postavio se oko prava na slovenačko državljanstvo imigrantima iz drugih jugoslovenskih republika koji su se nastanili u Sloveniji, posle Drugog svetskog rata, i to pre svega iz ekonomskih razliga. Po Zakonu o državljanstvu Republike Slovenije (Uradni list RS No. 1/1991, član 40) pravo na državljanstvo imaju samo oni koji nisu aktivno učestvovali u "Desetodnevnom ratu", i to ako ispunjavaju sledeće opšte uslove: 18 godina starosti, 10 godina boravka u Sloveniji, a najmanje poslednjih 5 godina stalnog boravka; stalno zaposlenjenje ili izvor prihoda za život u Sloveniji; da nisu kažnjavani na godinu dana ili duže za krivčna dela u državi svoga porekla; sposobnost komuniciranja na slovenačkom jeziku i dr. Dvojno državljanstvo je nepoželjno (Ethnic, 1994; 20-21). Zapravo, pravo na dobijanje državljanstva je restriktivno utvrđeno. Ovo pravo je, posle uspostavljanje nezavisne slovenačke države, ostvarilo svega 170,000 ljudi. No, pripadnicima imigrantskih grupa se, ukoliko steknu državljanstvo, garantuju samo individualna, a ne i kolektivna parava. S obzirom na broj i na etničke, kulturne, jezičke, verske i druge razlike ovih grupa (na primer, Srba, Hrvata i Muslimana) u odnosu na Slovenece, radi se i o restriktivnom pristupu čitavim grupama odnosno manjinama.

Kao I u drugim postkomunističkim društvima, javno mnjenje Slovenije, prema istraživanjima iz 1992. i 1993. godine, ispoljava pozitivan odnos prema sopstvenoj naciji (75,0% ispitanika - Slovenaca, po istraživanju iz 1992. godine), i osamostaljenju Slovenije (86,0% ispitanika). Dotle se prema Drugima odnosi s nepoverenjem, netolerancijom i etnonacionalizmom. Ispoljava se i snažan sindrom spoljne ugroženosti, pre svega od Srba a zatim od Hrvata i Hrvatske.

E) BOSNA I HERCEGOVINA

U Ustavu čiji je prečišćen tekst usvojen 24. februara 1993. godine, BiH se određuje kao "suverena i nezavisna država ravnopravnih građana, naroda Bosne i Hercegovine - Muslimana, Srba i Hrvat i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive (član 1). Stvarni odnosi su u znaku sveopšte etnonacionalističke mobilizacije, nepriznavanja prava i ideniteta Drugoga. Zapravo, u okolnostima u kojima je BiH potresena građanskim ratom i podelama do mere da je, još uvek, nezivesno da li će uopšte preživeti kao jedinstvena država, može se bez i malo sumnji zaključiti da je to jedan od primera razornih posledica gubljenja kontrole nad etničkim sukobima i njihovog usmeravanja ka nasilju, ratu. O uzrocima, mehanizmima i nosiocima ovog sukobljavanja bilo je reči na početku ovog dela ove analize.

3. DOSTIGNUT STEPEN DEMOKRATIZACIJE I UPRAVLJANJE ETNI^KIM SUKOBIMA

Ratna tragedija bivše Jugoslavije uči i o sledećem: prvo, zaoštravanje problema nacionalnih manjina je konsekvenca prihvatanja nacionalizma kao vladajuće ideologije i prakse, naročito jedne od osnovnih ideja nacionalizma: da se etnicitet i državne granice moraju podudarati, i drugo, problem nacionalnih manjina proizilazi iz sukoba između ideala o homogenosti nacionalne države i realnosti etničke heterogenosti. Zapravo, izmešanost nacija čini neprimenjivom formulu "jedna država jedna nacija" i u prvi plan dolaze političke i nacionalne razlike.

Teritorija bivše Jugoslavije je razdeljena pod udarom brojnih teritorijalnih zahteva, secesionizma i sukoba oko sukcesije koji su praćeni masovnim prinudnim preseljavanjem stanovništva (Foucher, 1995, 16). A novonastale države se, sa donekle izuzetkom Slovenije, nalaze na samom početku uspostavljanja novog institucionalnog sistema koji bi odgovarao sadašnjem stanju i potrebama i koji bi mogao pomoći upravljanju sukobima nacionalnih interesa i miroljubivom i demokratskom razrešavanju sukoba. To su "nekompletne" te i neefikasne države u kontroli osnovnih društvenih procesa na njihovoj teritoriji. Zato, ove države neće, na dug rok, biti sposobne da obezbede unutrašnju integraciju nacije, a ni njeno uključivanje u šire integracione veze. Time se potvrđuje nemoć etnonacionalizma da ostvari osnovne interese nacije koji su u integraciji i razvoju, a kojih nema bez integracije u savremene evropske i svetske tokove.

Jedno od izuzetno važnih načela, koje u novonastalim nacionalnim državama na prostorima bivše Jugoslavije, još nije osvojeno, ali je potvrđeno u drugim multietničkim društvima, glasi: Svet malih država je svet decentralizacije i demokratije. Ono upućuje ka razvoju različitih oblika autonomije i regionalizma, u čemu je etnički pluralizam nezavisna, a demokratija zavisna varijabla (Devetak, 1989, 34). To kao jedno od prvih pitanja nameće pitanje unutrašnje organizacije ovih država. Pri tome bi trebalo razmišljati o različitim oblicima teoritorijalne autonomije koja može, na primer u Vojvodini, pomoći u rešvanju manjinskog problema. Odnosno, nivo lokalne uprave je izuzetno važan za život etničkih manjina. Bez ostvarivanja učešća u vlasti nema ni zaštite prava etničkih manjina. Isksuvo uči da je najbolji onaj sistem vladanja koji građane nauči da ne računaju na njega a najbolje sredstvo za to je razvoj lokalnog života i samouprave kao okvira zaštite etničkih manjina.

Nakon uspostavljanja višestranačkog političkog sistema u bivšoj Jugoslaviji, nacionalne manjine su pristupile organizovanju sopstvenih političkih stranaka i organizacija. Visok stepen nacionalne homogenizacije bio je odraz opšte političke klime na prostoru bivše Jugoslavije i osnova manjinsko većinskih odnosa u novonastaloj SRJ. Ti odnosi su, u celini uzev, u različitom stepenu, bili odnosi konfrontacije bez neposrednog dijaloga. Takvim odnosima je, u velikoj meri, doprineo i neadekvatan "institucionalni inženjering" u prvom postizbornom razdoblju, koji je podstakao (ali ne i prouzrokovao) negativne reakcije manjinskih etničkih grupa. Dakle, u SRJ, koja je višenacionalna, višekulturna, višeetnička zajednica principi većinske demokratije ne mogu bez izvesnih ograničenja i dopuna u institucionalnom i u praktičnom pogledu da se primene. Prema tome, pored zalaganja za individualna prava svih građana, moraju se prihvatiti i tzv. kolektivna prava etničkih grupa.

Ako ostanu nerazrešeni, sadašnji nacionalni konflikti mogu dovesti do ugrožavanja samog nacionalnog opstanka, povređivanja nacionalnog ponosa, iredentizma i nepoštovanja prava manjina. Zbog toga su izgledi za demokratiju u Hrvatskoj i Srbiji povezani za rešavanje ili barem usmervanje tvrdoglavih nacionalnih konflikata koje sadašnje političke vođe koriste za svoje održavanja (Basom, 1996, 524).

Neki principi čijim bi se prihvatanjem moglo rešiti pitanje manjina su: prvo, manjinama se moraju priznati njihova kolektivna prava, pre svega u oblasti školstva, kulture, informisanja i službene upotrebe jezika; drugo, manjinama bi trebalo priznati politički subjektivitet izražen voljom manjinskog biračkog tela kroz izbore za skupštine; treće, formiranje raznih stepena i vrsta autonomije. Moguće je da, u okviru jedne te iste teritorijalne autonomije, paralelno postoje i drugi oblici autonomija, naročito takozvanih specijalnih statusa. Naime, autonomija je ograničeni suverenitet i pošteni kompromis između dva legitimna i u međunarodnom pravu priznata postulata: Ona izražava i poverenje države u pripadnike etničke manjine kojima se prepušta da u pojedinim oblastima značajnim za nacionalni identitet, sami upravljaju i da pred državom preuzmu, političku, pravnu i materijalnu odgovornost za svoju delatnost.

Najznačajniji sukobi na teritoriji bivše Jugoslavije bili su i, potencijalno, ostali sledeći: između Srba i Hravata; između Srba, Hravata i Muslimana u BiH; između Srbije i Makedonije; između Srba i Albanaca, na Kosovu i Albanaca i Makedonaca, u zapadnoj Makedoniji, i tek potom pitanja Mađara, Muslimana u Srbiji odnosno SRJ kao i pitanja statusa “novih nacionalnih manjina” u novonastalim nacionalnim državama na teritoirji bivše Jugoslavije.

Naročito su eskplozivna pitanja eventualnog nastavljanja sukobljavanja Srba, Hrvata i Muslimana u BiH i srpsko-albanskih odnosa.

Kako se sve etničke zajednice na, prostoru bivše Jugoslavije, mogu naći u položaju manjine, ključ za rešavanje postojeće krize je u rukama manjina (Pupovac, 1993, 28). U tome glavni teret leži na vlastima. Međutim, vlasti nisu pokazale ozbiljnije nastojanje da se svestranije sagledaju i rešavaju problemi etničkih manjina. Da bi se ovakav odnos promenio potrebno je da se ispune brojne predpostavke. Neke od njih ne zavise samo od zbivanja i političke volje u novonastalim državama, a to su: prekid rata na teritoriji BiH i Hrvatske; rešavanje otvorenih pitanja vezanih za unutrašnje pravno regulisanje ovog pitanja; obezbeđivanje međunarodnih garancija da će se, na čitavom prostoru bivše Jugoslavije, poštovati minimum zajedničkih standarda kao i posredovanje u regulisanju posebno delikatnih pitanja (na primer, dvojnog državljanstva).

Sledeća su načela na kojima bi demokratski smisao novouspostvaljenih državnih i nacionalnih ideniteta mmogao biti izgrađen i koji bi mogli biti primenjeni u rešavanju etničkih sukoba:

- poštovanje ideniteta i pronalaženje balansa između ljudskih prava i sloboda individua i grupnih prava i uklanjanje postojećih etničkih uslovljavanja prava i sloboda (na primer, državljanstva);

- podela vlasti između većine i manjine i to od primene načela decentralizacije do uspostvaljanja različiti oblici koalicija koje bi omogućili etničkim manjinama da upravljaju svojim poslovima u različiti oblici autonomije i regionalizma. U tome je etnički pluralizam nezavisna, a demokratija zavisna varijabla (Devetak, 1989, 34);

- modernizacija eniciteta to jest izgradnja etničke lojalnosti po merilima demokratskog društva i po moralnim i društvenim normama primerenih dvadesetom veku (Interethnic, 1993; 6, 7).

Efektivno uređenje statusa i zaštite etničkih manjina zahteva da im se priđe praktično, a na napred izloženim načelima (Ladanyi, 1993; 89, 90). Iako je reč o kompleksu ekonomskih, društvenih, istorijskih, etničkih i političkih činilaca (Capotorti, 1991, 5), trebalo bi poći od uspostavljanja odgovarajućeg pravnog okvira.

Srpsko-albanski odnosi su u znaku interetničkog sukoba i to kao "realističkog društvenog sukoba", oko statusa Albanaca i kontrole teritorije Kosova.

To je sukob koji zahvata domen politike, ali i sve sfere života.

Srpsko-albanski sukob je predstavljao jednu od važnijih karika političke krize u bivšoj Jugoslaviji. No, pokazalo se da ne postoji neposredna veza između ovih političkih sukoba i ratnog sukobljavanja u Hrvatskoj i BiH. Građanski rat na prostorima bivše Jugoslavije je zamrzao i odložio rešavanje mnogih problema u srpsko-albanskim odnosima na Kosovu i povodom Kosova. Tek krajem 1995. godine je u javnosti SRJ započela diskusija o mogućnostima srpsko-albanskog dijaloga. Ova mogućnost je ubrzo odložena i to zbog pasivnog, a na momente i aroganatnog ponašanja vlasti i vladajuće socijalističke partije. One su Dejtonski sporazum protumačile kao priliku da same i na "svoj način" reše pitanje Kosova. Međutim, posle terorističkih akata od 22. aprila, kroz izjašnjavanja skoro svih partijskih lidera, pitanja Kosova i srpsko-albanskih odnosa su vraćaju na političku scenu. Po svemu sudeći, to će u predstojećim izbornim nadmetanjima biti jedno od prioritetnih pitanja. Većina je za političko rešenjal mada su pozicije različite. Ima i podesećanja na to kako bi mogao da izgleda "vojni odgovor" na terorizam i na druge oblike političko-vojnog zaoštravanja kosovske krize. Jedno je jasno, bez uspostavljanja demokratskog okvira za rešavanje kosovskog problema nije moguća ni demokratizacija SRJ. Da bi se izašlo iz sadašnjeg nedmokratskog stanja potrebno je povratak na ustavno stanje i procedure i otkolanje današnja sveopšta prisutnost policije u Srbiji, a posebno na Kosovu. S obzirom da je Kosovo region masovnog kršenja ljudskih prava, ubuduće, pitanje poštovanja ljudskih prava mora biti jedan od temeljnih preduslova za razgovor o Kosovu i o srpsko albanskim odnosima.

1)

Opšte karakteristike i uzroci sukoba i rata

Ono što analitičare zbunjuje to je stepen etnifikacije svih političkih i društvenih pitanja i, posebno, brzina kojom je u bivšoj Jugoslaviji politička kriza prevedena u oružani sukob. Najopštije govoreći, to se desilo u periodu od dve i po godine. Unutar ovog perioda postoje tri faze:

Prva faza: raspad jednopartijske države, do kraja 1989. godine; @PRAZNO1 = Druga faza: uvođenje (kroz izbor), višestranačkog sistema 1990 1991. godine;

Treća faza: građanski rat u Sloveniji i Hrvatskoj, od juna 1991. godine do otpočinjanja rata u Bosni i Hercegovini (BH), aprila 1992. godine.<$FSam početak rata u BH teško je sasvim precizno odrediti. Međutim, u analizama građanskog rata u BH a, preovlađuje sledeće određenje tog procesa: 29. februara i 1. marta 1992. godine organizovan je referendum o suverenosti, koji je bojkotovala Srpska demokratska stranka (SDS); referendum je potvrdio opredeljenje za nezavisnu i suverenu BH. Na dan završetka refernduma dogodilo se ubistvo atentat jednog srpskog svata na Baš ^aršiji, u centru Sarajeva; ulice Sarajeva bile su, 2. i 3. marta, blokirane barikadama. Prvi su Srbi postavili barikade. Međutim, iste večeri 2. marta i muslimanska i hrvatska strana postavila je svoje barikade; intervencijom JNA stanje se privremeno smirilo. Međutim, pravi rat započinje u noći između 5. i 6. aprila 1992. godine, dakle jedan dan posle muslimanskog praznika Bajrama (koji je ove godine bio 4. aprila).>

Tokom ovog perioda Jugoslavija se raspala u užasu građanskog rata koji je poprimio interetničke karakteristike i to, pre svega, karakteristike hrvatsko, muslimansko srpskog sukoba.

Tokom svih ovih godina BH i bivša Jugoslavija iskusile su paradoksalni razvoj. Taj razvoj je obeležen složenim odnosima između napora da se ostvari ekonomska integracija, s jedne i procesa političke i ekonomske fragmentacije, s druge strane. Započeta liberalna reforma politike zago varala je ekonomsku integraciju; uspostavljanje jedinstvenog jugoslove nskog tržišt a na prostoru, već tada, razdeljenom granicama republika; uključivanje u međunarodnu podelu rada i u evropsku kooperaciju. Ova reforma je imala i međunarodnu podršku, posebno od strane Sjedinjenih Američkih Država (SAD) i Evropske zajednice (EZ). Međutim, od 1988. godine počinje i zaoštrenije političko blokiranje reforme. Ovo se ispoljava kroz jačanje netolerantne populističke demagogije i eskalacije regionalnih i etničkih pokreta. Najsnažniji takav pokret konstituisao se u Srbiji i Crnoj Gori pod vođstvom S. Miloševića da bi, potom, obuhvatio Sloveniju i Hrva tsku u znaku stvaranja antisrpskog bloka. Krajnji rezultat je bio obaranje ekonomske i političke reforme.<$FCarl Ulrik Schierup, "The post communist enigma: Ethnic mobilisation in Yugoslavia", New Community, 18(1), October 1991, p. 115.> Zatim, i samog koncepta bivše Jugoslavije. Taj tok je u političkom smislu kulminirao 6. juna 1991. godine na sastanku predsednika republika bivše Jugoslavije u Sarajevu kada su vođe Srbije (S. Milošević), Hrvatske (F. Tuđman) i Slovenije (M. Kučan) odbili, kao protivan interesima njihovih nacija republika, plan za buduću organizaciju Jugoslavije A. Izetbegovića, predsednika BH i K. Gligorova, predsednika Makedonije.

Sistem koji je u bivšoj Jugoslaviji uspostavljen Ustavom iz 1974. godine nije bio osporen konfederalizacijom, već raspadom jednopartijskog ustrojstva i centralistički dirigovane partijskopolitičke, ekonomske i militarističke elite. U sociološkom smislu raspalo se jedno tipično neotradicionalno društvo. Njegov unutrašnji politički prostor rastrzan je, sve vreme, konfliktnim ci ljevima i delovanjem uz periodične socijalne, etničke i političke erupcije.<$FStjepan Gredelj, "Društveni pokreti bez društvenih promena", Filozfija i društvo, Beograd, III/1990, str. 239.> Generalno govoreći, brza tzv. etnifikacija političkog procesa<$FCarl Ulrik Schierup, "The post communist enigma: Ethnic mobilisation in Yugoslavia", New Community, Vol. No 18 (1), October 1991, 115.> i pad fede ralne vlade Ante Markovića bili su samo čin potvrđivanja gubljenja pove renja u modernizaciju i definitivnog zatvaranja u opciju provincijalizma, šovinizma i nacionalističkog totalitarizma; istovremeno, bio je to raspad svih mehanizama usaglašavanja suprostavljenih interesa.

Među uzrocima koji su doveli do toga da u bivšoj Jugoslaviji i BH prevladaju interetnički sukobi i da dođe do građanskog rata su:

Dugotrajuća kriza i raspad prethodnog (komunističkog) režima, koji je u političkom i policijskom smislu bio najortodoksniji upravo u BH, kao i dugotrajno socijalno i ekonomsko iznurivanje koje izuzetno teško pogađaju nerazvijenu BH svojevsrnu sirovinsku i energetsku osnovu za privredu drugih republika (pre svega, Slovenije, Hrvatske i Srbije). @BUILT = Raspad jugoslovenskog državnog okvira i gubljenje uloge tzv. trećeg faktora koju je BH u bivšoj Jugoslaviji imala, otvara ovu za neposredne, ničim ometane, intervencije spolja (Hrvatska i Srbija) i to po liniji etničkog razdvajanja i sukobljavanja.

Narastanje socijalnih i političkih nesigurnosti pojedinaca koji ni u prethodnom autoritarnom sistemu nisu bili zaštićeni kao građani te su, i tada, oslonac morali da traže u nadindividulanim kolektivnim entitetima dostiže vrhunac. U miljeu osobene, apokaliptične kulture, ljudi se grozničavo pridržavaju etniciteta i konfesije i sa izuztenom žestinom koju kriza društvenih vrednosti i perspektive kao i širenje anomije samo pojačava upućuju se da izlaz traže u etnocentrizmu.

Nepostojanje modernih nacionalnih pokreta, intelektualnih i politi čkih elita i uspinjanje na vlast hibridne i od tzv. nacionalnih centrala izvan BH, zavisnih, usmeravanih i finansiranih elita; odsustvo demokratskih institucija, tradicije i kulture; upotreba nasilja za suzbijanje konflikata i za odbranu vlasti sva nezadovoljstva lociraju na politički i nacionalni plan i podstiču nastojanja da se kriza reši nacionalističkim homogenizacijama.

U osnovi tradicionalna nacionalna bića Muslimana, Srba i Hrvata nisu se bitno promenila tokom savremene istorije. Ona kao da su, u komunističko socijalističkom periodu, bila u dubokom zamrzavanju. To je očuvalo njihovu "neprevrelost" a sa procesom odmrzavanja počinje njihovo aktiviranje. Međutim, to aktiviranje je u uslovima kraja Hladnog rata i jačanja sveevropskih integracija zakasnelo i, umnogome, predstavlja antiistorijski pokret za nacionalnu državu.

Pobeda antikomunizma u vidu, do sada u Evropi nezabeležene, koalicije tri šovinističke i međusobno suprostavljene stranke (SDA, SDS i HDZ) čiji su interesi neizbežno vodili u sukobljavanje. Pri tome, njihov program etnonacionalističkog razgrađivanja je dobio ogromnu podršku glasača. Kasnije, njihova vladavina je korišćena za nacionalističku homogenizaciju masa "svojih" nacija i za razgradnju institucija vlasti i to po etničkom principu.

Ideje, stranke i građanske inicijative ka miroljubivom i demokra tskom rešavanju problema, uz oslonac na političku volju građana, nisu dobile podršku ni u samoj BH, a posle propasti pokušaja reforme i pada savezne vlade Ante Markovića, ni izvan BH. Građanske grupe i inicijative povezane su sa sličnim grupama izvan BH na način koji im ne omogućava da budu relevantni faktori političkog odlučivanja i usmeravanja društvenih tokova. Te veze su neredovne, slabe i neorganizovane; pretežno su jednosmerne (sa građanskim i mirovnim pokretima u Beogradu i donekle, s demokratskim snagama Makedonije). Veze s Hrvatskom i Slovenijom su izuzetno slabe između ostalog i zato što u ovim državama nema ovakvih pokreta koji bi bili samostalni u odnosu na vladajuće režime. Međutim, s obzirom da se vladajuće stranke (SDA i HDZ) te i veći deo BH javnosti povezuje upravo s ovim državama, to predstavlja dodatni hendikep ovih stranaka i inicijativa.

Sem ovih globalnih uzroka raspada bivše Jugoslavije i BH postoje još neki koji su osobeni za BH:

Prvo, reč je o znatnim razlikama u stepenu i strukturi ekonomske razvijenosti pojedinih područja u BH. Ove razlike dobijaju tzv. etničko značenje kada se povežu s izrazitom zastupljenošću pojedinih etničkih grupa na pojedinim područjima. Pri tome, cela BH je, kao nerazvijeno područje unutar bivše Jugoslavije, izuzetno skupo platila pogrešnu opšte razvojnu orijentaciju u BH i u bivšoj Jugoslaviji. Razvojno zaostajanje BH odvijalo se na svim linijama ekonomije, kulture itd., pre svega, razvojem pogrešne privredne strukture, visokom nezaposlenošću i spoljnom zaduženošću. To je uslovilo spuštanje praga socijalne izdržljivosti krize, umanjilo mogućnosti da se problemi rešavaju ekonomskim razvojem i političkim kompromisom i pojačavalo sukobljavanje i prevođenje sukoba na etnički plan.

Vladajuća politika regionalnog razvoja imala je i dodatne negativne efekte, jer je preferirala stanovnike gradova, pre svega glavnog grada Sarajeva i regionalnih centara (Mostar, Banja Luka, Tuzla i Zenica) kao korisnike transfera u nerazvijena područja. Stanovnici sela, kojih je oko 30%, pre svega u centralnom delu BH, bili su marginalizovani. Zatim, prednost su imali zaposleni u neproizvodnim u odnosu na zaposlene u proizvodnim delatnostima. Zapravo, prednost je pripadala onima koji su bili bliži vlasti, to jest formalnim i neformalnim centrima političkog odlučivanja. Na ovoj osnovi nastajale su unutrašnje regionalne razlike i nejednakosti. Istovremeno, stvaraju se srednji socijalni slojevi. Iz ovih slojeva su se regrutovale i tzv. nove elite koje nastoje da svoj položaj održe: čuvanjem veza sa starim izvorima transfera kapitala moći, pre svega sa vojnoindustrijskim kompleksom bivše Jugoslavije koji je skoncentrisao svoje privredne kapacitete u BH, sa Beogradom kao sedištem ostatka federalne vlasti i vrha JNA i sa Srbijom (tzv. srpska opcija) ili pak s novim razvijenim centrom, dakle Zagrebom Hrvatskom (tzv. hrvatska opcija).

Dugogodišnja kriza komandne ekonomije u BH je, pred sam rat, doživela kolaps. Završava se razaranje finansijskog sektora, hiperinflacija izmiče svakoj kontroli; vrtoglavo rastu cena nafte; izvoz i uvoz padaju do najnižih granica (tome neposredno doprinosi rat u Hrvatskoj i njime izazvano rušenje svih mostova i razaranja puteva koji su povezivali BH s Hrvatskom, izolovanje ove od luka na Jadranu i od veza sa Zapadnom Evropom); veliki poremećaji u snabdevanju neophodnim sirovinama, proizvodima, hranom i lekovima.<$FSlobodan Lovrenovic, "SDS's Economic Terrorism", Ex YUGOFAX, London, No 11, 7 May, 1992, p. 4.> Istovremeno, razgranavalo se crno tržište koje se sve više orijentiše ka dobrima potrebnim za rat (oružje, gorivo, hrana, devize itd). Sve to je uslovilo da je i, inače nerazvijena privreda BH, dodatno osiromašena da bi, kroz rat, doživela ogromna razaranja. Sve to nalaže da se sačine programi posleratne obnove i restrukturisanja svih segmenata ove ekonomije. To daje šansu i za profitno ulaganje kapitala u BH;

Drugo, složena etnička struktura i osobene istorijske okolnosti u kojima se razvijaju pojedine etničke zajednice i regije čini od BH potencijalno konfli ktno društvo. To se, u Titovo doba, ispoljava kao povećavanje kritičnosti prema politici tzv. bratstva i jedinstva, nacionalne ravnopravnosti i njenim instrumentima. Jedno od prvih pitanja koje se nametnulo bilo je pitanje granica između federalnih jedinica (između Srbije i BH, kao i BH i Hrva tske odnosno između Srbije i Hrvatske), sa zahtevima da se etničke zajednice organizuju u okviru jedne države (svejedno da li u okviru konfedera cije ili samostalno) i to po etnonacionalističkom pristupu. To je ovo pitanje, nužno, činilo izuzetno hazardnim. Uz to, otvaralo se i pitanje legitimiteta samog postojanja BH (kao i Makedonije i Crne Gore) kao države.<$FSergej Flere, "Explaining Ethnic Antagonism in Yugoslavia", European Sociological Review, Oxford, Vol 7, No 3 December 1991, p. 189.>

Tadašnje vlasti u BH su nastojale da ove konflikte kontrolišu iz okvira ideologije tzv. zajedništva. Tvrdilo se da su osnovna obeležja bosanskohercegovačkog zajedništva: prvo, dobrovoljnost nastanka BH kao izraza "slobode samoopredeljenja, uključujući pravo na otcepljenje, na temelju zajedničke borbe i istorijskih težnji"; drugo, "utemeljenje na ravnopravnosti naroda i narodnosti u ekonomskom, kulturnom i socijalnom i drugom pogledu"; treće, njegova socijalistička priroda jer se temelji na društvenoj svojini nad sredstvima za proizvodnju"; četvrto, življenje u istom geosocijalnim i državnopravnim uslovima, to jest u BH kao "ravnopravnoj republici u okviru federativne Jugoslavije"; peto, postojanje jedinstvenog cilja a to je tzv. izgradnja socijalizma; šesto, čvrsta rešenost da se zajednički cilj i interesi brane zajedničkim snagama.<$FMr Hasan Bakalović, "Pogled na obeležja zajedništva naroda Bosne i Hercegovine i pravna zaštita" (Zajedništvo i nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini, Studijski centar GKSK BiH, Sarajevo, 1973, str. 97).> Ustvari, "zajedništvo" implicira postojanje različitih i zaokruženih delova etničkih zajednica koji između sebe uspostavljaju odnos organizacijske prirode, odnose mehaničke solidarnosti, često krajnje slučajne. ^itava njegova operacionalizacija je svedena na redistribuciju moći unutar političke i privredne elite i to pomoću tzv. nacionalnog ključa. Istovremeno, vlast se držala krutog stava prema ispoljavanju etničkih osobenosti izvan opštepolitičke reprezentacije. Reč je o raspodeli vlasti, u krugu onih koji su, prethodno, kroz mehanizam komunističke partije i oficijelnog nacionalizma obezbedili tzv. podobnost. Izvan toga, na primer Muslimanima i Muslimankama određivano je kako će da se oblače i kako će se nacionalno izjašnjavati; Srbima i Hrvatima kakve će odnose održavati s Beogradom i Zagrebom. Hapšeno je i suđeno, takođe, po tzv. nacionalnom ključu. Isto tako su izmišljeni i unutrašnji (tzv. nacionalisti i fundamentalisti) i spoljni neprijatelji. Ta, apsolutistička, autoritarna politika komunističkih vlasti je za BH obezbedila naziv Tamni vilajet.<$FAlija Isaković, "Nije bosanska zemlja glina", Nedjelja, Sarajevo, 20.05.1990, str. 5,6.> Tzv. tronacionalna vlast nacionalističkih stranaka SDS, HDZ, SDA, koja je uspostavljena posle izbora, prekopirala je ovaj model vladavine i uvela svojevrsnu ravnotežu straha i podela, a njihova nacionalna podela vlasti dovela je do erupacije sukoba.

To se desilo i zato što nije postojao kompleksni institucionalni sistem, koji je, u bivšoj Jugoslaviji i u BH sve do Titove smrti (1980. godine), predstavljao snažnu barijeru protiv centrifugalnih i konfliktnih tendencija među etničkim grupama. Tačnije, ovakav institucionalni aranžman onemogućavao je burno i javno ispoljavanje ovakvih tendencija. Posle Titove smrti i nestankom njegovog ličnog uticaja kao balansa i tzv. poslednje instance u političkim a posebno u kadrovskim sporovima porast etničkog antagonizama zahvata samo srce ovog institucionalnog sistema a izvan njega poprima različite forme (na primer neposredni sukobi građana, demonstracije, marševi, pobune, štrajkovi, kampanje u medijima, tzv. trgovinski ratovi između republika, tuče među fudbalskim navijačima, politički i zakonski koraci ka secesiji i, na kraju, vojni sukobi).<$FSergej Flere, "Explaining Ethnic Antagonism in Yugoslavia", European Sociological Review, Oxford, Vol 7, No 3, December 1991, p. 183.> Raspad ovog sistema obelodanio je, u BH, da je "zajedništvo" izraz zajednice koja je izvedena iz ideologije i zatim projektovana na stvarnost. Ono je potpuno ispražnjeno i odbačeno u sudaru s eruptivnom stvarnošću socijalnom i političkom krizom, narastanjem značaja etničkog principa i trijumfom nacionalizma.

Godina 1989. definitivno je ogolela sva nastojanja da se sistem održi bez radikalnih reformi, a uz pomoć takozvanog titoizma bez Tita, to jest svojevrsnog amalgama pragmatizma i običnih ličnih obećanja. Iscrpela se sva legitimacijska vrednost (samoupravnog) socijalizma i, do tada u BH vla dajuće, formule zajedništva. Otvoreno nastupaju nacionalistička ideologija, homogenizacija i hegemonija. Politički, socijalni i drugi konflikti se, od tada, iskazuju isključivo u nacionalističkim terminima. Sve postojeće razlike i sva složenost BH zamenjuju se jednom jedinom stvarnošću cionalnim podelama i sukobima.

Rat u BH je građanski to jest unutrašnji rat po sledećim karakteristikama: prvo, on je deo lanca koji se može označiti kao građanski rat u bivšoj Jugoslaviji i to oko pitanja secesije ili nasilnog odžavanja unije, između federalnih struktura i Srbije i Crne Gore, s jedne i Slovenije a, zatim i Hrvatske, s druge strane; drugo, u BH je to rat između političkih i vojnih grupacija samih stanovnika BH koji imaju svoje uloge i u opštejugoslovenskom građanskom ratu, ali i osamostaljene interese i uloge u BH; treće, u pozadini ovog rata odvija se snažno socijalno i političko prestruktuiranje BH, i to: a) nastaju nove političke i socijalne elite; b) dešava se ubrzano socijalno raspadanje starog društva i nastajanje nove socijalne piramide na čije čelo izbijaju oni koji su vezani za novu političku elitu i koji su u pripremama za rat (naoružavanje, nabavka nafte i hrane, trgo vina devizama itd) stekli izuzetnu ekonomsku moć a rat koriste za pove ćanje svoga profita kao i za "pranje" novca i sopstvenog socijalnog, često kriminalnog porekla. Ova socijalna stratifikacija je tek u začetku, ali je evidentna u svakodnevnom životu. Otuda je jedan od preduslova za pouzdanije raspravljanje o BH, kao i čitavoj bivšoj Jugoslaviji pa i Istočnoj Evropi, da se skupe podaci i istraži nova socijalna i politička elita.

Dodatni argument za to, u BH kao i u svakom multietničkom ili segmentiranom pluralnom društvu, je taj što elite igraju najvažniju ulogu u uobličavanju i regulisanju političkih konflikata između različitih grupa koje žive u zajedničkoj državi.<$FLenard J.Cohen, The Socialst Pyramid, Eliten and Power in Yugoslavia, "Tri Srvice Press", Ontario, 1989, p. 297.> U tome je uloga inteligencije naročito važna.

Intelektualna elita podleže, u osnovi, istoj pravilnosti, kada je u pitanju njeno socijalno poreklo i status. Ona je generalno govoreći zavisna od vlasti, ali i spremna da joj napravi velike koncesije. Zbog toga je značajno pridonela i stvaranju nacionalističkih sukoba. Rukovođena najrazličitijim, često izuzetno uskim i sebičnim interesima, ona je, kao nepolitička grupa koja je ušla u politiku, dovela do tragičnih posledica, pre svega, zloupo trebom instrumenata vlasti, politike i medija za realizaciju ideja kao što su ideje tzv. regionalizacije, kantonizacije ili zasebnih nacionalnih država. Insistiralo se na ovim idejama čak i kada su se tome protivili zahtevi struke, znanje nauke i pouke istorije.<$FAdil Zulfikarpašić, "Nacionalističko ludilo, a ne političke promjene", Demokratije, XI, 1991 (^lanci i intervjui, Bošnjački institut, Zurich, Sarajevo, 1991, str. 646).> Međutim, intelektualna elita nije sama po sebi bila odlučujući faktor. @PRAZNO = U BH je, kao i u čitavoj bivšoj Jugoslaviji, ulazak i delovanje u institucijama, pre svega u Komunističkoj Pariji (SKJ) a kasnije i u drugim političkim partijama, vojsci, policiji i crkvi, naročito katoličkoj bilo faktor koji odluču juće utiče na mesto na lestvici moći, kao i na razlikovanje i uobličavanje stavova elita i javnosti, posebno u pogledu primarne privrženosti. Dejstvo ovog faktora je značajnije i od samog etničkog porekla odnosno etničkog sastava elite mada je i u ovom pogledu prisutan element razlikovanja i sukobljavanja.<$FLenard J. Cohen, The Socialist Pyramid, Elites and Power in Yugoslavia, "Tri Service Press", Ontario, 1989, pp. 300, 302, 304.> To se vezuje za prezastupljenost Srba u eliti u odnosu na njihovo učešće u ukupnoj strukturi stanovništva, odgovarajuću zastuplje nost Hrvata, podzastupljenost Muslimana u svim elitnim sektorima u odnosu na učešće u strukturi stanovništva. Posmatrano u okviru čitavog SKJ odnosno bivše Jugoslavije razlike između Srba, Hrvata i Muslimana su prisutne. Kod svih ovih grupacija (kao i kod Slovenaca, Albanaca i Mađara), reč je o podzastupljenosti u odnosu na zastupljenost u stanovništvu (pre zastupljenost je prisutna samo kod Crnogoraca, Makedonaca i Jugoslo vena). Hrvata je u SKJ 1981. godine bilo 310.096 ili 14,65%; 1985. 276.945 ili 12,86% a 1987 271.629 ili 12,75%. U Srbiji je 1981. bilo 973.323 ili 47,11%; 1985. 973.209 ili 54,21% a 1987 905.591 ili 44,13%. Odstupanje je ipak najizraženije kod Muslimana jer njih u SKJ, 1981. godine, ima 167.984 ili 7,94%, 1985 ih je 8,24% a 1987. 7,60%. Taj odnos je, kada se posmatra na republičkom nivou celina političkog organizovanja (dakle, SK BH i njegove transmisione političke organizacije) uravnoteženiji. Na primer, 1971. godine, u ovim političkim organizacijama je bilo 47,4% Srba (u odnosu na 37,3% u stanovništvu BH), 14,1% Hrvata (u odnosu na 20,6% u stanovništvu BH) i 29,9% Muslimana (u odnosu na 39,6% u stanovništvu BH). I ovde je najveća prezastupljenost kod Jugoslovena (5,6 : 1,2) i Crnogoraca (1,7 : 0,3).<$FVidi: Tabela 1.>

Jedino je izvesno, u BH ne postoje ni pojedinačne demokratske nacionalne elite a ni, inače neophodan, kartel elita koji bi, kroz svoje etničke grupe, omogućavao prihvatanje kompromisa. Zato, još uvek, u političkom životu BH, konsensus nije legitiman a kamoli da se uviđa da je neophodan za održavanje minimuma jedinstva među vladajućim koalicijama. To, pak, onemogućuje uspostavljanje vladavine prava. Nepostojanje vladavine prava, sa svoje strane, podstiče arbitrarnost, subjektivizam i voluntarizam. Etnički princip ili nacionalni interes se tako javlja kao paravan za sveopšti rat svih protiv svih ili za postupno neometano ispoljavanje "Sacro egoisma" kako elite tako i moćnih socijalnih grupa. Zapravo, vladavina tzv. udruženog autoritarizma iz bivše Jugoslavije u BH se raspala na pojedinačne neona cionalističke autoritarizme i prerasla u diktaturu haosa. To se dešava onda kada etnocentričnost stare, duž etničkih i kulturnih linija dubinski pode ljene, elite prelazi u prevladajući državno nacionalistički i šovinistički obra zac vladavine i kada ova elita definitivno napušta dotadašnji kompromis o tzv. nacionalnom ključu i sledi samo svoju dominaciju. Time ove elite postaju naposredan faktor nestabilnosti društva.<$FLeonard J. Cohen, The Socialist Pyramid. Elita and Power in Yugoslavia, Tri Service Press, Ontario, Canada, 1989, pp. 297 314; Arend Lijphart, Democracy in Plural Societies, A Comparative Explanation, "Yale University Press", New Haven, 1977, p. 235.>

Sadašnja, tzv. nova elita BH nastala je kao amalgam od dela stare komunističke nomenklature, disidenata i nacionalističkih intelektualaca.<$FAlija Izetbegović je jedan od najpoznatijih primera za ovu tvrdnju. On je i 1983. godine, u tzv. Sarajevskom procesu osuđen na zatvorsku kaznu zbog tzv. Islamske deklaracije odnosno tzv. muslimanskog fundamentalizma.> Dok je stara elita svoju vlast legitimisala navodnim znanjem o istoriji, nova se poziva na navodno znanje o nedostacima komunizma, a nijedno ni drugo nije dovoljno za uspešnu vladavinu. U stvarnosti politika ovih elita zasniva se na etničkim kriterijima i diskriminaciji. Na izborima 1990. godine, poli tički lideri nisu ni izabrani na temelju kompetencije građanskih političkih programa. Osnovni ključ bio je lociran u sferi etničke pripadnosti i isklju čivosti njihovih pozicija. Takvo usmeravanje lidera, same izborne kampanje i pobeda na tom ključu dodatno su pojačali nacionalističku retoriku, interetničke tenzije, distancu, strahove, nepoverenje, pa i mržnju. To pojačanje se nastavilo pod tzv. tronacionalnom koalicionom vladavinom muslima nske stranke demokratske akcije (SDA), Srpske demokratske stranke (SDS) i Hrvatske demokratske zajednice (HDZ). Ova koalicija je bila složna samo u jednom: suprostavljanje i eliminisanje svake građanske i miro ljubive opcije. Za razliku od njih, na primer, u Hrvatskoj ili Sloveniji, vladajuća nacionalistička opcija je antikomunistička, a sarađuje sa slabim građanskim pa čak i prokomunističkim orijentacijama ukoliko su ove prihvatile vladajući nacionalni program. Unutar koalicione vlasti u BH postojalo je i snažno nastojanje svake od koalcionih elita da za sebe totalizuje pre dstavljanje celine svoje nacije i da iz političke igre isključi i druge pro nacionalne stranke. Tako SDS radi sve da eliminiše Srpski pokret obnove (SPO) iz BH, a SDA vodi ogorčeni politički rat s Muslimansko bošnjačkom organizacijom (MBO). U biti, opšta odlika izbora i vladavine ovih lidera i elita je nacionalizam.<$FFerid Muhić, "Jugoslovenski politički lideri u izborima 1990. u svetlu političke antropologije" (Politički marketing i prvi posleratni višestranački izbori u Jugoslaviji, Institut za novinarstvo, "Radnička štampa", Beograd, 1992, str. 127, 128, 131).> Nacionalistička energija je poslužila ovoj eliti za uklanjanje suparničkih elita i za osvajanje vlasti ali joj nije od koristi za upravljanje društvom koje ljudsku energiju usmerava ka stvaranju novih vrednosti. Tu ne pomaže revolucionarna moć nacionalizma, sadašnjih lidera. Zato se njihovo slepo nastojanje da nametnu svoju volju; da, po svaku cenu i odmah, sprovedu svoje namere, pretvara u golu silu i nasilje. Takva sila, uvek, izmiče kontroli. Sila izaziva neprestano nove sukobe i dodatno onemogućava elitu da vidi stvarnost. Na kraju tog puta je, uvek, građanski rat. To se vidi i iz toga da je BH jedina republika u kojoj Parlament kao celina nije usvojio dokument kojim bi definisao svoju politiku oko suverenosti i jedinstva Republike, a ni njenog mesta u jugoslovenskoj zajednici. Tek 11. oktobra 1991. godine, uz napuštanje Parlamenta od strane poslanika iz redova SDS, usvojene su Rezolucije o suverenitetu BH i o savezu s ostalima u jugoslovenskoj federaciji. I ovaj primer samo potvr đuje da nacionalistička vlast nije mogla da učini ništa da stabilizuje ma koji od (političkih, ekonomskih i drugih) aspekata stanja u BH. Zapravo, situacija je pogoršana do krajnjih granica do građanskog rata. Pokazalo se da je formula tzv. tronacionalne vladavine zasnovana na ideji o tri konsti tutivna etniciteta i njihovom pravu da uspostavljaju, na etnosu zasnovanu, vlast na teritoriji gde data etnička zajednica predstavlja većinu neuspešna.<$FMuhamed Filipović, "Conditions and Circumstances of Peace Keeping in Bosnia and Herzegovina" (Yugoslav war, Austrian Study Center for Peace and Conflict Resolution Schlaining, Peace Institute Ljubljana, 1992, p. 77).> @PRAZNO1 = @BODY1 = Interesantno je da je javno mnjenje BH, sudeći po nalazima istraživanja, sve do kraja 1991. godine bilo na suprotnim pozicijama od pozicija sada šnjih elita. Maja 1990. godine, sprovedeno je istraživanje javnog mnjenja (na uzorku od 473 stanovnika iz 14 mesta u BH). Ovo istraživanje poka zalo je da je 94% ispitanika bilo za "suverenu BH sa postojećim spoljnim i unutrašnjim granicama, u okviru Jugoslavije" a samo je 4% bilo protiv. Na pitanje: da li bi "svoje nacionalno, idejno političko, versko i kulturno biće bolje iskazali u nekoj drugoj postojećoj ili novoformiranoj zajednici publici "ogromna većina ispitanika odgovorila je sa "ne" (i to 83% u Isto čnoj Bosni i Semberiji region uz Srbiju, 73% u Centralnoj Bosni sa Sarajevom, Zenicom i Bugojnom; 76% u Bosanskoj krajini i 67% u Hercegovini. Istovremeno, 71% ispitanika se opredelio protiv formiranja "nacionalnih institucija i nacionalnih stranaka u BH".<$F"Nedjelja", Sarajevo, 20.05.1990, str. 25, 26.> @PRAZNO = @BODY1 = Takođe u maju mesecu 1990. godine u jednom istraživanju koje je sproveo zagrebački nedeljnik "Danas" i koje je obuhvatilo reprezentativni uzorak od 1039 ispitanika iz Banja Luke, Mostara i Sarajeva (dakle iz sve tri tzv. nacionalno reprezentativne sredine) označen je nacionalizam i stvaranje nacionalnih stranaka kao najveća opasnost za stabilnost BH.<$F"Strah od vlastitih nacija", Danas, Zagreb, 22.05.1990, str. 24, 25.> Tada ogromna većina (u Banja Luci 91% u Sarajevu 86% i u Mostaru 83%) iskazuje stav da je budućnost BH u jugoslovenskoj federaciji dok je svega 2,4% u Banja Luci i Sarajevu i 1% u Mostaru za istupanje BH iz Jugoslavije. A za podelu između Srbije i Hrvatske se izjasnilo samo 1% iz Mostara. Izgledalo je da je tadašnje (komunističko) vođstvo Republike dobilo podršku za svoj pokušaj sudske zabrane tzv. nacionalnih stranaka.<$FNajnoviji pokušaj da se ove stranke sklone sa javne političke scene BH sudskim putem i to zbog izazivanja nacionalne i verske mržnje kao i građanskog rata uspeo je samo utoliko što je, na tužbu javnog tužioca BH, vrhovni sud zabranio SDS ali je zato odbio njihov zahtev da se zabrane HDZ i SDA.> Međutim, izbori će pokazati posve drugačiju sliku pobedu nacionalističkih stranaka. Sudeći i po istraživanju studentskog javnog mnjenja, taj deo javnosti nije, ni u novembru 1991. godine, bio spreman da prihvati nacionalna suko bljavanja niti separatne nacionalističke poteze. Tako je 42,87% ispitanika izjavilo da ne smatra oprvadanim to što su poslanici SDA i HDZ bez saglasnosti poslanika SDS izglasali Memorandum o suverenitetu, ali više je (40,48%) onih koji podržavaju ove poteze. Istovremeno, 61,23% ne prihvata to što je Skupština srpskog naroda BH bez saglasnosti Skupštine SR BH organizovala plebiscit srpskog naroda, dok samo 23,26% opravdava taj potez. Ovakav stav javnosti više je komentar onoga šta rade nacionalističke elite, nego što je demokratski korektiv njihovih akcija. A ove akcije su, kao i nemoć javnosti, fatalno vukle u pravcu građanskog rata. Nakon otcepljenja Hrvatske od Jugoslavije rukovodtsvo BH, u oktobru 1992. godine, donosi "Deklaraciju o državnoj suverenosti i nedeljivosti BH". To je izazvalo protivljenje SDS, koji je odbacio ovu Deklaraciju kao nelegitimnu jer je doneta bez učešća poslanika SDS (koji su inače napustili Parlament kada je trebalo glasati za Deklaraciju). SDS je, kao svoj odgovor na Deklaraciju, organizovala plebiscit "o opstanku srpskog naroda u Jugoslaviji". Na tom plebiscitu za opstanak u Jugoslaviji izjasnila se ogromna većina učesnika. Početkom januara 1992. godine proglašena je i "Republika srpskog naroda BH" sa svojim vlastitim institucijama. Time se zapravo na teritoriji BH uspostavljaju dve države sa svojim odvojenim organima i vojnom silom. @PRAZNO = Podele unutar tzv. tronacionalne koalicije delimično se prelamaju i kroz stavove studenata BH o položaju BH u okviru rešavanja jugoslovenskog pitanja. Hrvati su daleko najčešće za nezavisnost BH (36,21%) i za BH u labavom jugoslovenskom savezu (36,29%); Srbi su daleko najčešće za BH u federaciji kakva je bilo i ranije (46,23%) i za suverenu BH u suverenoj Jugoslaviji, dakle u konfederaciji (34,67%). Muslimani su daleko najčešće (48,55%) za suverenu republiku u labavom savezu, a Jugosloveni za suverenu republiku u suverenoj Jugoslaviji (39,27%). Za podelu BH po nacionalnoj osnovi izjasnilo se svega 1,81% Muslimana, 9,55% Srba, 9,68% Hrvata i 0,52% Jugoslovena. @PRAZNO = [to se tiče podrške otcepljenju republika iz Jugoslavije, 49,60% podržava tu mogućnost, od toga najviše (86,47%) Hrvati, zatim (54,47%) Muslimani i 38,34% Srbi. Da je moguć opstanak BH i ako ne bude Jugoslavije misli 40,82%, dok 37,40% ne veruje u takvu mogućnost. Od toga, Srbi najčešće misle da nema BH bez Jugoslavije (78,14%) a Hrvati (71,32%) i Muslimani (61,33%) misle da BH može i bez Jugoslavije. Jugosloveni su tu podeljeni 43,88:26,53 u korist stava da nema BH bez Jugoslavije. @PRAZNO = U vezi sa unutrašnjim preuređenjem BH pokazalo se da se sa idejom regionalizacije na etničkom principu nije složilo čak 67,73% ispitanika i to 95,52% Muslimana, 93,30% Jugoslovena, 72,44% Hrvata i 67,02% Srba a 55,07% ispitanika misli da muslimanska država nije moguća. Taj odgovor je odabralo 79,52% Srba, 64,47% Jugoslovena, 43,46% Muslimana i 35,29% Hrvata. Ali 18,93% misli da je normalno da Muslimani imaju svoju republiku (državu). @PRAZNO = Sudeći po ovom istraživanju, ni nacionalni lideri u BH ne uživaju značajniju podršku, a i kad dobijaju podršku onda su uglavnom prihvaćeni samo u svojim etničkim grupama. Alija Izetbegović je izuzetak koji, zapravo, potvrđuje pravilo. Njega prihvata 80,07% Muslimana, 67,91% Hrvata i 35,18% Jugoslovena i svega 6,16% Srba. Srbi nemaju svoga lidera, jer svega 35,07% njih podržava Radovana Karadžića a 58,29% nikoga.<$FDr Ibrahim Bakić i dr Ratko Dunđerović, Stavovi studentske omladine u BiH o međunacionalnim odnosima i društvenim promjenama, Institut za pružanje nacionalnih odnosa, Sarajevo, 1991, str. 14 20, 27 32. S obzirom da je istraživanje rađeno na studentskoj populaciji ono se može uzeti kao realtivno pozdani pokazatelj stavova obaveštenijeg dela populacije ali ne i čitave populacije u BH. Ranije je istaknuto da niži socijalni i seoski slojevi podržavaju nacionalistički tip politike i lidera. To objašnjava i njihov uspeh na izborima i podršku izvan gradova.> @PRAZNO = Već je napomenuto da je jedan od ključnih faktora porasta etničkih ko nflikata politika koju vode tzv. nacionalne stranke koje su na vlasti u BH. Ukoliko se analiziraju tzv. nacionalni programi, personalni sastav ovih stranaka, njihovih vođstava, ideološkog i propagandnog aparata postaje jasnije da je u BH, više nego igde drugde u bivšoj Jugoslaviji, sačuvana stara komunistička elita. Zapravo, elita se potrudila da za sebe stvori tzv. nacionalne stranke. Bila je to formula za promene uz najmanji gubitak i za produžavanje opstanka na vlasti. Međutim, ta formula je dovela do toga da su se stranke, pre svega SDS i HDZ, pretvorile u prave nacionalno populističke pokrete koji podržavaju razgradnju države kojom vladaju.<$FZoran Pajić, "UN Trusteeship Can Halt Ethnic Ghetoees", Ex YUGOFAX, London, No 11, 7 May 1992, p. 1.>

SDS je, poklanjajući više pažnje ostvarivanju naloga iz Beograda nego realnostima i potrebama Srba u BH, išla na opstrukciju svega što svedoči o nedeljivosti i suverenosti BH. To je pokazala najotvorenije kada je organizovala tzv. srpski plebiscit i osnovala SR BH. U tom pravcu je usmeren i stav Kongresa srpskih intelektualaca, koji je pod pokroviteljstvom SDS održan 28. marta 1992. godine, i koji je zauzeo sledeći stav: "Mi Srbi, Muslimani i Hrvati uvažavanjem istorijskih iskustava i sadašnjeg stanja među nama moramo se što pravednije razdeliti i razgraničiti da bismo uklonili razloge da se mrzimo i ubijamo i da sutra možemo sa što manje prepreka da se ujedinjujemo u svemu što nam je obostrano razumno i korisno". U pozivu na istorijska iskustva ističe se da bi u stvaranju nove države tebalo da se usklade "načelo jedinstva srpskog naroda" i "načelo demokratskog policentrizma u organizaciji države i društva ... Mi želimo državu u kojoj će se celini srpskog naroda obezbediti sloboda postojanja i stvaranja. Mi želimo da stvorimo državu koja će sve nacionalnosti i sve vere smatrati svojima.<$FBorba, Beograd, 31. mart 1992, str. 9.> Ovakvi stavovi trebalo je: prvo, da daju legitimitet građ anskom ratu koji će se voditi zarad tzv. razgraničavanja i dovršavanja stvaranja SR BH, formalno započetog 12. septembra 1991., proglašenjem Srpske Autonomne oblasti Bosanska Krajina i ojačano tzv. prihvatanjem federalizacije BH, januara 1992., i završeno proglašenjem SRBH; drugo, da opravda sve one intelektualce koji su podržavili nacionalističke vođe; treće, da osudi sve one koji su se poput "Mostarske transverzale" koju su, 7. marta 1992. godine, osnovali intelektualci iz BH i Beograda izjasnili protiv svih daljih nacionalnih podela, kao izvorišta poniženja, straha, nepoverenja, podozrenja, mržnje i uzajamnog istrebljenja.<$FDr Miladin @ivotić, "Poruke učitelja srpstva", Borba, 31. mart 1992. godine, str. 9.> ^etvrto, stavom da je "jedino rešenje sa BH da bude trodelna državna zajednica u kojoj će Srbi suvereno stati na svoje međe, da se Srbi, Muslimani i Hrvati, uvažavanjem istorijskih iskustava i sadašnjeg stanja među njima, moraju što pravednije razdeliti i razgraničiti, da bi se otklonili razlozi mržnje i ubijanja"<$FBorba, Beograd, 31. mart 1992. godine, str. 9.> trebalo je opravdati i nastaviti politiku nacionalističke homogenizacije ali u novoj formi. Ta forma, navodno, nije više revolucionarno nasilna već demokratska. U tom delu, kao i u potpunosti svojih stavova, ovaj Kongres je, zapravo, ponovio i javno na sebe preuzeo stavove iznete u pismu koje je Dobrica ]osić, sadašnji Predsednik SR Jugoslavije, napisao u Beogradu 26. marta i poslao Kongresu.<$F"Granice rovovi budućih ratova. Pismo Dobrice ]osića Kongresu Srpskih intelektualaca", Borba, Beograd, 31. mart 1992. godine, str. 9.> @PRAZNO = HDZ BH se, takođe, ponaša etnocentristički i u skladu s nalozima iz tzv. nacionalne centrale Zagreba. Tamo je već na samom početku, na Prvom Općem Saboru HDZ dr Franjo Tuđman iskazao stav da je BH "i nacionalna država hrvatskog naroda". Na istom Saboru će dr [ime \odan ovo prevesti u stav da je "Bosna hrvatska" a to će, kasnije, biti lajtmotiv mnogih javnih nastupa čelnika HDZ. "Najslavniju" formulaciju ove teze dao je lingvista dr Dalibor Brozović pa kome je Bosna konzerva, a Hrvatska kifla kao i da se samo spajanjem ove dve dobija "dobar obrok". U skladu s tom politikom područje BH koje kontroliše paravojna i civilna vlast HDZ od samog početka 1992. godine potpuno je osamostaljeno. To se ozvaničilo 3. jula 1992. godine, u mestu Grude, proglašavanjem tzv. najnovije države na svetu Hrvatska Zajednica Herceg Bosna (HZ). Ova država je osnovana na striktnom poštovanju etničkog principa, te iz svoje vlasti isključuje svakog osim Hrvata. Nastanak HZ bitno menja odnose snaga. Sada se kao moguća interesna koalcija pojavljuje čak i koalicija SDS i HDZ čiji cilj bi mogao da bude međusobno razgraničenje na štetu Muslimana i, naravno podela BH. I kao što Predsedništvo HZ ističe da su granice njegove države tamo gde su se zaustavile snage Hrvatskog Vjeća Obrane (HVO), tako i srpska strana smatra da joj pripada sve ono što vojno kontroliše a što je, uglavnom, "nasledila" od JNA. Dakle, ponovo je na delu udruživanje protiv "Trećeg" zarad ostvarivanja sopstvenih (izvan BH utvrđenih) interesa. Ovaj metod je i u osnovi sporazuma o prijateljstvu i saradnji republika BH i Hrvatske, koji su A. Izetbegović i F. Tuđman potpisali, 22. jula 1992. godine, u Za grebu. Reč je o pokušaju da se: prvo, učvrsti postignuto; drugo, da se pred međunarodnom i sopstvenom javnošću potvrdi navodno neutralan odnos Hrvatske i njena neumešanost u kršenje embarga UN na naoružavanje; treće, da se dobije vreme za pripreme za nove oružane sukobe i tzv. konačno rešenje hrvatskog pitanja.

Alija Izetbegović je u svojoj privrženosti ovakvoj politici, svojevremeno, izjavljivao da bi za muslimanski narod bilo bolje i ropstvo samo da ostane nepodeljen.<$FAdil Zulfikarpašić, "Ruka ruci pomirenja", Večernje novosti, Beograd, 3.VIII 1991 (^lanci i intervjui, Bošnjački institut, Zurich, Sarajevo, 1991, str. 546).> Time je stvorena svojevrsna odstupnica za savez s drugom stranom protiv Treće. Zapravo, SDA i Alija Izetbegović su bez jasne koncepcije rešavanja problema BH. Krenuli su sa idejom federacije, zatim je ova transformisana u tzv. racionalnu federaciju i na kraju u nezavisnu tzv. građansku državu BH itd. Zarad potvrde koncepta tzv. građanske države BH i njenog međunarodnog priznanja organizuje se (29. februara i 1. marta 1992. godine) referendum. Po zvaničnim podacima na ovaj referendum i pored bojkota SDS, izlazi 66% građana od kojih 99% podržava tzv. nezavisnu i suverenu BH. Za sve vreme SDA i HDZ se pripremaju za oružani sukob sa SDS. Uostalom, još 10. juna 1991. godine oformljen je, u Sarajevu, Savet za nacionalnu odbranu SDA. Tom prilikom održan je i skup muslimanskih intelektualaca na kome je usvojena Izjava u kojoj se kaže: "Muslimanski narod u Jugoslaviji se našao na historijskom raskršću i pred izborom koji se ne može odgoditi ... Taj izbor jeste i može biti samo suverena i cjelovita Bosna i Hercegovina. Kao domovina bosanskih Muslimana. kao otadžbina jugoslovenskih Muslimana. Za taj izbor spremni smo boriti se". Ali, u tački 3. donekle se menja određenje BH, te se kaže da je ona "domovina Mu slimana, Srba, Hrvata i svih građana koji u njoj žive. Ona nije djeljiva, jer je izmješana. Svoju nedeljivost ona je zajamčila stoljećima zajedničkog življe nja. Svoje djeljenje platila bi hiljadama života. Stoga pozivamo sve Mu slimane, sve Srbe i sve Hrvate, sve građane Bosne i Hercegovine, da brane svoju domovinu..." U stvari, i ovom prilikom Alija Izetbegović i SDA su lavirali između federalnog, pre svega vojnog, vrha u Beogradu i Zagreba; između miroljubivog rešenja i pripreme za oružani sukob. U jednom momentu izgledalo je kao da, našavši se u međuprostoru između dve totalne sukobljene strane, pristaju i na podelu BiH a.<$FAdil Zulfikarpašić, "Srbi protivnici i saveznici", Srpska reč, Beograd, 02.IX 1991 (Isto, str. 613).> @PRAZNO1 = Nacionalistički lideri, intelektualci i stranke sve vreme svoje vladavine u BH, snažno se suprotstavljaju uspostavljanju javnog mnjenja koje je protiv rata i tzv. etničkog razgraničenja. Ovaj deo javnog mnjenja ipak postoji i sledi, ne uvek jasno formulisanu ali dominantnu, ideju po kojoj bi državu i demokratske odnose trebalo graditi na suverenitetu i pravu građanina a ne etnonacionalizmu. Prostor BH vidi kao sastavni deo sveevropskih integracija i kao deo modernog i demokratskog sveta. Posebno značajno uporište ovakvim idejama predstavljalo je delovanje Udruženja za jugoslovensku demokratsku inicijativu (UJDI), a naročito uspostavljeni oblik miroljubivog prelaska ka demokratiji tzv. okrugli sto opozicije i vlasti.<$FU budućim nastojanjima da se prekine rat i da se stvore uslovi za mir i demokratiju i iskustvo Okruglog stola zaslužuje posebnu pažnju. U ovom izveštaju ono je uljučeno pre svega kod osmišljavanja načela i mehanizama prelaska iz stanja građanskog rata u stanje mira.> Uz ovaj deo političkog života i javnog mnjenja su bile i stranke opozicije iz BH koje imaju građa nsku orijentaciju (Liberalna stranka Rasima Kadića i deo reformisanih komunista SDP Nijaza Durakovića). U javnosti široku po dršku, početkom 1992. godine, dobile su brojne građanske inicijative i grupa intelektualaca, pre svega iz Sarajeva i Mostara (među ovim su najuticajniji dr Zdravko Grebo i mirovni aktivista Ibro Spahić i naročito kroz mirovne akcije TV Sarajeva, JUTEL a). Izgledalo je da se stvara široko antiratno raspoloženje građana. To se javno ispoljavalo i kao niz masovnih mirovnih akcija koje otpočinju s Evropskim karavanom mira koji je u organizaciji Helsinškog parlamenta građana (HCA) bio u Sarajevu (29. septembra 1991. godine). Vrhunac antiratni pokret dostiže u Sarajevu 2. i 3. marta 1992. godine kad se u organizaciji SDS, s jedne i SDA i HDZ, s druge strane, postavljaju prve ulične barikade. Tada su "vladajuće" stranke ogoljeno demonstrirale svoje vrhunsko umeće vođenja građanskog rata. Međutim, masovni protest građana Sarajeva naterao je vođe tzv. nacionalnih stranaka da odlože početak oružanog sukoba.

Konačni raspad federalnog vrha kao i potpuno gubljenje, već ranije slabe, civilne političke kontrole i be države nad vojskom, dovelo je ovu u poziciju soldateske, to jest vojske bez kontrole. Kasnije, tok građanskog rata i raspa danje bivše Jugoslavije su ovakvu vojsku okrenuli nastojanjima da sama sebi stvara državu i to: prvo, institucije koje će biti odgovorne za političke odluke o upotrebi vojske, i drugo, prostor na kome će biti razmeštena i na kojem će "pružati svoje usluge" a čije stanovništvo će je izdržavati.

Zapravo, etnički momenat i snažan šovinizam, kako u društvu tako i u JNA, bili važni, ali ne i presudni za jednostranost uključivanja JNA u politička i etnička previranja u bivšoj Jugoslaviji i u BH, kao i za njen neuspeh. Držanje J(N)A, se odlikuje nesposobnošću za demokratske aktivnosti i ola kim pribegavanjem nasilju. Tu su u najnovije vreme, primetne značajne promene koje bi se mogle označiti sledećim odrednicama: ideološka konfuzija i konzervatizam koji marginalizuju ideološku ulogu ovog aparata; organizaciona nesređenost, pa i rasulo; akciona nesposobnost i nemoć; socijalnopsihološke (kolektivnopsihološke) rezignacije i širenje tzv. psiho logije gubitnika. Sve to, uz značajniji pritisak narastajućeg demokratskog pokreta, pre svega u Srbiji, može biti značajan faktor definitivnog ispadanja ovog faktora iz igre.

U zaključku ovog dela analize, može se reći da su opredeljenja i delovanja JNA, policije i raznih paravojnih formacija pogoršala i zaoštrilo socijalne, političke, međuetničke sukobe sve do oružanih sukoba. To je bilo uslovljeno sledećim faktorima: @PRAZNO = Prvo, višeetnički sastav i ideološko politička vezanost, posebno vojske, za komunističu opciju i organizaciono rasulo, onemogućavali su policiju i vojsku da izvrše ulogu održavanja mira i razdvajanja snaga u sukobu. Preuzimanje te uloge isključivo od strane JNA podsticalo je ovu na ponaša nje zavođenja potpune kontrole nad celom bivšom Jugoslavijom. To je pak bilo onemogućeno procesima demokratizacije, kao i etničke razgradnje, koji su otišli predaleko i u društvu i u samoj vojsci; @PRAZNO1 = Drugo, politički vrhovi koji su odlučivali o upotrebi vojske i policije nisu želeli a ni znali da postignu prekid i kontrolu sukoba, već su ih usmeravali ka stvaranju nezadovoljstva naroda. A taj proces je, i onako, teško kontrolisati; @PRAZNO1 = Treće, model dominacije, kao vladajući model u političkim i društvenim odnosima u bivšoj Jugoslaviji, uticao je na to da je JNA rešenje videla u uspostavljanju nove dominacije koju je pokušala da sprovede oslanjanjem na najbrojniju populaciju srpsku. Ova jednostranost je uvek pogubna u interetničkim sukobima. @PRAZNO = Dakle, policija i vojska su se, kao i u BH, pokazale kao učesnici koji imaju sopstvenu ulogu i odgovornost u zaoštravanju međuetničkih sukoba i njihovom prevođenju u oružane sukobe. One ovde nisu bile neutralni instrumenti. I dok je JNA većinski stala na srpsku stranu, dotle je TO stala na stranu vlasti Republike, kao i na muslimansku i hrvatsku stranu. Pouka is toga je da se sadašnji sukob može razrešiti tek kada se dođe do potpuno novog vrednovanja i reorganizovanja vojske i policije. Sada nijedna od suko bljenih elita ne želi to da prizna već se nada da može da nametne svoju dominaciju drugoj strani (drugim stranama). No, odnos snaga je takav da je verovatnije da će se, ukoliko se održe takva nastojanja, odvijati više decenijski sukobi, masovna razaranja i neznatne promene odnosa snaga. Zato je pritisak tzv. Trećeg faktora ovde izuzetno važan. Najpovoljnije bi bilo kada bi se ovaj Treći faktor, pre svega OUN, postavio kao medijator u sukobu. To znači da svoje delovanje usmeri ka rešavanju pitanja novog vrednovanja i reorganizovanja vojske i policije. Međutim, haotično stanje i nepostojanje efikasne političke kontrole nad svim relevantnim vojnim i policijskim formacijama nalaže razmišljanje o sledećim varijantama: prvo, da se nastavljanjem akcije UNPROFOR, i pojačavanjem diplomatske i poli tičke aktivnosti, ipak, stvore uslovi za trajno primirje, delimično ili potpuno razoružavanje i organizovanje novog sistema bezbednosti; drugo, upotreba masovne međunarodne vojne intervencije zarad postizanja istih tih ciljeva. @PRAZNO = No, nezavisno od toga koja će varijanta biti ostvarena neke posledice sada šnjeg stanja su dugoročne: prvo, dominacija etničkog principa u popuni novih vojski i policije i, drugo, političke elite će se, i dalje, oslanjati na etnički princip upravljanja društvom, te i vojskom i policijom. Zbog toga će pitanje bezbednosti i stalnosti BH i ovog dela Balkana i Evrope biti još dugo vremena otvoreno, a ovaj prostor neuralgična tačka Evrope. @NASLOV1 = * * *

Iz svega napred rečenog moglo bi se zaključiti da, na geopolitičkom prostoru BH, danas, kulminira dugogodišnji proces raspadanja bivše Jugoslavije i nastajanja novih nacionalnih država. Sociološki posmatrano, taj proces odvija se u okolnostima stihijskog interesnog struktuiranja i stihijskog dru štvenog razvoja; zadržavanja etatističkog načina proizvodnje u novom obli ku i u užem okviru tzv. nacionalnih ekonomija i jačanja sistema distribu tivne koalicije u raspodeli postojećeg siromaštva. U toku tog procesa na političkom i ideološkom planu državnosocijalistički kolektivizam, ustupa mesto državnonacionalističkom kolektivizmu, a iz spoja delova starih (ko munističkih) i novih nacionalističkih elita nastaju nove, tzv. vladajuće političke elite. U BH ovi procesi (zbog: njenog geopolitičkog i geostrateškog položaja; strukture stanovništva; istorijskih osobenosti i najnovijih interesnih odnosa, posebno sukoba, pre svega Srbije i Hrvatske itd.) izmiču sva koj kontroli. @PRAZNO = Sve u svemu, sadašnji nacionalni antagonizmi, mržnje i građanski rat ne mogu se do kraja objasniti ostacima istorije i istorijskog sećanja, a ni potiskivanjem nacionalnih osećanja. U prilog tome svedoče i brojna istraživanja koja su pokazivala odsustvo oštre podvojenosti po etničkoj osnovi. ^ak se procenat nezadovoljnih međunacionalnim odnosima smanjivao u vremenu od 1974 1985. godine.<$FIvan [iber, "Javno mnjenje o društvenoj situaciji i Savezu komunista i idejne orijentacije", Centar za idejno teorijski rad GK SKH, Zagreb, 1986, str. 10.> Dakle, i to upućuje na zbivanja novijeg datuma. Zapravo, sukobi u BH su nastali i pod dejstvom faktora istorijskog trajanja (mentaliteti, sećanja, kolektivni snovi, tzv. vekovne težnje prošlih i sadašnjih generacija itd.), ali i pod odlučujućim uticajem zbivanja na prostoru bivše Jugoslavije, kao i pod uticajem najnovijih evropskih i svetskih zbivanja.

2) Srpsko-albanski odnosi danas su u znaku sukoba koji ima mnoga obeležja interetničkog sukoba. Njegovi akteri i njihovi postupci su "etnifikovani". Taj se sukob može označiti kao "realistički društveni sukob", oko statusa Albanaca i kontrole teritorije Kosova. To je sukob većine (koja se opredeljuje za izolaciju) i manjine (koja se opredeljuje za separatizam) a obe strane za iredentizam, odnosno, ostvarivanje pan-ideja (Velike Srbije i Velike Albanije). Srpsko-albanski sukob predstavlja jednu od najvažnijih karika u lancu političkih kriza, sukoba i rata u (bivšoj) Jugoslaviji i jedan je od najvažnijih aktuelnih političkih sukoba u Evropi. To je sukob koji zahvata domen politike ali i dublje sfere života i stvaralaštva ljudi. Njegova struktura je složena, sa naglašenim elementima političke i socijalne drame. Zbog svoje složenosti, ovaj sukob se može posmatrati i kao sukob dve različite civilizacije: pravoslavlja i islama. Posebnu ulogu u ovom sukobu imaju nove nacionalističke elite i njihove tzv. negativne politike (interni kolonijalizam, etnocid, genocid i asimilacija). Režim Slobodana Miloševića je pokušao da uspostavi neposrednu jurisdikciju nad Kosovom i to u prvom redu ograničavanjem prava Albanaca (u okviru sistematske kapmanje njihove marginalizacije, diskriminacije kao i socijalnog, ekonomskog i političkog "motivisanja" iseljavanja sa Kosova). Albanci se nalaze pod vladavinom oficijelne vlasti Srbije - Centra ali i pod vladavinom "paralelne države". Istovremeno, Srbi (i Crnogorci) su u ulozi tzv. poverenika Centra i zavisnika od Vodje. Time su dodatno suprotstavljeni susedima, ljudima s kojima, inače, u najvećem broju slučajeva, žive u teškoj socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj, obrazovnoj i ekološkoj situaciji. 1. ZNA^AJ KOSOVA ZA SRPSKO-ALBANSKE ODNOSE

Kosovo ima 10.908 km površine i približno 1.700.000 stanovnika. Kosovo je i u (bivšoj) Jugoslaviji bilo a i u SR Jugoslaviji je na "periferiji" a Albanci su marginalna društvena grupa. Srbi i Crnogorci su manjinski deo stanovništva Kosova koji je, u albanskom većinskom okruženju, izložen nesigurnosti i strahu za nacionalnu ali i individualnu egzistenciju. Nastojanje da se ne bude periferija, marginalna grupa a ni ugrožena manjina, odlika je sadašnjice i prošlosti ovog prostora.

To je najnerazvijenije područje (bivše) Jugoslavije. Od faktora koji utiču na to posebnu pažnju i rasprave izazvala su demografska kretanja. Stanovništvo Kosova, u periodu od 1948. do 1981. godine, je udvostručeno. Procena je da će se ono u narednih dvadesetak godina ponovo udvostručiti, s obzirom da je polovina od ukupnog broja stanovnika mladja od 20 godina i da tek treba da sklapa brak i radja decu. Na Kosovu su primetne sve najvažnije karakteristike kasne demografske tranzicije nedovoljno razvijene zemlje ili područja sveta. Reč je o velikom stepenu smanjenja smrtnosti, visokom stepenu nataliteta, koji se sporo smanjuje, i sporim promenama starosne i ekonomsko-socijalne strukture stanovništva. Po stopi radjanja Kosovo predstavlja izuzetak u Evropi a "baby boom" koji doživljava albansko stanovništvo, po mnogo čemu, kao da postaje svojevrsni kulturni obrazac. No, izvesno je da na ovo utiče izrazito nepovoljni položaj žene u albanskoj zajednici na Kosovu. Naglašeno je prisutan tradicionalan način života Albanaca, u porodici i lokalnoj zajednici. Uz to, na Kosovu i u albanskoj zajednici vlada normativna konfuzija, koja je nepovoljno tlo za društvenu integraciju na načelima univerzalnim za sve članove zajednice. Uz mnoge znake promena i modernizacije, albansko kosovsko društvo je, i dalje, ruralno. Na Kosovu se značajno poboljšao kvalitet života. Prosečna starost je podignuta na preko dvadeset godina. Ostvaren je pravi egzodus sa sela u grad, iz poljoprivrede u industriju. Ubrzana je urbanizacija Kosova, ali grad - svojim razvojem - nije mogao da apsorbuje priliv stanovništva, a pogotovu da znatnije utiče na menjanje ukorenjenih navika i obrazaca života, što je otežano i činjenicom da je Kosovo izrazito emigraciono područje. Politički i vojni interesi za Kosovo imaju naglašeni uticaj na srpsko-albanske odnose. Ovi interesi potiču i od samog mesta koje Kosovo ima u komunikacijama. To mesto je uslovljeno geografskim položajem i istorijskim ukrštanjem i sukobljavanjem različitih interesa brojnih država i naroda. Albanci privlače pažnju i zbog naseljenosti na teritoriji Kosova, delova juga Srbije i Crne Gore, kao i u zapadnoj Makedoniji, koja je povezana sa teritorijom Albanije. Reč je o središnjem geostrateškom jezgru Balkana, koje se nalazi na teritoriji (bivše) Jugoslavije a odlikuje se lakom prohodnošću i čvorišno-ukrštajućim saobraćajem i geostrateškim (operacijskim) pravcima. Najveći deo tog jezgra pripada Srbiji a naročito Kosovu u naslonu na zapadnu Makedoniju. Dakle, velik je geostrategijski značaj Kosova i za Srbiju. Ova oblast predstavlja značajnu površinu Srbije; geografski, ona je locirana na periferiji, ali bez njenog prostora bi "dubina državne teritorije Srbije smerom istok - zapad, idući od granice prema Bugarskoj, na glavnom strategijskom pravcu bila svedena na stotinak kilometara". Zapravo, ovaj prostor predstavlja tzv. drugi pojas strategijske odbrane u hipotetičkoj agresiji na Srbiju balkanskim strategijskim pravcem. Inače, vojni stratezi Vojske Jugoslavije procenjuju da bi se, u slučaju oružanih sukoba, na ovim prostorima otvorio tzv. Južni front, što znači uključivanje Albanije u sukob. Dakle, geopolitički položaj Kosova i Albanije je onaj politički činilac koji ova područja uvlači u globalne geostrateške odnose i interese. To je i stoga što južna obala Albanije zatvara Otrantska vrata a njena luka Valona, na južnom delu Otrantskog zaliva (svega 50 km) sa svojim dubokim zalivom i ostrvom Sazenom ispred nje, predstavlja tzv. Jadranski Gibraltar, koji kontroliše ulaz-izlaz Jadranskog mora. Nacionalna integracija i stvaranje srpske i albanske države složeni su i dugi procesi. Medju njima ima konvergentnih kretanja, koja omogućavaju saradnju, ali, još češće, nekonvergentnosti koje podstiču sukobe. To je rezultat isprepletanosti, indentičnosti ali i sukobljenosti interesa samih ovih nacija ali i spoljnih sila. Do značajnije političke saradnje Srba i Albanaca dolazi četrdesetih godina XIX veka. Pred osnivanje Prizrenske lige medju albanskim intelektualcima preovladjuje romantičarsko shvatanje nacije. To ne umanjuje snažnu antislovensku usmerenost albanskog pokreta, koji, pri tome, nije antihrišćanski. Sredinom osamdesetih godina XIX veka dolazi do kontakata Srba i Albanaca i to na podsticaj krize iz 1885. godine i Srpsko-bugarskog rata ali i novog albanskog pokreta protiv Turske u oblasti Prizrena. Ali, to je i doba otvorenog rivalstva izmedju Austro-Ugarske i Srbije oko uticaja medju Albancima. I ovo rivalstvo potvrdjuje da je, tada, rešenje albanskog pitanja skoncentrisano oko toga ko će da vlada Kosovom i da kontroliše Vardarsku dolinu i pristup Solunu. Tada je i rešenje "starosrbijanskog pitanja" povezano sa tim da li će Srbija uspeti da pod svoju kontrolu stavi Kosovo. U tome je od izuzetnog značaja pitanje opstanka Srba na tom području. Mladoturska revolucija i aneksiona kriza, 1908. godine, dovode do jasnog profilisanja albanske nacionalne ideologije koja je osnova stvaranja albanske države. To je period približavanja srpskog i albanskog nacionalnog pokreta, ideologije i politike. Ali, u tom periodu se i zaoštravaju odnosi srpskih vladajućih (mladoburžoaskih) krugova i albanskih feudalnih begova. Reč je i o različitim socijalnim utemeljenjima ovih elita te i o različitim usmeravanjima nacionalnih pokreta. Već tada, nacionalna ideologija Albanaca je pod snažnim pritiskom tradicije i plemensko-feudalne strukture društva. Jednom oblikovana, ova ideologija će, uz sve slabosti, medju Albancima biti najdominatnija integraciona veza. Ona će odredjivati i odnos prema drugim balkanskim nacijama i državama, potiskujući religijsku identifikaciju i sukobljavanje medju hrišćanima i muslimanima, kako unutar Albanaca tako i u njihovim odnosima prema spoljnom svetu. Prekretnicu u odnosu Srbije prema Albancima predstavlja albansko-turski sukob, nastao posle pokušaja Turske da, i na Kosovu, zavede ustavnost, a naročito posle zbacivanja sultana Abdula Hamida, aprila 1909. godine. Tada se, po prvi put, na najvišim mestima srpske vlasti, odredjuje celovita politika uticaja medju Albancima. Ta politika je dovela i do saradnje Srbije i Albanaca u ustanku protiv Turske, 1910. godine. No, tada dolazi i do jačanja albanskog pokreta. U Skoplju se 1910. godine osniva Albanski komitet, koji pokreće pitanje albanskih škola, jezika i medjunarodnog priznanja albanske nacije, a Albanska liga dovodi i do tzv. malisorske krize, 1911. godine. Ovaj pokret od Srbije zahteva da ga podrži u borbi za autonomiju unutar Evrope. Na ovaj zahtev Srbija, to jest Nikola Pašić, odgovara (1912. godine) projektom Ugovora o zajednici Srba i Arbanasa u Kosovskom Vilajetu. Dakle, čitav ovaj period u srpsko-albanskim odnosima svedoči o oscilacijama saveza i sukoba, vezanih, pre svega, za udruživanje protiv ili u interesu Trećeg. U ovom periodu, dolazi i do razvoja nacionalne svesti (ideje) kod Albanaca. Ova svest je pod snažnim uticajem sledećih činilaca: patrijarhalni način života i plemenska organizacija; ostvarena autonomija u okviru Turske, koju su, pre svega antireformizmom, branili albanski vladajući feudalni slojevi; zadržavanja čiflučkih ili sitnosopstveničkih svojinskih odnosa na Kosovu i u Alabniji; nepostojanje jedinstvene političke organizacije sa jedinstvenim nacionalnim političkim programom; politička, kulturna, socijalna i ekonomska razjedinjenost i nerazvijenost albanskog društva; nepostojanje grada kao kulturnog, privrednog i političkog središta nacionalnog okupljanja; islamizacija i verska identifikacija, koja je dugo stvarala čvršće veze (muslimanskih) Albanaca s Turskom nego sa idejom nacije koja je, tada, prevashodno evropska ideja (i kojoj su privrženiji Albanci hrišćani) itd., itd. U krajnjem zbiru, ovaj period je u srpsko-albanskim odnosima značio češća sukobljavanja nego saradnju. Mereno, u XIX veku važećim, kriterijima evropskog, liberalnog koncepta nacije, nacionalnog pokreta i države, albanski pokret se pokazivao kao antireformski i antievropski, jer je bio vezan za tursko i austrougarsko carstvo u njihovom opadanju, u njihovoj konzervativnoj fazi. Ali, taj pokret je izuzetno važan za evropsku politiku. Na to, pored značaja samog albanskog pokreta, utiču i odnosi Drugih prema Albancima. To važi i za odnos srpske politike i nacionalnog pokreta prema Albancima, sa kojima Srbi žive izmešani na istim prostorima. Nacionalna ideologija srpske države oslanjala se, pre svega, na rezultate nacionalnooslobodilačke borbe započete Prvim srpskim ustankom (1804. godine), a, u doba nastanka albanskog nacionalnog pokreta, i na snagu srpskog gradjanstva i birokratskog državnog aparata i na njihova nastojanja da prošire teritorije Srbije i da u jednu državu okupe sve Srbe.

Birokratsko poimanje oslobodjenja i ujedinjenja srpske nacije postaće, u drugoj polovini XIX veka, "nova tradicija". To je velikodržavna misao koja nacionalne interese vezuje za državu a njihovo oličenje vidi u monarhiji. Ona se oslanja na "Načertanije" Ilije Garašanina. A po "Načertaniju", Srbija je mala država i "u ovom stanju ostati ne sme" i zato je "temelj srpske politike, da se ona ne ograničava na sadašnje njene granice, no da teži sebi priljubiti sve narode srbske koji je okružavaju". Srbija na to ima pravo koje proističe iz istorije, jer njeni državni koreni su iz davnine. I srpski buržoaski liberalizam je kao svoj osnovni zadatak postavio srpsko nacionalno ujedinjenje a u spoljnoj politici - koncept "Velike Srbije". U tome je, na primer, stanovište kneza Mihaila blisko velikodržavlju birokratije. Inače, konceptu "Jake i velike Srbije" suprotstavila se, samo socijalistička misao, koju je začeo Svetozar Marković a nastavljaju je socijaldemokrati (pre svega, Dimitrije Tucović). Radikalski koncept (Jovana Skerlića, na primer) osnovni značaj pridaje "nacionalnom interesu" Srbije i potrebi njene unutrašnje reforme kao i "sameravanju" u balkanskim okvirima. Zapravo, "konačno rešavanje nacionalnog pitanja" podredjeno je i prihvatanju nove doktrine spoljne politike Srbije. Stvaralac ove doktrine je Nikola Pašić a izražena je veoma poznatom sintagmom: "Balkan - balkanskim narodima". Ova sintagma je polazila od "principa narodnosti" i nalagala je da svaki narod Balkana "treba da ide dotle dokle njegove etnografske granice dopiru" i "da balkanski narodi treba da zadrže i da brane Balkan od stranih država, stranih naroda koji ne žive na Balkanu". Uvidjajući nemogućnost Srbije da sama reši svoje nacionalno pitanje, ova politika zagovara savez s Rusijom, širenje i podršku nacionalnooslobodilačkim pokretima južnoslovenskih naroda unutar Austro-Ugarske, kao i savez s balkanskim državama. Oštrica ovakve spoljne politike pomera se na jug, na Staru Srbiju (Novopazarski Sandžak i Kosovski Vilajet). Srpsko stanovništvo, iako u tim krajevima u manjini, u osloncu na srpsku državu, nacionalnu ideologiju i pokret a pozivanjem na istorijsko pravo i ekonomski prosperitet Srbije, postaje aktivan činilac ujedinjenja sa Srbijom. U susretu sa naraslim albanskim pokretom (1912. godine), Nikola Pašić Albancima nudi već spominjanu autonomiju unutar Srbije, a kako oni to odbijaju, sazreva odluka da se rešenje potraži u ubrzavanju izbijanja Balkanskog rata. Prvi balkanski rat, koji je završen uspešno za balkanske saveznike, označio je kraj Osmanskog carstva u Evropi i početak rastakanja austrougarskog uticaja na Balkanu. Osnažene balkanske države postaju treći činilac u medjunarodnoj preraspodeli uticaja u ovom delu Evrope. Srbija je udvostručila svoje teritorije, dobila zajedničku granicu sa Crnom Gorom i ojačala svoj medjunarodni ugled. Medjutim, pozivajući se na svoje neostvarene strateške ciljeve ona odbija da zaustavi svoje vojno širenje na severnu Albaniju. Na osnovu Londonskog ugovora, 30. maja 1913. godine, Kosovo i deo Metohije sa Prizrenom pripali su Kraljevini Srbiji a Peć, Djakovica i Istok Kraljevini Crnoj Gori. Time su se Albanci našli u sastavu slovenske države, protiv čega je, inače, njihov pokret bio, sve od 1878. pa do 1912. godine, nastojeći da teritorije Kosova i Metohije priključi Velikoj Albaniji. Posle zvaničnog prisajedinjenja, 7. septembra 1913. godine, na Kosovu i u Makedoniji vlada Nikole Pašića primenjuje politiku "čvrstih i prekih rešenja", po kojoj se buržoasko- demokratski i pravni poredak Kraljevine Srbije ne može i ne sme odmah proširiti na novoprisajedinjene oblasti i da se "njihovo stanovništvo ne može i ne sme izjednačiti u pravima sa stanovništvom Kraljevine Srbije". Takva se politika opravdavala vojnostrateškim razlozima a ostvarivala se "na osnovu posebnih i izuzetih naredbi". Po svemu sudeći, na usvajanje ovakve politike prema Albancima, odnosno Kosovu i Makedoniji, uticale su i političke ideje i zahtevi za porobljavanjem i asimilovanjem Albanaca. Ali, značajniji uticaj su imali medjunarodno okruženje (posebno teritorijalne pretenzije Austro-Ugarske i Bugarske); ekonomski interesi i potrebe Srbije (na primer, potreba za slobodnim izvozom i privrednom samostalnošću kroz zaokruživanje sopstvenog tržišta); interes za učvršćivanjem sopstvene političke nezavisnosti i za teritorijalnim proširenjem države. b) SRPSKO-ALBANSKI ODNOSI U JUGOSLOVENSKOJ DRžAVI

U srpsko-albanskim odnosima, od stvaranja jugoslovenske drave, moguće je govoriti o nekoliko faza: - prva, 1918-1941/45. godina - period u kome albanska manjina ("šiptari") nije imala posebno garantovana manjinska prava i živi pod srpskom dominacijom, osim u vremenu od 1941-1944, kada se, u saradnji s nacističkom Nemačkom i fašističkom Italijom, u okvirima tada stvorene Velike Albanije, uspostavila albanska dominacija nad Srbima i Crnogorcima;

- druga, 1945-1966. godina - period oscilacija u ovim odnosima: od oružanih sukoba, do pokušaja da se sporovi reše političkim sredstvima, medju kojima su primenjivana i administrativna ograničenja prava Albanaca, čak i nasilje;

- treća, 1966-1981. godina - tzv. postbrionski period, u kome dolazi do priznavanja i garantovanja manjinskih prava Albanaca u izuzetno širokom opsegu. To podržava i podstiče njihovu nacionalnu emancipaciju i afirmaciju. Medjutim, zaokruživanjem birokratske, etatističke dominacije, na nivou Republike Srbije ali i Pokrajine Kosovo i jačanjem albanske komunističke elite, ona prerasta u snažni albanski nacionalistički pokret, koji vodi u političke sukobe;

- četvrta, 1981-1992. godina, odnosno, sve do danas - obeležena je dezintegracijom (bivše) Jugoslavije i jačanjem nacionalističkih pokreta, koji vode u otvorene sukobe i gradjanski rat na prostorima (bivše) Jugoslavije. U ovoj fazi dolazi do zapleta kosovske drame, uspostavlja se dominacija Srbije nad Kosovom i Albancima a albanski nacionalistički pokret nastoji da stvori nezavisnu i samostalnu državu Kosovo.

Od nastanka Jugoslavije njeni odnosi sa Albancima su u znaku otvorenog političkog i oružanog sukoba u koji je uključena i Albanija. Od 1918. godine vlasti Jugoslavije vode naročito tešku borbu protiv albanskog pokreta "kačaka". U Kraljevini Jugoslaviji, Albancima nisu garantovana posebna kolektivna prava, a mere nacionalizacije, agrarne reforme i kolonizacije bile su uperene i protiv nasledjenih feudalnih i plemenskih društvenih odnosa ali i protiv Albanaca. Zemljište se preraspodeljuje u korist Srba i Crnogoraca. U prosveti je, na primer, nasuprot odredbama člana 1. Sanžermenskog ugovora o zaštiti manjina u Jugoslaviji, vodjena politika asimilacije. Opredeljivanje Albanaca, u Drugom svetskom ratu, bilo je, prvo, opredeljivanje za ili protiv kolaboracije i, drugo, za sopstveni nacionalizam i dominaciju nad južnoslovenskim narodima ili za saradnju sa njihovim narodnooslobodilačkim pokretima. Prevagnulo je nacionalističko opredeljenje za dominaciju nad Drugima unutar Velike Albanije, koja je nastala voljom i uz podršku fašističke Italije i nacističke Nemačke. To označava i period nasilja nad Srbima i Crnogorcima na Kosovu koje će otežati buduće srpsko-albanske odnose. Iskustvo Drugog svetskog rata i Velike Albanije kod Srba i Crnogoraca će učvrstiti predstavu o "nepouzdanosti" Albanaca, koja će biti podržana i novom predstavom o ideološkoj "nepouzdanosti". S obzirom na to da se Albanci sa Kosova nisu uključivali u partizansku, proletersku revoluciju, u svesti komunističke elite Jugoslavije i Srbije, ali delimično i albansko-kosovske elite (pre svega u komunističkoj partiji, u vojsci i policiji) nacionalizam Albanaca će dobiti i oznaku "kontrarevolucionarni". Džafer Deva je (16. septembra 1943. godine) organizovao Drugu prizrensku ligu koja je, u saradnji sa nemačkim okupacionim vlastima, koordinirala aktivnosti brojnih albanskih nacionalističkih struja. Jedna od najradikalnijih, u to doba, bila je Nacionalno- demokratski komitet iz Djakovice. Ova organizacija deluje u Jugoslaviji i posle uspostavljanja komunističke vlasti.

Odnos izmedju komunističke Jugoslavije, kao i, prethodno Kraljevine Jugoslavije, i Albanaca, otpočinje otvorenim političkim i oružanim sukobima. Oružani sukobi se smiruju krajem 1945. godine a političko delovanje albanskog nacionalističkog pokreta na Kosovu zamire. Do njegove obnove dolazi uz podršku Albanije, koja ovaj pokret koristi u svom sukobu s Jugoslavijom. Zapravo, Albanija je u sukobu IB-a i Jugoslavije stala na stranu Komunističke internacionale i Staljina. Ona organizuje i priprema političke i terorističke grupe za delovanje medju Albancima u Jugoslaviji. Pojava Adema Demaćija (Demaqi) na političkoj sceni Kosova dovodi (1958. godine) do obnavljanja nacionalističko-separatističke organizacije Albanaca na Kosovu i formuliše se ideja Kosovo - Republika koja bi trebalo da vodi ka ujedinjenju s Albanijom. I pored oscilacija u odnosu prema Albancima, najopštije posmatrano, socijalistička misao kod Srba kao i komunističke partije Jugoslavije i Srbije nastojale su da nadju i mehanizme saradnje s Albancima. O tome govori i u toku rata održana Bujanska konferencija. Oblasna narodna skupština Kosova i Metohije, u čijem radu učestvuju i predstavnici albanske komunističke elite, donela je (10. jula 1945. godine) Rezoluciju o prisajedinjenju Srbiji, u kojoj se, izmedju ostalog, ističe da šiptarsko stanovništvo uživa "stvarnu ravnopravnost". Načinjeni su i mnogi akti rukovodjeni interesom političkog pridobijanja Albanaca za komunističku vlast. Ustav Jugoslavije (od 1946. godine) omogućuje otvaranje osnovnih škola na albanskom jeziku; posedovanje i isticanje nacionalnih simbola; negovanje i razvoj albanske kulture i tradicije i, što je naročito značajno, uspostavlja autonomiju Kosova i Metohije. U periodu od 1947. do 1951. godine uspostavljaju se i okviri obnove privrede i ubrzanog razvoja ove oblasti. Od 1956. godine, Kosovo se tretira kao nedovoljno razvijeno područje, čiji se razvoj finansira dodatnim sredstvima Federacije, i to bez obaveze njihovog vraćanja. Ubrzano se izgradjuje i infrastruktura a, naročito posle 1966. godine, osnivaju se nove ustanove obrazovanja, kulture i mediji što podstiče afirmaciju albanskog nacionalnog identiteta. širi se i politička predstavljenost i zastupljenost Albanaca u vlasti i političkom životu. Sve to će dovesti do izuzetno visokog stepena autonomije Albanaca i Kosova unutar jugoslovenske federacije. Od 1966. godine opadaju zastupljenost i uticaj Srba i Crnogoraca u vlasti kao i njihova ranija dominacija u administrativnom i upravnom aparatu Kosova. To će izazvati njihovo nezadovoljstvo a nastale promene neće zadovoljiti ni želje albanske elite da uspostavi svoju dominaciju. Nezadovoljstvo će na političkoj sceni otvoreno izraziti albanske studentske demonstracije (novembra 1968. godine). Demonstranti će zahtevati da se Kosovu garantuje status republike. Komunistička vlast na ove demonstracije odgovara političkim kompromisom oko ustavnog položaja Kosova u Srbiji i jugoslovenskoj federaciji. Počev od ustavnih amandmana (1968. godine) i zaključno sa Ustavom iz 1974. godine, Kosovo, kao i druga autonomna pokrajina (Vojvodina), de facto se izjednačava sa republikama i uspostavlja i direktno učešće u federalnoj vlasti. To potvrdjuje i izrastanje Prištine u centar pokrajinske vlasti (koju kontroliše albanska elita) i u glavno poprište nacionalističkih demonstracija. Time se uspostavlja asimetrija izmedju unutrašnjeg uredjenja Srbije i drugih republika, ali se ne zadovoljavaju aspiracije albanskog pokreta. To se, tokom 1979. godine, ispoljava kroz obnavljanje talasa nacionalističkog protesta Albanaca, na koje vlast odgovara represijom.

Posle ustavnih promena iz 1974. godine, Albanci svakako nisu u podredjenom položaju (bilingvizam postaje zahtev za rad u javnim službama; prilikom zapošljavanja Albanci dobijaju 80% raspoloživih radnih mesta, što odgovara njihovoj zastupljenosti u stanovništvu Kosova; u raspodeli javnih funkcija zavodi se "nacionalni ključ", odnosno paritet). Započinje i proces tzv. albanizacije, odnosno, uspostavljanja njihove dominacije. Izgradjuje se i sistem diskriminacije, koji posebno pogadja Srbe i Crnogorce, koji se nalaze u manjinskom položaju. Taj sistem uključuje tri medjusobno povezana oblika: neposrednu ili neformalnu diskriminaciju (izazivanje straha i osećanja ugroženosti na ulici, u prevozu itd; ugrožavanje dece u školi i na ulici; fizičko nasilje; verbalno nasilje - pretnje, psovke, uvrede itd); institucionalnu diskriminaciju (u zapošljavanju, u sudu, pred upravom itd), i ideološku diskriminaciju (nejednak tretman različitih etničkih grupa na nivou društvene svesti koja racionalizuje i omogućava diskriminaciju, odnosno, tzv. albanizacija ili srbizacija kosovskih prilika). Komunistička vlast je uspevala da amortizuje sukobe Albanaca i Srba tako što je činila ustupke čas jednoj čas drugoj strani, a potiskivala nacionalnu i nacionalističku dimenziju sukoba. Naravno, problemi nisu rešavani, već su odlagani i zatrpavani novim i još većim. Spajanje oficijelnog nacionalizma komunističke elite i neoficijelnog nacional• izma, kao i miroljubivo i demokratsko rešavanje problema kroz dijalog otežani su time što su medjusobno isključive elite preuzele vlast i uticaj u obe zajednice. To nameće potrebu za Trećim, za Posrednikom. Od 1968. do 1981. godine u albanskom pokretu se ustaljuje zahtev za izgradnjom Republike Kosovo kao i njegova marksističko-lenjinistička ideološka legitimacija. Zahtevi za ujedinjenje svih albanskih krajeva kao i za oslobadjanje Demaćija potvrdjuju privrženost ideji ujedinjenja u Veliku Albaniju. Medjutim, svojim marksističko- lenjinističkim opredeljenjem albanski pokret je, u jugoslovenskom sukobu za održanje statusa quo ili za reformu i modernizaciju, zauzeo antireformističko, odnosno antimodernizirajuće stanovište. Na ovu dimenziju albanskog nacionalističkog pokreta, tada, pažnju ne obraća ni postitovska komunistička elita. Ona, uveliko zahvaćena procesom etnifikacije, označava ovaj pokret, a posebno zahtev "Kosovo - Republika" kao "iredentizam". U središte ideoloških i političkih rasprava i sukoba dolazi zahtev "Kosovo - Republika". Protiv ovog zahteva isticani su, u jugoslovenskoj i srpskoj javnosti, sledeći argumenti: republika je suverena država; ne mogu postojati dve suverene albanske države, već će se ove ujediniti u jednu, čime se menjaju postojeće medjunarodne granice. Takodje, ne mogu na teritoriji Srbije postojati dve države, jer jedna drugu isključuje, s obzirom da je državni suverenitet nedeljiv. Isključivanje suvereniteta Srbije nad Kosovom značilo bi nepriznavanje prava srpskoj naciji na samoopredeljenje do otcepljenja i dodeljivanje tog prava Albancima, iako ga oni, kao manjina, ne mogu posedovati. Manjine imaju samo pravo na autonomiju, ali ne i na nacionalnu državu. To pravo pripada nacijama. Zahtev "Kosovo - Republika" bio je sumarni izraz političkog programa albanskog pokreta, koji se oslanjao na korporativistički populistički ideal, izražavajući interese

albanske birokratske elite da osigura svoju potpunu vlast nad Kosovom i Albancima. Naravno, nije sva albanska elita bila složna u pogledu načina održanja svog uticaja. Početkom osamdesetih godina, njen većinski deo najstojao je da uspostavi saradnju sa srpskim komunističkim vodjstvom. Taj deo će se vremenom smanjivati, ali će i krajem osamdesetih godina biti albanskih lidera (poput Rahmana Morine) koji će se zalagati za održanje statusa quo. Medjutim, osnovni zahtevi albanskog pokreta prevazilazili su i status Kosova po Ustavu iz 1974. godine. Ovaj ustav je samo korišćen kao argument za stvaranje zasebne države. PRIVATE 3. ZAPLET KOSOVSKE DRAME: SRPSKO-ALBANSKI SUKOBI (1989 - 1993)

Postitovska Jugoslavija, kao i sve njene prethodnice, započinje život sa otvorenim srpsko-albanskim sukobima. Godinu dana posle Titove smrti (17. aprila 1981. godine) albanske demonstracije na Kosovu pokazuju da nacionalno pitanje u (bivšoj) Jugoslaviji nije rešeno, kako se to, inače, tvrdilo. Tokom osamdesetih i početkom devedesetih godina, mogu se uočiti tri podfaze u razvoju kosovske krize i srpsko-albanskih odnosa: prva, počinje 1981. i traje do 1986. godine. Tada Albanci, pre svega kombinacijom političkih demonstracija i korišćenja institucija države i, naročito, komunističke partije, zahtevaju državu - "Kosovo - Republiku"; druga, počinje 1986. godine i označava napuštanje do tada vladajućeg stava o Kosovu kao "jugoslovenskom problemu" i svodjenje čitavog problema na srpsko-albanske odnose, koje rukovodstvo Srbije nastoji da reši kroz političke rasprave o ustavnim promenama a albansko nastoji da, uz pomoć ostalih republičkih vodjstava, a i vojvodjanskog, kao i medjunarodne javnosti (tzv. internacionalizacija pitanja Kosova), spreči promenu svog ustavnog statusa; treća podfaza je u znaku otvorenih sukoba, zapleta kosovske drame i zatezanja ovog čvora. Kulminacija nastaje 1989/1990. godine, kada vlasti Srbije nastoje da, u pozivu na "etnički princip", Srbiju konstituišu kao nacionalnu, etnički homogenu državu, koja bi u sebe, na različite načine, uključila sve Srbe sa prostora (bivše) Jugoslavije. Medjutim, u pristupu unutrašnjem uredjenju Srbije te i kosovskom pitanju prednost se daje "istorijskom pravu" i "principu državnosti". Uzroke eskalacije albanskog nacionalizma i krize interetničkih odnosa na Kosovu tokom ovog perioda moguće je svrstati u nekoliko "blokova":

- Prvi blok čine uzroci koji nastaju u tzv. spoljnom okruženju, posebno u jugoslovensko- albanskim odnosima. - Drugi blok čine tzv. opštejugoslovenski uzroci. Medju ovima, naročito su uticajni etatizam i birokratizam; dominacija političkog voluntarizma nad ekonomijom i društvom; nedovoljna ekonomska i opšta razvijenost i naglašene regionalne disproporcije; odsustvo strategije razvoja, kako u privredi tako i u demografskom razvoju; društvenom realitetu neprimerena politika Saveza komunista i, kasnije, većine drugih političkih partija itd., itd. Svi ovi uzroci su se zbirno izražavali kao dugotrajna globalna i strukturalna kriza društva, a ona je jačala uticaj nacije, nacionalnih interesa i sukoba.

Procesi brze diferencijacije, s jedne, i naglašena potreba za integracijom, s druge strane, stvarali su mogućnosti za jačanje nacionalne autonomije, kao i za oživljavanje nacionalnih pitanja u najrazličitijim oblicima, sadržajima i intezitetima. U hibridnom društvu, odnosno društvu organizovanom političkim sredstvima a ne vezama organske solidarnosti, kakvo je bivše jugoslovensko društvo, to su okolnosti u kojima država postaje činilac sveukupne integracije, centralizacije i upravljanja društvom. "Nacionalna državnost", u multietničkom društvu, postaje činilac dezintegracije i to na osnovama samodovršenja zatvorene, autarkične etatističke privrede u "nacionalnu ekonomiju". Svi interesi prolaze kroz "filtar" republika i pokrajina i prikazuju se kao "nacionalni". Reakcija je pojačani nacionalizam koji, sa svoje strane, opravdava i podstiče jačanje republičkog, odnosno pokrajinskog etatizma. Tako, nacionalno postaje osnovni legitimacijski princip vlasti a nacionalna država idealni štit u sukobima oko preraspodele postojećeg društvenog siromaštva. Jedan od rezultata je već krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina rasprostranjena autarkija. Otuda, osamdesete godine protiču u znaku sukobljavanja razvijenih i nerazvijenih područja oko preraspodele sredstava Fonda federacije za razvoj nerazvijenih. To je posve razumljivo, jer je svaki treći dinar privrednih investicija, 1983. godine, poticao iz ovog fonda. Učešće njegovih sredstava u investicijama u nerazvijenim područjima je bilo sledeće: u BiH 15, u Crnoj Gori 19,6, u Makedoniji 33,6, a na Kosovu svih 100 poena. Federalni centar sve teže vodi efikasnu politiku rešavanja problema u zemlji, te i na Kosovu. On, u svojoj nemoći, već 1981. godine, pribegava kombinaciji nedelotvorne političko-propagandne aktivnosti i represije (upotrebi vojske - JNA - u unutrašnjim političkim sukobima, zavodjenju "vanrednih stanja" i, od maja 1983. godine, oslanjanja na specijalne jedinice federalne policije). Sa zaoštravanjem ustavne krize, kosovsko pitanje i srpsko-albanski sukobi sve više se koriste za nametanje jednostranih vidjenja raspleta ove krize. Unutar Srbije se sukobljavaju centralna i pokrajinske elite a na nivou Federacije izbija najpre srpsko- slovenački sukob (u kome Slovenija instrumentalizuje albanski pokret za isticanje sopstvenog zahteva za osamostaljenjem), a zatim i srpsko-hrvatski. Tako se ulazi u fazu tzv. kosovizacije Jugoslavije u kojoj srpska elita koristi sukob s Albancima i loše stanje na Kosovu da bi poručila: "S Drugima se ne može živeti!" i "Jugoslaviju bi trebalo preurediti!". - Treći blok čine oni uzroci koji su posredovani činjenicom da je Kosovo deo Srbije. U tom bloku odnosi Srbije i Kosova, kao i Srba i Albanaca, najrelevantnija su pitanja. Upravo na ta pitanja u (bivšoj) Jugoslaviji odgovori nisu nadjeni. Medjutim, ključni zapleti su i nastali oko pitanja statusa Kosova i Albanaca, a akteri ovog sukoba nisu u stanju da izadju iz zatvorenog kruga dominacije i represije, o čemu svedoči i najnoviji period, koga ćemo se posebno dotaći u nastavku ovog teksta;

- ^etvrti blok nosi specifična kosovska odredjenja. Na primer, snažan birokratizam na nivou Jugoslavije značio je na Kosovu svemoć uske grupe onih koji uživaju brojne privilegije i neograničenu moć raspolaganja ljudima i materijalnim vrednostima. To je, s obzirom na izrazitu nerazvijenost i zatvorenost društva, uočljivije i bolnije nego igde drugde u (bivšoj) Jugoslaviji. Jaz izmedju privilegovanih i osnovne mase stanovništva ubrzano se produbljivao i nastajala je podloga za populističke pokrete. Spoj marksizma - lenjinizma i nacionalizma pokazao se kao najefikasniji obrazac za okupljanje i usmeravanje marginalnih društvenih masa kao i za postizanje integracije, naravno unutar "svoje" etničke zajednice. Dakle, u sveopštoj dezintegraciji, za mnoge ljude u "etničkom principu" pronadjene su integracione veze koje potiskuju svest o postojećim socijalnoklasnim determinantama razvoja i o podelama, po ovoj osnovi. To, na Kosovu, odgovara kako albanskoj tako i srpskoj, kako komunističkoj tako i onoj političkoj eliti koja će ovu zameniti.

Po srpsko-albanske odnose najpogubniji rezultat albanskih demonstracija iz 1981. godine i represivnog odgovora tadašnje federalne vlasti na njih, bilo je podvajanje, po etničkoj liniji, na dve grupe: "Mi" i "Oni". To je kod ljudi jačalo osećanje beznadja koje se izražavalo stavom: "Tu više nema života!". Ovi dogadjaji su konstituisali nove generatore sukoba i izmedju različitih grupacija u politici Srbije. Tokom ovih sukoba u javnosti Srbije nacionalistički stav je sve prisutniji, a srpski nacionalizam poprima obeležja tzv. odbrambenog nacionalizma s naglašenim zahtevom za stvaranje "jedinstvene i samostalne Srbije". To se izražava i stavom da je Srbija u Jugoslaviji samo gubila, dok su drugi dobijali, i da bi trebalo da se okonča s Jugoslavijom kao "zabludom prošlosti". Na prvi pogled, bilo je to "očajničko povlačenje", a u biti agresivni nastup. Ovaj nacionalizam u svemu vidi antisrpsku zaveru i olako povezuje Albance s Muslimanima a sve ove s islamskim fundamentalizmom. Prekid interetničke komunikacije koji je nastao na Kosovu pomogao je ovom nacionalizmu. Kod srpskog stanovništva jačali su osećaj ugroženosti i potreba za organizovanjem na etničkoj osnovi. Psihoza ugroženosti je podsticana i od strane republičkog centra i medija pod njegovom kontrolom a u cilju obračuna sa konkurentskom albanskom elitom. Medjutim, u toku javnih političkih sukoba i sve evidentnijih problema u realizaciji "Jake i Velike Srbije", u javnosti Srbije razvija se psihologija ranjenog lava. Ona ima korena u doživljavanju postojanja dve pokrajine u sastavu Srbije kao "slabljenja Srbije" i jača sa zaoštravanjem krize (bivše) Jugoslavije i nastankom mogućnosti da, po njenom raspadu, Srbi ostanu razdeljeni u nekoliko država, dok se Drugi ujedinjuju. U takvom stanju sve se više veruje u mogućnost "brzih i prekih rešenja". Sva ova rešenja se preduzimaju - u skladu sa tradicijom Vidovdanskog ustava kojoj je veran srpski nacionalizam - u cilju formiranja jake, strogo centralizovane države. U toj državi bi vladali Srbi, a druge nacionalnosti bi bile u podredjenoj ulozi. Sa tog stanovišta, svaka decentralizacija ili federalizacija Srbije je "podrška albanskom i drugim manjinskim separatizmima" i "rasparčavanju Srbije". U srpskoj nacionalističkoj svesti o Kosovu centralno mesto ima uverenje o albanizaciji "Stare Srbije". Dakle, Albanci na Kosovu nisu autohtoni. Oni su tu kolonizovani, naročito tokom XVII i XVIII veka, kada napuštaju brda Albanije i potiskuju Srbe iz ravnice. Sa masovnim prihvatanjem islama, tokom XVIII veka, menja se i albanski etnički ambijent, što još izrazitije preti asimilacijom Slovenima i hrišćanima. Mogućnost da se Kosovo pretvori u "etnički čist" region i da se odvoji od Srbije doživljava se kao neposredna opasnost po srpski nacionalni identitet. Dakle, Kosovo je ugradjeno u sam tzv. vitalni nacionalni interes Srba i Srbije. Ono, bez sumnje, zauzima posebno mesto u srpskoj istoriji, ideologiji i svesti. Zato je i zahtev da se prekine albanska represija nad srpskom manjinom mogao da bude opšteprihvaćen u srpskoj javnosti. U javnosti je obnovljen kosovski mit, izgradjen na sećanju na Kosovski boj, pri čemu se samim pominjanjem reči "Kosovo" podstiču uspomene na žrtve, tragediju i neslobodu. Tokom 1987-88. godine stvaraju se sve pretpostavke za političko aktiviranje mita o Kosovu za potrebe okupljanja Srba i, kasnije, za njihovo angažovanje u ratnim sukobima protiv drugih nacija. Političko aktiviranje kosovskog mita vrhunac dostiže, 29. juna 1989. godine, na Vidovdan. Tada Srpska pravoslavna crkva, podržana od republičkih vlasti, obeležava 600 godina Kosovskog boja a Slobodan Milošević govori na političkom mitingu koji se za tu priliku organizuje na Kosovu polju. Sve vreme u srpskoj javnosti rasprostranjeno je uverenje da su Albancima na Kosovu garantovana najveća moguća prava i visok stepen autonomije, te da je njihov zahtev za Republikom izraz nelojalnosti i razbijanja državnog jedinstva Srbije i Jugoslavije što se mora zaustaviti. Uz to, veruje se da je osobina Albanaca nerad i da njihovi štrajkovi, demonstracije i neredi samo nanose štetu i onemogućavaju razvoj Kosova. Dalje, Srbi sebe smatraju nacijom a Albance nacionalnom manjinom, koja ne može očekivati ništa više do prava na autonomiju. Mnogi u Srbiji veruju i da Albanci nisu sposobni za moderni, nacionalni razvoj. I dok se 1986. godine albanski nacionalistički pokreti smiruju, jačaju srpski protesti. Ove proteste predvodi lokalna komunistička elita Kosova Polja, koja zahteva da se izvrši tzv. diferencijacija, to jest, smenjivanje onog dela rukovodstava na Kosovu, u Srbiji i širom Jugoslavije, koje nema "dovoljno razumevanja" za položaj Srba i Crnogoraca na Kosovu. Time se stvara eksplozivna smeša oficijelnog nacionalizma (birokratske oligarhije i partijske elite Srbije) i neoficijelnog nacionalizma, s jedne, i političko- socijalne demagogije i populizma, s druge strane. To će, kasnije, mediji Srbije i komunistička frakcija Slobodana Miloševića označiti kao "antibirokratsku revoluciju" i "dogadjanje naroda". Jula 1986. godine ovaj pokret Srba i Crnogoraca posebno vrši pritisak na federalne organe vlasti (Saveznu skupštinu i federalni partijski vrh) i to dolascima u Beograd i organizovanjem učestalih političkih protesnih zborova zbog neizvršavanja obaveza Federacije u rešavanju kosovskog pitanja i suzbijanju albanskog nacionalizma. Organizaciono jezgro ovog pokreta aktivno se uključilo u unutar-republičke i medjurepubličke sukobe komunističkih birokratskih frakcija. U pokušaju federalnih organa da odgovore na ovaj izazov dolazi do povremenog oživljavnja aktivnosti na "sredjivanju" stanja na Kosovu. Medjutim, to zaoštrava pitanje da li je Kosovo srpski ili jugoslovenski problem. To će zaoštriti i opteretiti stanje na Kosovu i srpsko-albanske odnose. Predsedništvo SFRJ će pokušati da situaciju stavi pod kontrolu (25. oktobra 1987. godine) upućivanjem Savezne policije na Kosovo. To je pokrajinskoj albanskoj eliti bio znak da gubi podršku unutar Federacije. Ona nastoji da se održi na vlasti daljim zaoštravanjem sukoba i to sa lokalnom komunističkom grupom iz Kosova Polja. ^itave 1988. godine održavaju se "mitinzi istine" i "solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova". Uz političke sukobe koji se povodom Kosova vode izmedju republičkih komunističkih vodjstava, započinje i pravi medjurepublički propagandnomedijski rat, koji priprema javnost za široke interetničke sukobe. Novembra 1988. godine dolazi do smenjivanja kosovskog komunističkog lidera Azema Vlasija, na šta pokrajinsko rukovodstvo odgovara snažnim demonstracijama Albanaca a vodjstvo Srbije ustavnim promenama i ograničavanjem vlasti pokrajinskih organa.

U februaru 1989. godine, posle nastavka albanskih protesta, tadašnji federalni vrh, pod pritiskom Srbije, šalje vojsku na Kosovo. U martu dolazi do sukoba vojske i albanskih demonstranata, u kojima gine 24 ljudi a stotine su uhapšene. Istog meseca Vlasi i šestnaestorica tada vodećih albanskih lidera osudjeni su zbog "kontrarevolucionarnog podrivanja društvenog poretka" odnosno organizovanja štrajka rudara u Starom Trgu i političkih demonstracija širom Kosova. Oni će kasnije, pod pritiskom medjunarodne i jugoslovenske javnosti, biti abolirani. Ali, tada prekršena prava uspostaviće novu praksu u "obračunu" sa političkim zahtevima Albanaca. Nepoverenje će se povećavati a jaz izmedju srpske i albanske zajednice na Kosovu produbiti do nezabeleženih razmera. Zasebno etničko političko organizovanje postaje jedini oblik političkog organizovanja. Organizuju se i seoske strže (na primer, srpske straže u selu Prekale). Gradjani se naoružavaju i pripremaju za oružani sukob. Ovakav tok stvari podržavaju mediji i vlast. Posle ustavne revizije od 1989. godine, pokrajine Kosovo i Vojvodina gube atribute državnosti (ustavni veto, deo zakonodavne, upravne i sudske funkcije). Okončanje političko-teritorijalne autonomije Kosova (i Vojvodine) dovelo je do promene dotadašnjeg odnosa medju republikama. Prvi odgovor je usledio od Slovenije, koja (27. septembra 1989. godine), unutar svoje politike "bežanja iz Jugoslavije", pravdajući se strahom od srpske hegemonije, proklamuje osamostaljenje i otcepljenje. Time je i javno potvrdjeno da kosovska kriza, srpsko i albansko pitanje nisu jedina otvorena pitanja. To je i slovenačko, hrvatsko, makedonsko, muslimansko itd., itd. Zapravo, sva ova nacionalna pitanja nadovezuju se jedno na drugo. Započinjanjem političke pluralizacije, stvaraju se mogućnosti za šire ispoljavanje problema. To, svakako, jeste korak ka demokratiji. Medjutim, svodjenje demokratizacije na nacionalistički antikomunizam vodilo je zaoštravanju netrpeljivosti i sukoba. Reakcija Albanaca je bila masovna, jer mnogi Albanci su smatrali da su im, promenom ustavnog statusa Pokrajine, neposredno uskraćena mnoga prava. To daje novi zamah albanskom pokretu. Režim odgovara represijom i ugrožavanjem ljudskih prava. Prisutne su i mere diskriminacije Albanaca. Srbi se, kao zajednica simbolički, a njihova elita i stvarno, dovode u poziciju vladajuće i privilegovane manjine, koja za potrebe republičkog centra kontroliše izvršnu vlast i policijski aparat koji se, pak, stavlja u službu politike etničke segregacije. Ova segregacija zahvata sve oblasti života.

Albanske političke demonstracije (22. i 23. januara 1990), koje zahtevaju slobodne izbore, oslobadjanje političkih zatvorenika i ukidanje vanrednog stanja, pojačavaju tenzije izmedju vlasti (bivše) Jugoslavije i Srbije, kao i izmedju Srba i Crnogoraca, sa jedne, i Albanaca, sa druge strane. Tok dogadjaja krajem osamdesetih godina, imao je dve posledice: prvo, Miloševićeva nacionalistička politika je uspela da mobiliše Srbe za sukob s Albancima na Kosovu i da unese neke elemente demokratizacije u Srbiji, ali nije uspela da uspostavi efektivnu i demokratski zasnovanu kontrolu nad Kosovom; drugo, Kosovo i srpsko-albanski sukobi su i dalje osnovni izazov održanju unutrašnje nacionalne i državne zgrade Srbije. Tokom 1990. godine, promene nastale u delovanju albanskog pokreta (kao što je, na primer, kapmanja opraštanja krvi, odnosno pokušaj eliminisanja krvne osvete) dale su ovom, do tada jednom od najeksplozivnijih pokreta u ovom delu Evrope, oznake smanjene agresivnosti. To je pak uslovilo da srpski državni nacionalizam deluje kao agresivniji. U biti, ono što se, posebno od strane albanskog političkog vodjstva, predstavlja kao nenasilni otpor, zbir je brojnih pragmatičnih političkih odluka koje započinju u periodu 1988/89, kada su organizovane masovne albanske demonstracije, koje su za cilj imale odbranu autonomije Kosova. Marta 1990. godine, represivne mere srpske države dobijaju velike razmere. Oko 7.000 ljudi je uhapšeno. Od tada albansko vodjstvo nastoji da ukloni ili umanji svaki rizik javnih demonstracija. Od izbijanja rata u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini, uočljivo je nastojanje Albanaca da ne budu uvučeni u ovaj ratni sukob. Istovremeno, politički zahtevi postaju sve radikalniji. O tome svedoči i to što je, 7. septembra 1990. godine, dve trećine albanskih delegata u Pokrajinskoj skupštini, na ilegalnom zasedanju, u Kačaniku, donelo tzv. Kačanički ustav, koji postavlja zahtev za nezavisnom Republikom Kosovo. Zatim, septembra 1991. godine, održava se referendum za nezavisnost a, maja 1992. godine, izbori za parlament i predsednika Republike Kosovo. U krugovima vladajućih komunista Srbije i opozicije nastaje ideja o potrebi proterivanja "nelojalnih" Albanaca u Albaniju. Govori se o 300.000 emigranata iz Albanije koji nisu regulisali svoj status u Srbiji i Jugoslaviji, a čije je delovanje anrisrpsko i antijugoslovensko, odnosno, u interesu Albanije. Medjutim, kasnije će zvanični izvori potvrditi postojanje svega 732 osobe koje su emigrirale iz Albanije a nisu regulisale svoj status. Situaciju dramatizuje i slučaj trovanja albanske školske dece na Kosovu. No, bez obzira što je, do danas, nerazjašnjena pozadina ovog dogadjaja kao i to ko su organizatori i izvodjači trovanja, sigurno je da se radi o "slučaju okidaču" koji je proizveo masovno emotivno-političko mobilisanje Albanaca i pripremio ih za napuštanje institucija i normi Srbije i Jugoslavije (tzv. bojkot). Medju Srbima je, pak, učvršćena predstava o primitivnim i podlim Albancima. Tako je olakšano uspostavljanje kontrole republičke vlasti nad policijom, zdravstvom, školstvom i, kasnije, privredom i medijima Kosova. Suspenduju se i pokrajinski ministri i predsednik vlade a na njihovo mesto republički centar šalje svoje poverenike. Vlasti Srbije su u dva maha (1989. i 1990. godine) uvodile vanredne mere. Iako su ove mere uvedene u pozivu na član 4. Medjunarodnog pakta o gradjanskim i političkim pravima i prijavljene Generalnom sekretaru Ujedinjenih nacija, neke od njih suprotne su Ustavu Jugoslavije. Neka vrsta opšteg idejno-političkog okvira ovakvog postupanja vlasti Srbije nalazi se u "Programu za ostvarivanje mira, slobode, ravnopravnosti i prosperiteta SAP Kosova", koji je usvojila Skupština Srbije, 22. marta 1990. godine. U Programu je, u šest tačaka, predvidjeno da se Srbima i Crnogorcima kao i svim "ugroženim narodima i narodnostima" na Kosovu "svim sredstvima pravne države", obezbedi potpuni mir, sloboda, potpuna lična i imovinska sigurnost; gradjanima albanske narodnosti obezbediće se "puna nacionalna ravnopravnost i negovanje nacionalnih tradicija, verskih sloboda i svih civilizacijskih ostvarenja"; garantuje se ostvarivanje ljudskih prava svim gradjanima Kosova; predvidja se otklanjanje "nepravde učinjene iseljenim Srbima i Crnogorcima i stvaranje uslova za njihov povratak kao i za dolazak na Kosovo svih onih koji tu žele da žive i rade"; najavljuje se osnivanje, iz sredstava Srbije, Direkcije za unapredjivanje privrednog i društvenog razvoja (čime se "preuzima" jedna od funkcija Federacije). Posebnu pažnju zaslužuje tačka 6. Programa koja najavljuje uspostavljanje efikasne "pravne države" i ovlašćuje Skupštinu Srbije da može da poništi zakone i odluke Skupštine Kosova, što je bilo u suprotnosti sa Ustavom Srbije pa i samim načelima ovog Programa. Program je propraćen "Operativnim planom realizacije zadataka iz Programa za ostvarivanje mira, slobode, ravnopravnosti, demokratije i prosperiteta SAP Kosova". U okviru ovakve politike donose se brojni zakoni, medju kojima su i sledeći: "Zakon o postupanju republičkih organa u posebnim okolnostima. ^lan 2. tačka 4. ovog zakona daje osnov za uvodjenje privremenih mera. Primena ovog zakona, odnosno, uvodjenje posebnih mera omogućeno je (na Skupštini Srbije donošenjem "Odluke o utvrdjivanju da su nastupile posebne okolnosti na teritoriji Socijalističke Autonomne Pokrajine Kosovo" i objavljivanjem) istog dana - 26. juna 1990. godine. Mere koje se zavode odnose se na pojedinačne slučajeve, a ne kao pre njih važeće vanredne mere, koje su se odnosile na vitalne funkcije ili na celokupni život Kosova. Privremenim merama su preuzete rukovodne funkcije u privredi, zdravstvu, školstvu, sudske funkcije kao i one u upravi. U najvećem broju slučajeva Albanci su zamenjivani Srbima i Crnogorcima a usledilo je i masovno otpuštanje sa posla. Rad Skupštine, Izvršnog veća i Predsedništva SAP Kosovo okončan je njihovim ukidanjem 5. jula 1990. godine, odnosno početkom 1991. godine. Mnoge odluke i mere koje su usledile bile su uperene protiv prava i mogućnosti albanskog stanovništva da autonomno odlučuje o pitanjima školstva, zdravstva itd. Usledilo je zatvaranje škola, otpuštanje nastavnika i organičavanje upisa u škole na albanskom jeziku; obustavljeno je finansiranje onih škola koje se "ne pridržavaju jedinstvenog obrazovnog programa za Srbiju" itd. Pod odrednicu "diskriminacionih zakona", koji pogadjaju Albance ali i sve druge gradjane a doneti su povodom Kosova, spada i "Zakon o posebnim uslovima prometa nepokretnosti". Ovi primeri govore da postoje elementi politike diskriminacije, asimilacije, čak i genocida. Ali, izgleda da se u sadašnjoj Srbiji pre svega radi o nepostojanju efektivne vlasti i vladavine prava. Reč je o državi koja se nalazi u stanju "razdvojene ličnosti": s jedne strane, raspadaju se stare institucije koje su pod uticajem voluntarizma i subjektivizma odnosno nacionalistički definisanog srpskog interesa a, s druge strane je novonastajuća država - SR Jugoslavija - koja samu sebe ne može da odredi. Kriza identiteta, neefikasnost i nedemokratičnost vlasti, pogadja sve gradjane ali posebno manjine, medju ovima ponajviše Albance.

Jugoslovenskažratna godina - 1991 - započela je pucnjima albanskih nacionalista (1. januara) na policiju u Peći i Mitrovici. U Frankfurtu (16. februara) 7.000 Albanaca i Hrvata demonstrira zahtevajući "samoopredeljenje naroda Jugoslavije a protiv rata koji preti Hrvatskoj". Vlast Srbije razrešava dotadašnjeg predstavnika Kosova Rizu Sapundžiu (Riza Sapunxhin) članstva u Predsedništvu SFRJ (18. marta) i na njegovo mesto (21. marta) dovodi "lojalnog Albanca" - Sejdu Bajramovića (Sejdo Bajramoviq).

U toku septembra (zaključno sa 30-tim) Albanci obavljaju svoj referendum za "suverenu i nezavisnu državu Kosovo". Skupština Srbije, u svom odgovoru, ukida Akademiju nauka Kosova (16. oktobra). Predstavnici jedanaest političkih partija Albanaca u Jugoslaviji potpisije (17. oktobra) političku deklaraciju o "ujedinjenju svih Albanaca". Već 22. oktobra Albanija "priznaje nezavisnost Kosova". A 13. decembra započinje sukob predstavnika Albanaca u Saveznoj skupštini i srpskih vlasti. Naime, njih šesnaestorica su se obratili Generalnom sekretaru OUN i optužili vlasti Srbije i JNA za "oružani masakr nad Albancima", zahtevajući upućivanje mirovnih snaga OUN na Kosovo. Ubrzo se (23. decembra), neslužbeno saznaje da se "Republika Kosovo" obratila Evropskoj zajednici za priznavanje nezavisnosti. U toku 1991. godine, spirala sukoba i ubrzanje političkih poteza se povećava, ali kao da su se obe strane, naročito albanska, odrekle upotrebe otvorenog nasilja i represije. Medjutim, to još ne znači su spremne na dijalog. Naprotiv, obe strane prekidaju svaku političku komunikaciju i jedna drugoj negiraju postojanje. No, izgleda da nije sporno da je 12. juna 1991. godine, ispoljena značajna novina u metodu delovanja albanskog pokreta. Veton Suroi organizuje u Prištini demonstracije Albanaca pod geslom "Mirna sahrana nasilne današnjice od strane srpke vlasti". Ove demonstracije će skrenuti pažnju analitičarima na to da albanski pokret ima mnoge karakteristike novih gradjanskih pokreta. Poredjenje s palestinskom Intifadom postaje opšte mesto analiza ali i političkih istupa albanskih lidera. Kasnije, ovo poredjenje će ustupiti mesto predstavi o "gandijevskom nenasilju Albanaca". Albanski pokret, danas, kao izvor svoga identiteta ističe otpor represiji Miloševićevog režima. Medjutim, on nije u stanju da, na osnovu modernog nacionalnog identiteta, u jedan kohezioni pokret okupi sve nacionalne komponente. Zato, erupcije protesta, tokom osamdesetih i početkom devedesetih godina, nose više obeležje pojedinačnih pobuna nego šire strategije. Na to utiču mnogi faktori, od kojih su, po svemu sudeći, najvažniji sledeći:

- prvo, zadržavanje tradicionalnog, običajnog prava i lokalne zajednice kao organizacione osnove nacionalnog pokreta. To jača, i onako snažan, "unutar sebe" okrenut pogled Albanaca; - drugo, započeti proces modernizacije uzdrmao je plemensko društvo (čak i razorio neke njegove institucije), ali ga nije zamenio modernim gradjanskim društvom. Ostaci plemenske strukture i začeci modernog društva povezivani su političko-etatističkim vezama. To zaoštrava napetosti izmedju društvenog miljea i tradicionalnog načina identifikacije. Socijalna fragmentacija stvara poteškoće u okupljanju različitih grupa u širok pokret. Takodje, ekonomski odnosi u (bivšoj) Jugoslaviji stvorili su novu napetost. Uspostavlja se odnos centar - periferija. U tom odnosu Slovenija i Hrvatska su ekonomski centri a Srbija je politički centar, dok je Kosovo periferija. To stvara potrabu za širokom političkom (nacionalnom) mobilizacijom, kao načinom da se periferne pozicije prevladaju iako je to ovu mobilizaciju u isto vreme i sprečavalo, snagom zavisnosti od centra;

- treće, Kosovo, od 1974. godine, poseduje izuzetno visok stepen autonomije (samouprave). To je, gotovo petnaest godina, otežavalo mobilizaciju. Zahtev za autonomijom postaje snažni motiv mobilizacije tek posle ograničavanja albanske i kosovske samouprave;

- četvrto, (bivša) jugoslovenska država uspostavljena je pre svega oko socijalističke ideje kao osnovne legitimacijske vrednosti. A socijalistička ideja je onemogućavala da ideja nacije postane osnovna mobilizacijska vrednost; - na kraju, sam vodeći cilj albanskog pokreta - nezavisna kosovska država - po svojoj suštini je i krajnji cilj. Nepostojanje faznih ciljeva ili ciljeva tranzicije nije povoljna okolnost za jedan politički pokret, jer ovaj mora maksimalno da angažuje mase za teško ostvarive zahteve. To uslovljava zamor masa i sužava politički prostor za dijalog. Sve to samo potvrdjuje da je albanski pokret stari socijalni pokret, koji ne može da ostvari modernu nacionalnu koheziju, ali može da ugrozi teritorijalni integritet Srbije i Makedonije. Unutar srpske nacije, on podstiče osećanje ugroženosti i umnožava zahteve za "končnim rešenjem" mada, u isto vreme, do apsurda dovodi svoj odnos sa vladajućim režimom Slobodana Miloševića. S jedne strane, svoj identitet i legitimaciju on gradi na otporu ovom režimu a, s druge strane, svojim radikalizmom nameće okvire autoritarizma i šovinizma i onemogućava snažniji razvoj unutarsrpske opozicije režimu kao i demokratizaciju Srbije. Zapravo, demokratizacija Srbije bi nametnula demokratske metode i institucije uredjenja srpsko-albanskih odnosa a to zahteva postojanje modernog nacionalnog pokreta Albanaca sa kohezivnom strategijom. Danas, u srpsko-albanskim odnosima dominira sudar dva autoritarizma i šovinizma koji, medjutim, nemaju istu snagu i organizovanost. Svoje slabosti albanska strana nastoji da nadoknadi, s jedne strane, kroz tzv. internacionalizaciju svoga pitanja, a s druge strane, kroz izgradnju tzv. paralelnih institucija i paralelnog načina života. U tom cilju se privatnicima, zanatlijama i seljacima, zavodi mesečni porez na dobit od 3%; mladi Albanci se podstiču da ne služe vojni rok u Vojsci Jugoslavije; "bojkotuju" se državne zdravstvene institucije a, preko humanitarnih projekata, posebno Fonda Majke Tereze i medjunarodne pomoći, izgradjuje se "paralelni sistem zdravstvene i socijalne zaštite"; organizuju se paralelne škole i univerzitet, na kojima se nastava redizajnira u skladu s albansko-ilirskom optikom tumačenja istorije, geografije i društva. Argumenti koji se, od strane albanskog vodjstva, najčešće ističu su: Albanci sa Kosova ispunjavaju sve uslove da se nazovu "narodom" to jest nacijom. Oni imaju jasan etnički, jezički i kulturni identitet, kompaktno naseljavaju prostor, čine demokratsku većinu i imaju definisani nacionalni program. Dokazali su i da poseduju punu koordinaciju svesti i volje, odnosno sposobnosti da izgrade zajednicu koja je u stanju da sama upravlja sobom; Kosovo, za Albance, više nije u Srbiji. To pokazuje različitim oblicima političkog nepriznavanja Srbije i Jugoslavije. Učešće u institucijama političkog života u Srbiji odbacuje se, uz tumačenje da bi ono predstavljalo priznavanje legitimnosti režima, kako to često ističe Rugova. Nepristajanje na to da je Kosovo u Srbiji vodi u "balkansku bajku" u kojoj se surova stvarnost zamenjuje svetom političkih fikcija i sukoba. U politici je to oličeno u "lažnom realizmu" nacionalističkih vodja. "Otac nacije", zapravo, svojom voljom i rečju oblikuje onakav svet u kakvom je većina stanovništva prinudjena da živi, "bez obzira na cenu" i kvalitet takvog života.

Po vladajućoj političkoj predstavi Albanaca sa Kosova o samima sebi i o Drugima (to jest o Srbima i Srbiji), slika današnjice izgleda ovako: Medju Srbima vlada nacionalizam koji čini suštinu njihove nacionalne politike. Srbi se homogenizuju po nalogu te politike, u čijem je središtu mit o Kosovu. Oni se homogenizuju u potpunosti, ne samo protiv Albanaca već i čitavog sveta, kako bi umanjili negativne posledice njihove politike. Albanci se, češće spontano nego sa ciljem, a u strahu od antialbanskog režima, homogenizuju radi odbrane svoga nacionalnog bića. Srpski nacionalni program je po Albance opasniji nego prethodni "monistički sistem", jer im oduzima i ono malo individualnih i ličnih prava koja su imali. Srpski nacionalni program je, po ovoj predstavi, ratni program. Po toj istoj predstavi, Albanci su "dominantna etnička grupa", a ne manjina, jer broje dva miliona ljudi. Oni nisu manjina ni u nacionalnom ni u internacionalnom smislu. To je druga polovima albanske nacije koja živi izvan Albanije a u regionu u kome su mnoge nacije manje brojne od njih. To je "jedina nacija u Evropi koja je podeljena medjunarodnim granicama". Samoopredeljenje i nezavisnost albanske nacije opravdani su, jer ona, u slovenskom okruženju, nikada nije bila priznata kao jednak subjekt drugima i jer nastavljanje njenog života izvan sopstvenog "pravnog sistema" vodi u nove sukobe. Rešnje su granice koje je albanski pokret zahtevao 1913. godine. Snažan albanski nacionalni, nacionalistički pokret, kao i srpsko-albanski sukobi na Kosovu, rečito svedoče o tome da Albanci nisu integrisani u srpsko, kao što to nisu bili ni u jugoslovensko društvo. Tome pored brojnih i najraznovrsnijih uzroka posebno doprinosi okolnost što Albanci ne pripadaju slovenskom jezičkom i kulturnom krugu; zatim, nekonvergentnost nacionalnog razvoja Srba i Albanaca i sukobljenost njihovih pokreta a naročito političke elite.

4. IZGLEDI ZA BUDU]NOST SRPSKO-ALBANSKIH ODNOSA

Etno-nacionalističke suprotstavljenosti su na Kosovu dovele do formiranja dva snažna i medjusobno konfrontirana pokreta: albanskog i srpskog. Ovi pokreti su, od sredine osamdesetih godina, ugrožavali tadašnji poredak. Pri tome je nastojanje albanskog pokreta da se prisajedini Albaniji ugrožavalo i teritorijalni integritet Srbije i (bivše) Jugoslavije. Ovi pokreti su dali svoj veliki doprinos raspadu te državne zajednice. Ali, kao ni drugi nacionalizmi, oni je nisu srušili. Najsumarnije rečeno, taj raspad se dogodio usled nemogućnosti komunističke vlasti da se sama unutar sebe reformiše. Medjutim, kosovska drama, zaoštravanje srpsko-albanskih odnosa i raspad (bivše) Jugoslavije upečatljivo svedoče da komunistički, odnosno socijalistički režimi, nisu imali instrumente za upravljanje sukobljenim interesima i za rešavanje sukoba. Gradjanski rat na prostorima (bivše) Jugoslavije zamrzao je i odložio rešavanje mnogih problema u srpsko-albanskim odnosima na Kosovu i povodom Kosova. Mnoga pitanja su još teža i zaoštrenija. Sukob na Kosovu, odista, podseća na grčku tragediju. Svi akteri su osudjeni na neizbežan zločin, za koji ne mogu biti odgovorni. Kosovo je pritajena vatra a srpsko-albanski odnosi čvor koji još niko nije uspeo da razreši. Ali, mnogo je, pa čak i previše, onih koji bi da čvor preseku a vatru raspale.

Na Kosovu je, i dalje, osnovni model upravljanja pojačavanje konfliktnosti. Interetnički odnosi se uspostavljaju po modelu dominacije i velikodržavlja. Primenom državno-organizacionih, ustavno-pravnih i administrativno-policijskih mera, ostvarena je prevlast republičkog centra. Time su problemi potisnuti, ali ne i rešeni. Teški politički, ekonomski, demografski, kulturni i ekološki problemi prisutni su i dalje, i još se zaoštravaju. Srpsko-albanski odnosi su dovedeni u stanje duboke zamrznutosti saradnje, paralelnog postojanja, a zapravo potpuno prekinute komunikacije. Svaka od strana nastoji da do kraja ostvari sve svoje pretenzije, a pre svega pretenziju na državni suverenitet. Svaka od njih nastoji da institucionalizuje svoju dominaciju. Reč je o sudaru, na istoj teritoriji i nad istim stanovništvom, u suštini istih pretenzija. Nepostojanje kontrolnog okvira umanjuje mogućnost da sadašnji politički akteri razreše probleme koji iz tog sudara nastaju. Zapravo, Kosovo je danas bremenito opasnostima od potencijalne eksplozije ali, ipak, stabilno. Vlast Srbije i albansko vodjstvo uspevaju, još uvek, da kontrolišu stanje. Medjutim, sa svakim novim incidentom uvećava se i opasnost da se kontrola nad situacijom izgubi.

Mnogi posmatrači predvidjaju i mogućnost oružanih sukoba na Kosovu i povodom Kosova. Pri tome se u obzir uzima i postojanje političkog sukoba ali i paramilicijskih snaga. U odgovoru na pitanje da li je Kosovo sledeće u nizu oružanih sukoba na prostoru (bivše) Jugoslavije, mora se uzeti u obzir postojanje i dejstvo i brojnih drugih činilaca i aktera. Od svih njih, i dalje, najvažniji su unutrašnja politička situacija i vodjstva. Dosadašnja intervencija ovih činilaca nije vodila dovoljno računa o složenosti i isprepletanosti celine jugoslovenske krize, već se koncentrisala na najakutnije probleme, i to tek pošto su prerasli u oružane sukobe. Pri tome se pitanje Kosova i statusa Albanaca koristi u taktičke svrhe, a ne u okviru celovite strategije rešenja sukoba na prostorima (bivše) Jugoslavije i razvoja Balkana, Srednje i Istočne Evrope. No, tačno je i to da rešenje ovog pitanja nije jednostavno čak ni na načelnom nivou. Evropa - posle ujedinjenja Nemačke, otcepljenja baltičkih republika i republika (bivše) Jugoslavije - u ovakvim slučajevima, mora da bira izmedju prava na etničko, nacionalno samoopredeljenje (odnosno etničkog principa, na koji se poziva albanska strana u srpsko- albanskom sporu kao i srpska strana u srpsko-hrvatskom i srpsko-muslimanskom sporu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini) i principa teritorijalnog integriteta i nepromenjivosti državnih granica silom. U slučaju Kosova, postoji i "višak" koji se sastoji od razlike izmedju prava i pretenzija manjina. No, iznad svih zahteva, pred medjunarodnom zajednicom je onaj koji se odnosi na umanjivanje opasnosti oružanog sukoba na Kosovu ili povodom Kosova. Da je taj zahtev urgentan, govori i ukupno stanje na Kosovu, brojni pogranični incidenti na granici Jugoslavije i Albanije, kao i političke odluke poput one koju je (11. jula 1991. godine) doneo parlament Albanije i koja još uvek nije povučena. Ta se odluka odnosi na pomoć stanovništvu Kosova kada se za to ukaže potreba. No, po svemu sudeći, Kosovo je bliže miru nego ratu. Gospodari rata na ovim prostorima su umorni a pretpostavlja se i da SAD i NATO neće dozvoliti širenje rata. Iznad svega, postojeća pat-pozicija, odnosno nemogućnost strana u sukobu da ostvare svoje pretenzije stvara okolnosti u kojima će obe strane biti prinudjene na otpočinjanje dijaloga. Dakle, otvara se perspektiva miroljubivog rešavanja kosovskog zapleta. Dve mogućnosti su unutar ove perspektive: prvo, podela teritorija, odnosno saglasno i mirno razgraničenje, i, drugo, garancije prava Albanaca unutar Srbije (odnosno Jugoslavije) i balkanske integracije.

U varijanti podele Kosova, odnosno teritorijalnog razgraničenja Srba i Albanaca po etničkoj liniji, o čemu se, tokom 1992. i 1993. godine, govorilo u javnosti Jugoslavije a pogotovu u inostranstvu, pojavljuju se najmanje tri podvarijante: prva, koja bi uvažila srpske nacionalne, verske, istorijske i privredne interese i po kojoj bi 40% sadašnjeg Kosova predstavljalo tzv. srpsko Kosovo. Ova podvarijanta se pripisuje Dobrici ]osiću; druga podvarijanta prevashodno uvažava albanske interese i Srbiji ostavlja 10% kosovske teritorije (opštine Leposavić i Suva Reka); treća podvarijanta Srbiji namenjuje oko 20% kosovske teritorije (uz Leposavić i Suvu Reku još i opštinu štrpce) dok bi Crnoj Gori pripao deo oko Peći na kome je Pećka patrijaršija. Ne bi trebalo isključiti ni ovakve mogućnosti, pogotovu ukoliko bi prevladale tendencije ka stvaranju malih, etnički homogenih država, u kojima se pripadnici svode na gradjane drugog reda. Medjutim, malo je izgleda da bi ovakvo rešenje moglo da bude ostvareno bez mnogih lokalnih i regionalnih sukoba. Uz to, za takva rešenja je potrebna izuzetna odvažnost, kakvu sadašnje srpske i albanske vodje ne poseduju. I zato će, unutar ovakve perspektive, kosovsko pitanje još ostati otvoreno i proizvodiće brojne nove sukobe i probleme. Odvajanje Albanaca, odnosno Kosova, najverovatnije bi pojačalo težnje Albanaca iz Makedonije za odvajanjem i ujedinjenjem s ostalim albanskim zemljama. To bi moglo da otvori pitanje novih saveza (na primer, srpsko-grčkog ili tursko-bugarskog uz saradnju s Albanijom, Albancima i Muslimanima iz Srbije i Bosne i Hercegovine). U svakoj od tih mogućnosti položaj Makedonije postaje nesiguran a njena budućnost neizvesna. Rešenje bi, ipak, trebalo tražiti u garantovanju prava na nacionalni identitet Albanaca i autonomije Kosova koja bi pružala garancije na kulturnom, ekonomskom, administrativnom i političkom planu. To od većinskog stanovništva - Albanaca - zahteva odricanje od secesije a od Srbije, odnosno Jugoslavije, delimično odricanje od suvereniteta u odnosu na manjinsko stanovništvo. To bi bilo slično odricanju Italije, u oblasti Alto Adidje ili Južni Tirol, a u korist Austrije. Ovaj proces zahteva medjunarodne garancije i kontrolu procesa prelaženja iz faze sukoba u fazu zajedničkog života, poverenja i saradnje. ^ini se da bi put ka ovakvom modelu mogao da započne oslanjanjem na stavove Haške deklaracije o (bivšoj) Jugoslaviji, od 18. oktobra 1991. godine. U kosovskoj drami, svaka od strana ima svoje argumente, koje valja respektovati, ali su krajnji ciljevi obe strane neostvarivi. A gradjanski rat je, kao što se i na prostorima (bivše) Jugoslavije potvrdjuje, krvava igra sa krajnjim skorom - nula. Zato, poštovanje ljudskih prava i sloboda, prava naroda (gradjana) na samoopredeljenje, kao i, u skladu s evropskim standardima, prava na samoadministriranje, mogu da pruže okvir za političko rešenje kosovskog pitanja. ^ini se da bi Kosovo - Regija, unutar decentralizovane i demokratske Srbije, mogla, za relativno duži rok, da bude izlaz za sve strane. No, jedno je jasno: problem nije moguće rešiti ni lako, a ni preko noći. Kosovski problem prevazilazi znanje i moć pojedinačnih stranaka, nacionalnih vodja ili državnih aparata. Ono se ne može rešavati samo iz jedne optike, jer zahteva široki politički i socijalni pa i medjunarodni konsensus, koji se može postići samo kroz dijalog, demokratsku proceduru i parlament. A za to je neophodno da prestane rat na prostorima (bivše) Jugoslavije i da se na kompromisni, ali i na dugoročno stabilan način urede odnosi izmedju bivših jugoslovenskih republika. Prekid rata vratio bi sve aktere rata i krize rešavanju problema u svojim sredinama, kao i uredjenju medjusobnih odnosa. S tog stanovišta, u pravu su analitičari koji predvidjaju da pitanje Kosova i srpsko-albanskih odnosa tek dolaze u prioritete. Obe strane u sukobu još uvek manifestuju jaču vezanost za sopstvene nacionalističke ciljeve nego za modernizaciju, demokratiju i dijalog i zato jednostrano i tvrdoglavo ostaju pri svojim "krajnjim zahtevima"; medju njima vlada nepoverenje i medjusobno sumnjičenje, a izmedju vlasti Srbije i političkog vodjstva albanskog pokreta sve veze su gotovo potpuno prekinute. To nameće potrebu za Trećim, za Posrednikom. Posrednici mogu, pre svega, biti delovi javnosti i opozicije Srbije i medju Albancima, koji nisu neposredno uključeni u izazivanje i zaoštravanje sadašnjih sukoba. Medjunarodno posredovanje, koje bi bilo usmereno ka omogućavanju prvih koraka - započinjanja dijaloga - nužno je i dobrodošlo. Uloga medjunarodnih vladinih (pre svega KEBS-a i UN) ali i nevladinih organizacija u tom pogledu je izuzetno važna.

Dijalog je najpouzdaniji put u mir i saradnju. Izvesno je da će to biti dug i težak put, izmedju ostalog i zato što, na unutrašnjem planu, ne postoji ni dovoljno volje ali ni kultura dijaloga. No, razgovori će morati započeti, jer čitava kosovska drama kao i ratni sukobi na prostorima (bivše) Jugoslavije uče da je moguće birati izmedju medjusobne saradnje i suživota, s jedne strane, i osporavanja i sukobljavanja, s druge strane. Pouka je i da je put sukobljavanja uvod u ratne žrtve i neizvesnosti u pogledu razrešenja problema. Centralno pitanje srpsko-albanskih odnosa je odnos Srbije i Kosova i srpskih vlasti i albanskih poltičkih vodja. I zato: ukoliko vlasti Srbije žele da Srbi žive na Kosovu i da Kosovo bude u Srbiji, one moraju da vode politiku koja je prihvatljivija i za kosovske Albance; ukoliko kosovski albanci insistiraju na sopstvenoj državi, ta država mora biti zasnovana na principima prihvatljivim i za Srbiju; ukokiko se ove dve strane i dogovore, taj dogovor bi mogao biti prihvatljiv i za druge aktere u ovom odnosu, a to su pre svih Albanci iz Makedonije i Albanije. 3) Jedno od najburnijih razdoblja u srpskoj političkoj istoriji je vreme od 1987 do 1990/ 1994. godine. U tom razdoblju, dogodio se i kraj komunizma; obnova višestranačkog sistema; raspad SFR Jugoslavije, građanski rat to jest ratovi u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini; stvaranje novih nacionalnih država na prostoru bivše Jugoslavije u kojima Srbi dopsevaju u položaj manjina; stvaranje nove državne zajednice Srbije i Crne Gore - "krnje" to jest SR Jugoslavije; sankcije OUN i međunarodna izolacija Srbije i Crne Gore odnosno SRJ; stalni unutrašanji ideološki sukobi, politička previranja i interetenički sukobi, naročito na relaciji većina - manjina; učestala ponavljanja izbora i formiranja nestabilnih vlada radikalne promene kulturnih obrazaca i vladajućih moralnih i socijalnih normi življenja.

4) Uloga nacionalizma i interetničkih sukoba u zbivanjima tokom ovog razdoblja značajna je.

Plima nacionalizma uslovljena je i time što je posle raspada komunističkih projekata na sceni nacionalizam ostao kao jedini koliko toliko izgrađen političkih program i što su se, usled stalne nestabilnost svoga političkog postojanja, ovi režimi i sami snažno podupirali etničkim faktorom. . Takođe, snažno je i nastojanje da se nacionalizam nametne kao zamena za nedostajuće činioce integracije u društvu i da se, uz njegovu pomoć, izleči zajednica koja je teško obolela od krize identiteta. Takođe, on olakšava da se otkrije i optuži onaj koji je " kriv" za svu "Našu" nevolju i da se, po potrebama vlasti, taj krivac izruči nezadovoljnicima kao žrtveno jagnje.

Osnovni problem je u tome šta je to nacionalizam koji prolazi kroz fazu separatizma u kojoj je etničko okupljanje činilac razdvajanja. On nema pozitvni program ili plan - istorijski projekt, već nastoji da oživi stari macinijevski model etničke i jezičke homogenizacije u nacionalnoj državi. To je, zapravo, nastavak onog procesa koji je ostao nedovršen 1918 - 21. godine. U ovom svetlu moguće je da se razume i uloga nacionalizma i interetničkih sukoba u raspadu bivše Jugoslavije.

[to se raspada bivše Jugoslavije tiče ne bi trebalo gubiti iz vida to da je ona bila hibridno društvo, organizovano birokratsko političkim sredstvima, u čemu je najvažniju ulogu imao pratijski monopol. Tokom svog postojanja bivša Jugoslavija je iskusila paradoksalni razvoj: s jedne strane, ogromni napori i energija uloženi u ekonomsku i socijalnu integraciju a, s druge strane, snažni procesi ekonomske, socijalne i političke fragmentacije.

I najnoviji pokušaj da se decenijska ekonomska kriza reši sveobuhvatnom reformom koja bi Jugoslaviju uputila putem tranzicije ka otvorenom tržišnom modelu privređivanja zagovarao je: ekonomsku integraciju; uspostvaljanje jedinstvenog jugoslovenskog tržišta na prostoru, već tada, razdvojenom republičkim granicama; demokratizaciju i višepartijski parlamentarizam i evropsku kooperaciju. Osnovna ideja bila je: ekonomiju, postepeno, oslobođati nagomilanih problema i, uz nužne socijalne troškove, u relativno kratakom periodu, priključiti se grupi prosperitetnih evropskih zemalja. Međutim, nijedna relevantna društvena grupa se nije založila za uspeh reforme ni za uspostvaljanje demokratskih institucija. S druge strane, od 1987. godine, započeli su takvi politički procesi koji su doveli u pitanje reformu i sam opsatanak Jugoslavije, a od 1988. godine jača unutrašnji politički otpor reformi da bi, ogromnim naporom članica federacije - Slovenije, Hrvatske, Crne Gore a naročito Srbije - nakon nekoliko meseci, ovaj program bio srušen. Reč je o narastanju netolerantne populističke demagogije i regionalnih i etničkih pokreta. To se, u Srbiji i Crnoj Gori, zbiva kroz tzv. događanje naroda i antibirokratsku revoluciju, a u Sloveniji i Hrvatskoj kroz nacionalistička politika "bežanja iz Jugoslavije". Rezultat je brza etnifikacija političkog procesa i pad federalne vlade Ante Markovića. Bila je to potvrda da je koncept modernazacije ostao bez neophodnog socijalnog konzensusa i političke podrške kao i da je pobedila opcija zatvaranja u provincijalizam, šovinizam i nacionalistički totalitarizam; da jugoslovensko društvo ne može da se, samo iz sebe, reformiše i modernizuje i da se raspao mehanizam usaglašavanja suprotstavljenih interesa odnosno da se raspalo jednopartijsko ustrojstvo i centralističko upravljanje partijskopolitiče, ekonomske i militarističke elite. Zapravo, raspalo se jedno tipično neotradicionalno društvo čiji je unutrašanji politički prostor bio rastrzan konfliktnim ciljevima i delovanjem uz periodične socijalne, etničke i političke erupcije.

U Evropi postoje brojni etnički konflikti, ali, , samo su u bivšoj Jugoslaviji otškrinuta vrata rata i otvorena. Po svemu sudeći, raspad bivše Jugoslavije i gradjanski rat na njenim prostorima predstavljaju neplanirani i neočekivani, ali nužni kumulativni efekat neuspelih politika, prevashodno domaćih a tek u drugom planu i inostranih aktera. Etnički sukobi nisu bili predodređeni iako je Jugoslavija bila multietnička država u kojoj je postojala i visoka konfliktnost nacionalnih interesa. Tek pri kraju osamdesetih godina ovi sukobi izbijaju u prvi plan a jugoslovenski multietnički "lonac za topljenje" počinje da vri. Glavni činioci toga vrenja bili su nerazvijena politička kultura, nasleđe autoritarne politike i narastanje nacionalističkih političkih elita koje su zahteve za demokratizacijom preusmeravale ka zahtevima za državnom samostalnošću. Među ostalim uzrocima koji su omogućili da preovladaju interetnički sukobi bili su: tradicionalni nacionalni entiteti koji nisu doživeli suštinske promene u periodu posle Drugog svetskog rata; činjenica da su jugoslovenske nacije "neprevrele nacije" tako da se ovi sukobi mogu razumeti i kao zakasneli pokušaji nacionalno emancipatorskih pokreta; kriza društvenih vrednosti i perspektive, narastanje socijalne i političke neizvesnosti ljudi koji su, pod vladavinom autoritarnog političkog sistema, u nedostatku zaštite kao građana, nastojali da podršku nađu u nadindividualnom entitetu nacije, etnocentrizmu i nacionalizmu; odsustvo stvarne demokratske alternative što se ispoljavalo i kroz vezivanje ideja konfederacije za jačanje birokratskog centralizma na nivou republika a ne za demokratizaciju vlasti i političkog života; nepostojanje demokratskih institucija i iskustva demokratskih procedura u rešavanju sukoba je uslovljavalo da se sukobi i njihovo razrešavanje povezuje s nasiljem; odsustvo kriterija za evropeizaciju i integraciju u Evropu uz vladavinu nacionalističkih kriterija antindividualizma i antiregionalizma itd.itd.

Pored ovih, unutrašnjih činilaca, na raspad bivše jugoslovenske države uticalo je i popuštanje zategnutosti između "velikih sila" kojim je stvoren novi svet u kome je trebalo uspostaviti nove interesne odnose i sfere uticaja. Za sve to jugoslovenska politička elita nije bila spremna. Zapravo, Jugoslavija se potvrdila kao svojevrsni paradoks, sa civilizacijskog stanovišta, on je periferija ("periferija periferije"), a po žestini problema ona se našla u samom centru. Ovaj paradoks je omeđio i domete njene - u osnovi, periferijske, provincijalne, složenosti i žestini problema nedorasle - političke elite.

To je, između ostalog, i plaćanje svojevrsnog duga istoriji, tokom koje su mnogi pokušaji demokratizacije, modernizacije onemogućeni i prekuniti, najčešće, političkim i policijskim sredstvima. Tako su uklonjane uporišne tačke, u bližoj prošlosti, na koje bi mogla da se osloni demokratsko-liberalno uobličavanje nacionalnog interesa. Otuda je i bilo moguće da se Srbima i Srbiji, u zamenu za sadašnjost i budućnost, ponudi davna prošlost u obliku mita dnevnopolitički "prerađenog" za potrebe nacionalističke mobilazacije. Deo stare - komunističke nomenklature bio je ključni akter ovog prelaza ka novoj legitimaciji.

Godinama raspeta između dileme modernizacije i očuvanja Jugoslavije ili status quo, ta je nomenklatura prednost davala statusu quo koji je oličavao njenu vladavinu. Ali, shvativši da je modernizacija neizbežna, prigrabila je poslednje sredstvo odbrane svoje vlasti - nacionalizam. Spajanjem "službenog" i "neslužbenog" nacionalizma zatvoren je krug etnifikacije politike i javnosti. Od tada svi interesi i svi sukobi interesa postaju stvar "opstanka nacije".

Bivše jugoslovensko društvo bilo je u osnovi neizdiferencirano. Zato je moglo prihvatiti samo one iskaze koji su se odnosili na njegovu "ukupnost", a nacionalizam je upravo nudio takav odgovor. On je bio kao otpor individualizmu, kako individualnim slobodama u naciji, u društvu tako i u odnosima među nacijama. On je bio prihvaćen i kao antipod "komunističkom internacionlizmu" uz nadu da omogućava lagan prelaz u nešto već poznato - kolektivizam.

Negativna energija nacionalizma je posve pragmatično upotrebljena kao oružje borbe da se osvoji vlast a potom kao oruđe njenog održavanja. Istovremeno, opsednutost apsolutizacijom sopstvenog viđenja nacionalnih interesa onemogućavala je vladajuću elitu da uvidi svu tragičnost i cenu takve upotrebe nacionalizma kao i da uvide da je izlaz u svojevrsnoj ravnoteži različitih etničkih, kulturnih i verskih zajednica, u stalnom traganju za balansom političkih, ekonomskih, nacionalnih i drugih interesa.

Dakle, ključni činilac raspada društva i države bila je nesposobnost, nespremnost i nemogućnost komunističke političke elite da predvodi proces modernizacije i transformacije sistema, a nacionalizam se pojavio kao sredstvo ove elite da preživi. Ova elita snosi i glavnu odgovornost za izazivanje rata, jer nije ni pokušala da reaktivira davno umrtvljen, ali svuda oko nje, pa i u njenim zakonima prisutan, diskurs multietniciteta i multikulturalnosti. Potvrdilo se, tako, tačnost opaske M. Krleže da je narodnost: "kod nas 'kompletna ludnica'. Tu među nama, nema naroda, koji nije uvjeren da je on jedini Spomenik od Milenija trajnosti". Svi narodi, po istom pravilu, na isti način, istim rečima neguju svoj nacionalizam, obmanjujući sebe i svet oko sebe "rasnim, specifičnim, genijalnim svojstvima i vrijednostima". U ovim narodima "spavaju mračna stoljeća". To što se pojedinci uzdižu, i za dva-tri stoljeća ispred te sredine to su "sumnjive pustolovine osamljenih intelektualnh vrabaca koji nadlijeću smeće na historijskim cestama. Stvaranost je tvrdoglavo zaostala. Sam Krleža našao je utehu u jednoj Marksovoj misli: "ni jedan narod ne može prečesto ponavljati iste gluposti". Danas, vidimo da je to slaba uteha i da je ljudska glupost neograničena i neumorna u ponavljanju.

5)

Srpsko pitanje je bilo latentno prisutno sve vreme postojanja bivše Jugoslavije, a dramatizovano je onda kada je budućnost Jugoslavije postala neizvesna. Otvaranje ovog pitanja bilo je, sa svoje strane, jedno od najvećih iznenađenja i izazov na koji, u okviru postitovske Jugoslavije, nije pronađen odgovor. Na to je znatan uticaj imala i nacionalistička instrumentalizacija ovog pitanja. Nacionalna elita je nosilac ove instrumentalizacije. Ta elita je, u Srbiji, kao na primer i u Rumuniji, uspostavljena preimenovanjem dela "stare" vladajuće elite. Ona se popunjava iz redova nacionalne inteligencije tzv. socijalističke srednje klase. Najznačajniji izvor njene popune je tzv. srednji ešalon ancien regime - lokalni upravljači i izvršioci. Ova elita - kao i ona (na primer, u Hrvatskoj i Sloveniji) koja je uspostvaljena promenom vladajuće elite nakon urušavanja komunizma - produžava život starom modelu vladanja i suprotstavlja se stvaranju demokratskog poretka. Instrumenatlizacija nacionalizma u delovanju ove elite ima značenje "tumačenja" loše prošlosti (sindrom krivice) i mesijansko "uvođenje u istoriju". Preimenovane elite je nastojala da, aktiviranjem etniciteta, sa sebe skine odgovornost za učešće u "lošoj prošlosti".

Srpski intelektualci su nacionalni interes izdigli na nivo najviše vrednosti, a političari su, koristeći se neodređenošću ove vrednost, oko nje mobilisali mase.

Mnogi intelektualci u Srbiji su "čisto istorijski, neretko knjiški patriotizam, svojstven većini današnjih nacionalnosti, kćeri rata i otimačine" preokrenuli, kao i de Unamunovi savremenici, "u otadžbine koje se zasnivaju na prisvajanju tla i čiji vrhunac predstavlja vojska". Ovi intelektualci su, osamdesetih godina, preuzeli na sebe ulogu "gladijatora javnog života" koji se bore u slavu naciona. Na sceni su nacionalni komesari a demokratski orijentisana inteligencija je potisnuta i, najčešće, označena kao "izdajnička" ili je sama izabrala poziciju autsajdera koji se je, opredeljen za glas iz pustinje odnosno individualizam, polako i strpljivo pripremao za budućnost (Laslo Vegel, Pismo srpskom prijatelju, "Književnost", Beograd, 9 / 1989).>

"Srpski nacionalni interes" je jedna od osnovni ideja i inspiracija koje opsedaju intelektualnu i političku elitu u Srbiji, krajem osmadesetih i početkom devedesetih godina. To je okvir preispitivanja uloge srpskog naroda u jugoslovenskoj državi da bi, vremenom, postao državotvroni koncept srpske politike.

Svojevrsni intelektualni impetus predstavlja tzv. Memorandumu SANU (iz 1986. godine). Memorandum SANU je ideološka tvorevina koja je dala privid naučnih dokaza o ugroženosti Srba, "svih i svuda". Svrha tog teksta, u obliku u kome je dospeo u javnost, bila je prvenstveno da uzbuni u prvom redu srpsku javnost zbog ugroženosti srpskog naroda a ne da podrobno ispituje karakteristike države i društva, poželjne i moguće promene. Iza razbuđenih strasti, straha i mržnje stao autoritet najviše nacionalne ustanove nauke i kulture. Takav autoritet trebalo je da ohrabri svakog ko je spreman da krene "u boj za narod svoj". Učinci Memoranduma su bili raznovrsni. Među ovima je i sugerisanje Srbima da sve svoje porbleme gledaju iz perspektive svoga ideniteta i bezbednosti, snaženje srpskog nacionalizma ali i straha od njega. Zapravo, objavljivanjem Memoranduma pripremljeno je ideološko i propagandno tlo za javno iskazivanje nacionalističkog viđenja srpskog nacionalnog pitanja i za uobličavanje programa srpskog državnog ujedinjenja. Tako je pojava Memoranduma izazvala i "najviše uzbuđenje i interesovanja" i u srpskoj političkoj emigracijom.

Neke od osnovnih postavki Memorandum su: Zahvaljujući Ustavu 1974, Slovenija i Hrvatska su ostvarili svoje nacionalne ciljeve, jer je ovaj ustav omogući sepratizmu i nacionalizmu da izađu na društvenu scenu. (str. 19) Zapravo, sve je to izraz birokratske decentralizacije koja je prepreka za razvoj demokratskih odnosa. (str. 20) A bez promene tog ustava nije moguće rešiti nijedno od brojnih pitanja i nemoguće je zaustaviti sadašnji dezintegracioni proces. (str.35). To bi pak trebalo činiti imajući u vidu "velike civilizatorske principe koji su neophodan uslov uspona modernog društva": suverenitet naroda, po kome je najviši izraz političke moći sam narod a koji se može u potpunosti ostvariti samo u besklasnom društvu (str. 35, 36.); samoodređenje nacije, ovaj princip iskuljučuje svako političko ugnjetavanje i diskriminaciju na nacionalnoj osnovi a u Jugoslaviji sve nacije nisu ravnopravne: "srpska nacija, na primer, nije dobila pravo svoje države a Srbi u drugim republikama nemaju čak ni pravo nacionalne manjine da se služe svojim jezikom, da se politički i kulturno organizuje. (str. 37); ljudska prva; racionalnost.( str. 38, 39).

"Uspostavljanje punog nacionalnog i kulturnog integriteta srpskog naroda, nezavisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko pravo. (str. 70.) Prvi uslova "preobražaja i preporoda je demokratska mobilizacija celokupnih umnih i moralnih snaga naroda, ali ne samo za izvršavanje donesenih odluka plitičkih foruma, nego i za stvaranje programa i projektovanje budućnosti na demokratski način, čime bi se prvi put u novijoj istoriji na opštedruštvenom zadatku stvarano sjedinjavali znanje i iskustvo, savest i hrabrost, mašta i odgovornost na osnovama dugoročnog programa." (str. 74.)

Postavke "Memoranduma" postaju linija sukobljavanja dve "personalno orijentisane frakcije" u SK Srbije oko raspodele vlasti.

Na talasu nacionalne homogenizacije izrasta figura novog nacionalnog vođe - Slobodana Miloševića.

Za razumevanje nastanka Miloševićeve popularnosti posebne zasluge ima deo nomenklature, značajan deo inteligencije i masmediji.

Totalitarnu i autoritarnu vladavinu u kojoj bi vodeći autokrata odlučivao šta je pravedno i najbolje za narod želeo je deo tadašnje jugoslovenske i srpske politokratije, a njene izbor pao je na Slobodana Miloševića. On sam po sebi "hibridni", bio je najbolji mogući proizvod i izraz "hibridnog" jugoslovenskog društvenog sistema i njegove elite. U periodu borbe za vlast u Srbiji, vojni vrh je posebno snažno podržavao Miloševića.

Inače, značaj vojske za modernazacijske procese i uopšte za razvoj Srbije je izuzetan. Vosjka je, kroz istoriju Srbije, davala delove intelektualne i političke elite, razvijala industriju, zdravstvo, školstvo i mnoge druge društveno korisne delatnosti, ali, ona je, naročito kao osamostaljeni politički činilaca, udaljavalo društvo od modernizacije i gurala ga u nestabilnost, sukobe i ratove. . To se dogodilo i u bivšoj Jugoslvaiji, naročito posle Titove smrti. Tada se vojska našla u situaciji nedfinsanosti njene uloge, bez ralnih uslova za demokratsku transformaciju. Ona je čak bila prinuđena da i sama donosi odluke koje bi inače trebalo da donose parlament odnosno političari. Otuda je u Miloševiću ojačalom na talasu populizma videla svoju priliku. Njegova neskrivena žudnja za aspolutnom vlašću je odgovarala vojnom vrhu koji je zastupao interes vojno - policijskog kompleksa da bude uz onu vlast koja će raspolagati najvećim delom teritorije i koji može da obezbedi optimalni budžet. Taj je interes jačao stari i novi aparat vlasti kao i vojno - policijski komopleks u Srbiji i u "srpskim zemljama". Uz to, reč je i o njihovim ideološkim bliskostima, zajedničkoj borbi za kontiniutet starog režima.

Milošević je popunio politički vakum tako što je otvoreno zaigra na kartu, već uveliko razbuđenog nacionalizma. U nastojanju da "zameni Tita", on se koristio i idealom nacionalne homogenizacije i etničke mobilizacije masa, oslonio se na "legenadrni srpski patriotizam". Miloševićev program - iako nedovršen i umonogome opterećen političkim savezima sa ostacima bivše jugoslovenski orijentisane federalne strukture, pre svega Vojske - naslanja se na zahteve da se da se ostvare "istorijska prava" Srba i Srbije. Taj program (sakriven iza projekta "Krnje Jugoslavije") je srpsko nacionalno pitanje aktivirao isključivo kao državno pitanje sa vodećim idealom homogenizacije i etničke mobilizacije masa. U cilju ostvarivanja ovog programa SK Srbije, predvođen Miloševićem, 1988 / 89. godine, je pripremao političku osnovu za savez sa onim Srbima koji su sanjali "Veliku Srbiju". Ovaj savez i njegova politička kampanja za "preuređenje Jugoslavije" dodatno je uzbunila ne-srpski deo Jugoslavije i ojačala svrstavanje u "antisrpski blok". Ovo "antisrpsko grupisanje" kao i nespremnost mnogih da razumeju da i politčka elita Srbije, poput drugih elita u bivšoj Jugoslaviji, pokušava da kroz nacionalizam odgovori na iskušenja kojima je izložena, izražavalo je dugu tradiciju šovinizama usmerenih protiv Srbije i Srba. To je uslovilo mnoge jednostraneosti i pojednostavljenja. Tako se Srbi i Srbija okrivljuju kao jedini prouzrokovači sukoba i rata; neuočava se sva kompleksnost srpskog nacionalizma i njegovog odgovora na društvenu i političku nesigurnost, kojoj su Srbi, na primer u Hrvatskoj, i Srbija bili izloženi. Na primer, u ovom nacionalizmu je ispoljena i frustracija zbog života u višenacionalnoj zajednici u kojoj semnogi Srbi nisu snašli, te su pokušavali da se slovenačkom i hrvatskom nacionalizmu sýÿÿÿ uprotstave srpskim "jugoslovenstvom". I zbog toga je separatizam nacionalističke oligarhije Srbije ispoljen na relativno prikriven način, preko zalaganja za svesrpsku državu kroz formu "nove demokratske federacije" i, kasnije, "saveza srpskih zemalja" u kome bi dominatnu ulogu imala Srbija. Njen separatizam je imao lažnokonfederalistički pa i lažnosocijalistički oblik.

Spoljnje okruženje Miloševića doživljava kao boljševika, čak i "krvožednog boljševika" ali, u svesti mnogih u Srbiji, Miloševićeva politika je poput "balkanskog degolizma" . To je ostvarenja temeljnog interesa srpske nacije - državnosti. . Neki njegov uspon na vlast tumači kao ostvarenje "nacionalna sloga", doduše kao "ona vrsta jedinstva koja se ne može podvesti pod pravila uobičajenih demokratskih odnosa" ... Ali, istovremeno, u istoriji i politici imate takve spletove odnosa koji se ni na koji način ne mogu demokratski rešiti".

Prekid interetničke komunikacije koji je, početkom osamdestih godina, nastajao na Kosovu izuzetno je podstakao i olakšao uspon srpskog nacionalizma. Kod srpskog stanovništva jačali su osećaj ugroženosti i potreba za organizovanjem na etničkoj osnovi. U okruženju permanentnog straha za zajednicu, stalne neravnoteže, rađa se kolektivna histerija - histerija mističnog kolektivizma oličenog u romantici genijalnog političkog vođe. A poznato je da masa, koja se boji odgovornosti, stvara naredbodavca, "stado je ono koje stvara pastira, žabe su te koje od Jupitera traže kralja. Najdublji čovekov nagon jeste onaj jagnjeći, a ne vučiji. ^ovek mase, klase, ako hoćete i društva, voli da bude podanik. Sloboda je za njega nepodnošljiv teret; ne zna šta sa njom da radi. Zato stvara ono što Niče zove 'moral robova'". I otuda su, obnavljanjem nacionalne mitologije i glorifikacijom sopstvene nacije, pojedinci kompenzovali svoju nesigurnost i bespomoćnost, živeći u uverenju da tako dele deo moći "Velike nacije". Emocionalno se poistovećujući sa nacijom i Vođom i sami su sticali dostojanstvo. Zato su i, u Srbiji toga vremena učestali, masovni sukopovi bili i odgovor na potrebe usamljenog, uplašenog pojedinca, koji, na takvim skupovima, kako je još govorio Hitler, "podliježe čarobnom utjecaju onog što nazivamo masovnom sugestijom"

Psihoza ugroženosti podsticana je i od strane republičkog centra i medija pod njegovom kontrolom a u cilju obračuna sa suparničkim republičkim i poklrajinskim elitama. U tom cilju su i akcije emocionalnog tipa podsticane, kako demagoškim obraćanjem Vođe, "aktivista" i medija masama, tako i brojnim racionalizovanim, planiranim tehnikama emocionalnog izražavanja. U tome su posebno mesto imali "skučajevi obarači". Racionalizacija etnocentrističkih kompleksa bila je posebni predmet pažnje ideološke agitacije. Da bi se razvilo osećanje potrebe pripadanja naciji i potrebe za "čvrstom rukom" - Vođom pokretane su najrazličitije teme i aktivirani brojni stereotipovi. Na primer, Naš narod je i suviše naivan, pošten i neiskvaren da bi video šta mu se priprema i zato je poziv "nacionalne inteligencije" i vođa da ga "probude" i "preporode" (tz, ideološki alram). Podsticani su i osećanje etnocentrističke superiornosti, tvrdnjama "Srbi su hrabri, pošteni i civilizovani a drugi su lukavi, pokvareni Bečki konjušari i zato ne ćemo dozvoliti da vladaju nama", kao i sado- mazohizam ili autoritranost, širenjem ubeđenja da "mase poštuju moć i snagu, njima trebaju ljudi od moći, koji će znati da vladaju... one preziru slabe, neodulučne, sentimentalne, plačljive, humanističke i pacifističke ličnosti"; osveta i odmazda je takođe aktivirana. U porcesu mobilizacije masa naročito se primenjivani mehanizmi pospešivanja koji su, posebno kod mladih ljudi i žena srednjih godini, podsticali skoro histerične reakcije i pobuđeni borbeni entuzijazam - "laku drhtavicu kroz kičmu kod pevanja nacionalnih borbe nih pesama". Sve u svemu, srpsko javno mnjenje dovedeno je u stanje slično paranoji kada se kao osnovni osećaj razvija osećaj opkoljenosti hajkom Neprijatelja. Na sve strane se vide oči Neprijatlje koje nezanima ništa osim Srba. Najpre, to su Albanci, zatim birokratija - "foteljaši" i, na kraju, Hrvati i Muslimani. Dakle, nezadovoljstvo je svesno pretvarano u masovan i agresivan nacionalistički pokret. Ovaj pokret se oslanja na tri vrste motivacija, samostalne ili kombinovane, koje se inače nalaze u dubini nacionalističkog osećanja: - najširi mehanizam, koji proizlazi iz grupnih odnosa i grupnog mentaliteta ljudi, po kome se identifikujemo sa svojom grupom isključujući druge grupe. U periodu krize interetničkih odnosa u bivšoj Jugoslaviji i rata ta druga grupa je pre svega određena kao "Neprijatelj", kao niževredna i nosilac raznih negativnih osobina. Propagnda je podržavala ta osećanja i nastojala je da ih racionalizuje. rezultat je bio da je s jedne strane nastajao patirotski osećaj da se pojedinac i nacija bore za sopstveni opstanak, nezavisnost i slobodu - za opšte ljudske ciljeve. S druge strane, tako se mobilišu mase i za ostvarivanje onih užih, nehumanih ciljeva koji su, ideološkim sredstvima, podvedeni pod opštije, plemenite ciljeve - patriotizam; - važnu ulogu su imali i "ljudi sa predrasudama", "autoritarnim karakterom" i slično, koji su, kroz "događanje naroda", postali vođe političkih partija i etničkih grupa, od lokalnog do nacionalnog nivoa. Oni su uspevali da grupe dovode do "nacionalnog oduševljenja" ili "nacionalne ratobornosti". Ovi ljudi su pretežno iz malograđanskih sredina te im je nacionalizam, nacionalistički kič i tradicionalizam poslužio i da racionalizuju vlastite nedostatke i neuspehe. Oni su i svoje religijske, nacionalne, socijalne i druge predrasude, koje potiču iz rane socijalizacije, ideološki "izgrdaili" kao nacionlističko shvatanje; - u okolnostima raspada institucionalnog sistema, provale iracionalne enrgije i nasilja individualna neurotičnost se našla u uslovima koji su omogućili da ispoljavanje agresivnosti, nastale iz frustriranosti i "iskompleksiranosti", postane moguće, nekažnjivo čak i poželjno. To je stvaralo osećanje olakšanja kod mnogih ljudi. U stvari, srpska komunistička elita - obnovljena, 1987. godine, mnogim novim i mladim "kadrovima" željnih vlasti - dočekala je 1989. godinu poletna i spremna da se bori za što je pripremala i mase. Ona je odbijanjem da čini ustupke u svakoj prilici iskazivala rešenosti da ostane na vlasti. Pri tome je menjala ideološki obrazac opravdanja svoje vladavine. < Godine 1990. ona svesno odbacije komunističko ime i celokupnu socijalistIčko-samoupravnu ideologiju; 1991. godine žrtvuje i mir; 1992. godine žrtvuju se interesi privrede i standard garđana a od aprila 1993. godine počinje distanciranje i od tada neprikosnovenog "nacionalnog interesa" ili programa - "Svi Srbi u jednoj državi" (Slobodan Antonić, Demokratija i u Srbiji - stvarno i moguće, Slobodan Antonić, Milan Jovanović, Darko Marinković, Srbija između populizma i demokratije. Politički procesi u Srbiji 1990 - 1993, Institut za političke studije, Beograd, 1993, str. 171 - 173); druga polovina 1994. godine je, pak, u znaku "mirotvorstva" i žrtvovanja svih dotada podnetih žrtava za ostvarivanje "srpskog nacionalnog interesa".> Sve to ukazuje da za ovu elitu ideologija, političke vrednosti i koncepti te i nacionalni programi i interesi imaju instrumentalnu vrednost.

"Psihologija ranjenog lava", koja se širi u javnosti Srbije, ima koren u doživljaju postojanja dve pokrajine u sastavu Srbije kao "slabljenja Srbije". Ovakav doživljav je sve snažniji sa zaoštravanjem krize i nastankom mogućnosti da, po raspadu bivše Jugoslavije, Srbi ostanu razdeljeni u nekoliko država, dok se "Drugi" ujedinjuju. Na sve strane širi se osećanje straha i ugroženosti. Takvo osećanje zahvata i Druge, ne samo Srbe, na prostorima bivše Jugoslavije i u samoj Srbiji. U takvom stanju sve se više veruje u mogućnost "brzih i prekih rešenja". Rešenja se, pak, u skladu sa tradicijom Vidovdanskog ustava kojoj je veran srpski nacioanlizam, vide kao izgrdanja jake, strogo centralizovane države, a mogućnost da se Kosovo pretvori u "etnički čist" region i da se odvoji od Srbije doživljava se kao neposredna opasnost po srpski nacionalni identitet. U javnosti je obnovljen kosovski mit, izgrađen na sećanju na Kosovski boj u kome se na samo pominjanje reči "Kosovo" podstiču uspomene na žrtve, tragediju i neslobodu, a tokom 1987 88. godine stvaraju se sve pretpostavke za političko aktiviranje mita o Kosovu. Kako je, doista, Kosovo ugrađeno u sam tzv.vitalni nacionalni interes Srba i Srbije, i kako ono zauzima posebno mesto u srpskoj istoriji, ideologiji i svesti, tako i zahtev za prekid albanske represije nad srpskom manjinom mogao da bude opšteprihvaćen u srpskoj javnosti. Tom izazovu nisu odoleli ni mnogi intelektualci, koji su, do tada, svoj ugled demokrata i pobornika poštovanja ljudskih prva potvrđivali pre svega putem peticija.

Političko aktiviranje kosovskog mita vrhunac dostiže, 29.juna 1989. godine, na Vidovdan.

Srpska Pravoslavna Crkva i republičke vlasti, koriste Vidovdan da obeleži 600 godina Kosovskog boja. Tom prilikom se organizuje i političkom miting, na Kosovu polju, na kome govori S. Milošević. Sam Milošević je u govoru, na Gazi-Mestanu, političke ciljeve izrazio kroz simboliku kosovskog mita: Nesloga i Izdaja koje, kao zle kobi, od kosovskog boja prate srpski narod; Sloga i Jedinstvo kao jedina zaloga budućnosti Srbije; kosovsko Junaštvo koje omogućuje da Srbi ostanu neporaženi. Ovaj miting ima značajno mesto u novijoj istoriji srpskog nacionalizma. Miting označava i dovršavanje "kosovskog ciklusa" Slobodana Miloševića. Od tada za njega i njegov režim Kosovo je isključivo prostor administrativno represivnih mera a sva nacionalna energija usmerava se ka Srbima izvan Srbije i srpsko hrvatskom sukobu. Problem Kosova i snaga kosovskog mita koristi se za nacionalnu homegenizaciju Srba u Srbiji,

Srpski nacionalizam ne bi, u Srbiji, imao velike šanse da ga nije podržala država. Ova podrška učvršćena je u toku "antibirokratske revolucije" koja je bila prvi u nizu događaja koji će onemogućiti institucionalizovanje demokratske procedure odlučivanja u Srbiji i u bivšoj Jugoslaviji. Sa stanovišta interesa srpske nacije, bio je to nacionalistički pokret kojim se od "nacije po sebi" ("nation an sich") prelazi u "naciju za sebe" ("nation fur sich"). Masa je, zaista, počela da o sebi gradi sliku kao o aktivnom subjektu istorije. To je tadašnjem rukovodstvu Srbije stvorilo politički kapital koji druge republičke i nacionalne elite nisu imale. Milošević nastoji da taj kapital uveća organizovanjem mitinga i propagandnim delovanjem medija koje je stavio pod svoju kontorlu s ciljem provisanja njega kao kao Novog srpskog Vožda.

U doba "antibirokratske revolucije", Milošević obećava, istovremeno, ispunjavanje nacionalnih i socijalnih očekivanja - državnu celokupnost Srbije i dobar život u skorašnjem socijalnom blagostanju. Masovnost podrške koju je dobijao stvarala je privid demokratzacije i pluralizacije, te i privid o tačnosti demogoške tvrdnje da je Srbija prva u socijalističkom svetu izvršila uspešnu narodnu revoluciju protiv postojećeg poretka.

Neizvesnost razvojnog - društvenog i državnog okvira u kome bi trebalo politički delovati u prvi plan je izbacila pitanja nacionalne i državotvorne opcije. U prvi plan izbija pitanje državnog uređenja te i promene tada važe]eg ustava Srbije. Kao jedan od osnovnih argumenata za to ističe se da su državne funkcije Srbije prenete na pokrajine i da "se time krnji državnost Srbije. Ona ispada neka poludržava. To, opet, na kraju krajeva, može da znači da srpski narod nema svoju potpunu sopstvenu državu, kao drugi narodi u Jugoslaviji". Zato se zagovaraju promene koje bi trebalo da obezbede "da Srbija kao i druge republike, vrši svoje državne funkcije." . Za ostvarivanje ovog cilja, jugoslovenski unitarizam se ispostavio kao "pogrešan istorijski izbor". Zato će srpski političari, tokom devedestih godina, pokušati da ga zamene separacijom od Jugoslavije i ujedinjenjem u zajedničku državu srpskog naroda. Ovakav stav je i nastavak otpora dezintegraciji Srbije, koja je započeta krajem šezdesetih a dovršena Ustavom iz 1974. godine. Taj otpor, u samoj Srbiji, pružili su studentski pokreti, 1968 - 1974, na širokoj socijalnoj i kulturnoj platformi; pojedini "liberali"; protagonosti kompleksa "velikosrpske hegemonije"; tradicionalistička srpska inteligencija koja na Kosovo gleda kao na "svetu srpsku zemlju", protagonisti pariteta sa drugim federalnim jedinicama koji traže izjednačavanje statusa Srbije sa drugim republikama, istovremeno, dovodeći u pitanje postojeći opseg suvereniteta pokrajina. To odgovara nacionalističkom ubeđenju da je bivša Jugoslavija nametnuta Srbima. Veruje se da su, u Titovoj Jugoslaviji, Srbija i njen narod propatili ogromno materijalno, duhovno i kulturno razgrađivanje. Srbija je postala, i u ekonomiji, tako slaba da nije imala nikakve šanse za brži duhovni i materijalni razvoj. Posle Titove smrti nije nestala i antisrpska politika u Jugoslaviji. To je, u biti, kontinuitet "kominternovske politike" raspračavanja Jugoslavije i Srbije. Tu politiku izražava slogan "Slaba Srbija - jaka Jugoslavija". Komunistička Jugoslavija, po ovom uverenju, u svakom Srbinu tražila neprijatelja. Srbi su u njoj izloženi čišćenju na Kosovu i Metohiji, ukinuta im je ćirilica u Hrvatskoj, srpske kulturne i nacionalne ustanove se iseljavaju iz Bosne i Hercegovine, vojvođansko autonomaštvo i crnogorski separatizam bolni su primeri raskola.

U tome su posebno prednjačile Slovenija i Hrvatska predvođene ex-komunistima M. Kučanom i F. Tuđmanom koji nastoje da izgrade etnički čiste nacionalne države i ujedinjene u Katoličanstvu. Oni su i započeli otvoreni rat protiv Srbije i Jugoslavije. To se vidi i iz suštine hrvatsko - srpskog sukoba koja je u nastojanju hrvatskog režima da Srbe u Hrvatskoj liši građanskih, nacionalnih, kulturnih i drugih ljudskih prava (Some basic facts about the position of serbian people in Croatia,paper, Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade, August 1991).> Od oktobra 1988. godine pa do kraja 1989. godine, bivša Jugoslavija živi u znaku srpsko - slovenačkog sukoba. Spolja, i pre svega po propagandnim samoodređenjima učesnika u skuob reč je o sukobu "decentralističko pluralističke opcije" ,"reformski", "demokratski" orijentisane Slovenije i "centralističko monističke" "antireformske" Srbije.

U tom sukobu unutar Srbije se dovršava nacionalna homogenizacija i mobilazacija, a Slovenija koristi već postojeću nacionalnu političku mobilzaciju da "argumentuje" svoj zahtev za "napuštanjem Jugoslavije". U oba slučaja, kao i u drugim republičko - nacionlnim opcima a istraživanja su identifikovali visok stepen "komunističkog nacionalizma" koji je dugo bio i jedini na javnoj sceni da bi u procesima s kraja osamedestih godina na scenu izašao i do tada potiskivani "antikomunističkim nacionalizam" koji je za centralnu ideju imao ideju o izadji nacionalne stvari od strane komunista i potrebi novog preuređenja Jugoslavije primereno interesima sopstvene nacije ili o formiranju sopstvene nacionalne države. Ono što je stvarno određivalo razlike ovih pozicija nije "demokratičnost" već argumenatcija nacionalističkoh zahteva za samodovršenjem. Naime, u Sloveniji se (kao i kasnije u Hrvatskoj, Makedoniji i Bosni i Hercegovini - muslimanska i hrvatska strana) pravo na samoopredeljenje vezuje za naciju kao republiku - državu, a u Srbiji se kao nosilac tog prava vidi nacija kao etnos. Zato je i slovenački stav bi stav terotirjalnog statusa quo koji je bio prihvatLjiviji međunarodnoj zajednici koja se držala ovog principa iz straha od razbuktavanja teritorijalnih sporova širom Evrope i sveta koji bi nastali ako bi prioritet etničkog okupljanja postao pravilo.

Na refernedumu, 1-2. jula 1990. godine, odlučeno je da se donese novi Ustav Srbije, koji je i usvojen 28. septembra 1990. godine, a potom i da se organizuju višestranački izbori. Usvajanjem Ustava, obe pokrajine gube dotadašnje atribute državnosti i postaju oblik teritorijalne autonomije. Time je završena prva faza definisanja "srpskog nacionalnog interesa" - zvanično je inagurisana "jedinstvena država". Ali, pitanje: šta je Srbija, ostalo je otvoreno i nakon promena izazvanih "novim kursom". Zapravo, ukoliko se država shvati, u ranomodernom smislu, kao jedinstvo teritorije, državnog naroda i vlasti, onda je Srbija, nakon ustavnih promena, konstituisana kao jedna od jugoslovenskih "republičkih država. Mađutim, ako državu razumemo u modernom smislu, kao rezultat demokratske saglasnosti na kojoj počiva legitimna vlast onda ona to nije. Jer, na Kosovu, na primer, iako delu svoje teritorije ona nema demokratsku sgalasnost naroda pa čak ni legalne mogućnosti za izražavanje njegove nesaglanosti. Tome je doprinelo to što se politička reforma u Srbiji vodila u znaku trijumfa teritorijalnog načela (tako se slavilo "vraćanje" Kosova i Vojvodine) i nedemokratskim sredstvima kakvo je "permanentna diferencijacija". Sve u svemu iz "novog konstituisanja" Srbija nije izašla kao politička zajednica da bi to postalo potrebno je da: politička moć bude sabrana u parlamentu; slobodni izbori za parlament i potpuna sloboda štampe i političkog udruživanja. U biti, jačanje republičke državnosti, pa i srpske države,vodilo je ka jačanju moći političke birokratije, a ne u susret demokratizacije. Zapravo, samo se zaokružuje policentrični ettaizam.

Na težnju rukovodstva Srbije da uspostavi svoju "nacionalnu državnost" i da se Srbija uredi kao i druge republike - dakle, kao unitarna i centralizovana država u drugima republikama i nacijama tumačene su kao obnova opasnosti od srpske hegemonije, pre svega u Sloveniji, osamdesetih godina. Na to se iz Srbije odgovara tvrdnjama o ugruženosti Srba u delovima (bivše) Jugoslavije izvan Srbije. Ugroženost je posebno naglašavana početkom 1991. godine. Na toj ideji je, osnivanjem ministarstva za Srbe koji ne žive u Srbiji, 19. februara 1991. godine, "insticionalizovana" "briga" za Srbe u dijaspori. Ova "briga za Srbe" će dovesti i do aktiviranja i poslednjeg mehanizma nacionalističke politike - građanskog rata. Uostalom, privlačnost nacionalizma i ideje nacionalne države je najjača upravo u ratu (Paul Kennedy,"Start Interview", Zagreb, 1989, str. 103.> Zato se, u javnost Srbije, ovaj rat predstavlja kao "oslobodilački pokret srpskog naroda", ali ga međunarodno javno mnjenje ocenjuje, pre svega, kao "srpsku agresiju".

Godina 1990, otpočinje uspostavlje opozicionog diskursa u ostvarivanju "srpskog nacionalnog interesa".

Prvi poziv za formulisanje sveopšteg srpskog nacionalnog programa uputio je, početkom 1990. godine, Vuk Drašković, vođa SPO. I sve druge novonastale stranke se opredeljuju prema ovom pitanju.

Na izborima, u Srbiji, 1990. godine, SPS i Milošević su, zahvaljujući svom "gumenom' programu ili odsustvu svesti o programu, pobedlili kao pobornici mira. Odnosno, orijentacija na državni, "konstitucionalni nacionalizam" kombinovan nekim ideološkim elementima socijalizma omogućila je da se ova vlast i SPS doživljavaju kao garant nastavka (pre svega, kolektivizma i zavisnosti od države) ali i kao "nova vlast". Naglašavanje nacionalnih interesa kao prioritetnih, sve do stvaranja ratnog stanja odnosno mobilisanja oko nacionalnih ratnih ciljeva, čini vlast u Srbiji jakom.

Događaji od 9. marta su ozbiljno poljuljali i režim kao i planove njegovih saveznika, pre svega iz ostataka federalnog vrha i JNA. Rezultat je svojevrsna pat pozicija. Vlast je doživela značajan politički poraz a opozicija nije dobila satisfakciju pri čemu je najveći gubitnik bio demokratsko-liberalni deo opozicije koji je želeo da posreduje u ovom sukobu. Na ovakav ishod uticalo je i vansrpsko okruženje. Najpre, u Sloveniji i Hrvatskoj više nije bilo relevantnih političkih snaga koje bi podržale zahteve za demokratizacijom i modernizacijom Jugoslavije, naime snaga etnomobilizacije je već toliko ojačala da je opredeljenje za samostalnom nacionalnom državom opšte prihvaćeno.

Martovski događaji, 1991. godine, bili su pokušaj da se masovnim političkim pritiskom odozdo, i na građanskoj i na nacionalnoj osnovi, demokratizuju odnosi i institucije Srbije. Međutim, započinjenje rata u Jugoslaviji izbacuje u prvi plan srpsko nacionalno pitanje.

Našavši se, 9. marta 1991. godine, u okolnostima u kojima se pokazalo da izvesnost "Istog" nije postkomunistički raj koji je zamišljalo uzbuđeno stanovništvo, SPS i Milošević su skrenuuli poglede na zahteve van Srbije, koji se jedino mogli ostvariti ratom i, opet preko medija, počelo je optuživanje vodeće opozicione partije za "apstraktni pacifizam" i, još gore, za nacionalnu izdaju. A kako je za sukob potrebno najmanje dvoje, nacionalistička vlast Hrvatske se potrudila da "ne izostane" u ratnomhuškanju Tako Hrvatska, 28. maja 1991. godine, vrši smotru svojih jedinica (garde),.a Milošević poručuje, 3o.maja, Hrvatskoj da, ako hoće da bude nezavisna, mora da napusti teritorije nastanjene srpskom manjinom. Hrvatski sabor, 3. maja, nalaže vladi da pripremi neophodne mere za postizanje pune nezavisnosti ako dogovor sa drugim republikama ne bude postignut, do 15. juna 1991. godine. U međuvremenu, 31. maja, srpska opzocija je doživela kolaps i Milošević je mogao slobodno da započne rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, odnosno tzv. bonapartističku fazu srpske revolucije, koju je S. Milošević, na sastanku sa predsednicima opština Srbije, 16. marta 1991,najavio.

Populizam u Srbiji dostiže svoj vrhunac tokom 1991.i 1993. godine, Tome u prilog idu: istorijsko nasleđe kolektivističke ideologije i vezanosti za državu, odnosno etatizacije celokupnog života i stvarnje kod pojedinaca svojevrsnog nagona zavisnosti od države odnosno kolektiviteta; dugotrajuća kriza i njome proizvedena nesigurnost kao i gubljenje poverenja u mogućnost da se iz krize izađe oslanjanjem na sopstvene snage, novac ili znanje; rat i međunarodne sankcije odnosno blokada i izolacija Srbije koje pojačavaju dejstvo ovakvog nasleđa i dovode do potpunog uzdrmavanja "srednjeg sloja" - visokoobrazovanih kadrova, srednjih rukovodnih kadrova, službenika i srednje stručnih kadrova - i svih onih koji bi trebalo da žive od svoga rada, dakle i radništvo i siromašno seljaštvo. Ovi slojevi siromaše a hiperinflacija, koja je na vrhuncu tokom 1992. i 1993. godine, pojačava zbijanje u masu. Na takvu socijalnu podlogu lako dolazi i populistička demagogija vlasti i najvećeg dela opozicije. Dezorjentisanoj masi nude se navodno laka i brza rešenja, a srpski narod je pretvoren u objekt istorije. Ne odolivši zovu etnosa, a koristeći nacionalističku ideologiju u kojoj dominiraju genocid, vera i izdaja, krenulo se ka zajedničkoj srpskoj državi, koja je, i pre nego što je stvorena, sakralizovana. Zapravo, na prelasku iz ere ideologije u eru ideja, Srbija se zaglibila u mulju "krvi i tla". Bio je to, istovremeno, znak nemoći nacionalizma da ostvari osnovne interese nacije, pre svega potrebu za savremnenim razvojem. Pokazalo se da nacionalizam, kada se nametne naciji i etnicitetu, preti da ove uništi. I zaista, u nastojanju da se vlast i sistem održe, potrošeno mnogo ljudskih života, materijalnih i drugih vrednosti; potrošena je i Jugoslavija, a Srbija je onemogućena da pitanje svoga identiteta postavi i razreši kao građanska nacija-država a Srbi da svoje nacionalno pitanje reše kao demokratsko pitanje. To je i sada, a biće i u budućnosti, izvor napetosti u Srbiji, među Srbima i u čitavom regionu.

II) KRIZA DR@AVNOG I NACIONALNOG IDENTITETA

Kriza identiteta i produbljavanje ekonomskog, političkog, kulturnog i etičkog propadanja obeležavaju Srbiju. ^ini se da bi se postojeće stanje moglo označiti i psihijatrijskim terminom: "podeljena ličnost". Naravno pre svega o krizi starog identiteta - onoga koji je postojao unutar (bivše) Jugoslavije.

Kada se govori o krizi identiteta trebalo bi razlikovati dva, međusobno povezana ali ne i istovetna problema. Jedno je pitanje Srbije kao države. Ona je ustavno određena kao država građana a izgrađuje se kao nacionalna država Srba. Pri tome ona ima 37% Drugih - manjina. Uz to, od 1989/1990. godine, vlasti Srbije su nastojale da, u pozivu na "etnički princip", objedine srpsku naciju, odnosno da konstitušu Srbiju kao nacionalno i etnički homogenu državu koja bi u sebe, na različite načine, uključila sve Srbe sa prostora (bivše) Jugoslavije. Istovremeno, u pristupu unutrašnjem uređenju Srbije, na primer Kosovskom pitanju prednost se daje "istorijskom pravu" i "principu državnosti". U sveopštoj političkoj i društvenoj dezintegraciji i nesigurnosti, u biti, u strahu pred dolaskom nepoznate i neizvesne budućnosti, u ovome mnogi ljudi ne vide protivurečnost već, naprotiv, u "etničkom principu" pronalaze integracione veze koje potiskuju svest o postojećim socijalno klasnim detreminatama razvoja i o podelama, po ovoj osnovi.

Kada je reč o srpskoj naciji ona se nalazi u stanju krize pre svega nastojanja da se nacionalni identitet izgrađuje po meri etnonacionalizma.Tako je, na primer, kultura, umesto da se razvija kao pluralistička i otvorena ka unutrašnjim i spoljašnjim komunikacijama, zatvorena u okvire nacije uz preuzimanje prevashodno represivne funkcije nacionalističke indokrtinacije. Zapravo, etnoplitička mobilizacija, kao politička strategija, stvara podaničku političku kulturu. Iza mobilizacije, u pravilu, sledi demobilizacija i blokada daljih promena, koju obeležava heteronomna motivacija, indokrtinacija, manipulacija mase i manipulacija masom, kao "gorivom" spocijalno- političke akcije. To dovodi do uskrsnuća tradicionalno nacionalinih ali i etno-arhaičnih simboal kolektivnog života.

Povratak tradiciji, posle poluvekovnog ideološkog izgnastva, počeo je, 1986. godinu dospevanem u javnost Memoranduma SANU, kao postepen proces koji je dobio na ubrzanju s praksom "učvršćivanja narodnog jedinstva" u čemu posebno mesto ima "širenje istine" preko "mitinga solidarnosti" i dovršava se "Mitingom bratstva i jedinstva" na beogradskom ušću Save u Dunav, novembra 1988. godine, na kome je i izrekom (književnika Milovana Vitezovića) potvrđeno da se "dogodio narod". Krajem 1989. godine dolazi do izvesnog ideološkog povlačenja da bi, od 1990. godine, nastupila nova faza intezivne ideološke borbe unutar (višepartijski sistem) i izvan Srbije (sve do rata). Za ovu fazu je karakteristično da se upotreba tradicije vezuje pre svega za vlast (na primer, avgusta 1990. godine se umesto Titove fotografije u bukvarima za osnovnu školu štampa slika Vuka Stefanovića Karadžića; u septembru se obeležava tristogodišnjica Velike seoba Srba). Koren "povratka tradiciji" je bila njena instrumentalizacija za ostvarivanje političkih, nacionalnih ciljeva. Efikasnom upotrebom tradicije kao ključne simboličke vrednosti u nacionalističkoj i populisrtičkoj retorici, kao i u spketatkularnim političkim ritualima, trebalo je da se razreši kriza političkog legitimiteta i ostvarene promene tipa političkog sistema bez poromene titulara vlasti. Naišavši na pogodno tle društva sa narušenim tokovima modernizacije, praksa upotrebe tradicije proširila se iz domena politike na skoro sve oblasti života u Srbiji. Presudan činilac da tradicionalizam postane odrednica duha vremena u današnjoj Srbiji kao i unutar srpske nacije bio je spoj spontanog narodnog tradicionalizma, opozicionog "tradicionalizma otpora" u kome se tradicija upotrebljava kao simbol polotičkog stava i "službenog tradicionalizma" kao potpore "službenog nacionalizma"(Slobodan Naumović, Upotreba tradicije. Politička tranzicija i promena odnosa prema nacionalnim vrednostima u Srbiji 1987 - 1990, (Kulture u tranziciji,"Plato", Beograd, 1994, str. 95, 99, 104, 105, 109).> Tako je u kulturi narastao i svojevrsni nacionalni mitomanski kič koji odiše, podjednako, i megalomanijom i ksenofobijom.

Kriza nacionalnog identiteta se ispoljava i tako što je, u javnoj sferi, stalno otvoreno pitanje: Ko je "pravi Srbin"? U odgovoru na ovo pitanje je ispoljava ambivalentnost: S jedne strane, izbija neograničena posesvnost unutar koje su svi Srbi. Na primer, Crnogorci su tek "jedna veštački stvorena nacija" a , s obzirom da je Crna Gora bila jedna od dve srpske države u 19. veku", ona "može biti politički pojam, ali ona je pre svega klimatsko-geografski pojam"; Makedonaci su, pre svega, rezultat opredeljenja Komunističke partije da ih prizna kao posebnu naciju; Muslimani "su isto tako jedan poseban mentalitet koji treba da ima sva priznanja u religioznom i svakom drugom pogledu, neka se osećaju kao hoće". ; s druge strane, naglašeno je odbijanje, u ime čistunstva (etnopurizma): tako se iz odrednice "Pravi Srbin - Srbkinja" isključuju mnogi "mešanci" i naročito politički neistomišljenici - "Izdajnici", "Slabi Srbi" itd. Da je bolest poodmakla govori i dvojni odnos prema onima koji se prisvajaju. Tako se protiv Muslimana vodi "verski rat", odnosno zagovara ili "toleriše" njihovo "etničko čišćenje" sa "srpskih teritorija". A da se ne govori o potpunom isključivanju pripadnika nacionalnih manjina iz pojma "građanina Srbije".

Krize srpskog nacionalnog identiteta ispoljava se i kroz stalna podvajanja i sukobljavanja. Zapravo, brojni interetnički sukobi u Srbiji i SRJ, naročito sukobi političko-psiholoških stereotipova, doktrina i političkih institucija, su i zaoštreni.

U domenu konflikta psiholoških stereotipova se grade novi ili pojačavaju stari stereotipovi.

Psihološki steretipovi, koji se najupornije suprotstavljaju modernizaciji i demokratizaciji Srbije i srpske nacionalne svesti predstavljaju ključnu odrednicu konzervativizma i nacionalizma prisutnih u javnosti Srbije, danas.

Uticajan činilac oblikovanja društvene svesti u Srbiji, početkom devedesetih, je nacionalistički populizam, a oblikovao se i elitni intelektualistički neofašizam. "Nova srpska desnica" nastoji da reši težak problem - da se potvrdi kao rodoljubiva, nacioanlna i pored toga što su i "tradicionalisti" i "evroazijci", kojoj joj pripadaju, skeptični prema "mitu nacije" nacionalizmu, jer tu vide afirmaciju profane mase, mada je samo srpska filijala nove evropske i ruske ekstremne desnice. Rešenje je nađeno u tome što je ratobronom srpstvu namenjena mesijanska uloga stvaranja zajednice slovenskih naroda, "kao jezgra novog okupljanja i uzdizabnja Evropljana", na indoevropskoj rasnoj osnovi.

U osnovi srpskog konzervativizma je mistifikovana, neprosvećena interpretacija vlastite nacije, prošlosti, pravoslavlja, sveslvenstva, Evrope, državnosti, odnosa prema susednim narodima. U tom odnosu Srbi se predstavljaju kao "striji brat", "oslobodioci" a drugi su "nezahvalna braća" i slično.

Um i duh konzervativizma i ekstremnog srpskog nacionalizma će nastojati da rat prikaže kao prirodno stanje i put ozdravljena nacije.

Srpski nacionalizam veru uzima kao jedan od osnovnih elemenata srpskog nacionalnog ideniteta. Vera, nacionalizam i pratijska preferncija su bili tesno povezani u svim nacijama i republikama bivše Jugoslavije. U Srbiji ui kod Srba "Svetosavlje" se vidi kao organsko, nedeljivo jedinstvo srpske nacije i pravoslavne crkve. Srpski narod se, često, određuje kao "svetosavski narod", čak i "Hristov narod" a Srbi se dele na "Srbe svetosavce" i one druge, koji to nisu. <"Srpski narod je Hristov narod. To su i svi drugi narodi ali srpski posebno zato što je kao celina stradao za veru Hrsitovu(dr Lazar Milin, ^emu nas uči Vidovdan, "Pravoslavlje", Beograd, broj 510, 15. jun 1988, str. 2).> A i sama Srbija je "sveta zemlja" jer je: "Osvećena mnogobrojnim oltarima, zadužbinama, grobljima i daćama, koje vezuju zemaljske sa nebsnim, krsnim pravoslavljem bogougodnika, svetim moštima, krstovima i ikonama.... osvećena je milionima stradalnika i mučenika za Krst časni i Veru hrišćansku. To je vrhovno osvećenje jedne zemlje: krv mučenika za Hrista. I to kolika krv!..." Ovim se ukazuje i na to da je, zaista, pravoslvna crkva odigrala vrlo značajnu ulogu u Srbiji, u srednjem veku i u XIX i XX veku (do 1918. godine to jest do kraja postojanje srpske nacionalne države). Iznad svega, radi se o izuzetnoj ulozi mita o poreklu za sve etnomobilzacijske pokrete pa i za oblikovanje nacionalnog ideniteta. I kod Srba je prisutan i čvrsto ukorenjen kult herojskog pretka (Svetog save, cara Lazara - svetca i mučenika, heroja koji i mrtav poziva u boj za veru i otadžbinu, kosovskih junaka - mučenika, Vidovdana itd.). On predstavlja jedno od centralnih niti oko koje se pletu svest i ideologija, idenitet Srba. Taj kult kao i sam kult krsta je hrišćansko paganski. Uostalom i samo hrišćanstvo kod Srba je takav amalgam. I sama nacionalna svest te i mitologija nastajala kao crkveno - svetovna mešavina, kao poj stvarnosti - istorije i njene ideologizacije i fetišiazacije. Oni su nastjali u crkvi i preuzemani od narodnog stvaralaštva ali je kelrikalno - građanska inteligencija doprinela njihovom širenju, popularisanju i približavanju, dakle i saobražavanju nacionalnom modelu. Zapravo, srpska sredina je sklona kultovima, često religioznim na paganski način. Ona se teško oslobađa arhaičnog mišljenja, ali, njeno mišljenje nije autentično mitsko. Mitski svet nije stvarnost savremenog čoveka, ni Evropljanina a ni Srbina. Razlika jer u tome što nesklonost kritičkom mišljenju kod Srba stvara šire mogućnost za ispredanje novih mitskih sižea i za zamenu mitskih impulsa isforsiranim patriotizmom i religiozno mističnom egzaltacijama. Zapravo, u zrelim civilizacijama se jasno razlikuju mit i istorijsko mišljenje, poezija i zbilja, bajka i živa stvarnost. U civilizacijama koje tek sazrevaju ovi pojmovi se mešaju, međusobno prožimaju, proizvodeći sudare, lomove, nesporazume, pseudodinamiku. U takvim okolnostima dolazi do iracionalnih erupcija, do rasprostranjivanja nejedinstvene, udvojene ili razbijene svesti, što ometa normalne životne tokove, stvara nepotrebne psihodrame, a nekada pretvara sukobe u tragične incidente i krvoprolića koja znaju da poprime čudovišne oblike.

Rasprostanjenost predrasuda i sterotipova, u Srbiji i kod Srba, danas, izraz je i zaoštravanja realnih ekonomskih, političkih, interetničkih pa i izuzetno žestokog sukoba psiholoških sterotipa, koji se zbivaju unutar Srbije, srpske nacije ali i u odnosima ovih s Drugima, posebno sa konkrentskim nacijama i državama kao i sa evropskim i svetskim međunarodnim organizacijama (UN, naročito). Moglo bi se čak i reći da se o Srbiji i Srbima, danas, kako u samoj Srbiji i među Srbima tako i u svetu, misli pod snažnim uticajem sterotitpova. < Za ovu ocenu dovoljno je ilustrativan pokušaj same države dnosno njenog Ministarstvo za informisanje da izloži svoje viđenje inostranih stereotipova ili zabluda koji o Srbiji i Srbima postoje u svetu (Rečnik zabluda - A Dictionary of Misconceptions, Ministarstvo za informacije Srbije, Beograd, 1994). Sam po sebi, dugačak spisak zabluda Drugih o Srbiji i Srbima svedoči da je reč i o propagandno - ideološkim potrebama režima da "okružujući Srbe i Srbiju neprijateljima" izazove nacionalnu homogenizaciju ovih. Istovremeno, odgovor na ove steretopiove, svedoči o postojanju visokog stepena čvrstih nacionalnističkih sterotipova vladajuće svesti u Srbiji o Drugima i o srpskoj• naciji.> Do takvog stanja se došlo i zahvaljujući upornom propagndnom i medijskom promocijom stare, manihejske dihotomije suprotsvaljanih "Mi". vrednosno određenih kao "Dobri", i "Drugih", koji su "Zli". U tome sterotipovi imaju ulogu "psihološke štake" za novonastalu situaciju. Genralno posmatrano, govor ratobornog etničkog nacionalizma smešta savremene događaje izvan sadašnjosti i budućnosti, ali i zvan prošlosti, zapravo,izvan koordinata istorijskog vremena. Nudi se mitska, anti- istorijska percepcija vremena u kojoj je vreme, na neki način, zaustovaljeno. Večno prisustvo ili večni povratak Istog je osnovna odrednica ovakvog pogleda u kome su i sadašnji ratovi nastavak prethodnih, tačnije njihovo ponavljanje. Zahvaljujući takvoj percepciji vaskrsli su najpre kosovski junaci a potom i ustaše i četnci. Takođe, u savremnoj političkoj mitologiji srpskog nacionalizma prisutna i osobena percepcija prostora, koji je zapravo mreža simboličnih mesta: manastiri, kule, bojna polja, svete reke, šume i planine. Ali ipak glavna mesta ove mitske topologije su grobovi - koreni čija je simbiolika izuzetno jaka u doba međuetničkih ratova. Tako se idejom da je Srbija svuda gde su srpski grobovi zapravo upotpunjava i objašnjava politički slogan - "Svi Srbi u jednoj državi!".

Autosterotip Srba je izrazito pozitivan. Među osobine Srba se najčešće ističu: gostoljubivost, hrabrast, miroljubivost, veselost, čistoća, iskrenost, inteligencija. Istovremeno, Srpska nacionalistička populistička ideologija varirala je mnoge, uglavnom odavnoznane, nacional-populističke stereotipove. Međutim, poseban značaj imaju sledeći stereotipovi:

- "Ceo svet nas mrzi". Ovaj sterotip je nastao realtivno nedavno s ciljem da obajsni i opravda to što režim nema saveznika i onih koji se s njim slažu. Dakle, ne utvrđuje se zašto je Srbija izolovana već se nastoji da se izolovanost objasni uz pomoć mnogih emotivnih elemenata učini prihvatljivim za pripadnike nacije i stanovnike Srbije. Naravno, ovaj sterotip se oslanja i na to što jedan deo svetskog javnog mnenja, zaista, satanizuje Srbe i Srbiju. On je u koliziji s drugim sterotipom, takođe, rasprostanjenim u srpskom javnom mnjenju, po kome su Srbija i Srbi "značajan", "istorijski" narod koji je uvek bio "na pravoj strani", te i imao saveznike (na primer, Francuze, Engleze, Amerikance i Ruse). Međutim, najnovijim nacionalističkim tumačenjem prividno se otklanja ova protivurečnost. Naime, "Srbi su iz rata, sa svim imperijama, u savezništvu sa drugima, izlazili kao pobednici. ^ini se da tu treba tražiti jedan od važnih razloga današnje satanizacije Srbije. To je planirana osveta moćnih prema jednoj maloj zemlji u trenutku koji su oni procenili da je povoljan".

U korpus ovog stereotipa spada i onaj da "Evropa mrzi Srbe". Tako se tvrdsi i da je Srbija žrtva politike Evropske zajednice, koja je učinila sve što je bilo u njenoj moći da Jugoslavija kao država nestane. a i sankcije su uvedene samo zato što je Srbija branila svoja prava (Smilja Avramov, Isto, str. 13). Doduše bilo je i, malobrojnih, intelektualca koji su dokazivali da Srbija nije uspela da svoje političke interese učini korespodentnim sa političkim interesima evropskih zemalja i da je u proces razrešavanja jugoslovenske krize ušla bez jasnog koncepta i sa nedovoljno artkulisanim interesima. To se vidi i po tome što se kriši načelo nepromenljivosti granica putem sile čije je poštovanje upravo u interesu Srbije, s obzirom na Sandžak i Kosovo (Milivoj Drašković, Isto, str. 31, 33). Od političkih stranaka jedino je Građanski Savez Srbije od početka ukazivao i na unutrašnje političke uzroke sankcija i izolacije Srbije od strane me\unarodne zajednice (Saopštenje Odbora za međunarodnu saradnju Građanskog Saveza Srbije, "Samo demokratski zaokret u Srbiji može ukoniti sankcije OUN", Beograd, 23. jun 1992).> Za ovaj stereotip je osobeno to da je u direktnoj koliziji s predstavom o srpskoj kulturi kao jednoj od kolevki evropske kulture. Ovaj stereotip je podstaknut i postojanjem različitih političkih viđenja o budućnosti Srbije i srpske nacije i o njihovom mestu u sveevropskim integracijama, u balkanskim integracijama, po nekima i u sveslovenskim vezama "duhovno blsikih naroda" "Evroazije" ili u obnovi bivše Jugoslavije.

U ovakve sterotipove ugrađena je i tzv. teorija zavere koja bi trebalo da pripomogne jačanju vezanosti, upućenosti mase na naciju, državu i pre svega Vođu. Ova zavera protiv "nebeskog naroda" argumentuje se navodnim vekovnim istrajavanjem mnogih protiv Srba. U najonivije doba to su Kominterna, Vatikan, Nemačka, CIA itd. Predstava o sveopštoj svetskoj zaveri protiv Srbije je čvrsto utemeljena. U njenoj podlozi je slika o svetu koji je nastao raspadom bipolarne podele sa vodećom silom - SAD. "Novi svetski poredak" doživljava se kao "plutokratski pseudoimeprijalizam made in USA", koji zagovara "komadanje srpskog naroda i srpske otadžbine radi uspostvaljanja neviđenih pseudodržavnih i političkih autonomija za nacionalne manjine (od Kosova i Metohije, do Raške i Vojvodine), odnosno radi verifikovanja pravnih presedana koji bi trebalo da posluže kao uzori za razbijanje Rusije te ostatka Evrope u paramparčad. Ista strategija cilja da otvori prostore za širenje turske hegemonije...Od Kineskog zida do Jadrana",a ovaj posao se obavlja uz pomoć domaćih "izdajica". <"izdajica", naravno, po Kalajiću, ima više vrsta: "asistenti srbofobije" (nekrsti iz Bosne i Hercegovine; manjine koje ne iskazuju lojalnost); "paraziti titoističke faune" (Vuk Kulenović, "Jedan čokalija", "Jedna Hrvatica", "Druga Hrvatica", agitpropovci iz Instituta za radnički pokret, "deca komunizma" iz Instituta za evropske studije, naročito, "sin ambasadora titoizma, Vejvode" i Sonja Licht "vatrena pobornice širenja 'bele kuge'među Srbima", "Jedan Ciganin, bljutavo patetičan, totalno neobdaren a neverovatno nametlljiv poeta", "Jevrejin Leon Kojen i Cincarin Vladeta Janković", "stariji i prevejaniji Cincarin - Koča Popović", Radio B92, Veran Matić, David Albahari, "Borba", "američki konvertiti i poslušnik" - Milan Panić, "izdajnička masa srspskog pseudointelektualističkog otpada", "srpska opozicija", domaća "mirotvoračka", "građanska" ili "demo(no)kratska opozicija. Istovremeno,"fašizam", "diskriminacija", "rasizam" izlizane su etikete levičarskog sistema ocenjivanja ideoloških protivnika koje su izgubile svaku moć ozbiljnog označavanja.> Inače, uverenje o postojanju "zelene transferzale" koja i muslimanski svet uvezuje u sveopštu zaveru protiv Srba i Srbije, ne sprečava da se u krug "tradicionalnih prijatelja" svrstavaju Irak i Libija. Teoriju zavere je planski, pre svega upotrebom mas medija i nacionalističke intilegencije, podsticala vlast i vladajuća partija. "Teorija zavere" je primenjivana u svim totalitarnim režimima a svrha joj je da za nedostatke režima okrivi nekog druga kao i da nezadovoljstvo građana usmeri prema onima koji na nedostatke režima ukazuju i koji su, najčešće, označeni kao "nacionalne izdajice". <\orđe Lebović, Traktat o gluposti zaglupljivanju,(Druga Srbija, "Plato", Beogradski krug, "Borba", Breograd, 1992.).>. Međutim, pored toga što je poslužila u održavanju vlasti ova "teorija" se osamostalila u nacionalnu fiks-ideju;

- "S Drugima se ne može živeti" je stereotip koji, posebno, izrasta iz velike nesigurnosti i osećanja frustracije koje su, kod velikog broja ljudi, stvorili kriza i rat. On je podstaknut i prethodnim steretipom "Svi nas mrze" i, zato, "ako nas već svi mrze, nećemo biti ludi da ih i dalje volimo". U podlozi ovog, kao i većine drugih stereotipova, je nesigurnost koja rađa strepnju i anksioznost, a sve to prerasta u strah, a ovaj dalje u agresivnost i različite oblike mržnje. Ova mržnja se okreće ka Drugima - susednim narodima, nacionalnim manjinama i "izdajnicima" u sopstvenoj naciji. Sve to je izrazio ovaj stereotip čije je izrastanje i podsticano od strane vladajuće elite Srbije i od nje kontrolisanih medija kako bi se Srbi lakše "razveli" od Drugih. Time se srpski kao i drugi nacionalizmi na tlu bivše Jugoslavije potvrdio kao separatistički ali, za razliku od drugih, on se je skrivao iza lažnojugoslovenske retorike. To je mnoge dovodilo u zabludu o pravim ciljevima srpske nacionalne politike i, tako, omogućavalo da se proširi osnova onih koji je podržavaju a koji, inače, nebi bili spremni da prihvate separatizam;

- "Srbi dobijaju u ratu a gube u miru" je steretip koji je trebalo da motiviše za rat koji donosi evidentan dobitak teritorija, bogastva itd. Istovremeno, on izražava i nespremnost da se prihvati odbijanje drugih da priznaju sve što je ratom stečeno. Iako se, kroz istoriju, Srbija teritorijalno širila pre svega odlukama međunarodnih konferencija i arbitraža to nije dovoljno da zadovolji neograničene nacionalističke apetitete.

"Ovim ratovima Srbi zauvek rešavaju svoje nacionalno pitanje" je, takođe, stereotip - sugestija koja bi trebala da održava motivaciju ljudi za rat na visokom stupnju; "Srbi su najbolji ratnici" - "Ne znamo da radimo, ali zato znamo da se bijemo", "Imamo najaču vojsku u Evropi", "Srbi uvek brane svoja ognjišta"; "Srbi nikada nisu ratovali da bi druge ugrozili, da bi uspostvaili vlast i hegemoniju nad drugima, već da bi sebe odbranili i to najčešće od zemalja čiji je veći deo istorije, sve do našeg vremena, obeležen ekspanzionizmom i hegemonizmom", su stereotipovi nastali kombinacijom stereotipova o pameti i o iskonskom poštenju Srba. Ovaj mit u sebi sadrži prkos, pravednu misiju, lukavost, intelekt i teško mu se racionalno suprstavljati. Osnovna funkcija mu je kao i prethodnom - motivisanje za rat. U toj funkciji i tumačenje "pamćenja zlih vremena i događaja" kao nužnosti "borbe za biološki opstanak, za očuvanje svih skupo plaćenih državnih, nacionalno - istorijskih i kulturnih tekovina". U toj funkciji je stereotip: "Srbi nisu u svojoj istoriji bili u genocidnom iskušenju. Vodili su samo odbranbene ratove. Branili su svoje domove, ognjišta, kulturu, istoriju, pravo na slobodan život...Neki narodi, preko svojih vođa, zatražili su pokajanje i oproštaj za svoje genocidne postupke u odnosu na druge narode. Na žalost, Hrvati to nisu učinili... U Srbiji nije nikada bilo antisemitizma ili pritiska na Rome. I drugi narodi su tu bili, i sada su, kao kod svoje kuće. Etničko čišćenje je strano srpskom duhu u svim srpskim zemljama".

Na planu konflikata ideoloških doktrina odvija se bitka za pridobijanje pripadnika srpske nacije za pojedine ideološke koncepte, između različitih pa i međusobno suprostavljenih nacionalnih programa.

U čitavom razvitku srpskog građanskog društva ispoljavali su se različiti pogledi na društvu i naciju kao i na društvena i nacionalna ostvarenja u Srbiji. Međutim, jedna je crta stalna - srpska nacija nastala iz revolucije - kroz oslobodilačku borbu s izrazitim elementima društvene revolucije - u produžetku revolucije videla je i put nacionalnog preobražaja. Reforme i postepene promene bile su od drugorazrednog interesa.

Srpska nacionalna revolucija - započeta s Prvim srpskim ustankom - je na dnevni red stavila pitanje nacije i države ali i težnje prosvetiteljske misli da nađe svoje ostvarenje u organizopvanju unutrašnjeg života oslobođenog naroda. To se vidi iz delovanja Bože Grujović, Dositeja Obradovića i drugih. Tokom XIX veka se u političkoj misli Srbije dominiraće gledište birokratije. Ono se pre svega protivi svemu što su bune, kako u borbi protiv Turske a za oslobođenje, tako i unutrašnjim odnosima. Ove gledište će postati "nova tradicija" a nacionlne zadatke će vezati za interese države i njihovo oličenje u monarhiji. Svoj stav odricanja od revolucionarne tadicije pravdala je potrebama približavanju "legitimističkoj" Evropi. Svoj programski dokument naći će u Načeratniju a pozivanje na "istoričesko pravo" bilo je pravdanje politike "Velike Srbije" pred "legitimističkom" Evropom ali i unutar Srbije i srpske nacije. Takvoj politici odgovaralo je proširenje državnog oblika Srbije na pridružene oblasti. Ona nije previdela ni interese trgovačkog sloja zalažući ad se spoljna trgovina odvoji od ruske kontrole i da se otvori put ka moru.

Nacionalni programi su po pravilu državni programi. U srpskom slučaju to je očigledno. Prvi put je srpsko nacionalno pitanje sagledano i protumačeno u "Načertaniju" Ilije Garašanina. Načertanije je od one vrste nacionalnog programa, nastao po ugledu na pokrete u Evropi, koji su listom težili nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju u nacionalnu državu. To se vidi i u oslanjanju na istorijsko nasleđe Srbije kao države. Tada je uobličena ideja o Srbiji u čijem okrilju bi živeli svi Srbi. Načertanije je nacrt "programa spoljašnje i nacionalne politke Srbije na koncu 1844. godine" koja je usmerena ka stvaranju srpske države koja bi obuvatila Kneževinu Srbiju, Bosnu, Hercegovini, Crnu Goru, Severnu Albaniju (Staru Srbiju). To bi trebalo da bude jaka, velika i solidna srpska država koja bi mogla da preuzme zadatak ujedinjenja svih Južnih Slovena. To je bila ideja "Velika Srbija", ali to još nije velikosrpska misao. Ni velikodržavne koncepcije iz vremena kneza Mihaila a ni Namesništva ne prevazilze birokratsko-državbni koncept "Velike Srbije" i ne dopiru do velikosrpske misli kao ideološke osnove i izraza srpskog buržoaskog nacionalizma.

Liberalni pokret u Srbiji je izrastao na romantičarskim tradicijama zapadne Evrope. Pod uticajem nacionalističkih ideja sredine devetnaestog veka, liberali su bili ubeđenji da samo demokratski preobražena Srbija može izvršiti svoj nacionalni zadatak. Tako je Vladimir Jovanović od Macinija preuzeo uverenje da je nacionalizam nepobediva duhovna moć koja se može pokazati samo ako se probudi političkim slobodama. Zato su liberali zagovaral da se ujedinjenje Srbije spoji sa italijanskim i nemačkim pokretima za nacionalno ujedinjenje, a uz to tako bi se otklonile i spoljašnje prepreke koje su stajalu na putu srpskog oslobođenja i jedinstva. Liberalni blok, u Srbiji, nikad nije bio homogen. Tako se na samom početku pravila razlika između liberala iz 1868. i 1868, liberala sa Svetoandrejske skupštine i "namesničkih" liberala. Time se zapravo obeležavao njihov rascep, koji ih je odvojio od radikalno-demokratske struje. Ova struja je nastvaila borbu za suverenitet Narodne skupštine dok su drugi liberali, neizdržavši pred pogonima, svoju pažnju okrenuli ka pitanjima nacionalnog oslobođenja. "Ujedinjena omladina srpska" predstavlja krajnji domet liberalne misli i pokreta a završava se neslavnim kompromisom sa namesničkim režimom. Liberalizam je nastojao da spoljni program "Velike Srbije" osveži širom koncepcijom srpske nacije i njenih zadataka na oslobođenju i ujedinjenju. Pokušavo je da u velikodržavne pretenzije birokratije ulije duh velkikosrpskog nacionalizma. To je bio pokret za takvu nacionalnu integraciju koja bi u interesu državne (ili velikodržavne) politike obuhavtila naord kao masu nacije.

Svetozar Marković će svoje bavljenje političkom mišlju započeti unutar liberalne "Ujedinjene omladine srpske", da bi se od liberalizma odvojio kritikom članka Vladimira Jovanovića "Osnovi snage i veličine srpske". Osnovna teza, koja će potpuno suprotsaviti projektu "Velike Srbije" jeste zavisnost borbe za nacionalno oslobođenje od ostvarivanja unutrašnjih sloboda u Srbiji. On će, u Srbiji na Istoku" ustvrditi i da je politka "jake i velike Srbije" protivna intersima srpskog naroda u temelju". Ratujući za "veliku Srbiju" a u biti za dinastičke interese, Srbija bi ostala poptuno izolovana od opštih kretanja na Balkanu a oslonjena samo na svoju vojsku ne bi mogal biti sigruna ni svoj uspeh u rat s Turskom.

Nikola Pašić je pod snažnim uticajem Mrakovića. Zato i program Narodne radikalne stranke, januara 1881, ističe: "Kao cilj našeg državnog uređenja smatramo: unutra narodno blagostanje i slobodu, i spolja državnu nezavisnost i ujedinjenje i ostalih delova Srpstva". A u poglavlju o spoljnoj politici:" da se živo radi na savezu balkanskih naroda, a naročito da se što pre postigne sporazum sa Crnom Gorom i Bugarskom, da se organizuje kulturno potpomaganje raskomadanih i neoslobođenih delova Srpstva, kao i živo buđenje svesti o našem narodnom jedinstvu u udaljenim pokrajinama srpskim koje su izložene stranim elementima". Međutim, uočljiva je i razlika. Naime, na sam vrh svoga političkog programa radikali stavljaju oslobođenje i ujedinjenje svih Srba.

U balkanskim krizama početkom XX veka srpsko pitanje dobija nove dimenzije koje je Srpska socijal demokratija našla u korenima bružoaskog nacionalizma, ekonomskoj i političkoj pozadini nacionalističkih aspiracija, ona je ukazala na to da novi nacioinalni pokreti zahvataju mase. To je pak nalagalo povezanost u posmatranju društvenog i nacionalnog pitanja. Ona će se - zapravo, Dimirtije Tucović - posebno ustremiti na malobalkanskiimperijalizam - "zavojevačku kolonijalnu politiku kapitalističke buržoazije" i založiti za "ujedinjenje celog Balkana u jednu opštu zajednicu".

Tokom postojanja prve jugoslovenskoj državi, 1918 - 1941. godine, sve srpske stranke su podržavale ideju unitarene i centralizovane države; jugoslovenstvo su videli kao nadnacionalnu ideju, koja pretpostavlja brisanje nacionalnih osobenosti i istorijskog nasleđa Srba, Hrvata i Slovenaca. Ideja integralnog jedinstva je i pobedila a Vidovdanski ustav dosledno utemljeuje organizacciju zasnovanu na pretpostavci o jedinstvenom narodu, jedinstvenom jeziku i jedinstvenoj državi. Srpska ideja je postala državna a manje nacionalna. Pobrkali su srpski pojmovi nacije i države, srpski nacionalizam se našao na brisanom prostoru između nacionalne integracije i državnog razloga.

Jedno od osnovnih područja angažovanja te i sukobljavanja inteligencije kao kulturno- stvarlačka elita, koja je delovala unutar Prve Jugoslavije, 1918 - 1941. godine, kao "nacionalna inteligencija" što nije identično s "inteligencijom istoirjskih pokrajina". je pitanje uređenja države i nacionalne kulture. U Srbiji to je pre svega izbor između srpske i jugoslovenske ideje. Vremenom je prevagu dobijala ideja jugoslovenstva ali shvaćenog kao izraza postojanja nekakvog jedinstvenog - "troimenog", "jugoslovenskog naroda" a Jugoslavije kao "proširene Srbije".

U kvislinškoj Srbiji, 1941 - 1994. godine, postojale su dve opcije: sepratistička zamisao o Vleikoj Srbiji i stara Pašićeva velikosrpska zamisao o Jugoslaviji. Ljotićev Zbor je na nacinalistički program fašisrtičkog karakktera, nakalemljivao nacionalne, slovenske i prvoslavno-mistične osobitosti. Slično Zboru i ove element kombinuje i Spalajkovićev "Srpski narodni mit" , koji je pri tome trebalo da potkrepi prvu opciju. Reč je o nastojanju da se, uz pomoć kosovskog mita, srpska istorija protumači u ključu nacističke doktrine i time utemelji položaj Srbije u osovinskoj Novoj Evropi. Osnova novog nacionalnog mita postala je srpska srednjovekovna istorija, sa svetosavskim pravoslavljem kao osnovnom nacionalnom karakteristikom, čije se misionarstvo sreće u radovima Nikolaja Velimirovića, koji je organizovao i pokret "bogomoljaca", nazvan "hrišćanski narodni preporod"; Vladimira Velmar - Jankovića i drugih.

Mada njegovi ideolozi tvrde da je četnički pokret ima strogo nacionalno obeležja, jer "Srbi su ubijani zato što su se Srbima zvali. Oni su kao takvi branili svoj život a time i ime svoje, svoju čast.", on nema koherentnu ideologiju ali ima jasno određenje prema ncionalnom pitanju a ono je sadržano u Moljevićevom programu "homogene Srbije" kao i u programskom definisanju ciljeva (četničkog) ravnogorskog pokreta, i to: jugsolovenski (oslobođenje Jugoslavije od svih neprijatelja i proširenje granica kako bi svih Srbi, Hrvati i Slovenci bili unutar njih; iseljavanje onih nacionalnih manjina koje su se "diskvalifokavle" za zajednički život; kažnjavanje, od erdovnih sudova, svih koji su radili protiv oslobođenja; potpuno uništavanje ustaške organizacije i kažnjavanje njihovih pristalica; organizovanje Kraljevine Jugoslavije u duhu pune demokratije na federativnoj osnovi i načelima slobode, pravde i ravnopravnosti, u slobodnoj Jugsolaviji, slobodna Srbija, slkobodna Hrvatska, slobodna Slovenačka; dvodomni parlament jedan građana, drugi kao predstavništvo istorijskih pokrajina..), srpski (ostvarivanje vekovne težnje za ujedinjenjem svih srpskih pokrajina u jednu političku celinu - "Slobodna Srbija unutar velike federativne i slobodne Jugoslavije"; organizovanje Srbije na načelima solidarnosti svih srpskih pokrajina uz vođenje računa o lokalnim potrebama; parlamentrna vlada i jednodomni parlment; nezavisno sudstvo; izgra"đivanje srpske narodne zajednice u duhu istorijskih tradicija i načelima socijalne pravde; negovanje kulta žrtava palih za Otadžbinu; konfiskovanje imovine korupcionaša i ratnih bogataša; lična odgovornost u državnoj upravi; planski razvoj kulture, prosvete i ekonomskog standarda narodnih masa; podizanje srpskog sela; zadružno organizovanje seljaka; ekonomsko, kultruno i prosvetno podizanje radničkog staleža; procvat zanastva; čuvanje zdravlja narodnih masa; socijalizacija lekarske službe; obavezno osuiguranje u slučaju starosti i nesreće na radu; kolonizacija srpskim stanovništvom nedovoljno naseljenih oblasti itd.) i spoljnopolitički (saradnja sa svim narodima sveta; posebna saradnja sa SAD, SSSR i Velikom Britanijom; stvarnje balkanske zajednice na principima Balkan balkanskim narodima, Sloboda i ravnopravnost svih balkanskih država, Jedinstven stav Balkana prema svim nebalkanskim državama; saradnja sa UN u otkrivanju i kažnjavanju ratnih zločinaca).

U odnosu na problem državnog jedinstva Srba, u političkoj emigracija, 1945 - 1990. godine, postoje tri pristupa: Jugoslavija sa federalnom jedinicom koja okuplja sve srpske teritorije; Velika Srbija kao maksimalna etnička država, i Samostalna Srbija bez "tankih" etničkih teritorija i eksklava. Najznačaniji deo ove emigracije podržavao je ideju "ujedinjenja svekolikog srpskog naroda i svih srpskih istorijskih zemalja, pokrajina i oblasti u jednu jedinstvenu republiku teritorijalnu, nacionalnu i državnu celinu", kako je to potvrđeno na Jedanestom Svesrpskom kongresu, održanom juna 1969. godine u ^ikagu.

Naravno, bilo je i zagovornika stava po kome: "Iskustvo koje je srpski narod imao od 1941. godine do danas, navodi na zaključak da se srpski narodni interesi najbolje mogu obezbediti ako se Srbi ujedine na svoj nacionalnoj teritoriji ujedine u zasebnu srpsku celinu u okviru Jgoslavije" I, naravno, unutar neke šire zajednice - Balkanske federacije ili Evropske unije - Srbi bi mogli da osguraju svoje interse.

Poimanje srpskog nacionalnog pitanja kao demokratskog pitanja koje je zastupala Demokratska alternativa ili Savez oslobođenja polazi od spoznaje da "srpski narod predstavlja jednu složenu zajednicu: (1) dve državne tradicije (Crna Gora i Srbija), (2) kulturno-privredna posebnost Vojvodine, (3) versko-nacionalan složenost Bosne i Hercegovine... i (4) etnička složenost Makedonije, u kojoj se Makedonci od nekada flotantne mase razvija ka svojoj posebnosti..." Interes takve zajednice može se zadovoljiti samo na osnovu suverene volje naroda da odlučuje o svojoj sudbini i izgradnjom demokratskih institucija. Ona je priznala pravo Srbije i Crne Gore da se ujedne u jednu državu. Srbe i Crnogorce smatra jednim narodom ali im to nebi dalo prava, da su se, unutar bivše Jugoslavije, ujedinili u jednu državu, da imaju dva purta više prava od Slovenije ili Hrvatske. Tako nastala "Velika Srbija" ostala bi u zajednici s drugim državama a Srbi nemaju pravo da traže ujedinjenje sa Srbima iz Bosne, Makedonije ili Hrvatske, jer to su istorijske jedinice koje čine temelje federalne strukture juigoslovenske državne zajednice.

U Nacrtu za demokratsku alternativu, od februara 1982. godine, upozorava se da su sporovi između naroda Jugoslavije stekli takve oblike i toliko se prošitili na sva polja javne delatnosti da prete svakom od naroda i svima zajedno. Zato se traga za takvim državnopravnim ustanovama koje bi bile sposobne da obezbede ostvarivanje demokratskog poretka za građane kao pojedince i za nacionalne kolektivitete. Potvrđuje se svakom od naroda pravo na sopstvenu nacionalnu državu ali i pravo da se slobodno izjasne da ostanu u Jugoslaviji. S obzirom da bi razgraničenje, u slučaju izbora za samostalne nacionlne države moglo da izazove "kobne sukobe" Nacrt nastoji da pronnađe sklad između suvereniteta naroda i zajednice kako bi se postigao slobodan život i nacionalni idenitet. Konklretno to bi značilo formiranje Saveza pet suverenih naroda - srpskog, hrvatskog, slovenačkog, makedonskog, bosnasko-muslimanskog - koji bi obrazovali zajednicu pet država-članica: Srbije, Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine i Makedonije. Pitanje Crne Gore, kao samostalna članica ili sjedinjenja sa Srbijom rešili bi predstavnici Srbije i Crne Gore.

Dakle, od početka prošlog veka, kada je srpska nacija, nacionalnom revolucijom, na dnevni red stavila dovršenje svoga oslobođenja i ujedinjenja, dva međusobno suprostavljena nacionalna programa su najuticajnija. Oni se, na najopšti način, mogu odrediti kao programi koji nacionalno pitanje vide kao državno i programi koji ga vide kao demokratsko. Ova dva programa se označavaju i sintagom: "Dve Srbije". Postojanje ovih programa je posledica različitih društvenih koncepcija ali i pluralnosti srpske države i nacije.

Savremena sintagma "Dve Srbije" dobila je različite ali prevashodno političke predzanke. U Srbiji, tokom dvadesteog veka, u središtu razlika između "Dve Srbije" bila je borba za vlast. Zato su se razlike ispostavljale kroz dramatično pitanje: Ko će koga?. Međutim, postozi jedna dublja dihotomija od ove sa političkim predznacima: Sa srpskom nacionalnom revolcijom, početkom devetnaestog veka, u raskolničkom sudaru patrijahalne zajednice i modernog društva, ta dihotomija postaje organska i univerzalna. Reč je o prelazu sa patrijahlanog na moderno društvo koji je, uvek, bolan i protivurečan, dugotrajan i nepredvidljiv.

U postokomunističkom razdoblju, svi jugoslovenski narodi su se našli pred problemom redefinisanja sopstvenih nacionalnih interesa. Za Srbe, koji su, od nastanaka nacionalne države početkom XIX veka, suočeni s činjenicom podeljenosti nacionalnog korpusa državnim granicama, to je značilo i ponovno aktuelizovanje pitanja odnosa "državne matice" prema delovima sopstvenog naroda izvan njenih granica. Zapravo, ponovo je otvoreno pitanje izbora između srpskog pitanja kao kulturnog, civilizacijskog i demokratskog ili kao primarno državno-pravnog pitanja.

Dok prva opcija gradi nacionalni identitet na jedninstvenom kulturnom obrazcu koji određuje etničke celine ne potirući njihovu svojevrsnost. Drugi obrazac idenitet gradi na nacionalnoj državi kao uporištu nacionalnog suvereniteta u kojoj se vrši homogenizacija iznutra (unutar nacije) i suprotstavljanje izvana (prema drugim etničkim grupama i nacijama) sa karakterističnim obnavljanjem mitskog nasleđa. Ova, druga opcija pitanja državne teritorije stavlja u prvi plan,zahtevajući širenje državne- matice do zamišljenih etničkih granica. Dakle, ne postavlja se pitanje kakva već kolika država. U pozivu na srednjevekovnu državu, zagovara se uvećanje i proširenje Srbije, ostvarenje njenih "istorijskih prava" koja "ostali Južni Sloveni moraju da razumeju", jer "Srbi su prvi počeli da se bore" i, zato, Srbi imaju pravo da tu borbu dovrše i da govore u ime svih Južnih Slovena. Nije važno što bi takva državna tvorevina obuhvatala i katolike i muslimane, odnosno zajednice drugog nacionalnog identiteta. Ne uzima se za ozbiljno ni zlo, ni građanski rat bez koga ova tvorevina ne bi mogla ni da nastane ni da se održava. Ova je opcija bila, kroz istoriju srpske nacije, dominatna, a i ovaj put je prevagnula. Njoj se priklonila i većina intelektualne i političke elite Srbije. Uspon programa koji insistira na "pravu krvi i tla" izuzetno su podstakle i okolnosti u kojima se ostvaruje nezavisnost republika (bivše) Jugoslavije.

Odigravši jednu od njaznačajnijih uloga u formulisanju "srpskog nacionalnog interesa", Dobrici ]osić je vrhunac bavljenja politikom bio, od Miloševića "odobren", izbor za predsednika novostvorene SRJ, 15. juna 1992. godine. Ali, suočen sa odgovornošću ali i sopstvenim viđenjem "misije Osnivača", ]osić ne može, i dalje, da prati pragmatizam i ideološku nedoslednost Miloševića. On uviđa nemogućnost da se srpsko pitanje reši isključivo iz optike državnog pitanja. <"Neumne i zle sile ovog sveta, potpomognute našim nacionalnim i ideološkim zabludama, nespobnostima i nespremnostima za novo doba, nedorašlošću ovim istorijskim iskušenjima, plitkoumnim i vlastoljubnim političarima i onoj iskorenjenoj inteligenciji, dakle, uz puno učešće domaćih mana i naših krivica, te zle i neumne sile sveta, opkolile su nas nerzumevanjem, prezirom i mržnjom... Srbija i Crna Gora stavljene su u položaj taoca Srba u Bosni, Hercegovini i Hrvatskoj koji se bore za goli opstanak...

... Srpsko pitanje je postalo evropsko i svetsko pitanje. Takvim ga je učinila sadašnja međunarodna konstelacija. Na rešavanju srpskog pitanja zasnivaju se i univerzalne pretpostavke za rešavanje mnogih balkanskih, ruskih, evropskih i svetskih nacionalnih problema.

Da se političkim i demokratskim sredstvima okonča rat u Bosni i Hercegovini, da se pravedno i trajno reši srpsko pitanje na tlu bivše Jugoslavije, ...mi Srbi smo obavezani pred svetom i budućnošću da srpsko pitanje u svim sadržajima i vidovima bude demokratsko, humanističko, mirotvorsko pitanje. Ako srpsko pitanje prestane da bude demokratsko, ako se srpski nacionalni interesi ne brane miroljubivom politikom, sporazumima i kompromisima, razumevanjem i uvažavanjem tuđih interesa, prava i pravde za druge oko nas, mi ćemo kao narod biti istorijski poraženi.

... Da se ta nesreća izbegne mora se voditi nova državna i nacionalna plitika. Moraju se hitno sabrati i ujediniti umne, moralne i demokratske snage Srbije i Crne Gore, koje su spremne da vode novu politiku...

Samovolja i politički inat danas se prikrivaju i nacionalnim načelima; strančarstvo i vlastoljublje, sakrivaju se državni razlozima... I satre ideološke zablude, danas, se prikrivaju nacionalnom ideologijom. A nacionalna ideologija pretvara se u nacionalističku u kojoj vrhuni radikalizam i ekstremizam sa šovinističkim motivima. Takva ideologija preti ovoj zemlji da je surva na političko dno Evrope, tamo gde se muče mali i istorijski zaostali narodi, među koje mi odavno i vekovima ne spadamo.

... da odmah pristupe razgovorima i dogovorima za obrazovanje koncentracione vlade, vlade narodnog i državnog spasa, vlade demokratskog jedinstva Crne Gore i Srbije, stranačkih i vantranačkih predstavnika, stručnjaka i ugledinih ljudi...

... Ujedinjujmo se sa uvažavanjem razlika u idejama i naravima! Sabirajmo se za spas zemlje i spokojniju budućnost našoj deci!" (Dobrica ]osić, Govor naciji Predsednika SRJ,Poltička i vojna kapitulacija ili napad najmoćnijih sila sveta, "Borba", Beograd, 7.01, 1993, str. 1 - 3.)>

Zalaganje za demokratski pristup srpskom nacionalnom interesu dovodi ga u sukob s Miloševićem i ekstremnim nacionalizmom, pre svega Srba izvan Srbije.

]osić će razloge svoga silaska s vlasti dobro opisati ali ne i domisliti. Naime, pri silasku sa položaja predsednika SRJ, sa koga je, po sopstvenom iskazu, "smenjen državnim udarom koji je preko Parlamenta izvršio Slobodan Milošević ... zato što predsednik Srbije nije više mogao da podnosi moje suprotsavljanje njegovoj politici i despotskoj samovolji...".

Ideje bliske ]osićevim su opšte prihvaćene u krugovima nacionalističke inteligencije, Počev od Memoranduma SANU, o kome je već bilo reči, pa sve do kongresa srpskih intelektualaca. Te ideje su, aprila 1991. godine, od strane Incijativnog odbora za osnivanje Srpskog nacionalnog saveta unete u Nacrt deklaracije o srpskom nacionalom jedinstvu, čiji je osnovni zahtev: "jedna država za sve Srbe". Ovaj zahtev se temelji na stavu da stvaranjem zajedničke jugoslovenske države" srpski narod nije rešio ni svoje nacionalno, ni socijalno, ni političko pitanje. On nije ostvario svoju težnju za slobodom, ujedinjenjem i demokratskom državom kao i za političkim i duhovnim jedinstvom u savremenoj organizaciji društva. Naprotiv, on je bio razdeljen republičkim granicama i optužen za hegemoniju i nametanje represivnog poretka drugim narodima, on je politički, kulturni i ekonomski razjedinjen nacionalističkom ideologijom Drugih i "pometen dugotrajnom potčinjenošću. Zato je on "prinuđen da novom nacionalnom politikom traži izlaz iz istorijske krize u kojoj se nalazi". Uslov ove politike je "okončanje ideoloških deoba i međusobnih sukoba Srba nastalih u građanskom ratu i razviće demokratske nacionalne svesti". To je politika koja se mora oslanjati na kolektivni idenitet srpskog naroda, istorijske činjenice i trajne vrednosti, kao i na sazrelu svest o nacionalnom i duhovnom jedinstvu kao "životnoj nužnosti" a s ciljem izgradnje polazišta i ustanova koje bi obezbedile političku, kulturnu i ekonomsku solidarnost i povezanost svih delova srpskog naroda jer srpski narod "u sadašnjem državnom provizoriju više nije spreman da gubi istorijsko vreme".

]osićeve ideje su izuzetno uticajne na Prvom kongresu srpskih intelektualaca, u Sarajevu.Tako se u Deklaraciji Kongresa, od 30. marta 1992. godine, ističe se da Srbi ne snose nikakvu istorijsku odgovornost za komadanje "starih evropskih država"(tačka 1) i da srpski narod ne prihvata državnu zajednicu koju "određuju interesi velikih sila, evropskog katoličkog klerikalizma i probuđenog panislamizma, nego onakvu kakva izvire iz etničkog i istorijskog prava svakog naroda na zemlji" (tačka 2.); Smatra se da je jedino rešenje za BiH "da bude trodjelna državna zajednica u kojoj će Srbi suvereno stati na svoje međe"(tačka 3). Tačka 4. ponavlja ]osićeve ideje o "razdeljivanju i razgraničenju" Srba, Muslimana i Hrvata iznete u pismu Kongresu. Naime, u pismu on poručuje: "Mi, Srbi, Muslimani i Hrvati, uvažavanjem istorijskih iskustava i sadašnjeg stanja među nama, moramo se što pravednije razdeliti i razgraničiti da bismo uklonili razloge da se mrzimo i ubijamo i da sutra možemo sa što manje prepreka da se ujedinjujemo u svemu što nam je razumno i korisno". , u kom poslu su očigledne prednosti međudržavnog nad unutrašnjim razgraničenjem. Ono omugaćava da se izađe ispod "zajedničkog krova" unutar koga su Srbi stalno optuživani za megalomaniju, da se reši manjinsko pitanje, da se većina nacije koncetriše, priljubi što, naravno, podrazumeva, "razmenu stanovnuištva kao neminovu posledicu" (Dr Lazo M. Kostić, Teritorijalne nezgode srpsko-hravtskog razgraničenja,Neugašeno srpstvo. Srpska politička emigracija o srpskom nacionalnom pitanju, 1945 - 1990, zbornik, "Društvo Srpska Krajina", Beograd, 1992, str. 247, 248, 250 - 253.). Potpuno su ignorisan upozorenja da po pitanju razgraničenja obe strane imaju "maksimalne i minimalne aspiracije", da ekstremni Srbi "traže granice Velike Srbije negde oko Srpskih Moravica ili ispod Zagreba, dok ekstremni Hrvati traže granice Velike Hrvatske na Drini i kod Zemuna, preko puta Beograda. Ovakve lude i nerazumne aspiracije mogu se postići samo ratom (Dragiša Cvetković, Zašto se ne možemo razići,Neugašeno srpstvo. Srpska politička emigracija o srpskom nacionalnom pitanju, 1945 - 1990, zbornik, "Društvo Srpska Krajina", Beograd, 1992, str. 141, 144.). Naravno, ovo razdeljivanje i razgraničavanje je i obavljeno kroz rat koji su pretvara u svojevrsnu "permanetnu revoluciju" koja "jede svoju decu" samo je, sada, ta revolucija nacionalna.> Upozorava se i da je "sudbina srpstva nedeljiva i da se sve što se događa u jednoj srpskoj zemlji odnosi na sve Srbe ma gdje živjeli, jer su sve srpske zemlje jedinstven prostor" (tačka 5). "Zedinstvo Srba iziskuje da sve srpske vlasti, tamo gdje ih ima, i sve srpske države, tamo gdje su već uspostavljene, Srpska crkva i srpski intelektualci formulišu i zabilježe minimum nacionalnih interesa Srba koji su u ovom istorijskom trenutku izvan svakog spora i od kojih nigdje i nikad više ne smije biti odstupanja" (tačka 6), a "vaskolikom Srpstvu" se preporučuje osnivanje srpskih kulturnih klubova (tačka 7). <"Republika", Beograd, 1-15. maj 1994, str. 20. >

U referatima na Drugom kongresu srpskih intelektualaca, aprila 1994. godine,u Boegradu, ispoljena je zajednička težnja da se glavna odgovornost (krivica) za srpske nevolje pripiše drugim narodima iz doskoro zajedničke države, čak i čitavom Zapadu. U duhu "teorije zavere" sve zlo potiče od Vatikana, Amerike, Nemačke, Turske, masona (tajni sastanci Trilaterale, na primer). No, i pored poimanja Zapada kao Zla po Srbe, na Zapadu se traži uzor za srpsku budućnost. Gotovo svi smatraju da je državno jedinstvo na dohvat ruke.

Kongres je, usvojio Rezoluciju i Protes protiv satanizacije srpskog naroda i nepravednih sankcija.

Koliko je u pristupu srpskog nacionalizma prisutan patos nacionalne ideje vidi se i iz govora Mihajlo \urić, koji je on naslovio kao "Slovo ljubve 1994". Po njemu, nacionalna ideja nije apstraktna, teorijska, do nje se ne dolazi racionalno, ni spolja, niti iznutra, nego kroz strast, ljubav, solidarnost, patnju, prisvajanjem mitske prošlosti. Sva ta osećanja valja i akciono izraziti: "Moramo činiti ono što želimo znati", ističe \urić. Uz "nacionalističku patetičnost", nacionalističko stanovište Srba izvan Srbije i njihov ideal svesrpske države izrazio je Gojko \ogo kada je ispisujao sledeći stav: "Srbija je metafora. Ta utopijska zemlja odnjihana je u vekovnom nevidu slepaca, na strunama gusala i na krilima udovica. Srbija je matica i Velika Majka... Onaj ko ima majku tu ljubav ne može sasvim razumeti. Ne razumeju [umandinci šta je Srbija. [ta je Srbija Dučića i Crnjanskog. Oni znaju šta je ]osićeva Srbija, šta je Srbijica i Morava..." A po "Vođi Srba iz Bosne" Radovanu Karadžiću "Srbija je svetsko čudo, Srbija je primer zemljama i narodima. Srbija je Božje delo, Srbija je kamen spoticanja od koga se spotiču imperije i svetski poreci i besporeci. Kolika god da je, Srbija je velika. Njena veličina se meri mržnjom njenih neprijatelja, njen sjaj se meri količinom blata koje na zatamljenje tog sjaja uzaludno troše neprijatelji". U poredjenju s ovim govorom stanovište koj je izložio M. St. Protić mnogima je izgledalo kao "racionalni nacionalizam".

Po Protiću nacionalno ujedinjenje znači stvaranje nacionalne države, dakle svi Srbi u jednoj, srpskoj državi. To se ne može postići kroz složenu državnu tvorevinu zasnovanu na nacionalnom merilu. Zato ni Jugoslavija nije mogla da ostvari nacionalne ideale. Srbi koji su imali nacionalnu državu i pre Jugoslavije morali su da se pre od drugih oslobode te države. Uostalom, nigde u Evropi nije dosledno ostvareno nacionalno načelo, a skoro sve nacije imaju svoje manjine u susednim nacionalnim državama; Poluvekovna komunistička vladavina nije ostavila nijednu srpsku nacionalnu instituciju neokrenjenu, a mnogi Srbi su podlegli iskušenjima koumunističkog poretka. Sada se komunisti pretvaraju u zaštitnike nacije; Vreme je za nacionalni rad, a ne za nacionalnu borbu. Umesto da se stvori jezgro nacionalne države, bez obzira na granice, i počne težak nacionalni posao na političkom, kulturnom i ekonomskom polju, krenulo se putem nasilja. Srpsko pitanje je samo izgovor. To se vidi po tome što se je najlakše odreklo onih delova koji su bili najmanje sporni - Makedonija (Južna Srbija) a ratovalo se za područja koja u modernoj istoriji nikada nisu pripadala Srbiji. Krenulo se od zapada ka istoku umesto obrnuto; Umesto skupa nacionalnih ideja, Srpstvo, danas, predstavlja, prazan pojam koji tek treba popuniti određenim sadržajem; Srbi su istorijska nacije. Oni su polako i postupno izgrađivali ona svojstva, moralna i politička koja su ih odredila kao narod. Posebno mesto u tome ima nacionalna kultura. Taj složeni pojam - Srpstvo - sastoji se od četiri osnovna moralna i politička uverenja: pravoslavlje, državnost, Kruna i otpor komunizmu. On osporava i ideju "Velike Srbije" u kojoj vidi "nadnacionalnu ideju". Po njemu, nadnacionalna ideja ne može da rešava nacionalnu ideju. To je predmet nacionalnog programa koji se oslanja na to da jedino Srbija crpe svoju suverenost iz nezavisne nacionalne države i koji kao osnovno usmerenje ima da "raskrsti sa AVNOJ- em" ali pri tome mora da reši pitanje ko su nosioci njegovog ostvarivanja. Po Protiću, to su seljaci, trgovci i industrijalci i intelektualna elita. Ovo je, ipak, kritika iz rezignacije zbog neefikasnosti u ostvarivanju "Velike Srbije" a ne iz upitanosti o samom smislom ideje i rezuiltatima njenog "ostvarivanja" u životu.

Ideja "Velike Srbije" se, poput mita, raširila Srbijom i u srpskoj naciji, tokom 1992 - 1994. godine, naročito kao verovanje da je ujedinjenje svih Srba u jednoj državi samo pitanje dana.

Program ujedinjenja srpskog naroda, sam po sebi, ne mora da bude velikosrpski, nacionlistički ako je proizvod kohezionih potreba koje prate nastajanja i razvoj svake, te i srpske nacije. A ni ideja o Srbiji kao "matici" - uporištu za sve Srbe nije, sama po sebi, nelegitimna. Ali, sigurno je da Srbija, pod vođstvom elite opsednute idejom saveza srpskih zemalja, ne može biti to uporište. Upravo, u nastojanjima da ostvari takav savez, današnja Srbija je toliko oslabila i međunarodno se izolovala da nije u stanju ni sopstvene probleme da rešava. Zapravo, pokazalo se da je, u osnovi, koncepta Velike Srbije ("Velike" države ili nacije) pojam totalitarni države. Uz to, Velika Srbija, kao i Velika Hrvatska, je nezamisliva bez Bosne i Hercegovine. Razlozi protiv ideje "Velike Srbije" su i sledeći: srpski narod nema demografskog potencijala da "pokrije" prostor projektovane nove srpske države. Srbi bi tu bili manjina a država bi bila pod permanentnim etničkim i verskim tenzijama. Alternativa je etničko čišćenje osnivanje države na genocidu ne obećava budućnost; srpski narod nema materjalnog potencijala da dobije rat za "Veliku Srbiju"; međunarodna zajednica neće priznati ratom postignute rezultate; srpski narod nema istorijskog osnova za pravljenje takve države u sada projektovaim granicama; takva država mora biti nedemokratska i strogo centralizovana itd. Ali, glavna poteškoća u ostvarivanju svakvog pa i ovog nacionalističkog programa je to što on proizvodi negativne rezultate na dva osnovna plana svojih akcija: prvo, nacionalizam zagovara državotvornost u nacionalnim okviru u vremenu i okolnostim u kojima je ovaj okvir već postao preuzak, te završava u lokalizmu i parohijalizmu; drugo, kako u osnovi nacionalizma nije osobeni interesi onih grupacije koje mogu da iznesu modernazaciju njegov sadržaj određuje se pomoću mističnog jeidnstva krvi, neizdiferencirane mase "baštinika prošlosti" i tome slično. Time se otežava društveno struktuisanje i interesno raslojavanje na novim osnovama,a to je jedini put za prevazilaženje kolektivističkog obrazca socijalističkog društva. U multietničkim društvima (kakvo je Srbija - SRJ) "patriotska" mobilizacija onemogućava učvršćivanje formalne jednakosti građana. U takvim uslovima, opozicione stranke su, nastojale da klasni kolektivističko-mobilizacijski obrazac zamene nacionalnim. To je, pred njih, postavilo problem konteksta ali i interpretacije nacionalnog interesa. Umesto da ospore vladajući refernti okvir, one su ga učvrstile. Time su sebe osudile na dvostruku marginalnost. Unutar vladajućeg okvira nacionalna politika se može voditi samo sa pozicije vlasti te su opozicione stranke u stalnom defanzivno-reaktivnom položaju. Uostalom, u tako fiksiranom okviru postaje sve manje važno koja je stranka na vlasti. Okolnosti određuju politiku a ne politika okolnosti. Dakle, prskanje nacionalnog monolita preduslov je svih promena u Srbiji. Kristalizacione tačke toga prskanja moglu bi biti samo realni interesi društvenih grupa. Do toga, pak, može doći samo kroz tarnsformaciju svojinskih odnosa, oslobađanje privatne inicijative, osiguravanje uslova za nezavisno sindikalno delovanje i tome slično.

Krize ideniteta srspske nacije ispoljava se i u postojanju sukoba oko nacionalnog programa ali i kroz napteost koja postoji, unutar same Srbije, u svesti o "srbijanstvu" - idenitetu "Srbijanca" i "sve srpstvu" - identitetu Srba izvan Srbije. Ta napetost je - tokom rata i sa sve očiglednijom nemogućnošću da se, i uz orgomne napore i cenu koju su platili i Srbi i Srbija, ostvari "Velika Srbija" odnosni savez srpskih zemlja - narasla do uverenja, kod Srbijanaca, da su Srbi, pre svega "Bosanci", zaneseni idejom "Velike Srbije" gurnili Srbiju u rat i napravili je malom. <"'Dinarci' su zagospodarili Srbijom i odlučuju po svome o njenoj sadašnjosti i budućnosti. Nekultivisani, skučenih vidika, raspeti između svetosavlja i nebeskih država, daleko od evropske i svetske zbilje, ti 'novi montanjari' hoće na najpogrešniji način da nadoknade ove i ovakve mane. Oni insistiraju na tome da se njihova reč uvažava bez obzira na posledice koje će iz toga nastati (Vladan A. Vasilijević, Intelektualna provincija - Srbija,Druga Srbija,"Plato", Beogradski krug, "Borba", Breograd, 1992, str.46.).> Sa svoje strane Bosanski Srbi optužuju Srbijance da su izadali srpstvo. A u Srbiji se, od ranije, veruje da poseban problem za "konstruktivni rad" u nacionalnoj politici, u "dinarskoj ideologiji". I doista, vladajući režim je, sve do leta 1994. godine. podržavao "brđansko srpstvo" koje je, za uzvrat, u socijalnom smislu, pothranjivalo diktaturu, nasilje i distribucionu uravnilovku. To je, pak, čuvalo režim. Zapravo, i režim i "brđansko srpstvo" odbacivali su svaku pomisao o napuštanju zastarelog etatističkog sistema. Time SPS dobija podršku u izbegavanju tržišne ekonomije, demokratskog političkog uređenja i slobode štampe. Utoliko, sukobi "planinskih Srba" sa "Srbima starosedeocima" i nacionalnim manjinama mogu biti ocenjeni kao jedna od fromi sukoba starog društva sa novim. No, ne bi trebalo gubiti iz vida da je reč o nekim dubljim (kulturnim, civilzacijskim i političkim razlikama koje presecaju samu srpsku naciju a koje su rezultat dugog života pod različitim političkim, ekonomskim, kultrunim i civilizacijsim uslovima i režimima. To se vidi i u potpuno različitom poimanju države (dok je, u preovlađujućoj svesti u Srbiji, ona pre svega aparat organizovanog nasilja - vojska, policija i porezi shvaćeni kao "nameti"- koje je preporučljivo izbegavati ili krajnje pragamtično upotrebljavati, dotle je kod Srba iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske ona "majčica država" koja bi trebalo da se stara o celini nacionalnog i indivdualnog života ljudi - ona bi trebalo da hrani i brani, njoj se daje ali uzima, za nju se žrtvuje ali se ona i pljačka, sve u svemu trebalo bi biti stalno vezan za nju). I zato ukoliko bi obe strane sve svoje razlike svele na dnevno-političke sukobe interesa a pri tome svaka od njih ostala pod dominatnim uticajem soptsvene nacionalističke isključivosti, tada bi Srbija i srpska nacionalna svest, ponovo, bile onemogućene da budu ono što jesu. A Srbija je pluralana državna zajednica a srpska nacionalna svest je i pluralna i policentrična. Medjutim,"nesloga Srba" može i dalje da ostane kao jedna od dominatnih tema javnosti. Mada je sve očiglednije i da zahtev za "srpskom slogom" - kao spasonosnom formulom prevazilaženja svih podela - unailza na otpor u samoj srpskoj naciji jer je u sbe ugradio nemogućnost prihvatanja i uvažavanja u stvarnosti postojećih različitosti ali i na osećaj ugroženosti od drugih nacija. Fiksiranje nacionalne svesti za nacionalističako viđenje prošlosti rađa nesigrunost u susretu s drugačijim mišljenjem, strah od promena koje navodno ugržavaju nacionalni identitet.

U samom središtu najvarvarskijeg sukoba koji je poznat u Evropi posle drugog svetskog rata, obuzeti pitanjem kraja ovog veka, pitanjem nacionalizma ponovo uskrslog u Evropi i na njenim granicama, posle pada komunističkog carstva, ogromna većina srpskih intelektualca u nacionalizmu vide pitanje koje je polazište svakog razmišljanja o "postkomunizmu". Mnogi intelektualci i sa najvišim obrazovanjem i akdemici su se zalaožili i za ideje koje odista podsećaju na paranoidne fiskne ideje, uslovljene strstvenom logikom racionalizacije iracionalnih pojava. Ima argumenata da se tvrdi da je i ova polarizacija među srpskim intelektualcima, kao i polarizacija među srpskim piscima prve polovine XIX veka, na prosvetitelje i romantičare, zapravo, izraz opšte polarizacije u srpskom narodu na pripadnike "nove" i "stare" svesti. Ova polarizacija nije samo na intelektualnim vrhovima. Ona je zahvatala i mase. Zapravo, povezanost nauke i države je, i tada i sada, prouzrokovala da su intelektualci svoj zadatak videli i u vođenju naroda, a učešće u politici kao patriotski zadatak koji proističe iz težnje za nacionalnim oslobođenjem, s jedne, i, s druge strane, politički činioci Srbije, i tada i sada, koriste naučnike i njihove rezultate kao potporu unutrašnjih i spoljnih političkih ciljeva, naročito za približivanje intelektualnim i političkim krugovima u Evropi.

Svest da put separatističkog nacionlaizma nije ni jednini ni najbolji put iz komunizma i da taj put, na prostorima bivše Jugoslavije, nije garancija demokratije su, od početka drame raspada Jugoslavije, usvojili nenacionalistički intelektualci Srbije. Ovi intelektualci prihvataju posve drugačiji nacionalni program. Reč je o nacionalnom programu koji je vezan za pojavu liberalne i uopšte kritičke misli u Srbiji.Ova opcija polazi od ideje nacije kao narod-građana dajući primat razvojnim pitanjima državne matice i društva u njoj a u nastojanju da se stvori moderna demokratska država kao izvora blagostanja sopstvenih građana, s jedne, i kao solidan oslonac sopstvenom narodu van ovih granica, s druge strane.

Po njima, modernizacija se, u Srbiji kao ni u čitavoj Srednje - Istočnoj Evropi, ne može odvojiti od nacionalnog pitanja. Središnja ideja im je nedeljivost spoljnog oslobođenja i unutrašnje slobode; nacija nije totalitet niti je nacionalno načelo, samo po sebi, napredno; jedinstvo Srbije je "jedinstvo ljudi" a ne "jedinstvo kancelarija". Zagovornici ovog programa suprotstavljaju se politici "Velike Srbije" iz uverenja da je ta politika, u okolnostima nepostojanja etnografskih i geografskih granica koje bi određivale jedinstvenu srpsku nacionalnu "celinu", vodi Srbe ka "ulozi osvajača" i onemogućava svestrani materijalni i kulturni razvoj srpske nacije. To je, po njima, ekspanzionistička politika, a Srbija koja bi nastala osvajanjem, morala bi, po nuždi svog nastanka, da bude vojno-policijska država. Srpska nacija bi se, tada, okružila neprijateljima i osiromašila. Zapravo, "Velika Srbija" je trošna građevina koja "nije kadra da obezbedi interese naroda".

Tokom proleća 1992. godine dolazi i do znatnijeg ispoljavanja onog dela javnog mnjenja koje se suprotstavlja sveopštem strahu, mržnji, razaranju, istrebljenju, etničkom čišćenju, nasilnom premeštanju stanovništva, i koje je samo sebe odredilo kao "Druga Srbija". Pri tome, "Druga Srbija" se poima kao "sinonim otpora smišljenoj laži, nacionalističkom ludilu, zločinačkom ratu, fašističkim pogromima, besmislenim razaranjima sela i gradova". Ovom krugu pripada i R. Konstantinović koji je režim u Srbiji odredio kao totalitarizam, to jest kao totalizaciju nasilja i zahtev za apsolutnim jedinstvom koji osuđuje na nasilje. Reč je o svetu svojevrsnih hibrida, čudovišta sa dve glave: "čudovište nacionalističkog demokrate (ili demokratskog nacionaliste)"; "čudovište klero-nacionalizma (hrišćanskog naciste)" i "čudovište komunističkog antkomuniste u stilu balkanskog makartizma pod rukovodstvom dojučerašnjih komunističkih prvaka". U Srbiji se živi usred "normalne čudovišnosti" - navikavanja na čudovišnost i na nasilje (Radomir Konstatinović, @iveti sa čudovištem (Druga Srbija,"Plato", Beogradski krug, "Borba", Breograd, 1992, str. 2).

Još u doba izbora 1991.godine, uveliko su zaoštreni i konflikti političkih institucija, to jest suprotstavljanje političkih organizacija (političkih partija i blokova, institucija vlasti itd.), pre svega oko kontrole centara političke, finansijske i vojno-policijske moći kao i oko političkih prava pojedinaca i grupa. U podlozi ovoga je još dublji problem. Zapravo, Srbija i SRJ su države "razdvojene ličnosti" jer, s jedne strane, raspadaju se stare institucije koje su pod uticajem voluntarizma i subjektivizma Vođe i nacionalistički definisanog srpskog interesa a, s druge strane, je novonastajuća država - SRJ koja ni samu sebe ne može da odredi. Zapravo, to je neformirana društvena i državna zajednica. Ta država je, kao i mnoge druge države u Istočnoj Evropi, u traganju za svojom ustavnopravnom konstuitucijom i legitimnošću. Ona je raspeta između nedovršenog procesa raspada bivše Jugoslavije i nastajanja novih država.

Današnja Srbija, iako ima parlamentarno-demokratsko uređenje legitimacijski je nacionalističko-plebiscitarno utemeljena. Ustav Srbije, od 1990.godine, se pojavljuje kao mimikrija za stvarni identitet za njegovu krizu odnosno u Srbiji se simulira ustavna demokratija. Ustav Srbije je noramitivni izraz autoritarnonacionalističkog populizma. Dakle, u osnovi mu je nedemokratska, predpolitička situacija u kojoj nacija (etnos), a ne demokratski konsenzus (demos), postaje osnovni princip konstituisanja Srbije kao zajednice. Zato, ovaj akt nema konstitutivno značenje osnovnog zakona koji utemeljuje političku zajednicu već je obezbeđivao autoritarnu strukturu vlasti, nacionalistički artikulisanu u načelu Vođe. Ustav Srbije izražava tendenciju lažne demokratizacije političkih sistema. Reč je o radikalnom vidu tendencije normativnog krivotvorenja parlamentarne demokratije prisutne u čitavoj Istočnoj Evropi. U tom smislu on nastavlja i slabosti Ustava iz 1974. godine. I dok je, sudeći po listi ljudskih prava (od ukupno 136 članova Ustava 44 su posvećena toj listi), građanin Srbije najzaštićeni u čitavom svetu, dotle su ovlašćena Predsednika Repubike u izvršnoj vlasti tolika da nadmašuju francuski ustav iz 1958. godine koji je nastojao da zadovolji De Golove lične ambicije. Građanin je lišen ikakvog uticaja a Srbija dovedeno u ono jadno stanje u kome "čitava Republika liči na jednog čoveka".

Ni, ustavno oblikovanje SRJ nije ništa srećnije. Naime, Ustav SRJ, koji je donet 27. aprila 1992. godine, ima sve odlike oktroisanog ustavnog akta, kojem nedostaju i legalitet i legitimitet. Reč je o "ratnom ustavu", koji je najavio da je SRJ zajednica bez perspektive jer je lišena prvobitno utemeljujuće saglasnosti (osnovnog federalnog ugovora).

Državna organizacija je u lutanju između zahteva centralizaije vlasti i nacionalističke homogenizacije, s jedne, i brojnih znakova konfederalizacije, s druge strane. Danas, izgleda kao da je podjednako moguće da se ona razvije: kao federacija sa jakim centrom federalne vlasti i odgovarajućim stepenom administrativno-političke decentralizacije ili tzv. regionalizacije (poput Nemačke, na primer), odnosno kao konfederacija, sve do separacija pojedinih delova (najpre Kosova a zatim i Crne Gore).

Prvi predsednik ove tvorevine Dobrica ]osić je na sledeći način definisao stanje u njoj: "Srbija sa jakom autoritarnom vlašću i titoističkim sadržajima u svom političkom poretku; Crna Gora otvorena za emancipaciju ali i pribijena za svoje stenje istorijskim nasleđem... osiromašenje naroda i propadanje prirodnih i ljudskih snaga zemlje... Zaboravilo se na 'modernu federaciju' kao proklamovani cilj političkog rukovodstva Srbije, koji nestaje upravo sa stavaranjem i početkom funkcionisanja SR Jugoslavije... SR Jugoslavija postala je nekakva trijalistička država u kojoj je ona treća, savezna najslabija i skoro bez uticaja na politiku i život naroda Srbije i Crne Gore, čiji je politički raskol sve očigledniji. Ustav Srbije ne samo neusaglašen sa Ustavom SR Jugoslavije, nego mu je čak i suprotstavljen, a Skupština Srbije i ne pomišlja da menja svoj Ustav. Ni reformisani Ustav Crne Gore nije dosledno usklađen sa načelima i karakterom savremene federativne države... Takvom strukturom žabljačka Jugoslavija postala je nemoćnija, nejedinstvenija, birokratskija i čak relativno skuplja država od brionske, 'samoupravne' Jugoslavije, koja je i stvorena i da bi se raspala...

Savezna država, ako je uopšte država, praktično je pod protektoratom Slobodana Miloševića i Vlade Srbije. Srbija je svojom politikom podređivanja savezne države uzurpirala, najpre, njenu službu unutrašanjih poslova i državne bezbednosti, a zatim je predsednik Srbije svojim republičkim ministrom spoljnih poslova, postavaljajući ga za minsitra spoljnih poslova u Saveznoj vladi, personalno i praktično ovladao i spoljnom politikom savezne države, samovoljno prisvajajući kompetencije Savezne vlade...

Trijalističkom državnom formacijom u kojoj je samo Vojska savezna, jugoslovenska, zadržan je stari, mastodonski birokrstaki sistem, protivrečan, trom, neefikasan i toliko skup da ga naša sve siromašnija zemlja ne može da podnese...".

Otvoren je i pitanje da li je SRJ "proširena Srbija" ili je, pomoću SRJ i njene konfederalizacije, Srbija opet dopala do u nejednak odnos iz koga Drugi (Crna Gora) profitira na račun Srbije. Ideolozi srpskog nacionalizma poručuju da je tvrdnja da Srbija želi da uspostavi "Veliku Srbiju" ili srpskidominiranu Jugoslaviju neutemeljena. Srbi imaju punu svest o tome da ni oni kao ni drugi jugoslovenski narodi nemogu nikada imati jednu nacionalnu državu koja bi bila poptuno etnički homogena i da bi za sve jugoslovenske nacije jedina solucija bila federalna Jugoslavija. Međutim, s druge strane, iz Crne Gore stižu tvrdnje da se ispod fasade SRJ skriva "Velika Srbija" - zatvorena i agresivna etnička država. To potvrđuju i istraživanja javnog mnjenja kada ukazuju na difuziju različitih političkih ideniteta među građanima Srbije - uz one koji žive u Srbiji, ima onih koji su vezani za SRJ a i onih koji su zatočenici ideje i dosadašnje prakse "saveza srpskih zemalja". Sa svoje strane, nejasni i promenljivi teritorijalni i nacionalni projekti na kojim bi trebalo graditi identitet izazivaju osećanje uskraćenosti, koje u klimi naraslog nacionalizma ohrabruje ekstremizam i težnje prema definitivnim rešenjima. ^injenica da su ovi projekti napuštani, jedan za drugim, pošto je u njih uložena ogromna, energija, dodatno podstiče razaranje starog i onemogućava izgradnju novog ideniteta.

No, tačno je i to da samo postojanje SRJ utiče i na promenu značenja osnovne idejne paradigme na kojoj je nastala. Zapravo, "Svi Srbi u jednoj državi" je, 1990. godine, dok je još postojala SFRJ, mogla da znači i težnju, program za očuvanjem Jugoslavije. Međutim, s nastankom "sužene Jugoslavije" ona znači ili proširenje ove države odnosno svi drugi, koji su izašli iz SFRJ je doživljavaju kao ideju "Velike Srbije". Ona se tako shvata i u Srbiji odnosno unutar srpske nacije kada se artikuliše preko sledećih ideja/ parola: "Granica Srbije je linija: Virovitica-Karlovac-Karlobag" ili kad se obećava "direktna granica Srbije sa Italijom, na Istri" ili "Gde su srpski grobovi tu su srpske granice". <\orđije Uskoković, Sociološko-politički portret birača, "Gledišta", Beograd, 1- 6/ 1992, str. 76 - 78.> Istovremeno, tačno je i da je skoro nemoguće odrediti spoljne granice, između ostalog,i stoga što su "srpske zemlje" na teritorijama Bosne i Hercegovine i Hrvatske po monogim funkcijama (monetrana, privredna, policijska, inforamtivna itd) uključene u ovu državu. Zapravo, pitanje statusa ovih zemalja, te i granica SRJ će biti otvoreno sve dok traje rat u Bosni i Herecegovini i Hrvatskoj. To ima i neposredne posledice na izgradnju identiteta Srbije. Uz to, zajednička država u kojoj bi se izgradila i održala moderna i demokratska Srbija ne može biti Jugoslavija komponovana od proširene Srbije

Ova državna tvorevina je i pod snažnim uticajem okruženja. Taj uticaj je toliki da je, danas, to međunarodno nepriznata država ali, stvarno, prihvaćena od strane međunarodne politike i to najčešće na negativni način - izolacijom i sankcijama.

U suštini SRJ i Srbija su, i dalje, predpolitička zajednica. U takvim zajednicama nacionalni kolektivistički princip poprima univerzalno emancipatorsko obeležje a ustavno-demokratsku formu. Ratno stanje i psihoza odlažu trenutak suočavanja ali zaoštravaju razlike između ustavne egzistencije i ustavne esencije Srbije. Zapravo, Srbija se unutar sebe materijalno siromaši a duhovno dezintegriše. Univerzalna ljudska prava se politički funkcionalizuju. To budi instinkte i stvara moralnu tupost; podstiče revanšizam i suzbija duh tolerancije, bez koga nema ni elementarne čovečnosti ni pravog demokratskog života. Reč je i o nepostojanju efektivne vlasti i vladavine prava ali i o nepostajanju navike, iskustva življenja pod takvom vlašću.

Iako su građevine Srbije i SRJ kao i svih novonastalih država trošne njihovi vladari će učiniti sve što je u njihovoj moći, a sada raspalažu glavnim polugama moći u svojim nacionalnim okvirima, da spreče sve što ih ugrožava. Posebno će se suprotstaviti modernizaciji, demokratizaciji i decentralizaciji svojih nacionalnih država. To suprotstavljanje će ove tvorevine održavati kao "nekompletne" - nedemokratske i neefikasne u kontroli osnovnih društvenih procesa, čak i celine njihovih teritorija (primeri Hrvatske i Srbije - Kosova su dovoljno poučni). To znači da ove države neće, na dug rok, biti sposobne da obezbede unutrašnju integraciju nacije kao ni njeno uključivanje u šire integracione veze. Time se samo potvrđuje nemoć sadašnjih nacionalizama da ostvare i osnovne interese nacije koji se sasatoje, pre svega, u unutrašnjoj integraciji i razvoju kojeg nema bez integracije u svaremene evropske i svetske tokove. A cena je visoka. Međutim, upravo je svet malih država nužno svet decentralizacije, demokratije i širih integracionih veza.

Prisutno je i zaoštravanje sukoba na unutrašnjoj teritorijalno-političkoj ravni, kombinovanoj sa etničkim momentom. Kosovo i albansko stanovništvo skoro su potpuno izvan njene kontrole i uticaja. Kontrola se otežano održava i u Sandžaku, a i problem održavanja kontrole vlasti je prisutan u nekim delovima Vojvodine. Zaoštrava se i pitanje statusa ovih krajeva kao i stvarne vlasti, ekonomske moći i zadovoljavanje društvenih i individualnih potreba na lokalnom nivou. U tom okviru u prvi plan izbija pitanje manjina i sukoba na liniji većina koju predstavlja državna vlast i manjina. Ovi sukobi se, najčešće, koncentrišu oko pitanja statusa i zaštite manjinskih prava.

U Srbiji odnosno SRJ problem manjina je teži nego u mnogim drugim evropskim zemaljama. Manjine je moguće klasifikovati po različitim kriterijima. Po jednoj od mogućih klasifikacija postoje sledeći tipovi manjina:

- manjine koje imaju "matičnu državu" u nekoj od susednih država (Albanci, Mađari, Rumuni, Bugari);

- "novonastale" tačnije nastajuće manjine čija se "matica" nalazi u nekoj od republika bivše Jugoslavije (Hrvati, Makedonci, Slovenci, Muslimani);

- manjine sa otvorenim pitanjima (ne) postojanje matične države (Jugosloveni i Muslimani, koji će, zavisno od rešenja pitanja opstanka Bosne i Hercegovine, pripasti ili ovoj ili prethodnoj grupi manjina);

- "male manjine" evropskog porekla (^esi, Slovaci, Ukrajinci, Rusini, Nemci i drugi);

- disperzirane manjine neevropskog porekla (Romi, Jevreji).

Sve u svemu, pitanje položaja i prava manjina je novo bolno pitanje sadašnjeg režima u Srbiji. Pitanje lojalnosti manjine prema državi i zaštite njihovih prava od strane države prepušteno je ad hoc političkim rešenjima i odnosu snaga na "terenu", iako u Srbiji ima čak 34,3% pripadnika drugih nacionalnih grupa. Vlast nastoji da,po logici centralizirajućeg državnog nacionalizma, rešava ovo pitanje u granicama "minimalnih prava" i redukcije, do sada, postojećeg "viška prava". Mnoga rešenja (poput onih o jeziku manjina) ispod su međunarodnih standarda i dosadašnje prakse. Uz to, sveopšti nalet srpskog nacionalizma ugrožava i sve manjine svrstvajući ih u građane drugog reda čiji ni jezici nisu pošteđeni. Zapravo, po mnogim osnovima, povećava se etnička distanca, umnožavaju se pojave diskriminacije i jačaju nastojanja etničkih zajednica (posebno manjinskih) da samostalno organizuju svoj politički život i da tako rešavaju svoja politička i socijalna pitanja. Brojnije i uticajnije etničke manjine (poput mađarske i muslimanske) sve jasnije ističu zahteve za autonomijom, uz oslanjanje na međunarodne okolnosti i podršku.

Ako je uopšte mogu_e iz u Srbiji i SRJ važećih pravnih propisa prepoznati nekakvu "volju zakonodavca" onda je ona u sebe ugradila slede_i niz:

- autoritarizam i strogi intervencionizam; - asimilacija i diskriminacija; - birokratska osionost i samovolja; - centralizacija; - stanje quo u stvarima koje se ne mogu neposredno instrumentalizovati za potrebe vladaju_e politike; - stanje tzv. stečenih prava; - neprincipijelna principijelnost. Na primer, isticanje etni_kog načela kada je to u interesu svoje populacije (na primer, Srba u BiH) i negiranje istog tog načela drugima (Albancima, na primer) uz davanje prioriteta načelu istorijskog posedovanja neke teritorije (Kosova, na primer).

U okolnostima ekonomskog i pravnog kolapsa, nestabilnih političkih i društvenih prilika ovakva (ne) određenost statusa manjina bliska je drami pa i tragediji.

Problem manjina je vezan i za interetničke odnose unutar same Srbije ali i za interdržavne odnose. Zapravo, sudbina manjina vezana je za neka šira pa i regionalna rešenja: počev od razrešenja odnosa između novonastalih država na prostorima bivše Jugoslavije do srednjoevropskih i balkanskih integracija. S obzirom na težinu problema kao i na činjenicu da se, na prostorima Srbije, skoro svako može, na odgovarajućem teritorijalnom nivou, naći u poziciji manjine, razrešavanje ovog pitanja imaće neposredni uticaj i na izlazak Srbije ispod senke prošlosti u fazu demokratizacije i modernizacije. Iako su važni i potezi manjina. Međutim, poseban problem predstavlja to da većina političkih stranaka pitanjima života s Drugim ne posvećuje potrebnu pažnju.

(b) Srpsko-albanski sukob: Izazov integritetu Srbije

Srpsko-albanski odnosi danas su u znaku sukoba koji ima mnoga obeležja interetničkog sukoba. Njegovi akteri i njihovi postupci su "etnifikovani". Taj se sukob može označiti kao "realistički društveni sukob", oko statusa Albanaca i kontrole teritorije Kosova. To je sukob većine (koja se opredeljuje za izolaciju) i manjine (koja se opredeljuje za separatizam) a obe strane za iredentizam, odnosno, ostvarivanje pan-ideja (Velike Srbije i Velike Albanije). Srpsko-albanski sukob predstavlja jednu od najvažnijih karika u lancu političkih kriza, sukoba i rata u (bivšoj) Jugoslaviji i jedan je od najvažnijih aktuelnih političkih sukoba u Evropi. To je sukob koji zahvata domen politike ali i dublje sfere života i stvaralaštva ljudi. Njegova struktura je složena, sa naglašenim elementima političke i socijalne drame. Zbog svoje složenosti, ovaj sukob se može posmatrati i kao sukob dve različite civilizacije: pravoslavlja i islama. Posebnu ulogu u ovom sukobu imaju nove nacionalističke elite i njihove tzv. negativne politike (interni kolonijalizam, etnocid, genocid i asimilacija). Režim Slobodana Miloševića je pokušao da uspostavi neposrednu jurisdikciju nad Kosovom i to u prvom redu ograničavanjem prava Albanaca (u okviru sistematske kapmanje njihove marginalizacije, diskriminacije kao i socijalnog, ekonomskog i političkog "motivisanja" iseljavanja sa Kosova). Albanci se nalaze pod vladavinom oficijelne vlasti Srbije - Centra ali i pod vladavinom "paralelne države". Istovremeno, Srbi (i Crnogorci) su u ulozi tzv. poverenika Centra i zavisnika od Vodje. Time su dodatno suprotstavljeni susedima, ljudima s kojima, inače, u najvećem broju slučajeva, žive u teškoj socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj, obrazovnoj i ekološkoj situaciji. Proces uspostvaljanja takozvane Jedinstvene Srbije, koji je započet tzv.antibirokratskom revolucijom (1988 - 1990. godina) i promenama Ustav Srbije imao je dve posledice: prvo, Miloševićeva nacionalistička politika je uspela da mobiliše Srbe za sukob s Albancima na Kosovu i da unese neke elemente demokratizacije u Srbiji ali nije uspela da uspostavi efektivnu, demokratski zasnovanu, kontrolu nad Kosovom. Izgleda da se u sadašnjnoj Srbiji pre svega radi o nepostojanju efektivne vlasti i vladavine prava. Takođe. nastali su i neki negativni učinci i na interetničke odnose u Srbiji kao i u čitavoj (bivšoj) Jugoslaviji.To su pre svega sledeći:

- porast straha od hegemonije Srba kao najbrojnije nacije i Srbije kao najjače i najveće republike;

- otpor i sepratizam ostatataka pokrajinskih elita i elita nacionalnih manjina;

- jačanje državnog nacionalizma, centralizacije i ksenofobije u Srbiji i,posebno,ohrabrivanje srpskog šovinizma i napora za prevaladavanje krize korišćenjem represije;

- narušavanje uspostavljenog interrepubličkog balansa moći.

Ustavnim ograničenjem autonomije Kosova (i Vojvodine) srpska politika se osamostalila u odnosu na federalni centar, a Kosovo je i de jure prestalo da bude jugoslovenski problem i potpalo je pod isključivu nadležnost srpske politike.

Reakcija Albanaca bila je masovna. Mnogi Albanci su smatrali da su im, promenom ustavnog statusa pokrajine Kosovo, neposredno uskraćena mnoga prava. To daje novi zamah albanskom pokretu. Režim odgovara represijom i ugrožavanjem ljudskih prava. Prisutne su i mere diskriminacije Albanaca. Srbi se, kao zajednica, simbolički a njihova elita i stvarno, dovode u poziciju vladajuće i privilegovane manjine koja za potrebe republičkog centra kontroliše izvršnu vlast i policijski aparat koji se, pak, stavlja u službu politike etničke segregacije. Ova segregacija zahvata sve oblasti života na Kosovu. Interetnički odnosi na Koosvu, poslednjih godina, su na najnižem stupnju komunikacije. Distanca je, danas, potpuna. Srbi i Albanci žive razdvojeni. U tim odnosima ima i mržnje i otvorenog neprijateljstva. Gradi se sistem koji ima sve elemente nacionalnog aprthejda i segregacije. <[kelzen Malići (Shkelzen Mailiqi), Samorazumevanje Albanaca u nenasilju. Kosntitucija nacionalnog identiteta (Sukob ili dijalog, Evropski građanski centar za rešavanje konflikata, Subotica - Beograd, 1994, str. .>

Albanski pokret je, danas, jak a kao izvor svoga identiteta ističe otpor represiji Miloševićevog režima. Međutim, on nije u stanju da, na osnovu modernog nacionalnog identiteta, u jedan kohezivni pokret, okupi sve nacionalne komponente. Zato, erupcije protesta, tokom osamdesetih i početkom devedesetih godina,imaju više obeležja pojedinačnih pobuna nego šire strategije. Na to utiču mnogi faktori medu kojima je i sam vodeći cilj albanskog pokreta - nezavisna kosovska država. To je,po svojoj suštini, krajnji cilj. Nepostojanje faznih ciljeva ili ciljeva tranzicije nije povoljna okolnost za jedan politički pokret jer ovaj mora maksimalno da angažuje mase za teško ostvarive zahteve. Takvo angažovanje brzo proizvodi zamor masa i sužava politički prostor voćstvu. Međutim, iako albanski pokret, kao u osnovi stari socijalni pokret,ne može da ostvari modernu nacionalnu koheziju, on može da ugrozi teritorijalni integritet Srbije. . Zato ovaj pokret, unutar srpske nacije, podstiče osećanje ugroženosti i umnožava zahteve za "konačnim rešenjem". U toj tački dovodi se do apsurda odnos ovog pokreta sa vladajućim režimom Slobodana Miloševića. S jedne strane, svoj identitet i legitimaciju gradi na otporu ovom režimu a, s druge strane, svojim radikalizmom nameće okvire autoritarizma i šovinizma i onemogućava snažniji razvoj unutarsrpske opozicije režimu kao i demokratizaciju Srbije. Zapravo, demokratizacija Srbije bi nametnula demokratske metode i institucije uređenja srpsko-albanskih odnosa a to zahteva postojanje modernog nacionalnog pokreta Albanaca sa kohezivnom strategijom. Dakle,danas, u srpsko-albanskim odnosima dominira sudar dva autoritarizma i šovinizma koji, međutim, nemaju istu snagu i organizovanost.

Građanski rat na prostorima bivše Jugoslavije zamrzao je i odložio rešavanje mnogih problema u srpsko-albanskim odnosima na Kosovu i povodom Kosova. Mnoga pitanja su još teža i zaoštrenija. Sukob na Kosovu, odista, podseća na grčku tragediju. Svi akteri su osuđeni na neizbežan zločin za koji ne mogu biti odgovorni. Kosovo je pritajena vatra a srpsko-albanski odnosi čvor koji još niko nije uspeo da razreši. Ali, mnogo je, pa čak i previše onih koji bi da čvor preseku a vatru raspale. Na Kosovu je, i dalje, osnovni model upravljanja pojačavanje konfliktnosti. Interetnički odnosi se uspostavljaju po modelu dominacije i velikodržavlja. Primenom državno-organizacionih, ustavno-pravnih i administrativno-policijskih mera ostvarena je prevlast republičkog centra. Time su problemi potisnuti ali ne i rešeni. Kosovo je, danas, bremenito opasnostima od potencijalne eksplozije, ali vlast Srbije i albansko vođstvo uspevaju, još uvek, da kontrolišu stanje. Međutim, sa svakim novim incidentom uvećavaju se mogućnosti za gubljenje kontrole nad situacijom.

Mnogi posmatrači predviđaju i mogućnost oružanih sukoba na Kosovu i povodom Kosova.

U odgovoru na pitanje da li je Kosovo sledeće u nizu oružanih sukoba na prostoru (bivše) Jugoslavije mora se uzeti u obzir postojanje i dejstvo i brojnih drugih činilaca i aktera. Od svih njih, i dalje, najvažniji su unutrašnja politička situacija i vođstva. Produžavanjem krize i rata domaći učesnici sukoba se iscrpljuju i raste zamor političkih vođstava, društvene apatije i rezigniranosti masa koje vode "izneverena očekivanja". Lokalne elite, tada, pokazuju sve veću spremnost da prihvataju zahteve međunarodne zajednice. Zapravo, sve će više rasti uticaj spoljnih činilaca u pronalaženju i diktiranju rešenja. U javnosti Srbije, procenjuje se da su to SAD, Rusija i Evropska Unija. Po svemu sudeći, Kosovo je bliže miru nego ratu. Gospodari rata na ovim prostorima su umorni a pretpostavlja se da SAD i NATO neće dozvoliti širenje rata. <[keljzen Malići, Strah od novih ratnih uspeha, "Borba", Beograd, 11 - 12. septembar 1992, str. V; Stefano Piziali, Forze armate ed equilibri politico-militari nei Balcani,( 48, 49).> Iznad svega, postojeća pat pozicija, odnosno nemogućnost strana u sukobu da ostvare svoje pretenzije stvara okolnosti u kojima će obe strane biti prinuđene na otpočinjanje dijaloga. Dakle, otvara se perspektiva miroljubivog rešavanja kosovskog zapleta. Dve mogućnosti su unutar ove perspektive: prvo, podela teritorija odnosno saglasno i mirno razgraničenje, i, drugo, garancije prava Albanaca unutar Srbije odnosno Jugoslavije i balkanske integracije.

U kosovskoj drami svaka od strana ima svoje argumente koje valja poštovati. Obe strane u sukobu još uvek manifestuju jaču vezanost za sopstvene nacionalističke ciljeve nego za modernizaciju, demokratiju i dijalog i zato jednostrano i tvrdoglavo ostaju pri svojim "krajnjim zahtevima". Među njima vlada nepoverenje i međusobno sumnjičenje a između vlasti Srbije i političkog vođstva albanskog pokreta skoro su potpuno prekinute sve veze. To nameće potrebu za Trećim, za Posrednikom.

Literatura:

- Slobodan Antonić, Javno mnjenje Srbije o ratu, "Novinarstvo", Beograd, 2/1991, str. 41 - 44; - Slobodan Antonić, Milan Jovanović, Darko Marinković, Srbija između populizma i demokratije. Politički procesi u Srbiji 1990 - 1993, Institut za političke studije, Beograd, 1933; - Stanley Aronowitz, A New Stage in History, "New Politics", Brooklyn, Vol.II,No.4, 1990; - Benedect Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread of Nationlism, London, 1983; - Etienne Balibar & Immanuel Wallerstein, Race, Nation, Class. Ambiguous Identities, "Verso", London - New York, 1991; - Dušan Bandić, Etnos, "Etnološke sveske", IV, Etnološko društvo Srbije, Beograd, 1982; - Dušan Bandić, Interview, "Košava", Vršac, broj 16, april 1994, str. 56 - 59; - Miloš I. Bandić, Neodmerene žalopojke za prošlošću, "Politika, 22. novembar 1986, str. 9; - Safet Bandžović, Iskušenja historije, Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1993; - Safet Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda. Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1993; - Zygmunt Bauman, Soil, blood and identity, "The Sociological Review", No. 4, "Blackwell Publishers", Oxford, November 1992, pp. ; - Darko Bekić, Kopernikanski obrt - nova strategija, "Vjesnik", prema: "Borba",25. jul 1991, str. 24; - Dragan Bisenić, "Kiklopska" deca konfederacije, " Nedeljna Borba",21 - 22. jul 1990, str.4; - Dr Mile Bjelajac, Vojska kao faktor modernizacije,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 355 - 359);

- Pierre L. van den Berghe, The Ethnic Phenomenon, "Praeger", New York and London, 1981; - Marina [ijaković-Blagojević, Etnički aspekt migracija u Jugoslaviji, "Marksistička misao", Beograd, 2/1983, str. 202 -214; - @erar Bodson, Evropa ludaka ili razbijanje Jugoslavije, Udruženje izdavača i knnjižara Jugoslavije, Beograd, 1993; - Dr Mira Bogdanović, Modernizacijski porcesi u Srbiji u XX veku,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 35 - 58.); - Srbobran Branković, Građani Srbije o ratu i ratnoj politici Srbije, "Sociološki pregled", Vol. XXVI, No. 1 - 4, 1992, str. 89 - 96; - John Breuilly, Nationlism and the State, "Manchester University Press", Manchester, 1985; - J. Bromly, Etnos i etnografija, Moskva, 1975; - David Brown, Ethnic revival: perspecitives on state and society, "Third World Quarterly",London, October 1989; - Ranko Bugarski, Jezik i nacionalizam u Jugoslaviji, "Republika", Beograd, 1- 15. februar 1994, str. 19, 20; - Elias Canetti, Masa i moć, Grafički zavod Hrvatske, Zagreb,1984; - Dr Vladimir Cvetković, Usud moderniteta,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 59 - 67); - Christopher Cviic, An Awful Warning. The War in ex-Yugoslavia, "Balkan Forum", Vol.2, No.3, September 1994, Skopje, pp. 29 -76; - Dobrica ]osić, Govor naciji Predsednika SRJ,(Poltička i vojna kapitulacija ili napad najmoćnijih sila sveta, "Borba", Beograd, 7.01, 1993, str. 1 - 3); - Dobrica ]osić, Jugoslavija - država izneverenih očekivanja i neizvesne budućnosti, "Književne novine", Beograd, broj 765 / 88, 1. decembar 1988, str.4,5; - Dobrica ]osić, Mogućnosti - nemogućnosti obnove Jugoslavije posle aprilskog sloma 1941.godine, "Filozofija i društvo",Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, IV, 1993, str. 168 - 172; - Dobrica ]osić, Pismo Kongresu srpskih intelektualaca, (Granice - rovovi budućih ratova, "Borba", Beograd, 31. mart 1992, str.9); - Dobrica ]osić, Smenjen sam državnim udarom koji je preko Parlamenta izvršio Slobodan Milošević. Izjava Dobrice ]osića, eks predsednika Savezne Republike Jugoslavije, "Borba", Beograd, 3. jun 1993, str.l,2; - Dobica ]osić, Stvrano i moguće, "Otokar Keršovani", Ljubljana - Zagreb, 1988; - Dobrica ]osić, Yugoslavia and the Serbian Question (January 1991); Belgrade, Ministry of Information. Republica of Serbia, 1993; - Kosta ^avoški, Srpsko pitanje i Jugoslavija, "Demokratija", Beograd, broj 2, 31. mart 1990, str. 1, 9 - 12; - Enes ^engić, S Krležom iz dana u dan, "Globus", Zagreb, 1985, tom 4; - Ivan ^olović, Vreme i prostor u savremenoj političkoj mitologiji,(Kulture u tranziciji,"Plato", Beograd, 1994, str. 121 - 128); - Ralf Dahrendorf, Reflectiobns on the Revolution in Europe. In a letter to have been sent to a gentleman in Warsaw, 1989, "Chatto / Windus Ltd.", London, 1990; - Karl W. Deuttsch, Nationalism and Its Alternatives, " Alfred A. Knopf", New York, 1969; - Vojin Dimitrijević, Logika utakmice u rodoljublju, "Republika", Beograd, 1 - 31. jul 1994, str.19, 20; - Marco Dogo, Kosovo. Albanesi e Serbi: le radici del conflitto, "Marco", Lungaro, 1992; - Milena Dragićević - [ešić, Novokomponovana ratna kultura - Kič patriotizam, "Sociološki pregled", Vol. XXVI, No. 1 - 4, 1992, str. 97 - 107; - Miroslav Drašković, Razmatranja o pojmu naroda i nacije sa osvrtom na mišljenja u jugoslovenskoj naučnoj literaturi. Glasnik Etnografskog instituta SANU, Beograd, knj. XXIV/ 1975; - Vuk Drašković, Oluja je prošla, ali nisu sklopljeni kišobrani, "Glas Crkve", [abac, 1/ 88, str. 33 - 50; - Druga Srbija, "Plato", Beogradski krug, "Borba", Breograd, 1992; - Aleksandar Dugin, Dragoš Kaljić, Srbi su uzor ruskom narodu, "Naše ideje", broj 1, jun 1993, str. 13 - Milovan \ilas, "Start Interview", Zagreb, 1989, str.16 - 21; - dr Zoran \inđić, Srbija, šta je to? "Stav", Novi Sad, br. 44, 24. 11. 1989, str. 19 - 21; - Gojko \ogo, Kosovo je srpsko sudilište, "Demokratija" , Beograd, broj 1, 9. mart 1990, str.6; - Mrioslav R. \orđević, Srpska nacija u građanskom društvu. Od kraja XVII do početka XX veka, IRO "Narodna knjiga" i Marksistički centar CK SK Srbije, Beograd, 1978; - Dr Miroslav R. \orđević, Srpska nacije u građanskom društvu, "Marksistička misao", Beograd, 2/ 80, str. 169 -186; - dr Veselin \uretić, Saveznici i jugoslovenska ratna drama, SANU, Balkanološki institut, Beograd, 1985; - Vinko \urić, Srbija na Zapadu, "Gledišta", Beograd, 1 - 6/ 1993, str. ; - Cynthia Enloe, Policija, vojska i etncitet. Temelji državne moći, "Globus", Zagreb, 1990; - Ferenc Feher, Posle komunizma, "Rukovet", Subotica, 8-9-10, 1991; - Murray Forsyth, Federalism and Nationalism, "Leicester University Press", London,1989; - Cf.E.K. Francis, The Nature of The Ethnic Group, "American Journal of Sociology", Vol.52, No.5, March 1974; - Andre Gunder Frank, Revolution in Eastern Europe: Lessions for democratic social movements (and socialistes ?)", "Thierd World Querterly", London, Vol.12, No.2,1990; - Nathan Glazer and Daniel P. Moynihan, Ethnicity. Theory and experience,Harvard College, 1981; - Misha Glenny, The Fall of Yugoslavia - The Third Balkan War, "Penguin books", London, 1992; - Ernest Gellner, Nations and Nationalism, "Basil Blackwell", Oxford, 1986; - Ernest Gellner, Nationalism in Eastern Europe, "New Left Review", London, No. 189, 1991; - Branislav Gligorijević, Osobenosti fašizma u Jugoslaviji dvadesetih godine,(Fašizam u Jugoslaviji, "Marksistička misao", Beograd,3/ 86, str. 32 - 44); - Vladimir Goati, Jugoslavija na prekretnici. Od monizma do građanskog rata, Jugoslovenski institut za novinarstvo, Breograd, 1991; - Zagorka Golubović, Dikksuija o sopštenju Mihaila Markovića, "Jugoslovenska kriza i nacionalno pitanje", "Gledišta", Beograd, 5 - 6/ 1988, str. 215 - 222. - Zagorka Golubović, Kulture u tranziciji u Istočnoj Evropi i Jugoslaviji: Raskorak između kulturnog i nacionalnog obrasca (Kulture u tranziciji,"Plato", Beograd, 1994, str.35 - 45; - David Gompert, How to Defeat Serbia, "Foreign Affaires", New York, volume 73,No. 4, July - August, 1994, pp. 30 -47; - Stjepan Gredelj, Nacionalizam i reprodukcija dominacije, "Republika", Beograd, br. 79, 1 - 15. novembar 1993, str.27 - 28; - Stjepan Gredelj, Politički holizam i građanski individualizam, "Sociološki pregled", Beograd, Vol. XXV, No. 1 - 4, str. 50; - Dr Sava Grujić, Koreni kosovske tragedije, "Dnevnik", Novi Sad, 2. septembar 1989., str. 15; - Robert M.Hayden, Constitutional Nationalism The Former Yugoslav Republic's, "Slavic Review", Stanford, CA, Winter, 1992; - Carlton J.H. Hayes, Nationalism: A Religion, "The Macmillan Company", New York, 1960; - Agnes Heler, Slavne revolucije Istočne Evrope, "Rukovet", Subotica, 8-9-10/1991; - David Held, The Decline of the Nation State (New Times, "Verso", London, 1989); - Eric J. Hobsbawm, Nacije i nacionalizam. Program, mit, stvarnost, "Novi Liber", Zagreb, 1993; - Leslie Holmes, Politics in the Communist World, "Clarendon Press", Oxford, 1988; - L' Idee de nation, Presses universitaires de France, Paris, 1969; - Trivo Inđić, I cigani nebeskog roda, "Republika", Beograd, br. 79, 1 - 15. novembar 1993, str. 21 - 22; - Božidar Jakšić, Suprotstaviti se novom fašizmu, "Filozofija i društvo", Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, IV, 1993, str. 133 - 136; - Miodrag Jovičić, Srbiji vratiti ustavotvornu vlast, "Književna reč", Beograd, broj 330, 25. oktobar 1988., str. 3; - Dragoš Kalajić, Banda šarena, "Duga", Beograd, broj 482, 16 - 30. avgust 1992; - Dragoš Kalajić, Ka slovesnkoj imepriji, "Naše ideje", broj 1, jun 1993, str. 20 - 24; - Dr Vladeta Košutić, @iveće ovaj vizantizam, "Glas Crkve", [abac, 1/ 88, str. 58 - 62; - Kosovo, danas i sutra. Jugoslovenski pogledi, "Pogledi", Split, 2/ 1988; - Boro Krivokapić, Pitao sam Krležu, "Reporter",Beograd, 1982; - Miroslav Krleža, Panorama pogleda, pojava i pojmova, "Oslobođenje", Sarajevo, "Mladost", Zagreb, 1975, tom 4; - Arnold Kunzli, Opijum nacioanlizma,"Praxis", Zagreb, 4/1968; - [. Kulišić, [email protected]ć, N. Pantelić, Srpski mitološki rečnik, "Nolit", Beograd, 1970; - Todor Kuljić, Savremenost i istorijska svest, "Marksitička misao", Beograd 2/ 85, str. 23 - 29; - R. Lang, Minorities Under Communism: Nationalism as a source of tension among Balkan Communist States, "Harvard University Press", Cambridge, 1973; - Bertrand de Largentaye, The Role of the European community - Dr Zvonko Lerotić, Prodor svađalačkog konferedalizma (Jugoslovenska kriza i nacionalizam, "Novosti osam", Beograd, 5. januar 1989, str. 12, 13; - Arend Lijphart, Democracy in Plural Societies. A Comparative Exploration, Yale University, Binghamton, 1977; - Prof. dr. Stevan Lilić, Konceptualne pretpostavke modernizacije države,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 173 - 179); - Henri Lefebvre, De l'Etat, 1-4, Union generale d' editions, Paris, 1976; - Radomir Lukić, Ostvarivanje funkcija SR Srbije kao države (Promene Ustava SFRJ i Ustava SR Srbije, referati za savetovanje, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu. Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta, Beograd, 1988, 409 - 416); - Dimitrije V. Ljotić, Zakoni života, "Iskra", Munchen, 1963; - [kelzen Malići (Shkelzen Mailiqi), Samorazumevanje Albanaca u nenasilju. Kosntitucija nacionalnog identiteta (Sukob ili dijalog, Evropski građanski centar za rešavanje konflikata, Subotica - Beograd, 1994, str. ; - Milenko Marković, Dva prilaza (Kriza i reforma. Država i građansko društvo u prelaznom periodu. Rasprava o projektima Borisa Vukobrata za Zajednicu Nezavisnih Država i bivšu Jugoslaviju, Fondacija za mir i rešavanje kriza, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Cug - Beograd, 1994,65 -68); - Mihailo Marković, Smisao spora o državnosti srpskog naroda, "Gledišta", Beograd, 9 - 10 / 1988, str. 301 - 311; - Mihailo Mraković, Temelji i perspektive, "Književne novine", Beograd, broj 766 / 88, 15. decembar 1988, str. 4; - Mihailo Marković, Za ravnopravnu, demokratsku Srbiju, "Književne novine", Beograd, 15. oktobar 1988, str. 5; - Mr Peđa J. Marković, Teorija modernizacije i njena primena na međuratnu Jugoslaviju i Beograd, (Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 435 - 446); - Ratko Marković, Podela zakonodavne nadležnosti u SR Srbiji (Promene Ustava SFRJ i Ustava SR Srbije, referati za savetovanje, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu. Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta, Beograd, 1988, 417 -434); -Svetozar Marković, Srbija na istoku,(Izabrani spisi, knjiga , "Rad", Beograd, 197 ; - Vera Marković, Percepcija problema Srbije,"Gledišta", Beograd, 1-6/ 1992; - Karl Marx - Firedrich Engels, Dela, "Prosveta", Beograd, 1979, tom 41; - Pierre Maugue, Contre L'Etat-nation, Editions Denoel, Paris, 1979; - Jean-Philippe Melchior, Reflexion sur la crise Yugoslavie, "Les Temps Modernes", Paris, 1989; - Dr Silva Mežnarić, Politika i bespravlje (Jugoslovenska kriza i nacionalizam,"Novosti osam", Beograd, 2. februar 1989, str. 18; - dr Lazar Milin, ^emu nas uči Vidovdan, "Pravoslavlje", Beograd, broj 51o, 15. jun 1988, str. 1 - 3; - Lazar Milin, Vidovdan, "Pravsolavni misionar", br. 3/1983, st. 109 - 112; -Predrag Milojević, Ni velika ni mala, "Politika", 25. septembar 1994. godine, str.4; - Branislav Milošević, Mene i ciljevi Dobrice ]osića, "Pogledi", Split, vol. 19, No. 1, 1989, 255 - 294; - Jelica Minić, Perspektive federalizma na jugoslovenskim prostorima (Kriza i reforma. Država i građansko društvo u prelaznom periodu. Rasprava o projektima Borisa Vukobrata za Zajednicu Nezavisnih Država i bivšu Jugoslaviju, Fondacija za mir i rešavanje kriza, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Cug - Beograd, 1994,131 - 135); - Prof. dr. Jovan Mirić, Hrvatska demokracija i sprsko pitanje, 1 - 15, "Novi List" Rijeka, 7. lipanj - 15. lipanj 1994; - Milovan Mitrović, Sociologija i današnje srpsko pitanje. Priulog sociološkoj i društvenoj samosvesti, "Sociološki pregled", Beograd, Vol. XXVII, No. 1 - 4, 1993, str.75 - 87; - Ferenc Miszlivetz, The Unfinished Revolutions of 1989: The Decline of the Nation- State?, "Social Research", New York, Vol.58, No.4, 1991; - Edgar Morin, The Dis-Europe, "Balkan Forum", Vol.2, No.3, September 1994, Skopje, pp. 5 - 14; - Julie Mostov, Demokratija i politika nacionalnog identiteta, "Sociologija", Beograd, Vol. XXXV, No. 1, 1993, str. 93 - 105; - Ejup Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pazara, Srpska akademija nauka i umetnosti. Etnografski institut, Beograd, 1979; - Nastanak i razvitak srpske nacije, Marksistički centra CK SK Srbije, Beograd, 1978; - National and Ethnic Movments, "SAGE - Studies in International Sociology", London, 19, 1980; - Slobodan Naumović, Upotreba tradicije. Politička tranzicija i pormena odnosa prema nacionalnim vrednostima u Srbiji 1987 - 1990.(Kulture u tranziciji,"Plato", Beograd, 1994, str. 95 - 119; - Philip Nel, Who is to Blame? International Response to Serbian Fears and the Conflict in Yugoslavia,(International Relations and Pan-Europa, ed. F. Pfletsch, Hamburg, 1993, pp.389 - 413; - Aleksandar Nenadović, Cena velikosrpskog konsenzusa, "Republika", broj 83 - 84, 1 - 31. januar 1994, str. 6; - Neugašeno srpstvo. Srpska politička emigracija o srpskom nacionalnom pitanju, 1945 - 1990, zbornik, "Društvo Srpska Krajina", Beogrda, 1992; - \orđe Ninković, Srpsko nacionalno pitanje i demokratija, "Demokratija" , Beograd, broj 1, 9. mart 1990, str. 7; - Zoran Obrenović, Istočna Evropa, Jugoslavija i izbori u Srbiji (Povodom izbora u Srbiji), "Sociološki pregled", Beograd, Vol. XXIV, No. 1 - 4, str. 35 - 48; - Predrag Palavestra, Dva plamena demokratije koja su prerasla u bezumlje,(Nadežda Gaće, Jugoslavija. Suočavanje sa sudbinom, izadavači D. Mrđenović i N. Gaće, Beograd, 1990, str. 187 - 192); - Dr Dragomir Pantić, Nacionalna svest mladih u SR Srbiji bez SAP, Istraživačko izdavački centar SSO Srbije, Beograd, 1987; - Najdan Pašić, Iluzije o slobodi, "Borba", Beograd, 6. jul 1992, str.12; - Nikola Pejnović, Istorijske teme i "dileme" (Veselin \uretić, Saveznici i jugoslovenska ratna drama), "Vojno delo", Beograd, 1 / 1986, str. 109 - 127; - Latinka Perović, Cena pogrešnog izbora, "Nedeljan Borba", Beograd, 6 - 7. avgust 1994, str. II - Latinka Perović, Jugoslavija se osvetila svojim grobarima, "Borba", Beograd, 16 - 17 januar 1993, str. X, XI; - Latinka Perović, Nacionalni interesi i nacionalni programi, "Republika", Beograd, 1- 15. april 1991; - Dr Latinka Perović, Politička elita i modernizacija u prvoj deceniji nezavisnosti srpske države,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 235 - 245).> - Branko Petranović, Fašizam u Jugoslaviji - istoriografski sporovi,(Fašizam u Jugoslaviji, "Marksistička misao", Beograd,3/ 86, str.19 -31); - Prof. dr. Branko Petranović, Modernizacija u uslovima nacionalno nestabilnog društva. Jugoslovensko i srpsko iskustvo, (Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 17 -34); - Dr Dragoljub Petrović, Državno-pravni položaj Srbije krajem XX veka,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 181 - 189); - Branko Petranović, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji (1941-1945), knj. 1, "Rad", Beograd, 1988; - Gajo Petrović, Intervju, "Stav", Novi Sad, br. 46, 29. 12. 1989, str. 36; - Dr Branko Pešelj, Za jedanest godina pretekli komuniste (Nadežda Gaće, Jugoslavija. Suočavanje sa sudbinom, izadavači D. Mrđenović i N. Gaće, Beograd, 1990, str. 64 - 69); - Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, "Minority Rights Group", London, 1991; - Nebojša Popov, Jugoslavija pod naponom promena. Dvanaest ogleda (1968 - 1990), Izdanje autora, Beograd, 1990; - Nebojša Popov, Srpski populizam. Od marginalne do dominatne pojave, "Vreme", broj 135, 24. V 1993; - Danko Popović, Knjiga o Milutinu, NIRO "Književne novine", Beograd, 1986; - Milan Popović, Komedija tajnog Ustava, "Republika", Beograd, 16 - 30. april 1994, str.5,6; - Miodrag Popović, Vidovdan i časni krst. Ogled iz književne istorije, "Slovo ljubve", Beograd, 1977; - Olga Popović, Kakva ili kolika država, "Republika", Beograd, br. 73/74, 1 - 21. avgust 1993, str.13; - Aleksandra Pošarac, Povratak na početak, "Republika", Beograd, br. 73/74, 1 - 21. avgust 1993, str.18; - Aleksandra Pošarec, Režim je, hvala na pitanju, dobro, "Republika", Beograd, 1 - 31. jul 1994, str. 21, 22; - Pravo u senci politike. Kako Evriopska zajednica rastura Jugoslaviju,SANU, Beograd, 1992; - Adam Pribićević, Srpski narodni problem, Vindzor, Kanada, 1967; - Ognjen Pribićević, Kakva demokratija za Srbiju, "Gledišta", Beograd, 1- 6, 1993, str. ; - Prilog raspravi o Ustavu, "Sociološki pregled", Beograd, 1- 2, 1988, str. 135 - 154; - Milan Protić, Nauke istorije: nesloga je bolja, "Borba", 20 - 21. april 1991, str. IX; - Milan St. Protić, Uspon i pad srpske ideje, SANU, Beograd, 1994, - Pavle Radić, Kuda ide Srbija, "Republika", Beograd, 1 - 31. jaunar 1994, str. 11; - Pavle Radić, Stotinu razloga protiv, "Republika", Beograd, 1 - 15. april 1994, str. 25, 26; -Dr Radmila Radić, Uticaj razvoja Srpske pravoslvne crkve na modernizacijske procese u Srbiji i Jugoslaviji, (Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 349 - 353); - dr Prvoslav Ralić, Prava manjina u Srbiji, Ministarstvo za informacije Republike Srbije, Beograd, 1992; - Jovan Rašković, Srbi u Hrvatskoj, "Demokratija",Beograd, broj 4, 4. maj 1990, str.1, 2; - Rečnik zabluda - A Dictionary of Misconceptions, Ministarstvo za informacije Srbije, Beograd, 1994; - Robert B. Reich, What Is a Nation, "Political Sciences Quarterly", New York, Summer 1991; - Dušan Reljić, Mediji i građansko društvo u Srbiji (Kriza i reforma. Država i građansko društvo u prelaznom periodu. Rasprava o projektima Borisa Vukobrata za Zajednicu Nezavisnih Država i bivšu Jugoslaviju, Fondacija za mir i rešavanje kriza, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Cug - Beograd, 1994,153 -154); - Ernst Renan, [to je nacija, Beograd, 1907; - Renata Salcel, Nationalism, anti-semitism, and anti-feminism in eastern Europe,(Antagonism and Identity in Former Yugoslavia, "Jurnal of Area Studies", Leicestershire, No. 3, 1993, pp. 78 - 90; - Daniele Sallenave, Des intellectuels courageux et solitaires (Une autre Serbie, "Les Temps Modernes", Paris, No. 570-571, janvier-fevrier, 1994); - Božidar - Gajo Sekulić, Armija kao organ sile partijske države,"Filozofija i društvo", Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, IV, 1993, str. 153 - 155; - Svetlana Slapšak, Uvažavanje drugog kao brana fašizmu, "Republika", Beograd, 1- 31. jul 1994, str. 12 - 14; - Zoran Slavujević, Poslednje godine jednopartijskog sistema (1987 - 1990): permanentna kampanja (V. Goati, Z.Slavujević, O. Pribićević, Izborne borbe u Jugoslaviji 1990 - 1992, "Radnička štampa", Beograd, 1993); - Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, "Basil Blackwell", Oxford & New York, 1986; - Anthony Smith, The Ethnic Revival in the Modern World, "Cambridge University Press", Cambridge, 1981; - Anthony D. Smith, National Identity, "Penguin Books", London, 1991; - Anthony D. Smith, Theories of Nationalism, " Duckworth", London,1983; - Some basic facts about the position of serbian people in Croatia,paper, Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade, August 1991; - Prof. dr. \orđe Stanković, Savremena antinaučnost i modernizacija Srbije,(Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut za noviju istoriju, Beograd, 1994, str. 211 -216); - Nenad Lj. Stefanović, Srbi u 11 slika, "Vreme", 2. maj 1994, str. 22 - 27; - Dr Drag. Stranjaković, Kako je postalo Garašaninovo "Načertanije", "Spomenik", XCI, Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1939; - Dragan Subotić, Politička misao Srba u rasejanju, 1945 - 1990. Prilog istoriografiji srpske političke emigracije na Zapadu, Institut za političke studije, Beograd, 1994; - Dr Rudi Supek, Društvene predrasude. Socijalno-psihološka razmatranja, "Radnička štampa", Beograd, 1973 - Dr Bogdan Szajkowski: Encyclopedia of Conflicts. Disputes and Flashpoints in Eastern Europe. Russia and the Successor States, Longman Current Affairs, United Kingdom, 1993; - Svetozar Stojanović, Jugoslovenska kriza i srpsko nacionalno pitanje, "Filozofija i društvo", Beograd, III, 1990; - Miroslav [olević, "Start Interview", Zagreb, 1989, str.84 - 90; - Avdo Sućeska, Istorijske osnove nacionalne posebnosti bosansko-hercegovačkih Mulsimana, "Jugoslovenski istorijski časopis", Beograd, 4/ 1969, str. 47 - 53; - [tudije o etnonacionalizmu, Krt, Ljubljana, 1991; - Ljubomir Tadić, Kominterna i nacionalno pitanje Jugoslavije, Književne novine", 760 / 88, 15. septembar 1988, str.1, 5; - Thinking the present:Revolution in Eastern Europe, "Praxis International", Oxford, Vol.10, No.1/2, 1990; - Desimir Tošić, Bekstvo iz porodice mogu si priuštiti samo Slovenci (Nadežda Gaće, Jugoslavija. Suočavanje sa sudbinom, izadavači D. Mrđenović i N. Gaće, Beograd, 1990, str. 86 - 92); - Desimir Tošić, Sutrašnjica na raskrsnici, "Književnost", Beograd, , 1992, str. 243 - 260; - The Tragedy of Yugoslavia. The Failure of Democratic Transformation, Edited by Jim Seroka and Vukašin Pavlović, M.E. Sharpe, Armonk, New York, London, 1992; - Ljubinka Trgovčević, Naučnici Srbije i stvaranje jugoslovenske države, 1914 - 1920, Narodna knjiga i Srpska književna zadruga, Beograd, 1986; - D. Tucović, Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici zavojevačke politke srpske buržoazije,"Radnička štampa", Beograd, 1974; - Migel de Unamuno, Građanski rat i mir, "Vreme knjige", Beograd, 1993. - \orđije Uskoković, Sociološko-politički portret birača, "Gledišta", Beograd, 1-6/ 1992; - Maks Veber, Privreda i društvo, "Prosveta", Beograd, 1979; - Laslo Vegel, Pismo srpskom prijatelju, "Književnost", Beograd, 9 / 1989, str.1406 - 1411; - Ivan Vejvoda, L' ancien regime in Serbia,(Jugoslavia: crisi, dissoluzione, guerra, "Europa", Roma, 4, 1993, pg. 37 - 54; - Vitezlav Velimsky, Democracy in Eastern Europe, "History of European Ideas", Oxford, Vol.13, No.6, 1991; - Dr Zoran Vidojević, Društveni sukobi - od klasnih do ratnih, "Radnička štampa", Beograd, 1993, str. 198.> - Zoran Vidojević, Nacionalne oligarhije kao političke pseudoelite, "Sociološke studije", Institut društvenih nauak. Centar za sociološka istraživanja, Beograd, No. 2, 1992, str. 55 - 73; - Dijana Vukomanović, Srpski nacionalni interes, "Gledišta", Beograd,1 - 6,1993, str. . - Hugh Seton-Watson, Nacije i države, "Globus", Zagreb, 1980; - Hugh Seton-Watson, The "Sick Heart" of Modern Europe, University of Washington Press, Seattle & London, 1975; - Hakan Wiberg, Societal Security and the explosion of Yugoslavia, "Balkan Forum", Vol.2, No.3, September 1994, Skopje, pp. 51 -72; - Dubravka Ugrešić, Priča o geleru i knjizi, "NIN", Beograd, 9. septembar 1994, str. 38 - 40; -Gazmend Zajmi, Zhberja e Jugosllavise dhe ceshtja shqiptare, "Thema", 12 - 13, Prishtine, 1993, pp. 119 - 128 - William Zimmerman, Politics and culture in Yugoslavia, Center for Political Studies. Institute for Social Research. The University of Michigan, 1987; - dr Miladin @ivotić, Poruke učitelja srpstva,"Borba", 31. mart 1992, str. 9;

Dokumenta:

- ^edomir Grbić, Nacionalno pitanje, poglavlje: Srbi u Hrvatskoj II deo, rukopis,1994; - Interethnic Relations in Serbia/ Yugoslavia: Alternatives for the Future, PER Report, Princeton, 1993; - Iz programatskih pogleda Saveza oslobođenja, "Naša reč", broj 61, London, januar 1955; - Izveštaj Keneta Anderson o ljudskim pavima na Kosovu, "Borba", 30. 03. - 6. 04, 1990; - Jedna država za sve Srbe (Nacrt deklaracije o srspskom nacionalnom jedinstvu), "Borba", Beograd, 9. april 1991. godine, str.7; - Nacrt za demokratsku alternativu, 22. februar, 1982; - Dragan Nedeljković, Teze za nacionalni program. Prilog raspravi Evropsko-američkog kongresa u Frankfurtu na Majni, 25 - 26 februara 1994, o srpskom nacionalnom programu; -Saopštenje Odbora za međunarodnu saradnju Građanskog Saveza Srbije, "Samo demokratski zaokret u Srbiji moče ukoniti sankcije OUN", Beograd, 23. jun 1992; - Sa rasprave o knjizi "Saveznici i jugoslovenska ratna drama". Autorizovane stenografske zabeleške, Republička zajednica nauke, Beograd, 1985; - Slovenija - Srbija: godina sukoba, "Stav", br. 46, 29. 12. 1989, str. 31 - 35;

ZAKLJU^AK: NACIONALNE MANJINE I DR@AVNO DRU[TVENA TRANSFORMACIJA ZEMALJA ISTO^NE EVROPE PRIVATE Politike državnosocijalističke birokratije bila je relativno efikasan u regulisanju političkih i ekonomskih nejednakosti među etničkim zajednicama (Marshall, 1993, 182). To je postizano tako što je pristup nacionalnom pitanju, manje ili više, bio pod znakom Staljinovog slogana: "nacionalan po formi, socijalistički u sadržaju", odnosno ignorisanja ili potiskivanja etničkih problema, uz naglašavanje i podsticanje “socijalističkog preobražaja društva” (kolektivizacija, industrijalizacija i eliminacija "bružoaske prošlosti" koja se videla i u etničkim kategorijama, itd) (Csepeli, 1991, 48). Veze lojalnosti između države i indvidue izgrađiavne su na različite načine, korišćenjem različitih verovanja i ideologije, uz nastojanje da se umakne implicitnom etnonacionalizmu. Etnonacionalizam je potiskivan kao “ostatak prošlosti”. Verovalo se da će etnonacionlizam nestati sa unapređivanjem materijalnih uslova. Smišljane i praktikovane su različite stratetgije zadovoljavanja najraznovrsnijih potreba koje su proisticale iz multietniciteta. Etnička zajednica je politički bila organizovana na ad hoc osnovi. Najopštije rečeno, Istočna Evropa bila podvrgnuta univerzalističkoj logici velikih imperija: Kada su se različite etničke grupe pripajale, priključivale u jednu ili drugu imperiju, bilo je to samo održavanje labavih veza sa centralnom vlašću. Zato su one uspevale da sačuvaju svoju autonomiju i da razviju samosvest. Nacionalizam devetnaestog veka, nastanak multietničkih država posle 1918. godine, nametanje univerzalističke vizije besprekorne komunističke države bile su praćene etničkom reorganizacijom, koja je uključivala masovno preseljavanje stanovništva, etničko čišćenje i genocid (Hayden, 1996). To je etničku samosvest toliko razvijalo i širilo da je postala neprirodna, s druge strane, je delovala i snažna tendencije prikrivanja etničkog pripadanja i umanjivanja uticaja etničke samosvesti u ekonomskoj, političkoj i kulturnoj oblasti (Gasparini and Bergnach, 1995, 211). U biti obe tendecije su vodile ka tome da se etnički odnosi i struktura ispolje kao činioci nestabilnosti sve tri analizirane federalne države.

No, sve ove ove države, koje Schopflin, s pravom i duhovito, naziva "Humty-Dumpty states", prolazile su kroz ozbiljen krize (Schopflin, 1995; 3,4), koje su dovodile u pitanje njihovo postojanje (Vidi tabelu "Godine kriza ^SSR-a, SSSR-a i SFRJ"). Naime, u toku Drugog svetskog rata ^ehoslovačka i Jugoslavija su umrle da bi potom bile rekonstruisane; SSSR je bio suočen sa nelojalnošću čitavih neruskih etničkih zajednica; ^ehoslovačka je, 1968 -1969. godine, prošla i kroz teške traume, a sve tri su se, početkom devedesetih godina, raspale. Tako u događaje koji su, počev od 1989. godine, izmenili lik Evrope spada i razlaganje ove tri federacije. Sa razlaganjem ove tri države potpuno je reorganizovana Evropa kakva je nastala u periodu 1945-1949. godine (Foucher, 1995, 13). Kolaps ovih federalnih država je, kroz pregovaranje ili kroz rat, doveo do stvaranja četrnaest novih nezavisnih evropskih država. Svaka od njih je osnovana na nacionalnosti, ali i ima svoje manjine (Harris, 1993, 301).

Raspad ovih federacija je, u političkoj ravni izražavao ojačalo nastojanje elita država- članica (konstitutivnih republika) da, pod geslom ostvarivanja ustavom zagarantovanog prava na samoopredljenje i izlazak iz političkog saveza, preuzme što više vlasti koju je do tada kontrolisao Centar. Borba oko preraspodele vlasti između Centra i ojačalih nacionalnih i repibličkih elita je ove države svrstalo u države visokog rizika od masovnog remećenja normativnih društvenih veza, a i građanskog rata. Etničke manjine, unutar ovih država, našle su se u riziku da budu posebno oštećene dovođenjem u poziciju građana drugog reda. Većina elita etničkih manjina je pokušalo da izbavljenje ostvari kroz političku nezavisnost pa i državnu suverenost osnovane na pravu na samoopredeljenje (Marshall, 1993; 173, 174).

Početkom 80-ih godina, sukobi između etničkih zajednica postaju političko pitanje. Zapravo, liberalizacija, započeta 1985. godine, omogućava javnu društvenu raspravu o nacionalnom pitanju. To je, pak, s toga što je proces tada započetih reformi komunističkih država uključivao i decentralizaciju državne vlasti. Oko nacionalnog pitanja i alternativnih, u etničkoj zajednici ukorenjenih, organizacija i grupa nastaju najsnažnije opozicione mobilizacije. Nacionalizam se pojavljuje kao ideologija i pokret okupljanja. Ova mobilizacija su, u najvećem broju slučajeva, dozvoljavali ili tolerisali pojedini segmenti vladajućih režima preokupirani unutrašnjim brobama oko preraspodele vlasti. Ova podrška je išla, pre svega, preko legalnih ili polulegalnih kulturnih organizacija i zvanične strukture nacionalno zasnovane regionalne administracije (Mars• hall, 1993, 180).

Procesi rušenja starih realsocijalističkih elita dokrajčili su monolitne, apsolutne ideologije i partijske-države. Uvodene su demokratske institucije i politički pluralizam. Time su otvorene mogućnosti da etničke manjine uspostave sopstvene političke organizacije, da se bore za spostveno interese i političko predstavništvo. Međutim, nije došlo do značajnije promene politike prema manjinama. Naprotiv, u prvim pritiscima "demokratizacije" stvoren je još širi prostor za ispoljavanje nacionalističko asimilatorskih pretenzija države. To donosi i pojačanu političku artikulaciju nacionalnih, etničkih, verskih, rasnih i drugih razlika, te i zaoštrenih izbijanja potisnutih ili novo zaoštrenih etničkih sukoba.

U novonastalim državama "rešavanje" nacionalnog pitanja poprima sledeće oblike: međusobni odnosi manjinskih zajednica; odnosi s državom u kojoj žive i odnosi sa spoljnom "otadžbinom". Ovi odnosi su izuzetno konfliktni u "nacionalizovanim državama" (nationalizinig states) koje su, mada etnički heterogene, verne modelu nacije- države u kojoj vladajuće elite promovišu jezik, kulturu, demografski položaj, ekonomski procvat i političku hegemoniju “državotvorne nacije”. Lideri manjina najčešće zahtevaju (kulturnu i teritorijalnu) autonomiju i suprotstavljaju se, aktuelnoj ili mogućoj, politici asimilacije i diskriminacije. Uz to, elite "matična nacija" pažljivo posmatraju situaciju svojih etničkih sunarodnjaka u novim državama i protestuju povodom kršenja njihovih prava inisitirajući na svom pravu, koje često tumače kao obavezu, odbrane njihovih interesa (Brubaker, 1995; 107-111; Harris, 1993, 318).

Sve države "mlade demokratije" su posebnu pažnju poklonile zaštiti manjina između ostalog i da bi lakše ostvarile priznanje svoje nezavisnosti. Naime, u toku 1991. godine se kao uslov za međunarodno priznavanje novonstalih država od strane EZ (prvo baltičkih, a potom i republika bivše Jugoslavije) uvodi i garantovanje prava manjina. Ove države nastoje da uspostave sistem zaštite nacionalnih manjina (Vidi dodatak: "Manjinska zaštita, od 1989. godine"), i to zasnovan na međunarodno pravnim odredbama OUN, na manjinskom standardu OEBS a i drugim oblicima regionalne zaštite (ZND, Evropski savet) ili na bilateralnim sporazumima država o zaštiti nacionalnih manjina. Na unutrašnjem (državnom) nivou manjinska zaštita se unosi u nove ili izmenjene ustave, donose se zakoni o nacionalnim manjinama, a i drugi zakoni (izborni zakon, zakon o školstvu, obrazovanju, o upotrebi jezika, o upravljanju itd.) koji regulišu pojedine aspekte manjinske zaštite.

Manjinska zaštita se uspostvalja na planu individualnih i grupnih prava i objektivne garancije (Estonija, Hrvatska, Slovenija itd), teritorijalne (SRJ) i personalne autonomije (Brunner, 1994, 22-31). Opseg i domašaj ove zaštite je vrlo različit.

Sve u svemu, moglo bi da se zaključi, sudeći po ustvanim rešenjima, kako pozicija manjina nije tako loša. Pri tome se prihvata koncept kolektivnih, grupnih, a ne individulanih parava (Czarnta, 1995, 98). Manjine, u ovim državama, formalno pravno mnogo bolje stoje nego što je njihov stvarni položaj. Ovaj položaj je u mnogim elementima crn. Uz to, "etničko čišćenje" je otvorilo poglavlje nasilnih migracija pre svih pripadnika etničkih manjina (Rady, 1996, 1).

I pored začetaka demokratije nejasno je kako će ove države razrešiti neke od osnovnih prepreka koje se ojačane izuzetno teškim ekonomskim krizama i manje-više runiranim ekonomijama i odnosima između različitim etničkim zajednicama. Pokazalo se da uspostavljanje demokratije oživljava nacionalizam. Istovremeno, nacionalizam je jedan od najtežih problema pred demokratizacijom i izgradnjom nacije-države, jer olakšava nastajanje novih oblika totalitarizma, a otežava stvaranje tržišne ekonomije, etabliranja ustavne demokratije i zaštite socijalne pravde (Dimitrijević N., 1995, 4). Uz to, nacionalistička država je, po svojoj biti, unitaristička i opsednuta idejom nacionalnog jedinstva. Tada se svoja manjina u dijaspori koristi kao sredstvo ekspanzionističke politike. Međutim, stvarno postojeće različitosti su veće nego što se može centralizovati. Zato su potrebni federalizam i regionalizam, a teritorijalna, kulturna i druga autonomija je pravo manjinske zajednice. Kako tretman manjina ima značajan uticaj na sposobnost za održavanje u životu novostvorenih država, jedno od najvažnijih pitanja je postizanje "odgovarajućeg nivoa" (equilibrium level) autonomije manjina, koja bi podržala održavanje kulturnih i etničkih različitosti, a obeshrabrila separatistički pokret (Kupchan, 1995, 14). Međutim, političke elite imaju strah od bilo kakve autnomije i to jedanko u Slovačkoj, SR Jugoslaviji ili Hrvatskoj (Tabajdi, 1994; 16, 17).

S obzirom da je manjinsko pitanje pre svega političko pitanje nužno je da ono bude rešavano političkim sredstvima (Edwards, 1991, 137). Ukoliko je cilj da se manjine integrišu i da se sačuva demokratski sistem potrebna je politika koja se drži dva osnovna principa: slovo i duh zakona moraju biti poštovani i obećanja bi trebalo da idu dalje od onoga što manjina ikada može da zahteva (Schopflin, 1992, 13).

Problemi u odnosima među nacijama mogu se rešavati ili mržnjom što je samo njihovo zaoštravanje ili demokratijom. Odgovor na pitanje koji će smer poprimiti budući procesi zavisi, pre svega, od toga da li će se u ovim društvima, stabilizovati demokratske institucije i "pravila igre" i da li će se stvarati navika na život u demokratskim odnosima. Trebalo bi povezivati sve, unutrašnje i međunarodne institucije (Evropski sud, Evropska komisija za ljudska prava itd.) koje rade na manjinskoj zaštiti. Međutim, sada je evidentno odsustvo političkih institucija kroz koje se može rešiti problem. Otuda je više volje i spremnosti ljudi na vlasti i vođstva manjina da razgovaraju, nego što su njihove mogućnosti da reše probleme.

Novi etnički, manjinski i teritorijalni sukobi postaju glavna opasnost po mir i bezbednost u Evropi. Pored tragičnog rata u Jugoslaviji tu je i serija ratova u bivšem SSSR-u. Zapravo ovde ima preko 70 novih nacionalnih i etničkih sukoba od kojih je 20 oružanih (New Conflicts, 1992, V). Zato je ostvarivanje nacionalnih i manjinskih prava uz izbegavanje nasilja je od posebnog značaja za stabilizaciju stanja i za nastavak procesa učvršćivanja demokratije ne samo u pojediničnim državama već i u regionu. Iskustvo ukazuje da prevencija sukoba zahteva odgovarajući politički sistem za usmeravanje sukoba u porastu i dobre kanale komunikacije kao i procedure rada s nesporazumima (New Conflicts, 1992, V). Istovremeno je i poboljšavanje odnosa između država regiona jedna od važnijih pretpostavki za unapređenje statusa i zaštite manjina. Zbog toga, tretman etničkih manjina ne može ostati isključivo unutrašnja stvar. Uostalom, ograničavanje etničkih prava se tiče i međunarodne zajednice, a najosetljivije pitanje je ostvarivanje prava manjine na samoopredljenje, autonomiju i otcepljenje i nepormenljivost evropskih granica (Balog, 1994; 10,11).

Posebno težak politički problem predstavlja pitanje statusa “novih nacionalnih manjina”, odnosno pripadnika onih etničkih zajednica koje su u bivšem SSSR-u I SFRJ imale status “kosntitutivnih naroda”. Države naslednice bi morale, u zamenu za teritoriju i stabilnost granica, da obezbede ravnopravnost pripadnika svih, a posebno ovih manjinskih grupa. Prvi korak u tom pravcu je garantovanje državljanstva kao i neka mera pozitivne diskriminacije. Međutim, u stvarnosti je tretman "stranih nacionalnosti" izuzetno loš i neodređen. Državna politika se usmerava protiv “novih manjina”. Zato etnički sukobi dobijaju na težini (Glatz, 1993, 14).

Istorija uči da u Istočnoj Evropi i na Balkanu, a naročito u tri analizirana slučaja, posebno delikatan problem predstavlja određenje odnosa državnih granica i nacionalnog ideniteta (o tome više u: Evans, 1992). Politički život ovih država je "prepun sitničavih i nerazmrsivih teritorijalnih suprotnosti" a "svaka od ovdašnjih nacija je u stanju stalnog neprekidnog sporenja sa gotovo svim svojim susedima" (Bibo, 1989, 64). U ovom regionu, državna teritorija i nacionalna domovina ("homeland") nisu nikada bili identični. Pokušaji koji su u poslednjih 150 godina preduzimani da bi se rešio ovaj problem završavali su neuspehom. Zbog toga je jedino pravo rešenje u nepovredivost granica i u grarantovanju različitih tipova autonomije za nacionalne manjine, što ne može biti postignuto bez međunarodne zajednice (Glatz, 1993, 8).

Nijedna od istočnoevropskih država nije bez potencijalno oštrih teritorijalnih sukoba s neposrednim susedima i sve ove države su potencijalno predmet revizionističkih aspiracija od strane suseda (Brzezinski, 1989/90, 3-5). Ove iredentističke krize su, zbog snažne zastupljenosti afektivnih motivacija, teže upravljive od drugih kriza, a njiho vo otvaranje, odnosno jačanje iredentizma bi poltičke lidere ovog dela Evrope suočilo sa tri povezana problema, koji podstiču nesugirnost: morali bi često arbitrerno da odrede granice, što među državama pojačava transnacionalne afinitete; neiskustvo sa izgradnjom inkluzivne (uključujuće) građanske i demokratske političke kulture, i suočavanje s unutrašnjim i spoljnim pretnjama sigurnosti (Carment and James, 1995, 104)

Dok sukobi većine i manjine u oblasti državne politike i vladajuće predstave o Drugome, fobije i negativni sterotipovi (kao što je vidljivo u odnosima ^eha i Slovaka ili Srba i Hrvata), čine situaciju u ovim zemljama I čitavom regionu potencijalno nestabilnom, dotle bi trebalo imati na umu i to, da su ostale brojne stare veze. To je posebno važno za bivši SSSR. S obzirom na svoje ogromne ekonomske potencijale i svoju vojnu superiornost, Rusija je I dalje ključni igrač. Zbog toga će se uređivanje odnosa između sovjetske periferije - bilo novih nezavisnih država, bilo ZDN - vrteti oko ovog kontinentalnog giganta (Suny, 1991, 125). Uostalom i činjenica da se, posle osmostaljivanja bivše republike, mnoge manjine postale dijaspora i potenciijali za iredentizam i da su mogući ozbiljni sukobi oko granica koje su pre svega nasleđe Staljinovih etničkih podela i masovnih deportovanja (Kostović, 1996, 2-3), podstiče na razdvajanja, ali i na integracije, odnosno na izbegavanje prevelikog zaoštravanja ovih sukoba. Upravo zbog toga je situacija teža na prostoru bivše Jugoslavije nego u zemljama nastalim iz raspada SSSR-a. No, za ovaj deo Evrope ključno pitanje budućnosti je da se reguliše odnos između procesa dezintgeracije , scesionizma i vojne konfrontacije, koji bi mogle da nastanu kao rezultat nastojanja da se izgradi nacija-država sa "etnički pravednim" granicama (na primer, "Velika Srbija", "Velika Albanija". Mogućnost etničke reintegracije se tiče i Rusije i Novorusije, Krima, Severnog "Rusko-Naga", Dagestana i "Nerve republike" u rusko-govorećoj Estoniji; Ukrajine i Moldavska Transnistrija i "Gagauzija"; SRJ i Republike Srpske itd.), s jedne i integracije u Evropu ili u regionalnom okviru, s druge strane (Kolossov V., Treivish A., 1994; 8, 14).

Ponovno otkrivanje nacionalnog ideniteta može da obezbedi osnovu za aktivno civilno društvo. Nezavisnost i autonomija mogu predstavljati neophodne preduslove za slobodnu saradnju u Evropi (Kaldor, 1991; 1-3). S obzirom da su etničke zajednice u ovom delu Evrope u potrazi za novim aranžmanima (u vidu nezavisne države ili konfederacije s drugima), možda je najefektivnije rešenje etničkih problema unutar okvira "nove Evrope". Možda bi takva perspektiva mogla da umanji etničke sukobe i da uputi ka "postnacionalnom idenitetu" koji bi umanjio negativne aspekte nacionalnog ideniteta i insistirao na pravima koja jačaju koncept državljanstva. Time se dodatno osnažuje orijenatcija ka integraciji unutar etničkih grupa i "omekšavaju" odnosi između indvidua i etničkih zajednica (Gasparini and Bergnach, 1995; 211-212). Uostalom, male države su prinuđene da imaju dobre odnose sa svojim susedima. U njihovom interesu je da stvaraju političke saveze, ekonomske blokove i odnose kulturne razmene i da unutar sisetam bezbednosti rešavaju pitanje svoje sigurnosti. To sve važi i za Slovačku kao najmanju zemlju u regionu, alinjene vl;asti vode svojevrsnu autističku politiku. Još uvek preovlađuje nacionalistička retorika koja u svima izvan sopstvene nacije, a i u samoj sopstvenoj opoziciji, posebno u umerenim političkim ličnostima, organizacijama i pokretima vidi neprijatelja (Kusy, 1996, 201). Naravno, ovo se odnosi i na mnoge druge novonastale države posle raspada SSSR-a i Jugoslavije (na primer, Srbiju).

LITERATURA: PRIVATE - Abraham Samuel, 1994, The Break-Up of Czecoslovakia: A Threat to Demcratization in Slovakia? (Causes and Prospects), in: Szomolanyi Sona and Mesernikov Grigorij eds., The Slovak Path of Transition. To Democarcy?, "Slovak Political Sciences Association & Interlingua", Bratislava. - A Chance for Slovakia. Infromation about the movument Verjenost proti nasiliu (Public Against Violence). - Adams Juri, 1991, Estonian National Independece Party, Working Paper, Tallinn. - Arato Andrew, 1990, Revolution, civil society and democracy, in: Thinking the Present Revolution in Eastern Europe, "Praxis International", Oxford, Vol 10, No 1/2. - Aronowitz Stanley, 1990, A New Statge in History,"New Politics", Brooklyn, Vol II, No 4. - Balog Andraš, 1992, Nacionalne manjine i međunarodna bezbednost, "Međunarodna politika", Beograd, broj. 1023. - Basom Kenneth E., 1996, Prospects for Democracy in Serbia and Croatia, "East European Quarterly", Vol. XXIX, No.4. - Bauman Zygmunt, 1992, Soil, blood and identity, "The Sociological Review", "Blackwell Publishers", Oxford, No. 4. - Bäzov L. G., 1996, Rossiè: imperiè ili nacionalånoe gosudarstvo?, v: Obnovlenie Rossii: TrudnäÇ poisk rešeniÇ, Väpusk 4, RossiÇskiÇ NezavisimäÇ Institut Socialånäh i Nacionalånäh problem, Moskva. - Beissinger Mark and Hajda Lubomyr, 1990, Nationalism and Reform in Soviet Politics, in: The Nationalities Factor in Soviet Politics and Society, edited by Hajda Lubomyr and Beissinger Mark, Nestvien Press. - Belaè kniga Rossii, 1994, Meždunarodnoe Obûestvo prav čoveka, Frankfurt na MaÇne. - van den Berghe Pierre L., 1981, The Ethnic Phenomenon, "Praeger", New York and London. - Bibo Ištvan, 1989, Beda malih država Istočne Evrope, "Rukovet", br. 5, Subotica. - Bogosavljević Srđan, 1995, Statistička slika Srbije, Crne Gore i deloča bivše Jugoslavije sa srpskom većinom, u: Srbija između prošlosti i budućnosti, Institut društvenih nauka i Forum za etničke odnose, Beograd. - Boileau Anna Maria, Strassoldo Raimondo, Sussi Emidio, 1992, Temi di sociologia delle relazioni ethnici, Instituto di Sociologia Internazionale, Gorizia. - Bojare Iveta, 1991, National Issues in Latvia, Warking paper, Riga. - Branković Srbobran, 1992, Građani Srbije o ratu i ratnoj politici Srbije, "Sociološki pregled", Vol. XXVI, No. 1-4. - Brass Paul R., 1991, Ethnicity and Nationalism. Theory and Comaparison, SAGE Publications, New Delhi. - Bremmer Ian, 1993, Reassessing Soviet nationalities theory, in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Brzezinski Zbigniev, 1989/90, Post-Communist Nationlism, "Foreign Affairs", Vol.68, No. 5. - Brubaker Rogers, National Minorities, Nationalizing States and External National Homolands in the New Europe, "Daedlus", Vol. 124, No. 2. - Brunner Georg, 1994, Nation-States and Minorities in the Eastern Part of Europe, "Regio", Budapest. - Bugajski Janusz, 1995, The Fate of Minorities in Eastern Europe, in: Nationalism, Ethnic Conflict and Democracy, Ed. by. Diamond Larry and Plattner Marc F., The Johns Hopkins University Press. - Buchanen James M., 1990, Socijalizam je mrtav; Levijatan ostaje, "Kulturni radnik", Zagreb, broj 6. .- Butora Martina and Butorova Zora, 1993, Slovakia: The Identity Challenges of the Newly Born State, "Social Research", New York, Vol.60 , No. 4. - Butorova Zora, 1991, Attitudes towards the Jews in Slovakia, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Canetti Elias, 1984, Masa i moć, Grafički zavod Hrvatske, Zagreb. - Carmet David and James Patrick, 1995, Internal Constraints and Interestate Ethnic Conflict. Toward a Crisis-Based Assessment of Iredentitism, "Jurnal of Conflict Resolution", Vol. 39, No. 1. - Capotorti Franciesco, 1991, Study of the Rights of Persons Belonging to Ethnic, Religious and Linguistic Minorities, Printed at United Nations, Geneva. - Connor Walker, 1991, The Study of Ethnonationalism: The State of the Art, Workingpaper, Forum for Ethnic Relations, Beograd. - Csepeli Gyorgy and Antal Orkeny, 1991, Conflicting loyalities of citizenship and national identity in Eastern Europe, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Cviic Christopher, 1994, An Awful Warning. The War in ex-Yugoslavia, "Balkan Forum", Skopje, Vol.2, No.3. - Czarnota Adam, 1995, Constitutional Nationalism, Citizenship and Hope for Civil Society in Eastern Europe, in: Nationalism and Postcommunism. A Collection of Essays, Edited by Pavković Aleksandar, Koscharsky Halyna and Adam Czarnota, "Dartmouth", Aldershot, Brookfield USA, Singapore, Sydney. - ^irena-Lantayova Dagmar, 1991, Mutual connection between the situation of minorities in Hungary and Slovakia after 1945, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - ^umlikov Aleksandar, 1996, Regulisanje konflikata na postsovjetskom prostoru, referat za rusko-jugoslovensku naučnu konferenciju Socijalni konflikti u transformaciji društva, Ruska akademija nauka. Institut socijalno-političkih istraživanja, Moskva, 15-17 Maj. - ]osić Dobrica, 1993, Smenjen sam državnim udarom koji je preko Parlamenta izvršio Slobodan Milošević. Izjava Dobrice ]osića, eks-predsednika Savezne Republike Jugoslavije, "Borba", Beograd, 3. jun. - Dramanović Srđan, 1996, Real-socijalizam: anatomija sloma, Montengropublic, Podgorica; - Deak Istvan, Uncovering Eastern Europe's Dark History, “Orbis”, Winter. - Decision '91 Armenia's Referendum on Independnece, September 21, 1991, Depratment of Reserach and Analysis. Parliamnet of the Republic of Aremenia, Yerevan. - Declaration about the Condemation and Unallowability of Genocide and Anti-Semitism in Latvia, Supreme Council of the Republica Latvia, September 19, 1990, Preses Centrs, Latvijas Republikas Augustaka Padome, February 11, 1991 - Declaration of the Right of Nationalities of teh Ukraine, adopted by the Suprem Soviet of Ukraine on November 1, 1991. - Declaration of the State Sovereignty of Ukraine. Adopted by the Supreme Rada of the Ukrainian SSR on July 16, 1990, "Forum", No. 82 - Denich Bogdan, 1992, at Round table on Nationalism and Ethnic Particularism, "Tikkun", New York, Vol. 7, No. 6. - Devetak Silvo, 1989, Nove tendencije u međunarodnoj zaštiti ljudskih i etničkih prava manjina (s posebnim osvrtom na Evropu), u: Manjine za sutrašnju Evropu, "Sveske", Sarajevo, br. 26-27. - Dimitrijević Nenad, 1995, Ustav i ustavnost u postokomunističkoj Evropi, Glasnik advokatske komore Vojvodine, Novi Sad, br. 1-2. - Dimitrijević Vojin, 1994, Logika utakmice u rodoljublju, "Republika", Beograd, 1 - 31. jul. - Diuk Nadia and Karatnycky Adrian, 1993, New Nations Rising. The Fall of the Soviets and the Chalenge of Independence, "Jhon Wiley and Sons", New York. - Dreifelds Juris, 1989, Latvian National Rebirth, "Problems of Communism", Washington, Vol. XXXVIII, No. 4. - Drury Beatrice, 1992, Ethnic mobilisation: Some Theoretical Considerations, in: Ethnic Mobilisation in a Multi-cultural Europe, Avebury, Ipswich. - Dunlop John, 1993, Russia: confronting a loss of empire in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Edwards Gwyneth E., 1991, Causes of inter-ethnic conflict and their resolution within the context of European integration, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Ethnic Minorities in Slovenia, 1994, Institute for Ethnic Studies and Information Bureau. Government of the Republic Slovenia, Ljubljana. - ëtničnostå i vlastå v poliêtničnäh gosudarstvah: Materialä meždunarodnot konferencii 1993 g., 1994, RossiÇskaè Akademiè Nauk, Institut êtnologii i antropologii, Moskva, "Nauka". - ëtnopolitičeskaè situaciè v regionah RossiÇskoÇ Federacii (po rezulåtatam sociologičeskih issledovaniÇ v 1994. g), 1994, AnalitičeskiÇ Centr gosudarstvennoÇ dumä Federalånogo Sobraniè RF, Institut Socialåno političeskih issledovaniÇ RAH, Moskva. - ëtnopolitičeskaè situaciè v regionah RossiÇskoÇ Federacii (po rezulåtatam sociologičeskih issledovaniÇ v 1994. g), 1994, AnalitičeskiÇ Centr gosudarstvennoÇ dumä Federalånogo Sobraniè RF, Institut Socialåno političeskih issledovaniÇ RAH, Moskva. - Evans R.J.W., 1992, Essay and Reflection: Frontiers and National Identities in Central Europe, "The International History Review", Vol. XIV, No. 3. - Fairbanks Charles H. Jr., 1991, After the Moscow Coup, "Journal of democarcy", Vol. 2, No. 4. - Fane Daria, 1993, Moldova: breaking loose from Moscow, in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Fierman William, 1989, Religion and Nationlaism in Soviet Central Asia, "Problems of Communism", Washington, Vol. XXXVIII, No. 4. - Flere Sergej, 1991, Explaining Ethnic Antagonism in Yugoslavia, "European Sociological Review", Oxford, Vol 7, No 3. - Forced Migration Monitor, 1994, Open Society Instute, New York. - Foucher Michel, 1995, The new faces of Europe, Council of Europe Press. - Fukuyama Francis, 1994, Against the New Pessimism, "Commentary", Vol. 97, No. 2. - Fubini Federico, Quando Fini sognava Istria e Dalamazia, "Limes", Roma, No.1. - Gasparini Alberto and Bergnach Laura, Ethnic Groups in Eastern Europe: Between Political "Progression" and "Regression", in: Social Actors and Designing the Civil Society of Eastern Europe, Edited by Alberto Gasparini and Vladimir Yadov, Fondations in International Social Structures, JAI Press Inc., Greenwich, London, Vol. 1 - Gellner Ernest, 1992, Nationalism in the Vacuum, in: Alexander J. Motyl, Thinking Theoretically About Soviet Nationalities - History and Comparasion in the Study of teh USSR, Columbia University Press, New York. - Glatz Ferenc,1993, Minorities in East-Central Europe. Historical Analysis and Policy Propsal, Europa Institut, Budapest. - Glenny Misha, 1995, Heading Off War in the Southern Balkans, "Foreign Affairs", Vol. 74, No.3 - Goati Vladimir, 1992, The 'Majoritarian democracy' and its effects in the Yugoslav areas, "TOD Newsletter", Beograd, No. 5. - Gleason Gregory, 1992, The Federal Formula and the Collapse of the USSR, "Publius: The Journal of Federalism", No. 22. - Goble Paul, 1989, Ethnic Politics in the USSR, "Problems of Communism", Eashington, vol. XXXVIII, No. 4. - Golubović Zagorka, 1994, Kulture u tranziciji u Istočnoj Evropi i Jugoslaviji: Raskorak između kulturnog i nacionalnog obrasca, u: Kulture u tranziciji, "Plato", Beograd. - Golubović Zagorka, 1988, Diskusija o sopštenju Mihaila Markovića, "Jugoslovenska kriza i nacionalno pitanje", "Gledišta", Beograd, broj 5-6. - Gompert David, 1994, How to Defeat Serbia, "Foreign Affaires", New York, Vol. 73, No. 4. - Grečić Vladimir, 1992, Nacionalne manjine u centralnoj i istočnoj Evropi, u : Nacionalni problemi - neka iskustva Evrope, "MeđUnarodni problemi", Beograd, broj 3- 4. - Gredelj Stjepan, 1992, Politički holizam i građanski individualizam, "Sociološki pregled", Vol. XXV, No. 1 - 4, Beograd. - Gredelj Stjepan, 1993, Nacionalizam i reprodukcija dominacije, "Republika", Beograd, br. 79. - Grigorieus Alexei, 1991, Nationalism's Gruesome Logice: Who's Latvian?, Bulletin, New School for Social Research, New York, vol. 22, No. 5. -- Grozèt li mežnacionalånäe konfliktä celostnosti Roccii, Rossiè v zerkale reform, Hrestomatiè po sociologii sovremennogo rossiÇskogo obûestva, RNISiNP, Moskva, 1995, str. 39 - Gurr Robert Ted, 1993, Minorities at Risk (A Global View of Ethnopolitical conflicts, United States Institute of Peace Press, Washington. - Gyarfasova Olga and Butorova Zora, 1991, Nationalism. The Unintentional Child of the Velvet Revolution. The Case of Slovakia, Institute for Social Analysis, Bratislava. - Gyarfasova Olga, 1994, Slovak Society in the Frist Year of Independence (Sociological Reflection), in: Szomolanyi Sona and Mesernikov Grigorij eds., The Slovak Path of Transition. To Democarcy?, "Slovak Political Sciences Association & Interlingua", Bratislava. - Haraskim Ludovit, The national identity of the Rusyns of East Slovakia, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Harris Chauncy D, 1993, New European Countries and their Minorities, "The Geographical Review", New York, Vol. 83, No.3 - Harris Chauncy D., 1993-a, The New Russian Minorities: A Statistical Overview, "Post-Soviet Geography", Vol. 33, No. 1. - Hayden Robert M., 1992, Constitutional Nationalism in the Formerly Yugoslav Republics, "Slavic Review", Stanford, CA, Winter. - Havel Vaclav, 1991, A freedom of a prisoner, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Heler Agnes, 1991, Slavne revolucije Istočne Evrope, "Rukovet", Subotica, br. 8 10. - Horowitz Donald L., 1981, Patterns of Ethnic Separatism, "Comparative Studies in Society and History", 23 April. - Interethnic Relations in Serbia/ Yugoslavia: Alternatives for the Future, 1993, PER Report, Princeton. - Introduction to Country and Related Territory Reports, 1993, in: Freedom in the World. The Annual Survey of Political Rights & Civil Liberties, 1992-1993, Freedom House, New York. - Ivanov V.N., 1996, Konfliktni potencijal međunacionalnih odnosa u Ruskoj federaciji, referat za rusko-jugoslovensku naučnu konferenciju Socijalni konflikti u transformaciji društva, Ruska akademija nauka. Institut socijalno-političkih istraživanja, Moskva, 15- 17 Maj. - Janjić Dušan, 1993, Nacija. [ta je to? "Radnička štampa", Beograd. - Janjić Dušan, 1995, Srbija između krize ideniteta i izazova modernizacije (1987 - 1994), u: Srbija između prošlosti i budućnosti. Uzroci i obeležja društvene i političke situacije u Srbiji između 1987 - 1994. i mogućnosti demokratizacije, Institut društvenih nauka, Forum za etničke odnose, Beograd. - Janjić Dušan, 1996, Etnocentrizam i neizvesnost statusa etničkih manjina, u: “Puls Jugoslavije”-Javno mnenje 1994., “Gledišta”, Beograd, br. 1-2. - Januška Albinas, Ethnic Communities, Working Paper, Supreme Council the Republic of Lithuania. Foreign Affairs Committee. - Kabele Jiri, The Dynamics of Social Problems and Transformations of Czechoslovak Society, "Social Rrsearch", Vol. 60, No.4 - Kaldor Mary, 1991, A Bumpy Ride, HCA Newsletter, No. 2. - Kapaln Cynthia, 1993, Estonia: a plural society on the road to independence, in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Kellas James. G., 1993, The Politics of Nationalism and Ethnicity, Macmillan, London. - Kerini Marčelo, 1987, Etničke manjine. Moć i opštenje, "Kultura", Beograd, br. 76-77. - Klinar Peter, 1994, O medetničnih odnosih v Sloveniji po osamosvojitvi, in: Slovenski Izziv II. Rezultati raziskav javnega mnenja 1992 - 1993, Ured. Niko Toš, Center za je javnega mnenja in množičnih komunikacij, Ljubljana. - Klinar Peter, 1994, O nacionalni identiteti in etnonacionalizmih, in: Slovenski Izziv II. Rezultati raziskav javnega mnenja 1992 - 1993, Ured. Niko Toš, Center za je javnega mnenja in množičnih komunikacij, Ljubljana. - Kolossov V. and Treivish A., 1994, Dinamics of European Minorities: The Past and Future, working paper. - Konfessionalånäe otnošeniè: pravoslavie i islam, Reformirovanie Rossii: Mifä i realånostå, Institut sociolåno političeskih issledovoniÇ RossiÇskoÇ akademii nauk, "Academia", Moskva, 1994, str. 139. - Konfliktä po perimetru rossiÇskih granic, Rossiè v zerkale reform, Hrestomatiè po sociologii sovremennogo rossiÇskogo obûestva, 1995, RNISiNP, Moskva. - Konfliktä, bežencä, migrantä, Rossiè v zerkale reform, Hrestomatiè po sociologii sovremennogo rossiÇskogo obûestva, 1995, RNISiNP, Moskva. - Konrad \erđ, 1995, Identitet i histerija, Apostrof, Novi Sad. - Koosvo. The Conflict Between Serbs and Albanians and the Role of the International Community, 1995, Pax Christi International, Brussels. - Kostović Denisa, 1995, From Totalitarianism to Authoritarianism via Democratization. Comparative Study: Serbia and Slovakia, MA thesis, Central European University. Department of European Studies, Prague. - Kostović Denisa, 1996, Nationalism in the Context of the Dissolution of the Soviet Union and its Implications in the post-Soviet Republics, Working Paper, Cambridge University. - Kovler AnatoliÇ, 1990, Političeskaè polèrizaciè v SSSR: faktor riska dlè reform Gorbačeva, Dovlad na meždunarodnom seminare "Vozobnovlenie političeskoÇ dialektiki v BostočnoÇ Evrope", Milan, 28 30 noèbr . - Krawchenko Bohdan, 1993, Ukraine: the politics of independence in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Kupchan Charles A., 1995, Introduction: Nationlism Resurgent, in: Nationalism and Nationalities in the New Europe, Cornell University Press, Ithaca and London. - Kupchan Charles A., 1995, Conclusion, in: Nationalism and Nationalities in the New Europe, Cornell University Press, Ithaca and London. - Kurjak Jelica, 1992, Rusija i nacionalni porblemi, u: Nacionalni porblemi - Neka iskustva Evrope, "Međunarodni porblemi", Beograd, broj 3-4. - Kusy Miroslav, 1991, Collective rights of minorities, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Kusy Miroslav, 1996, La Slovacchia, un caso di autismo geopolitico, "Limes", Roma, No.1. - Kovler AnatoliÇ, 1990, Političeskaè polèrizaciè v SSSR: faktor riska dlè reform Gorbačeva, Dovlad na meždunarodnom seminare "Vozobnovlenie političeskoÇ dialektiki v BostočnoÇ Evrope", Milan, 28 30 noèbr . - Ladanyi Janos, 1993, Comments, in: Ex-Yugoslavia: From war to peace, Generalita Valenciana, Valencia. - Lamentowicz Wojtek, 1990, Political culture and institution building: Democratic evolution at work and the case of Poland, "Praxis International", Vol 10, No 1/2, Oxford. - Langer Alexander, Nationalism, Ethnic Pluralism, Federalism in Europe Today, in: Small Nations and Ethnic Minorities in an Emerging Europe, Slavica Verlag dr Anton Kovač, Munchen. - Largentaye Bertrand de, 1993, The Role of the European Community, Ex-Yugoslavia: from war to peace, Generalita Valenciana, Valencia. - Licht Sonja, 1993, Yugoslavia and Europe. What are the lessons Europe should learn?, in: Ex-Yugoslavia: From war to peace, Generalita Valenciana, Valencia. - Lijphart Arent, 1984, Democracies, Pattern of Majoritarian and Consensus Gowernment in Twenty One Countries, New Haven: Yale University Press. - Lobjakas Ahto, Emerging multiparty system and public opinion in Estonia. 1989 - 1991, "EMOR-Reports", Vol.1, No. 1. - Lučić Milan, 1993, Položaj i prava manjina u Vojvodini, Pokrajinski sekretarijat za informacije, Novi Sad. - Lukić Radomir, 1988, Ostvarivanje funkcija SR Srbije kao države, u: Promene Ustava SFRJ i Ustava SR Srbije, referati za savetovanje, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu. Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta, Beograd. - Magosci Paul Robert, 1991, Carpatho-Rusyns: Their current status, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Mann Arne B., 1991, The formation of the ethnic identity of the Romany in Slovakia, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Marshall Monty G., 1993, Ethnopolitics in the Multinational States of Eastern Europe, in: Minorities at Risk. A Global View of Ethnopolitical conflicts, United States Institute of Peace Press, Washington. - Melchior Jean-Philippe, 1989, Reflexion sur la crise Yugoslavie, "Les Temps Modernes", Paris. - Mežnacionalånäe konfliktä i nacionalizm, Reformirovanie Rossii: Mifä i realånostå, 1994, Institut sociolåno političeskih issledovoniÇ RossiÇskoÇ akademii nauk, "Academia", Moskva. - Mežnacionalånäe otnošeniè v stavropole, 1995, RossiÇskaè Akademiè nauk, Institut Socialåno političeskih issledovaniÇ ran, Centr Sociologii Mežnacionalånäh otnošeniÇ, StavropolåskiÇ gosudarstvennäÇ pedagogičeskiÇ universitet, Stavropolåskoe regionalånoe otdelenie akademii socialånäh nauk, RIC ISPI RAN, Moskva. - Mčedlov M. P, 1996, Nacionalånäe interesä i ideologičeskooe raznogolosie, Obnovlenie Rossii: TrudnäÇ poisk rešeniÇ, Väpusk 4, RossiÇskiÇ NezavisimäÇ Institut Socialånäh i Nacionalånäh problem, Moskva. - Mihajlov Mihajlo, 1996, Otvorena pitanja otvorenog društva. Rusija u potrazi za novom nacionalnom idejom, “Naša Borba”, Beograd. - Mihajlović Srećko, 1995 januar 11 - 13, Predstave o nacionalnim manjinama u javnom mnjenju Srbije, pisani prilog, za međunarodno naučno savetovanje: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd. - Mihalkov Nikita, 1993, Mi Euroazijci. Pripada li Rusija više Europi ili Aziji, “Letter”, Zagreb, br. 3. - Minority Rights in Europe. Polticies and Practices in CSCE Participating States, 1991, Report on the Leningrad Minority Rights Confernce, USSR, June 2- June 4 1991, "Minority Rights Group" and Leningrad Association of Scientists, London. - Misiunas Romuald J., 1990, The Baltic Republics: Stagnation and Strivings for Sovereignty, in: The Nationalities Factor in Soviet Politics and Society, edited by Hajda Lubomyr and Beissinger Mark, Nestvien Press. - Miszlivetz Ferenc, 1991, The Unfinished Revolutions of 1989: The Decline of the Nation State?, "Social Research", New York, Vol. 58, No 4. - Moynihan D. P, 1993, Pandaemonium. Ethnicity in the International Politics, Oxford University Press, Oxford. - Muiznieks Nils, 1993, Latvia: Origins, Evolution and triumph, in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Nacionalna politika Partije u savremenim uslovima (platforma KPSS), 1989, Presss- Release Ambasade SSSR u SFRJ, avgust, broj 40. - Nacionalånaè politika i RossiÇskoÇ Federacii, 1992, Moskva, 20 26 sentèbrè. - Naumović Slobodan, 1994, Upotreba tradicije. Politička tranzicija i promena odnosa prema nacionalnim vrednostima u Srbiji 1987 - 1990, u: Kulture u tranziciji, "Plato", Beograd - Nel Philip, 1993, Who is to Blame? International Response to Serbian Fears and the Conflict in Yugoslavia, in: International Relations and Pan-Europa, ed. F. Pfletsch, Hamburg. - Neuberger Joan, Urbanization and the Origins of Ethnic Unrest in Imperial Russia, "Problems of Communism", Washington, Vol. XXXVIII, No. 4. - New Conflicts in Europe. Prevention & resolution, 1992, "Current Decision Report", Oxford Research Group, No. 10. - Nikolić Vera, 1994, Progon i prihvatanje Srba iz Hrvatske 1991. godine, "Zbornik Matice srpske za društven nauke", Novi Sad, br. 97. - Nivat Georges, 1993, Rusija oslobođena, Rusija zavađena. Pregled kulturnog života u post-totalitarizmu, “Letter”, Zagreb, br. 3. - NoväÇ kurs Rossii: Predposälki i Orientirä, Socialånaè i socialåno političeskaè situaciè God 1995 , 1996, "Akademia", Moskva. - Novi Ustavi na tlu bivše Jugoslavije, 1995, "Međunarodna politika", Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd. - Obûestvennoe mnenie rossièn o pričinah mežnacionalånäh konfliktov, Rossiè v zerkale reform, Hrestomatiè po sociologii sovremennogo rossiÇskogo obûestva, RNISiNP, Moskva, 1995, str. 44. - Offe Claus, 1992, Ethnic Politics in East European Transitions, Democracy Seminar, New School for Social Research, Working Paper, Series, No. 18, New York. - Olcott Brill Martha, 1990, Central Asia: The Reformers Challenge a Traditional Society, in: The Nationalities Factor in Soviet Politics and Society, edited by Hajda Lubomyr and Beissinger Mark, Nestvien Press. - Pain Emil A., 1991, Types of Inter-ethnic Conflicts in the USSR and Trends of Their Development, in: The Leningrad Minority Rights Conference. Papers, Ed. by. Helen Krag & Natalia Yukhneva, Copenhagen. - Pain Emil A., 1992, Repartiation of Deported Peoples: The Case of the Crimean Tatars, Center for Independent Analysis. Soviet-American "Cultural Intiative" Foundation, Moscow. - Pajvančić Marijana, 1991, Ustavni okviri u kojima su zajemčene slobode i prava čoveka i gradjanina, "Arhiv za pravne i društvene nauke", Beograd, br. 2-3. - Petrič Ernst, 1988, "Srednja Evropa" obstaja v sferi duhovnoga, "Naši razgledi", Ljubljana, broj 7. - Plattner Marc F., 1991, Journal of Democracy, Washington, Vol. 2, No. 4. - Pop Geri i Anvar Tarik Sejed, 1990, Od perestrojke do etničkog nacionalizma, "Međunarodna politika", Beograd, broj 955. - Popov Nebojša, 1990, Jugoslavija pod naponom promena. Dvanaest ogleda (1968 - 1990), Izdanje autora, Beograd. - PORI - Public Opinion Research Institute, 1991, Reports, Praha - Poulton Hugh, 1991, The Balkans. Minorities and States in conflict, "Minority Rights Group", London. - Privitera Francesco, 1996, La Transizione Continua. L'Europa Centro-Orientale tra Rinnovamento e Conservazione (1989-1994), "Longo Editore", Ravenna. - Prventing war in Kosovo, 1993, TFF, Lund. - Pufflerova Sarlota, 1994. National Minorities in Slovakia, in Writings in Human and Minority Rights, "Juridica Laponica", The Northen Institute for Environmental and Minority Lae. UNiversity of Lapland, Tuula Tervashonka. - Pupovac Milorad, 1992, Les Serbs pris dans l'etau, in: Yougoslavia. Logiques de l'exclusion, "Peuples Mediterranees", Paris, No. 61. - Pupovac Milorad, 1993, Manjine - ključ mira i uzrok rata, "Republika", br. 73/74, Beograd, 1-31. - Pusić Vesna, A Cuntry by Any Other Name: Transition and Stability in Croatia and Yugoslavia, "East European Politics and Societies", Vol. 6, No.3. - Rady Martyn, 1996, The Protection of National Minorities in Central and Eastern Europe, Working Paper. - Ratković Stjepan, 1935, [to je narod, "Narodna prosvjeta", Zagreb. - Reformirovanie Rossii: Mifä i realånostå, 1994, Institut sociolåno političeskih issledovoniÇ RossiÇskoÇ akademii nauk, "Academia", Moskva. - Report of the Secretary General of the European Movement, covering the period of 1 September 1991 to November 1992, approved by Executive Committee for submission to the meeting of the Federal Council of 9 and 10 December 1992. - Rex John, 1994, Ethnic mobilisation in multi-cultural societies, in : Ethnic Mobilisation in a Multi-cultural Europe, Avebury, Ipswich. - Rizman Rudi, 1991, Teoretske strategije v študijah etnonacionalizma, in: [tudije o etnonacionalizmu, KRT, Ljubljana. - Rose Richard, 1994, Conflict or Compromise in the Baltic States? What do to the Peoples there Think?, in: Studies in Public Policy, Centre for the Study of Public Policy. University of Strathclyde, Glasgow. - Rose Richard and William Maley, 1994, Conflict or Compromise in the Balcan States? What do the Peoples there Think? "Studies in Public Policy", Number 231, Glasgow. - Rossiè v zerkale reform, Hrestomatiè po sociologii sovremennogo rossiÇskogo obûestva, 1995, RNISiNP, Moskva. - Rossiè i Sodružestvo Nezavismäh Gosudarstv, Reformirovanie Rossii: Mifä i realånostå, 1994, Institut sociolåno političeskih issledovoniÇ RossiÇskoÇ akademii nauk, "Academia", Moskva. - Rosova Tatiana and Butorova Zora, 1991, Slovaks and Hungarians in Slovakia, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Ruban Larisa, 1996, Compelled Migration and Conflicts in Polyethnic Regions, Workingpaper. - Ruban L.S., 1996-a, Development of Conflict in a Multi-Ethnic Region, Warking Paper, Institute of Social-political Research. Russian Academy of Sciences, Mosocow. - Ruban L. S., 1996-b, ëtnopolitičeskaè situaciè v regionah /g. Astrahanå/, RossiÇskaè Akademiè nauk, Institut Socialåno političeskih issledovaniÇ ran, Centr Sociologii Mežnacionalånäh otnošeniÇ, Administraciè astrahanskoÇ oblasti, Moskva; - Russia and Eastern and Central Europe: Old Divison and New Bridges, “Project on Ethnic Relations”, Moscow, 1996; - Rusinow Dennison, 1990, Domestic and International Effects of reforms and Revolutions in Yugoslavia and Eastern Europe. An American Wiew, in: American and Yugoslav views on the 1990s, Institute of International Politics and Economics, Belgrade. - Schopflin George, 1992, Nationalism and National Minorities, in: Eastern Europe and the Commonwelth of Independent States. Regional Surveys of the World, Europe Publication Limited, London. - Schopflin George, February 1995, Nationalism and Ethnicity in Europe, East and West, Working paper. - Schopflin George, 1995, Nationhood, Communism and State Legitimation, paper for the Meetting on Ethnonationalism: Fears, Dangers and Politics in the Post-Communist World, Project on Ethnic Relations, Moscow, 20 - 21 January 1995. - Schumann Klaus, 1991, The Council of Europe's contribution to the protection of minorities, in: Minorities in Politics. Cultural and Languages Rights, Ed. by Jana Plichtova, Czechoslovak Comitee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Slovakia Round Table in the United States, 1995, Project on Ethnic Relations, Washington D.C., June 13-14. - Smith Anthony D., 1973, Nationalism. A Trend Report and Bibliografy, "Current Socilology", Vol. XXI, No. 3, Mouton - The Hague - Paris. - Smith Antony, 1981, The Ethnic Revival in the Modern World, Cambridge University Press, Cambridge. - Smith Anthony D., 1981, War and Ethnicity: The Role of Warfare in the Formation, Selfimages and Cohesion of Ethnic Communities, "Ethnic and Racial Studies", 4. October. - Smith Anthony D., 1986, The Ethnic Origins of Nations, "Basil Blackwell", Oxford and New York. - Solchanyk Roman, 1990, Ukraine, Belorussia and Moldavia: Imperial Integration, Russifigation and the Struggle for National Survival, in: The Nationalities Factor in Soviet Politics and Society, edited by Hajda Lubomyr and Beissinger Mark, Nestvien Press. - Sostoènie mežnacionalånäh otnošeniÇ v orenburge v ocenkah i predstavlenièh massovogo soznaniè, 1995, RossiÇskaè Akademiè nauk, Institut Socialåno političeskih issledovaniÇ ran, Centr Sociologii Mežnacionalånäh otnošeniÇ, Moskva Orenburg. - Srednèè Aziè: IslamskiÇ faktor?, Sostoènie stranä, 1991, Analitičeskie vestniki informacionnogo agenstv, Moskva. - Stone John, January 1995, Ethnic Conflict in the Post-Cold War Era. Problems in Advanced Indsutrial Societies, Report of a Workshop held at the Woodrow Wilson Center, Woodrow Wilson Interantional Center for Scholars, Washington. - Stojanović Svetozar, 1990, Jugoslovenska kriza i srpsko nacionalno pitanje, "Filozofija i društvo", Beograd, III. - Sullivan Paige, 1993, Russian Democracy: Year One, in: Freedom in the World. The Annual Survey of Political Rights & Civil Liberties, 1992-1993, Freedom House, New York. - Suny Ronald Grigor, 1990, Transcausia: Cultural Cohesion and Ethnic Revival in a Multinational Society, in: The Nationalities Factor in Soviet Politics and Society, edited by Hajda Lubomyr and Beissinger Mark, Nestvien Press. - Suny Ronald, 1990a, The Revenge of the Past: Socialism and Ethnic Conflict in Transcaucasia, "New Left Review", No. 184. - Suny Ronald, 1991, Incomplet Revolution: National Movements and the Collapse of the Soviet Empire, "New Left Review", London, No. 189. - Suppan Arnold and Heubergerová Valeria, 1992, State and Minorities in the Danube Region, 1945-1990, (Minorities in politics... Cultural and Languages Rights, Czechoslovak Committee of the European Cultural Foundation, Bratislava. - Supreme Council Decree, January 8, 1991, Preses Centrs, Latvijas Republikas Augustaka Padome, February 11, 1991 - Szporluk Roman, 1989, Dilemmas of Russian Nationalism, "Problems of Communism", Washington, Vol. XXXVIII, No. 4. - Szporluk Roman, 1990, The Imperial Legacy and the Soviet Nationalities Proble, in: The Nationalities Factor in Soviet Politics and Society, edited by Hajda Lubomyr and Beissinger Mark, Nestvien Press. - [andor Pal, Teze za rešavanje pitanja nacionalnih manjina u Srbiji, "Republika", Beograd, Br. 130. - [iber Ivan, 1995, Psychological Approaches to the Roots, Courses and the Outcome of Interethnic Conflicts in the territory of the Former Yugoslavia, in: D. Janjić, V. Goati, I. [iber, T. Varady, Europation of Ethnicities. Former Yugoslavia's Case, Workingpaper, CEU Press, Budapest. - [ihai Ann, Tatarstan... u Nacionalna politika, 1992 - uneti na ruskom. - Tamas G.M., 1994, A Legacy of Empire, "The Wilson Quarterly", Vol. XVIII, No. 1. - Taras Ray, 1993, Conclusion: making sense of matrioshka nationalism, in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - The Autonomous Republic of Adzharia, 1996, The Cultural Association of Iznik, Batum and the Surrounding Areas, Iznik, No. 1. - The Puls of Europe: A survey of political and social values and attitudes, September 1991, Times Mirror Center for The People & The Press, Washington. - Tabajdi Csaba, 1994, Functions and Dysfunctions of the National Factor in Central and Eastern Europe, "Euroview", Budapest, No. 1 - Tishkov Valery A., 1995, Departing Ethnic Nationalism. Prospect for Civic Nation- Building in Russia, paper for Meeting on Ethnonationalism: Fears, Dangers and Politics in the Post-Communist World, Project on Ethnic Relations, Moscow, 20-21. January - Urban Michael and Zaprudnik Jan, 1993, Belorus: a long road to nationhood, in: Nation and politics in the Soviet successor states, edited by Ian Bremmer and Ray Taras, Cambridge University Press. - Varadys V. Stanley, 1989, Lithuanian National Politics, "Problems of Communism", Washington, Vol. XXXVIII, No. 4. - Vasović Mirjana, 1995, Nacionalni identitet i međunacionalni stavovi (nalazi istraživanja), radni papir, Beograd. - Veiter Theodor, 1986, Political nation of ethnicity, in: Ethnicity Today. Eastern and Western Approaches, "Journal of Ethnic Studies - Treatises and Documents, Institute for Ethnic Studies", Ljubljana, No. 21. - Vereš Vladimir, 1994, Krimski trougao, “Republika”, Beograd, 1-15. jun. - Vereš Vladimir, 1996, Jeljcinova pobeda-uzroci i perspektive, “Republika”, Beograd, br. 143-144. - Vukomanović Dijana, 1993, Srpski nacionalni interes, "Gledišta", Beograd, broj 1-6. - Vukomanović Dijana, June 1995, Democratization and Nation-State Building in the Post-Communist Central-Eastern Europe, M.A. Thesis, Central European University, Political Studies Deprtment, Budapest. - Walker Christopher, 1991, Armenia and Karabagh. The Struggle for Unity, Minority Rights Group, London. - Weiner Myron, 1992, Peoples and States in a New Ethnic Order, "Third World Quarterly", Vol. 13, No. 2, London. - Wiberg Hakan, 1994, Societal Security and the explosion of Yugoslavia, "Balkan Forum", Skopje, Vol.2, No.3. - Wolchik Sharon L., 1994, The Politics of Ethnicity in POst-Communist Czechoslovakia, "East European Politics and Societies", Vol. 8, No. 1. - World Directory of Minorities, 1991, Edited by the Minority Rights Group, "Longman". - Zaslavsky Victor, 1994, The Neo-Stalinist State. Class, Ethnicity and Consensus in Soviet Society, M.E.Sharpe, Inc., Armonk. - Zaslavsky Victor, 1995, Ethnic Mobilization and Nationalism in Post-Communist Societies, in: Social Actors and Designing the Civil Society of Eastern Europe, Edited by Alberto Gasparini and Vladimir Yadov, Fondations in International Social Structures, JAI Press Inc., Greenwich, London, Vol. 1 - Zaprudnik Jan, 1989, Belorussian Reawakening, "Problems of Communism", Washington, Vol. XXXVIII, No. 4. - Zdravomäslov A. G., 1996, Dinamika nacionalånogo samosoznaniè rossièn i êtnopolitičeskie konfliktä, v: Obnovlenie Rossii: TrudnäÇ poisk rešeniÇ, Väpusk 4, RossiÇskiÇ NezavisimäÇ Institut Socialånäh i Nacionalånäh problem, Moskva. - @uravlv V. V., 1996, Socialåno psihologičeskie tipä povorotnäh êpok. K probleme sootnošeniè ličnäh i nacionalnäh interesov), v: Obnovlenie Rossii: TrudnäÇ poisk rešeniÇ, Väpusk 4, RossiÇskiÇ NezavisimäÇ Institut Socialånäh i Nacionalånäh problem, Moskva. - Yacoub Joseph, 1993, Nations, Minorities, Communities and States, "Balkan Forum", Vol. 1, No. 5.

TABELA: PRIVATE MANJINE U NACIJAMA-DR@AVAMA ISTO^NE EVROPE

Učešće manjina Država ispod 10% Albanija, Jermenija, Poljska, Slovenija, ^eška Republika, Mađarska

10-20% Azerbedžijan, Bugarska, Hrvatska, Litvanija, Rumunija, Rusija, Slovačka

20-30% Gruzija, Makedonija, Turkmestan, Ukrajina, Uzbekistan, Belorusija

30-40% Estonija, Moldavija, Tadžikistan, SR Jugoslavija

40-50% Kirgizija, Latvija

Napomena: Bosna i Hercegovina i Kazahstan nisu uvršćeni u ovu tabelu jer nijedan od naroda koji u njima živi nema polovinu u stanovništvu (Brunner, 1994; 10,11)

TABELA: GLAVNE ETNI^KE GRUPE U NOVIM EVROPSKIM DR@AVAMA, 1989-1991. država/etnička grupa broj (u hiljadama) procenat Rusija Rusi 147,022 119,866

81.5

Ukrajina Ukrajinci Rusi 51,452 37,419 11,356

72.7 22.1

Belorusija Belorusi Rusi 10,152 7,905 1,342

77.9 13.2

Estonija Estonci Rusi 1,566 963 475

61.5 30.3

Latvija Latvijci Rusi 2,677 1,388 906

52.0 33.8

Litvanija Litvanci Rusi Poljaci 3,675 2,924 344 258

79.6 9.4 7.0

Moldova Moldavijanci Ukrajinci Rusi 4,335 2,795 600 562

64.5 13.8 13.0

^eška Republika ^esi 10,299 9,729

94.5

Slovačka Slovaci Mađari 5,269 4,512 567

85.6 10.8

Slovenija Slovenci 1,963 1,718

87.6

Hrvatska Hravti Srbi 4,760 3,708 581

77.9 12.2

Bosna i Hercegovina Muslimani Srbi Hrvati 4,365 1,906 1,369 756

43.7 31.4 17.3

Makedonija Makedonci Albanci 2,304 1,288 442

66.5 22.9

SRJ (Srbija i C.Gora) Srbi Albanci Crnogorci Srbija Srbi Albanci Srbija (bez Vojvodine i Kosova) Srbi Vojvodina Srbi Mađari Kosovo Albanci Srbi Crna Gora Crnogorci Muslimani Srbi Albanci 10,406 6,485 1,728 520 9,791 6,428 1,687

5,824 5,082 2,013 1,151 341 1,955 1,608 195 615 380 90 57 41

62.3 16.6 5.0

65.8 17.2

87.3

57.3 16.9

82.2 10.0

61.8 14.6 9.3 6.6

(Harris, 1993, 305).

T A B E L A: STANOVNI[TVO, TERITORIJA, DATUM OSNIVAVANJA NEZAVISNE REPUBLIKE Republika Stanovništvo u milionima Teritorija u 1000 kvadratnih km Datum

SSSR 291 22,402 30.12.1922.

RSFSR 149 17,075 07.11.1917.

Ukrajina 52 603 30.12.1922.

Belorusija 10 207 30.12.1922.

Uzbekistan 21 447 27.10.1924.

Kazazkhstan 17 2,717 05.12.1936.

Gruzija 5.5 69 05.12.1936.

Azerbejdžan 7.2 86 05.12.1936.

Litvanija 3.8 65 03.08.1940.

Moldavija 4.4 33 02.08.1940.

Latvija 2.7 63 05.08.1940.

Kirgizija 4.4 198 05.12.1936.

Tadžikistan 5.4 143 05.12.1929.

Jermenija 3.3 29 05.12.1936.

Turkmenija 3.7 488 27.10.1924.

Estonija 1.6 45 06.08.1940.

(Gleason, 1992, 145)

T A B E L A: DEKLARACIJA REPUBLI^KE SUVERENOSTI Republika Datum

Estonija 16.11.1988.

Litvanija 18.05.1989.

Latvija 28.07.1989.

Azerbejdžan 23.09.1989.

Gruzija 18.11.1989.

Rusija 11.06.1990.

Uzbekistan 20.06.1990.

Moldova 23.06.1990.

Ukrajina 16.07.1990.

Belorusija 27.07.1990.

Tukmenstan 22.08.1990.

Tadžikistan 25.08.1990.

Kazazkhstan 25.10.1990.

Kirgizstan 15.12.1990.

(Gleason, 1992, 150)

TABELA: REZULTATI REFERNDUMA ZA NEZAVISNOST Država Datum % učesnika % učesnika sa bir. pravom %pozitivnih glasova

Litvanija 09.02.1991 84.5 93.0 76.5

Estonija 03.03.1991. 82.9 78.7 64.5

Latvija 03.03.1991. 87.6 74.9 64.5

Gruzija 31.03.1991. 90.5 98.9 89.6 ermenija 21.09.1991 94.4 99.3 93.7

J Ukrajina . 01.12.1991 84.2 92.3 76.0

(Brunner, 1994, 31).

TABELA: NACIONALNI SASTAV UKRAJINE, 1970-1989 (%) Godina Ukupno stanovništvo Ukrajinci Rusi Jevreji Ostali

1970. 47,126,517 74.9 19.4 1.6 4.1

1979. 49,609,333 73.6 21.1 1.3 4.0

1989. 51,452,034 72.7 22.1 0.9 4.3

(Krawchenko, 1993,85) TABELA: NACIONALNA STRUKTURA BELORUSIJE, 1959-1989.

1959. 1970. 1979. 1989.

Belorusi 6,532,000 7,290,000 7,568,000 7,898,000

Rusi 660,000 938,000 1,134,000 1,341,000

Poljaci 539,000 383,000 403,000 418,000

Ukupno 8,055,000 9,002,000 9,533,000 10,149,000

(Slochanyk, 1990, 182).

TABELA: NACIONALNI SASTAV MOLDAVIJE/ MOLDOVE, 1897-1989 etnička grupa 1897. % 1930.* % 1959. % 1979. % 1989. %

Rumuni 920,919 46.15 1,610,402 56.03 1,887,000 65.40 2,525,687 63.95 2,790,769 64.37

Rusi 155,774 7.81 351,912 12.24 293,000 10.20 560,679 14.20 560,423 12.93

Ukrajinci 379,198 19.00 314,211 10.93 421,000 14.60 560,679 14.20 599,777 13.83

Jevreji 288,168 14.44 204,858 7.13 95,000 3.30 80,127 2.30 65,668 1.51

Gagauzi 57,054 2.86 98,172 3.42 96,000 3.30 138,000 3.49 152,752 3.52

Bugari 103,492 5.19 163,726 5.70 62,000 2.10 80,665 2.04 87,779 2.02

Drugi 90,865 4.55 131,099 4.56 58,868 1.49 3,919

78,192 1.80

Ukupno 1,995,470

2,874,380

2,854,000

3,949,756

4,335,360

(Fane, 1993, 137).

TABELA: NACIONALNA STRUKTURA STANOVNI[TVA U BALTI^KIM REPUBLIKAMA, 1959-1989.

1959. 1970. 1979. 1989.

Litvanija: Litvanci Rusi Poljaci Svega

2,151,000 231,000 230,000 2,711,000

2,507,000 268,000 240,000 3,128,000

2,712,000 303,000 247,000 3,391,000

2,924,000 344,000 258,000 3,673,000

Latvija: Latvijci Rusi Belorusi Svega:

1,298,000 556,000 62,000 2,093,000

1,342,000 705,000 95,000 2,364,000

1,344,000 821,000 112,000 2,503.000

1,388,000 906,000 120,000 2,667,000

Estonija: Estonci Rusi Ukrajinci Svega:

893,000 240,000 16,000 1,197,000

925,000 335,000 28,000 1,356,000

948,000 409,000 36,000 1,464,000

963,000 475,000 48,000 1,566,000

(Misiunas, 1990; 217).

TABELA: PROCENTUALNA ZASTUPLJENOST TITULARNIH NACIONALNOSTI U ZAKAVKASKIM REPUBLIKAMA, 1959-1989

1959. 1970. 1979. 1989. Promena

Rusi 85.8 83.5 82.6 82.6 -3.2

Gruzijci 96.6 96.5 96.1 95.1 - 1.5

Jermeni 55.7 62.0 65.6 66.6 +10.9

Azerbejdžanci 84.9 86.2 86.0 85.4 + 0.5

(Suny, 1990, 239).

TABELA: ETNI^KA MANJINE ^E[KE I SLOVA^KE REPUBLIKE

ZEMLJA BROJ % STANOVNI[TVA

^eška Republika Moravijani Slovaci

1,359,432 308,962

13.20 3.00

Slovačka Republika Mađari Romi (Cigani) ^esi Ukrajinci-Rusini

566,741 80,627 53,422 30,784

10.76 1.53 1.01 0.58

(Bugajski, 1995, 107).

TABELA: ETNI^KI SASTAV STANOVNI[TVA SRJ

Srbija Crna Gora Ukupno-SRJ

1. Srbi 6,428,420 57,176 6,485,596

2. Crnogorci 140,024 380,484 520,508

3. Albanci 1,686,661 40,880 1,727,541

4. Mađari 345,376

345,376

5. Jugosloveni 317,739 25,854 343,593

6. Muslimani 237,358 89,932 327,290

7. Romi (Cigani) 137,265

137,265

8. Hrvati 109,214 6,249 115,463

9. Slovaci 67,234

67,234

10.Makedonci 47,577 860 48,437

11.Rumuni 42,386

42,386

12.Bugari 25,214

25,214

13.Rusini 18,339

18,339

14.Vlasi 17,557

17,557

15.Turci 11,501

11,501

16.Slovenci 8,340 407 8,784

17.Regionalna pripadnost 4,881

4,881

18.Ostali 44,866 13,425 58,291

19.Neopredeljeni 16,661

16,661

20.Nepoznato 61,278

61,278

Izvor: "Nacionalni struktura stanovništva po opštinama", Prvi rezultati popisa od 1991., Izveštaj broj 1934. Saveznog zavoda za statistiku, Beograd, 1992.

TABELA: GODINE KRIZA ^SSR-a, SSSR-a I SFRJ

Država Godina nastanka Godina ozbiljne kriize Godina obnove Godina raspada

SSSR 1917. 1941.

1991.

^SSSR 1918. 1968. 1945. 1939. 1992.

Jugoslavija 1918. 1971. 1945. 1941. 1991.

(Schopflin, 1995, 4).

DODATAK: MANJINSKA ZA[TITA, OD 1989.

1. Ustavi i ustavni zakoni:

Albanija: Zakon o najvažnijim ustavnim slobodama, 29. april 1991, čl. 288-292.

Bugarska: Ustav Republike Bugarske, 12. jul 1991, čl. 11/IV i 36/ II

Hrvatska: Ustav Republike Hrvatske, 22. decembar 1991, čl. 388-403 i 83/I.

^ehoslovačka: ^ehoslovački ustavni zakon za odobrenje ustavnog pisma o osnovnim pravima i pravima slobode, 9. januar 1991, čl. 178 i sledeći.

Mađarska: Ustav Republike Mađarske, 1989, čl. 33/B, 68 i dalje.

Litvanija: Privremeni ustav Republike Litvanije, 11. mart 1990, čl. 7/II, 16, 23/II.

Rumunija, Ustav Rumunije, 8. fdecembar 1991, čl. 32/III, 59/II.

Jugoslavija: Ustav SRJ - proglašen 27. aprila 1992. godine. Srbija: Ustav Republike Srbije, 28. septembar 1990, čl. 8/II, 32/IV, 49, 108-112; Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine - proglašen 29. juna 1991. godine. Pošto nije konstituisana Skupština AP Kosova i Metohije (prethodna je raspuštena na osnovu Zakona o prestanku rada Skupštine SAP Kosovo, koji je donela Skupština Socijalističke Republike Srbije 5. jula 1990. godine) nije mogla ni proglasiti statut. Crna Gora: Ustav Repubike Crne Gore - proglašen 12. oktobra 1992. godine.

Slovenija: Ustav Republike Srbije, 23. Dcembar 1991, čl. 5/I, 11, 61-65, 80/II.

2. Parlamentarna akta

Latvija: Dekret Vrhovno veće Republike Latvije o stvaranju Konsultativnog saveta Nacionalnosti, 8. januar 1991. 94.

- Deklaracija o osudi i nedozvoljivosti genocida i antisemitizma u Latviji, Vrhovno veće Republike Latvije, 19. septembar 1990.

Litvanija: Decret o upotrebi državnoj jezika SSR Litvanija, 25. januar 1989.

Hrvatska: Povelja o Srbima i drugim nacionalnostima koje žive u Republici Hrvatskoj, 25. jun 1991.

Rusija: Deklaracija o ljudskim i građanskim pravima i parviam slobode, 22. Novembar 1991, član 16.

Srbija: Deklaracija o ljudskim pravima i pravima pripadnika nacionalnih manjina Republike Srbije.

Ukrajina: Deklaracija o pravima Ukrajinskih nacionalonosti, 1. novembar 1991.

3. Zakoni o manjinama

Estonija: Zakon o nacionalnim pravima građana Republike Estonije, 15. decembar 1989.

Hrvatska: Ustavni zakon o ljudskim pravima i slobodama i pravima etničkih i nacionalnih zajednica ili manjina u Republici Hrvatskoj, 4. decembar 1991; Ustavni zakon o privremenom neprimenjivanju pojedinih odredbi ustavnog zakona o ljudskim pravima i slobodama i pravima etničkih i nacionalnih zajednica ili manjina u Republici Hrvatskoj

Latvija: Zakon o razvoju nacionalnih i etničkih grupa Latvije i o njihovom pravu na kulturnu autonomiju, 19. mart 1991.

Litvanija: Zakon o nacionalnim manjinama, 26. novembar 1989.

Slovenija: Zakon o samoupravljanju etničkih zajednica, 5. oktobar 1994.

SSSR: Zakon o slobodnom razvoju građana SSSR-a koji žive izvan svojih nacionalnih granica ili koje nemaju teritorije unutar SSSR-a, 25. april 1990.

4. Zakoni o jezicima:

Belorusija: Zakon o pravnioj jednakosti jezika koji se govore na teritoriji SSSR Belorusije, 26. januar 1991.

Estonija: Jezički zakon, 18. januar 1989.

Kazakhstan: Zakon o jezicima koji su u upotrebi na teritoriji SSR Kazakhstan, 29. septembar 1989.

Kirgizija: Zakon o državnom jeziku u SSR Kirgizija, 23. septembar 1989.

Latvija: Jezički zakon, 7. maj 1989.

Moldavija: Zakon o uslovima upotrebe jezika na teritoriji SSR Moldavija, 1. septembar 1989.

Rusija: Zakon o jezicima naroda u SSR Rusija, 25. oktobar 1989

Srbija: Zakon o služebnoj upotrebi jezika i pisma, 24. jul 1991.

Slovačka: Zakon o službenom jeziku Slovačke Republike, 25. oktobar 1990.

SSSR: Zakon o jeziku naroda SSSR-a, 24. april 1990.

Tadžikistan: Jezički zakon, 24. maj 1990.

Turkestan: Jezički zakon, 24. maj 1990.

Ukrajina: Zakon o jezicima koji su u upotrebi na teritoriji SSR Ukrajina, 29. oktobar 1989.

- Deklaracija o pravu nacionalnosti Ukrajine, usvojena od strane Vrhovnog sovjeta Ukrajine 1. novembra 1991.

Uzbekistan: Zakon o državnom jeziku SSR Uzbekistan, 21. oktobar 1989.

(Pregled sačinjen prema: Brunner, 1994; 36-38).

TABELA: NACIONALNI SASTAV STANOVNI[TVA SFR JUGOSLAVIJE PO REPUBLIKAMA, POPIS 1991. GODINE

Republika Relativan broj %

BOSNA I HERCEGOVINA

Ukupno 4,354,911

Hrvati 752,068 17.3

Muslimani 1,905,018 43.7

Srbi 1,364.363 31.3

Jugosloveni 239,777 5.5

Ostali 93.685 2.2

CRNA GORA

Ukupno 615,267

Crnogorci 380,484 61.8

Hrvati 6,249 1.0

Makedonci 860 0.1

Muslimani 89,932 14.6

Slovenci 407 0.1

Srbi 57,176 9.3

Jugosloveni 25,854 4.2

Albanci 40,880 6.6

Ostali 13,425 2.2

HRVATSKA

Ukupno 4,786,034

Crnogorci 9,521 0.2

Hrvati 3,708,308 77.9

Makedonci 4,760 0.1

Muslimani 47,603 1.0

Slovenci 22,665 0.5

Srbi 580,762 12.2

Jugosloveni 104,728 2.2

Albanci 14,281 0.3

Mađari 23,802 0.5

Italijani 19,041 0.4

^esi 14,281 0.3

Ostali 28,562 0.6

MAKEDONIJA

Ukupno 2,033,946

Makednoci 1,314,283 64.6

Albanci 427,313 21.0

Turci 97,416 4.8

Romi 55,575 2.7

Srbi 44,159 2.3

Ostali 95,218 4.7

SLOVENIJA

Ukupno 1,962,606

Crnogorci 4,233 0.2

Hrvati 53,688 2.7

Makedonci 4,412 0.2

Muslimani 26,725 1.4

Slovenci 1,718,318 87.6

Srbi 47,097 2.4

Jugosloveni 12,237 0.6

Albanci 3,558 0.2

Mađari 8,499 0.4

Italijani 3,063 0.2

Ostali 19,915 1.0

SRBIJA BEZ POKRAJINA

Ukupno 5,824,211

Crnogorci 75,258 1.3

Hrvati 26,827 0.5

Makedonci 30,936 0.5

Muslimani 173,871 3.0

Slovenci 5,777 0.1

Srbi 5,081,766 87.3

Jugosloveni 145,810 2.5

Albanci 76,012 1.3

Bugari 25,214 0.4

Romi 69,564 1.2

Vlasi 17,557 0.3

Ostali 40,307 0.7

KOSOVO I METOHIJA

Ukupno 1,954,747

Crnogorci 20,045 1.0

Hrvati 8,161 0.4

Muslimani 57,408 2.9

Srbi 195,301 10.0

Jugosloveni 3,070 0.2

Albanci 1,607,690 82.2

Turci 10,838 0.6

Romi 42,806 2.2

Ostali 9,428 0.5

VOJVODINA

Ukupno 2,012,605

Crnogorci 44,716 2.2

Hrvati 74,232 3.7

Makedonci 16,642 0.8

Srbi 1,151,357 57.2

Jugosloveni 168,858 8.4

Mađari 340,960 16.9

Romi 24,895 1.2

Rumuni 38,830 1.9

Rusini 17,887 0.9

Slovaci 63,941 3.2

Bunjevci 21,552 1.1

Ostali 28,928 1.4

TABELA: NARODI, NARODNOSTI I ETNI^KE GRUPE U SFRJ, POPIS 1991.

Relativni brojevi %

Ukupno stanovništvo SFRJ 22,427,585

Narodi

Hrvati 4,428,043 19.7

Makedonci 1,341,598 6.0

Crnogorci 579,043 2.6

Muslimani 1,999,890 8.9

Srbi 8,140,507 36.3

Slovenci 1,763,571 7.8

Narodnosti

Albanci 1,730,878 7.7

Bugari 36,189 0.2

^esi 19,624 0.1

Mađari 426,867 1.9

Italijani 15,132 0.1

Rumuni 54,955 0.2

Rusini 23,286 0.1

Slovaci 80,334 0.4

Turci 101.291 0.5

Ukrajinci 12,813 0.1

Etničke grupe

Romi 168,197 0.7

Vlasi 32,071 0.1

Jugosloveni 1,219,024 9.5

Drugi(nac.neopredeljeni, nepoznati i dr) 254,272 1.1

TABELA: NACIONALNI SASTAV STANOVNI[TVA SRJ, 1991

SRBIJA CRNA GORA UKUPNO

1. Srbi 6,428,420 57,176 6,485,596

2. Crnogorci 140,024 380,484 520,508

3. Albanci 1,686,661 40,880 1,727,541

4. Mađri 345,376

345,376

5. Jugosloveni 317,739 25,854 343,593

6. Muslimani 237,358 89,932 327,290

7. Romi 137,265

137,265

8. Hrvati 109,214 6,249 115,463

9. Slovaci 67,234

67,234

10. Makedonci 45,577 860 48,437

11. Rumuni 42,386

42,386

12. Bugari 25,214

25,214

13. Rusini 18,339

18,339

14. Vlasi 17,557

17,557

5. Turci 11,501

11,501

16. Slovenci 8,340 470 8,784

17.Regionalna opredeljenost 4,881

4,881

18. Drugi 44,866 13,425 58,291

19. Nepoznato 61,278

61,278

U ovom prilogu analizirane države spadaju u sva tri skupine države, a, često će se, kao opšta oznaka, koristiti termin "Istočna Evropa", koja je, ranije, u političkom smislu, označavala zona sovjetskog uticaja.

Van ove klasifikacije su ostale zakavkaske zemlje (Jermenija, Gruzija i Azerbejdžan) i bivše sovjetske centralnoazijske republike (Kazahstan, Kirgizija, Tadžikistan, Turkmenistan, Uzbekistan).

SSSR je federalna država od 1923. godine; Jugoslavija od 1946. a ^ehoslovačka od 1 januara 1969. godine (Brunner, 1994, 7)

Termin "etnička manjina", u ovom prilogu, označava kombinaciju tzv. objektivnih (osobene etničke karakteristike u poređenju sa većinskim stanovništvom; postojanje države u kojoj je data etnička zajednica većinsko stanovništvo - tzv. matična država, itd.) i subjektivnih kriterija (izražena volja manjine da sačuva i razvije etničke osobenosti, kulturu, tradiciju, jezik, svest o pripadanju zajednici koja se razlikuje od drugih zajednica i od većinskog stanovništva na datoj teritoriji i to po nacionalnim i etničkim osobenostima, itd.). Pojam "etnička manjina" bi se mogao posmatrati i kao sinonim "nacionalne manjine". Međutim, kako se u značenju "nacionalno" prenaglašava pojam političkog (države, pokreta, ideologije, svesti itd), on je uži od pojma "etnička manjina" i nedovljan za analizu predmeta ovoga prilog. Ovaj termin je i nedovoljno precizan i preširok, ali, za potrebe ovog rada, to mu je i prednost, jer omogućava da se obuhvati širi krug različitih situacija.

Donjom granicom nacionalne homogenosti, na primer Lijphart smatra 80% populacije (Lijphart, 1984, 42).

Dve glavne grupe su ^esi (62.9%) i Slovaci (31.0%). Ove grupe su regionalno odvojene, ali govore tesno povezane i međusobno razumljive jezike, a dele i zajednički rimokatoličku veropispovest (Brunner, 1994, 9). Blizu tri milona Nemaca je preseljeno u okupacione zone u Nemačkoj. Bilo je i pokušaja da se mađarski probem reši hapšenjem hiljada Mađara i prisiljavanjem preostalog mađarskog stanovništva da prihvati čehoslovačku identifikaciju (Deak, 1990, 54; Glatz, 1993, 39).

U Moraviji, demonstracije 1991. godine ukazuju na veliki značaj regionalnih interesa u budžetskoj politici i zahtevaju tripartitnu federaciju koja bi izražavala moravijanski identitet i u političkom značenju. Takođe, predstavnici 600,000 Mađara i 40,000 Ukrajinaca - Rusina u Slovačkoj zahtevaju veću pažnju za njihove kulturne i obrazovne potrebe. Aktivnosti su porasle i unutar romske populacije čija se brojnost procenjuje od 115,000 do preko 1,500,000 ljudi (Wolchik, 1994; 153-154).

Glavne tačke sukoba bila su ustavna i ekonomska pitanja, a uz to, etničke napetosti su komplikovale politički život unutar svake od republika, naročito u Slovačkoj.

Bio je to sukob oko naziva države. Umesto "^ehoslovačke Federalne Republike" insistiralo se na nazivu - "^eho-Slovačka Republika". To je trebalo da izrazi jednakost dve nacije. Spor je razrešen prihvatanjem naziva "^eška i Slovačka Federalna Republika".

Nije bilo značajnije podrške nijednom od tipova tada diskutovanih ustavnih preuređenja ^SSR-a. Prednost je, februara meseca ali i tokom čitave godine, davana unitarnoj državi, savezu zemalja i federaciji republika nad konfederacijom. Ideja o nezavisnim državama je bila na poslednjem mestu sa 5% u čitavom ^SSR-u, a 1% u ^eškoj Republici odnosno 2% u Boemiji i 0% u Moraviji i [leziji, a 11% u Slovačkoj. Javno mnjenje Slovačke je na prva dva mesta stavilo federaciju republika (36%) i konfederaciju (21%), s tim što je podrška federaciji tokom godine opadala (jula to je 34%), blago je raslo podrška konfederaciji (23% u julu) i ubrzano ideju nezavisne države (jula 16%). Istovremeno, češko javno mnjenje je davalo prednost "čvršćim vezama" unutar države odnosno unitarnoj državi (29% februara i 33,5% jula meseca) i savezu zemalja (25% februara, ali 20%, jula, kada ideja federacije republika zauzima drugo mesto sa 27%) (PORI).

U češkim zemljama partije su zagovarale radikalnu ekonomsku transformaciju, vladavinu prava i povratak u Evropu. U Slovačkoj je pobedila nacionalistička i populistička opozicija i to na vektoru različitih programa izgradnje nezavisne slovačke države u okviru ^ehoslovačke konfederacije (Kabele, 1993; 783-784).

Ovu deklaraciju je, oktobra 1918. godine, usvojio ugledni skup uticajnih ličnosti, koje su tako izrazile volju Slovaka za nezavisnošću od Mađarske i za zajedničkim životom s ^esima.

O značajnom uticaju inteligencije i političke elite govori podatak da su [tur, Hurban, Hodža i drugi pisci, etnuzijastički sveštenici i političke vođe - "Ljudi slovačkog preporoda", bili priznati kao neka vrsta nacionalnih heroja. Uz to mnogi od "Ljudi Deklaracije" uticali su na javni život, posle 1918. godine. I "autnomisti" uključuju mnoge takve ljude kao što je bio kontraverzni Jozef Tiso, predsednik ratne Slovačke. (Butora M. and Butorova Z, 1993, 707).

VPN je imala liberalno-demokratski program "[ansa za Slovačku", koji je zagovarao "autentičnu federaciju". VPN je u svoje ciljeve stavila borbu za građanske i nacionalne slobode, povezivanje svih demokratsih snaga u zajednički napor. Nacionalna platforma VPN se zasnivala na punom samoopredljenju slovačke nacije, a slovačka državnost je shvaćena kao prirodno i neotuđivo pravo suverene moderne evropske nacije, na osnovu koga je moguće i uključivanje u zajedničku demokratsku federaciju sa jednako suverenom češkom državom. Federacija se vidi kao kooperacija, višestrano korisni savez nacionalnih, ekonomskih, socijalnih i političkih interesa. Ona mora da donosi dobrobit obema stranama (vidi: A Chance). U saradnji sa Koordinativnim komitetom slovačkih studenata, VPN je, 25. novembra 1989. godine, ispostavila 12 zahteva za uspostvaljanje pravde i demokratije u Slovačkoj. Istaknuto je da slobodna ^eško-Slovačka federacija može biti zajednički dom i Mađara, Poljaka, Rusina, Ukrajinaca, Nemaca, Roma i drugih nacionalnih i etničkih manjina. VPN se zalagala i za obnovu lokalne i regionalne autonomije.

U junu 1992. godine, skoro 15% stanovništva Slovačke je nezaposleno, za razliku od 3% iz maja 1991. godine, a u istom periodu, u ^eškoj stopa nezaposlenosti je dosezala svega 2 do 3%. Istraživanja su pokazivala da Slovaci nisu voljni da podrže radikalnu transformaciju, jasno dajući prednost "umekšanim" reformama.

Mećiar je uspostavljen kao nacionalni heroj pre svega zbog toga što ga je većina javnog mnjenja, koje je inače tragalo za "jakom ličnošću", videla kao "žrtvu", jer je, navodno, smenjen sa funkcije usred "čehoslovačke zavere" smišljene u Pragu, a izvršene od slovačkih "renegata".

Pad je od apsolutnih 26.5% (u poređenju sa ukupnim stanovništvom Slovačke) i relativnih 47.7% (u poređenju s ukrajinskom zajednicom) do 1960. godine.

Ova društva zagovaraju sledeće bazične zahteve: reorganizacija Rusina u posebnu nacionalnost; kodifikacija rusinskog književnog jezika i njegova upotreba u školstvu i medijima; garantovanje Rusinima svih prava nacionalne manjine u zemlji u kojoj žive ili, u Transkarpatiji reorganizovanje Rusina kao vladajuće starosedalčke nacionalnosti (Magosci, 1991; 216, 217; Pufflerova, 1994, 50).

Razlog je u razmeni značajnog dela manjinskog stanovništva, po ugovoru sklopljenim 27. februara 1946. godine, i to u euforiji reslovakizacije i sveopšteg lišavanja svojine, kulturnih i političkih prava. Slične mere su primenjene i sve do 1960. godine kada se uspostavlja Kulturni Savez Mađara u ^ehoslovačkoj ali ne sa pravima koja imao u periodu do 1937. godine. Danas, mađaraska manjina u Slovačkoj broji oko 570,000 pripadnika ili oko 11% ukupnog stanovništva. U nekim južnim krajevima Slovačke Mađari predstavljaju oko polovine stanovništva.

Od 85,479 1970. godine, preko 65,362, 1980. godine, broj đaka koji su pohađali škole s nastavom na mađarskom jeziku je pao na 49,295, a 16,607 đaka mađaraske nacionlanosti je, 1989. godine, pohađalo slovačke škole.

Koegzistencija" je osuđivala razne oblike oficijelne diskrimancije protiv mađraskog stanovništva i zahtevala manjinsko učešće u administraciji. Ona je kritikovala i paket jezičkih zakona koji je u Bratislavi uveden oktobra 1990. godine s ciljem da slovački jezik načine glavnim službenim jezikom i u područjima gde manjisko stanovništv o prelazi i 20% populacije. Na svom kongresu, februara 1993. godine, Koegzistencija je osudila represivnu politiku vlasti i zahtevala "političko i ekonomsko samoadministriranje" za područja južne Slovačke nastanjena Mađarima (Bugajski, 1995; 106-110).

“Koegzistencija” je na jednoj kombinovanoj listi sa mađarskim hrišćansko-demokratskim pokretom, na izborima juna 1990. godine, dobila 14% glasova i 14 sedišta među 150 članova Slovačkog Nacionalnog Saveta. Juna 1992. godine osvaja isti broj sedišta.

Glavne primedbe su da: Ustav naglašava duh i perdominaciju nacije-države i stvara od pripadnika nacionalnih manjina i etničkih grupa građane drugog reda; sadrži nejasne formulacije (na primer, član 6 koji određuje da je državni jezik slovački, a da će upotreba drugih jezika biti utvrđena zakonom što još nije učinjeno); karakter odredaba je restriktivan, a ne permisivan; pravni status manjina je prepušten ćudi parlamentarne većine.

^eška i Slovačka Federalna Republika je potpisala i ratifikovala Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, 18. marta 1992. godine, kao i brojne Protokole. Posle razdvajanje ovo potpisivanje je postalo invalidno. Tek pošto su Slovačka i ^eška postale članice Saveta Evrope, juna 1993. godine, počeo je novi proces ratifikacije.

Ove primedbe se tiču: Zakona o imenima i prezimenima (koji je, jula meseca, usvojilo Nacionalno veće, ali ga nisu potpisali Permijer i Predsednik, a koje je, posle ponovne debate, usvojen, 24. septembra 1993. godine, bez prihvatanje Predsednikovih predloga za promene); predloga za tzv. alternativne, zapravo dvojezičke škole (koji su predstavnici mađarske manjine ocenili kao nazadovanje u pravima Mađara na školovanje na svom jeziku dok su ih druge manjine: Romi, Rusini, Ukrajinci, Nemci i drugi proglasili za napredak); ukljanjanje putnih oznaka na mađarskom jeziku (koje je učinjeno uredbom ministra transporta i izazvalo protesnu akciju - obustavljanje saobraćaja - seljana sela Marcelova); predloga izmena teritorijalne administracije, odnosno nove regionalne podele (koju su predsatvnici mađarske manjine ocenili kao usmerenu protiv njihovih zahteva za kulturnom, političkom ili teritorijalnom autonomijom).

Inače, ima oko 13 mešovitih slovačko-mađarskih distrikta u kojima zastupljenost mađarske manjina u strukturi stanovništva varira od 4.1% u Košicama do 87.9% u Dunajska Streda. Većina (oko 75%) mađarskog stanovništva živi u relativno visokoj homogenosti (više od 60%), a oko 60% Mađara živi u selima sa ispod 5,000 stanovnika.

Tako su, 1920. i 1927. godine, usvojani zakoni protiv Roma koji su prosili, a tokom Drugog svetskog rata 6 do 7,000 Roma iz Bohemije i Moravije je ubijeno u Aušvicu. Slovačka država je, kopirajući rasističko zakodnavstvo ^etvrtog rajha, osnivala radne logore za Jevreje i Rome.

Nemci su, inače, disperzirani u pet manjih lokaliteta, u gradovima Bratislava i Košice kao i predgrađima u centralnoj i istočnoj Slovačkoj.

Tri su osnovna izazova pred Slovačkom posle sticanja nezavisnosti: izgrdanja tržišne ekonomije, razvoj pluralističke demokratije (uključujući stvaranje osnovnih instutucija države - Ustav Slovačke Republike, Ustavni sud, utvrđivanje granica autonomije Slovačke narodne banke, trensformacija državnog radija i televizije) i dostizanje novog kulturnog identiteta s novim vezama i novim etničkim i nacionalnim oderđenjima. Reč je o simultanoj izgradnji institucija i struktura nove države.

Termin "bivša Jugoslavija" će se, u ovoj analizi, korisiti da označi višeetničku državnu i društvenu zajednicu (Vidi: Tabela "Nacionalna srtuktura stanovništva SFR Jugoslavije"), koja je postojala od 1918. godine do otpočinjanja građanskog rata i priznavanje Slovenije i Hrvatske kao nezavisnih država od strane međunarodne zajednice (15. januara 1992. godine).

To su: "narodi Jugoslavije" - Crnogorci, Hrvati, Makedonci, Mulsimani (priznati od popisa iz 1974. godine), Slovenci i Srbi - od kojih je svaki imao svoju nacionalnu državu u jednoj od republika; "narodnosti" kojima su bila zagarantovana široka jezička, kulturna i politička prava. Najbrojnije "narodnosti", Albanci skoncetrisane su na Kosovu i Metohiji, a Mađari u Vojvodini, zatim Bugari, ^esi, Rumuni, Rusini, Slovaci i Turci; "Druge narodnosti i etničke grupe" - Austrijanci, Grci, Jevreji, Poljaci, Romi, Rusi, Vlasi, Ukrajinci i drugi uključujući i neklasifikovane Jugoslovene.

Konsekvence imenovanja pomoću kategorije "etnička grupa" bile su: na primer, na nivou lokalne samouprave, niži standardi zaštite kroz školstvo, medije itd. Kako su "narodnosti", u političkoj i ideološkoj sferi, u mnogome bile "približene" narodima, biti "etnička grupa" značilo je biti korak dalje od političkog uticaja. Zato se, na primer, romska elita uporno zalagala za klasifikovanje Roma kao "narodnosti". Taj se (politički) korak, u društvu u kome dominira politika, pokazuje kao neophodan za rešavanja teških socijalnih, ekonomskih, kulturnih, obrazovnih i drugih pitanja Roma (Poulton, 1991;5).

U ustavno-pravnoj regulativi zaštita manjina je obuhvatno regulisana (od prava u oblasti obrazovanja, kulture i informisanja, preko političkog predstavljanja, do široke administrativne i političko-teritorijalne autonomije koju su uživali Kosovo - s albanskom manjinom kao većinskim stanovništvom, i Vojvodina - kao osobeni mozaik oko trideset etničkih grupa i relativno brojnom mađarskom manjinom, unutar Srbije) (Suppan and Heubergerová, 1992; 63). To je, s jedne strane, rađalo nacionalne frustracije, a, s druge strane, bivšu Jugoslaviju predstavljalo kao državu manjina.

Zapravo, promenom statusa pokrajina i elite na vlasti u Crnoj Gori i pokrajinama, vlast Srbije je uspostavila kontrolu nad četiri od osam glasova u federalnom vrhu. Time je podstaknuto strahovanje od srpske dominacije kao i udruživanje ne-Srba na antisrpskoj osnovi (Largentaye, 1993;37).

U javnom mnjenju široko su rasprostranjene teme oštećenosti ("mi smo prevareni, nas potkradaju"); teme zavere (sa srpske strane širi se verovanje u "vekovnu zaveru protiv Srba"; hrvatska i muslimanska strana raspreda o "miloševićevsko boljševičkoj i armijskoj" zaveri protiv Hrvata i Muslimana; Muslimani su opsedani postojenjem "tajnog dogovora" između Miloševića i Tuđmana, to jest Srba i Hrvata na njihovu štetu. Istovremeno, Srbi i Hrvati podozrevaju od "tajnog plana za stvaranje Džamahirije odnosno Islamske republike" itd.); tema biološke ugroženosti (strah od "konačnog uništenja zaklanog naroda" obuzimao je Srbe; mogućnost deobe BiH je kod Muslimana širila strah od gubitka domova i od masovnog uništenja. Navodno novo otkrivanje masovnih grobnica jama iz Drugog svetskog rata posebno po Hercegovini ojačalo je strahove od dolazećih "ustaša" Hrvata i "četnika" Srba i masovnog ubijanja stanovništva); otvoreni su mnogi ideološki sporovi koji su dokazivali koji je od naroda više odan stvari mira pokazujući Druge kao "genocidne", "necivilizovane" itd.; teme etnocentrične superiornosti grade sliku o superiornosti, hrabrosti, pameti svoga etniciteta; teme autoritarnosti i sadomazohizma dokazuju da Drugi i sopstvena masa "poštuju samo vojnu silu i nasilje", da pacifiste "mirovnjake" treba prezirati, jer su slabi, kukavice i izdajnici itd; teme osvete i odmazde su, u toku 1990. i 1991. godine, smeštene u okvir odbrane sopstvene nacije i konačnog razrešavanja svih sporova odnosno neophodnosti tzv. razgraničenja.

Ta elita je, u Srbiji, uspostavljena preimenovanjem dela "stare" vladajuće elite. Najznačajniji izvor njene popune je tzv. srednji ešalon "ancien regime" - lokalni upravljači i izvršioci.

Ovaj tekst se u javnosti pojavljuje u izvodima u dnevnom listu "Večernje Novosti", 25. septembra 1986. godine.

Ovo "antisrpsko grupisanje" kao i nespremnost mnogih da razumeju da i politička elita Srbije, poput drugih elita u bivšoj Jugoslaviji, pokušava da, kroz nacionalizam, odgovori na iskušenja kojima je izložena, izražavalo je dugu tradiciju šovinizama usmerenih protiv Srbije i Srba (Nel, 1993; 397, 404-411).

Milovan \ilas, "Start Interview", Zagreb, 1989, str. 21; Dimitrij Rupel, Isto, str.27; Nebojša Popov, Jugoslavija pod naponom promena. Dvanaest ogleda (1968 - 1990), Izdanje autora, Beograd, 1990, 126.

Hrvatski sabor, 3. maja, nalaže vladi da pripremi neophodne mere za postizanje pune nezavisnosti ako, do 15. juna 1991. godine, dogovor sa drugim republikama ne bude postignut.Potom, Hrvatska, 28. maja 1991. godine, vrši smotru svojih paravojnih jedinica (garde), a Milošević poručuje, 3o.maja, Hrvatskoj da, ako hoće da bude nezavisna, mora da napusti teritorije nastanjene srpskom manjinom.

Prvi pretsednik SRJ, akademik Dobrica ]osić je na sledeći način definisao stanje u toj državi: "SR Jugoslavija postala je nekakva trijalistička država u kojoj je ona treća, savezna najslabija i skoro bez uticaja na politiku i život naroda Srbije i Crne Gore, čiji je politički raskol sve očigledniji... Trijalističkom državnom formacijom u kojoj je samo Vojska savezna, jugoslovenska, zadržan je stari, mastodonski birokratski sistem, protivrečan, trom, neefikasan i toliko skup da ga naša sve siromašnija zemlja ne može da podnese" (]osić,1993; l,2).

Termin koji obeležava ovu pokrajinu je jedan od najboljih ilustracija sveopšteg etnifikovanja javnog i političkog života te i pojedinih pojmova. Tako je, na primer, "Kosovo" sinonim za "albansko viđenje" statusa ove pokrajine a "Kosovo i Metohija", iako je u ustavno-pravnoj i jezičkoj praksi duže prisutna od termina "Kosovo", koji je u upotrebi od kraja 60-ih do 1990. godine, predstavlja sinonim "srpskog viđenja".

I termin “Sandžak” je etnifikovan i poprimio je značenje "muslimanskog viđenja" dok bi "srpski termin" bio "Stara Raška". Predstava o "Sandžaku" postoji u svesti ljudi i deluje snagom istorijskog mita. To se ispoljava i tako što, u granicama u kojima ga ljudi doživljavaju ovaj region, zapravo, nije bio konstituisan kao samostalni politički i teritorijalni entitet sa izuzetkom dve godine vlasti partizana - komunista (1943-1945).

Region uključuje opštine Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Prijepolje, Nova Varoš i Priboj (u Srbiji) i op_tine Bijelo Polje i Pljevlja (u Crnoj Gori). Najpodudarniji okvir sa sadržajem ovog pojma imao je u Otomanskoj imperiji tzv. Novopazarski Sandžakat. Zapravo, "sandžak" je reč koja potiče od turske re_i "sancak" koja znači zastava. Označavala je glavnu vojnu i upravno-teritorijalnu jedinicu u Osmanlijskom carstvu. U doba turskih osvajanja na granicama su formirani tzv. krajiški ili akindčijski sandžaci, koji su imali zadatak čuvanja osvojenih i osvajanje novih teritorija. Zbog toga su njihovi stanovnici imali privilegije (opraštanje poreza i slično). Na teritoriji sadašnje Crne Gore i Srbije, od XIV do XVI veka, Turci su osnivali više sandžaka, koji su uglavnom imali funkcije tzv. krajiških sandžaka, a čije su se granice nekoliko puta menjale. (Enciklopedija Leksikografskog Zavoda, Jugoslovenski Leksikografski Zavod, Zagreb, tom 5, 1969, str. 602).

Po popisu iz 1991. godine ovaj region ima oko 352.475 stanovnika od čega 183.498 Muslimana. Muslimansko stanovništvo je posebno koncentrisano u opštinama Tutin (93,1% od ukupne populacije ove opštine), Sjenica (75,8%) i Novi Pazar (74,1%). U ostalim opštinama Srbi i Crnogorci čine apsolutnu većinu. U ekonomskom pogledu to je nerazvijeni region, a posebno su nerazvijeni Tutin i Sjenica. U pogledu obrazovne i kulturne situacije ovaj region je početkom veka predstavljao sinonim za nazadovanje. Danas je situacija poboljšana. Na primer, Novi Pazar ima 4 srednje i 11 osnovnih škola; Sjenica 2 srednje i 8 osnovnih; Tutin 2 srednje i 7 osnovnih; Prijepolje 3 srednje i 7 osnovnih škola.

Teritorija SRJ je izuzetno važna istorijska raskrsnica i tačka susretanja zapadne i istočne kulture, civilizacije. Susreti i sudari interesa raznih balkanskih, evropskih i velikih sila izazivali su mnoge krize i ratove, prekrajanja granica, migracije i promene etničkog sastava na ovoj teritoriji. Mnoge, danas, postojeće razlike i sukobi prouzrokovani su osobenim istorijskim - kulturnim, religijskim, političkim, ekonomskim itd. razvojem etničkih zajednica i različitih delova teritorije.

Ovo potvrđuju i nalaz istraživanja "Puls Jugoslavije", da građani SRJ opredeljuju svoj nacionalni idenitet po sledećim "elementima":

u Srbiji u Crnoj Gori 1. Rođenje u datom narodu (37,7%); 2. (24,5%) 2. Zajednička istorija i zajednička tradicija (23,1%); 1. (25,5%) 3. Zajednička teritorija (13,7%); 4. (8,7%) 4. Zajednička religija (8,9%) 3. (21,2%) 5. Zajednički jezik (5,7%) 5. (7,8%) 6. Zajednička država i politika (2,4%) 6. (2,2%) 7. Zajednička kultura (1,8%) 7. (0.3%) 8. Privreda i trgovina (0,5%) 8. (0,2%)

Naime, tokom 1992. godine u javnom mnjenju RS je izrazita i izuzetno visoka netoleratnost prema Albancima (86,0%), Muslimanima (81,0%) i Mađarima (73,0%). S proleća 1993. godine dolazi do blagog povećananja nepovoljnog mišljenja o manjinama, a u jesen 1993. i koncem 1994. godine se popravlja javno mnjenje o Mađariima mada je prema Muslimanima i Albancima konstantno nepovoljno (Mihajlović, 1995; 7, 13).

To je politika koja nastoji da, u pozivu na "etnički princip", objedini srpsku naciju. Takva politika podstiče etnomobilizaciju, a ova stvara podaničku političku kulturu, koja se, sa svoje strane, oslanja na obnavljanje tradicionalnih nacionalinih, ali i etno-arhaičnih simbola kolektivnog života.

Za ovu ocenu dovoljno ilustrativan je pokušaj države odnosno njenog Ministarstvo za informisanje da izloži svoje viđenje stereotipova ili zabluda koji o Srbiji i Srbima postoje u svetu (Rečnik zabluda - A Dictionary of Misconceptions, Ministarstvo za informacije Srbije, Beograd, 1994).

Jedan od najpoznatijih zastupnika ovog nacionlnog programa je Dobrica ]osić, od mnogih nazvanog "duhovni otac srpske nacije", koji piše Kongresu srpskih intelektualaca: ..." Mi želimo državu u kojoj će se celini srpskog naroda trajno obezbediti sloboda postojanja i stvaranja; mi želimo da stvaramo državu koju će sve nacionalnosti i sve vere smatrati svojom ("Borba", Beograd, 31. mart 1992, 9).

Među ovim se posebno izdvajaju Albanci, koji, danas, za sebe ne prihvataju takvo određenje, a kao argument za to ističu postojanje "paralelnih institucija" i snažan politički pokret koji zajedničkim ciljevima povezuje većinu politički aktivne albanske populacije u SRJ i u Makedoniji.

Sa raspadom Jugoslavije i nastankom novih nacionalnih država pojavio se problem ovih, tzv. novih manjina. Problem je naročito zaoštren u Sloveniji i Hrvatskoj gde je došlo do razlikovanja tzv. "autohtonih" od "novih" manjina (autohtone bi bile "domorodačke" grupe i one _iji su pripadnici rođeni u Sloveniji i Hrvatskoj. To dovodi do apsurda i diskriminacije. Na primer, Italijani i Mađari su definisani kao autohtone a Srbi i Muslimani kao tzv. nove manjine. Ali, izgleda i da se Srbi u Hrvatskoj dele na autohtone - Srbi koji žive na teritoriji pod kontrolom hrvatske vlasti, i na pripadnike tzv. nove manjine, a to bi bili tzv. pobunjeni Srbi, odnosno Srbi na teritorijama Republike Srpske Krajine). Slično razlikovanje prisutno je u Ukrajini i u baltičkim državama za "imperijalističke manjine" - Ruse (Radha Kumar, "Partition and the mohajir", Ex- Yugoslavia: from war to peace, Generalita Valenciana, Valencia, 1993;79, 80).

Ovo je pokazatelj da je novonastale probleme teško odrediti uz pomoću "klasične" definicije nacionalnih manjina. Otuda i nastojanja da se nađe primereniji način da se defini_u ove zajednice. Primere takvih pokušaja pružaju i sledeći radovi: Tibor Varady, Theses on minimal rights of those citizens of the Former Yugoslavia who are in a minority position (European Conference of Minorities - Minorities and Democracy, Subotica, June 5-6, 1992, "TOD Newsletter", Beograd, 5/1992, pp. 7-12); Teze za Zakon o slobodama i pravima manjinskih zajednica i njihovih pripadnika, (Demokratija i manjinske zajednice, Evropski građanski centar za rešavanje sukoba, Forum za etničke odnose, Evropski pokret u Srbiji, Beograd - Subotica, 1993).

Sva tri ustava sadrže o tome slične odredbe: "Gradjani su jednaki bez obzira na nacionalnu pripadnost, rasu, pol, jezik, veru, političko ili drugo uverenje, obrazovanje, socijalno poreklo, imovno stanje i drugo lično svojstvo.

"Svi su pred zakonom jednaki" (član 20. st. 1. i 2. Ustava SRJ). "Građani su jednaki u pravima i dužnostima i imaju jednaku zaštitu pred državnim i drugim organima bez obzira na rasu, pol, rođenje, jezik, nacionalnu pripadnost, veroispovest, političko ili drugo uverenje, obrazovanje, socijalno poreklo, imovno stanje ili koje lično svojstvo" (Ustav Srbije, član 13).

"Građani su slobodni i jednaki, bez obzira na bilo kakvu posebnost ili lično svojstvo. Svi su pred zakonom jednaki" (Ustav Republike Crne Gore, član 15).

Na primer, razlikuju se rešenja za pitanje Kosova od rešenja u Vojvodini, gde su naglašeni problemi kulturnog identiteta, kulturnih sloboda, borbe protiv asimilacije, zaštite školskih i drugih prava. Problem Sandžaka je osoben zbog refleksa bosanskog rata, ali su problemi koje bi trebalo da se reše manji nego u primeru Mađara.

Bilo je pokušaja da se donse i svestrani zakon o zaštiti manjina. Naime, inicijativa za donšenje Zakona potekla je, u septembru mesecu 1992. godine, od saveznih poslanika vladajuće Socijalističke Partije Srbije (SPS). Na osnovu ove inicijative podnete Saveznoj skupštini kao i na osnovu razgovora predstavnika brojnih organizacija i političkih stranaka manjina i predseednika SRJ Dobrice ]osića, Savezna vlada permijera Milana Panića je, oktobra 1992. godine, formirala ekspertsku grupu za izradu teksta predloga Zakona. Ekspertska grupa je, 25. februara 1993. godine, završila svoj rad i pripremila Teze za zakon o slobodama i pravima manjinskih zajednica i njihovih pripadnika. Teze su razmotrene na sasatnku u Saveznoj vladi i sugerisano je da i nova Savezna vlada, koja je, u martu 1993. godine, konstituisana na osnovu rezultata održanih izbora za Saveznu skupštinu nastavi rad na Zakonu i to polazeći od Teza kao i da se javnost upozna sa Tezama. Ali, nova vlada nije prihvatila ove sugestije.

U aprilu - maju 1994. godine Vlada, pre svega ministar za ljudska prava i manjine Margit Savović započinje pravu javnu medijsku kamapanju u najavi dovršavanja Predlog Zakona o slobodama, pravima i dužnostima pripadnika nacionalnih ma njina i etničkih grupa. Ovaj Predlog je inače bio vrlo restriktivan i neodređen. Međutim, ubrzo, krajem maja, bez ikakvog javnog obaveštenja, odustaje se od ove kampanje. Ukida se Ministarstvo za ljudska prava i manjine i njegovi poslovi prenose na Ministarstvo pravosuđa. Međutim, i dalje,se zadržava funkcija Ministra za ljudska prava i manjine koju i dalje vrši M. Savović. Po svemu sudeći, odluka za prekid javnog raspravaljanja potrebe za donošenjem Zakona kao i povlačenje teksta Predloga koje je pripremilo Ministarstvo bilo je izraz političke procena SPS da bi zakon o manjinama, u postojećoj situaciji, više štetio nego što bi pomogao održavanju vlasti SPS. Tako se, ovaj tok u nastojanjima da se zakonom zaštite manjine zavr[ava kao i što je počeo: političkom odlukom SPS.

U međuvremenu, od aprila 1993. godine, Teze podržava demokratska opozicija predvođena Reformsko demokratskom strankom Vojvoduine (RDSV), koja, u maju i junu, organizuje seriju razgovora po Vojvodini u cilju promocije teksta Nacrta Zakona o slobodama i pravima manjina i njihovih pripadnika, nastalog na osnovu Teza. Ove rasprave se završavaju sastankom - "okruglim stolom" predstavnika opozicije u Novom Sadu, 6 juna 1994. godine. Predložen Nacrt, na tom skupu, podržavaju predstavnici brojnih stranaka (pre svih, RDSV, Demokratske stranke, Srpskog pokreta obnove, Demokratske stranke Srbije, Nove demokratije, Lige Socijalnihdemokrata Vojvodine, brojnih manjinskih stranaka i organizacija osim Demokrastke zajednice Vojvođanskih Mađara i Demokratskog saveza Hrvata Vojvodine).

Inicijativu da se, na osnovu Teza, sačini Nacrt Zakona i da se ovaj dostavi Skupštini dovodi do sastavljanja, od strane RDSV "Predloga zakona o slobodama i pravima pripadnika manjinskih nacionalnih zajednica i njihovih pripadnika", a savezni poslanik RDSV i član poslaničkog kluba DEPOS-a Blaško Kopilović podnosi Predlog Saveznoj skupštini na razmatranje i usvajanje. S obzirom da rasprava u Saveznoj skupštini nije (do početka novembra 1994. godine) objavljena, ni Predlog nije odbačen.

Ovaj proces započinje krajem osamdesetih godina. Grupa intelektualaca mađarske nacionalnosti, 18. decembra 1989. godine, pokreće inicijativu za formiranje Demokratske zajednice Vojvođanskih Mađara kao "organizacione i političke forme za izražavanje i zastupanje kolektivnih prava vojvođanskih Mađara". Osnivačka skupština je održana u Doroslavu, 31. marta 1990. godine. Od albanskih političkih stranaka prvo je osnovan Demokratski savez Kosova, avgusta 1990. godine. U svom programu Savez se opredljuje za "afirmaciju društvenog, političkog i kulturnog subjektiviteta Albanaca i za njihovo pravo da, zavisno od mogućnosti, koje im pruža brojčanost, koncentrisanost i stepen razvoja, a u sporazumu sa narodima sa kojima zajednički žive, koriste sve oblike političkog i pravnog konstituisanja koje bi afirmisalo njihovu ravnopravnost" i za reformu političkog sistema unutar konfederalne Jugoslavije. Sa promenom okolnosti i izbijanjem rata sve karte su bačene na suverenost, nezavisne države Kosova - Kosovo Republika i "gandijevski otpor prema okupatoru (Srbiji)" (kako stoji u Političkoj deklaraciji DSK od 5. maja 1991. godine).

Zahtevi Alabanaca za nezavisnom državom Kosovom biće, u ovom radu, detaljnije prikazani i analizirani. Sda kao primer za ovu tendeciju navodimo da je SDA muslimanska stranka iz Sandžaka, 20. maja 1991. godine, objavila svoju nameru za uspostavljanjem autonomije, dok je opredeljenje albanskih stranaka - Republika Kosovo.

Ovakav stav manjina u SRJ je uočen i u istraživanju manjina širom sveta. Reč je o tome da pripadnici manjina ispoljavanju manje odanosti državi nego pripadnici dominatne grupe. To, samo po sebi, neznači da veliki većina pripadnika manjina daje prednost secesiji. Zapravo, znatan procenat ispitanika pripadnika manjinskih zajednica želi promene koje bi rezultirale većom autonomijom (Connor, 1991; 31-34).

Vlasti Hrvatske su od samog proglašenja nezavisne državne egzistencije zahtevale od manjinskih Srba da potpišu izjavu o lojalnosti vlasati, da se odreknu sebe, odnosno hrvatsko vođstvo nije Srbima - manjini koja je tada činila petinu ukupnog stanovništva - garantovalo ni autonomiju ni određena manjinska prava. To je jedan od bitnih razloga zbog kojih je ta manjina odgovorila oružanom pobunom odbijajući da prizna novi hrvatski parlament i njegove odluke (Konrad, 1995; 8, 20).

Na primer, Hrvatska je 5. aprila 1995. godine potpisala s Mađarskom Sporazum o zaštiti mađaraske manjine u Republici Hrvatskoj i hrvatske manjine u Republici Mađarskoj.

Tako je Hrvatski ustav uspostavio hrvatski jezik i latinično pismo kao službeni jezik i pismo, isključujući srpski dijalekt i ćirilično pismo. I u izborima 1990. i 1992. godine hrvatska većina je privilegovana tako što je dozvoljeno i Hrvatima izvan Hrvatske da, iako nisu imali ni državljanstvo Jugoslavije ni Hrvatske, da glasaju. Ili, u zahtevu za hrvatskim državljanstvom stoji da se mora, između ostalih zahteva, dokazati da on/ ona "prihavata hravtsku kulturu".

"Građani Republike Hrtvatske imaju sva prava i slobode, neovisno o njihovoj rasi, boji kože, spolu jeziku, vjeri, političkom ili drugom uvjerenju, nacionalnom ili socijalnom podrijetlu, imovini, rođenju, naobrazbi, društvenom položaju ili drugim osobinama" (član 14).

Međutim, ova je mogućnost "privremeno" suspendovana Ustavnim zakonom o privremenom neprimenjivanju pojedinih odredaba Ustavnog zakona o ljudskim pravima i slobodama i o pravima etničkih i nacionalnih zajednica ili manjina u Republici Hrvatskoj donetim 20. rujna 1995. godine. U stanje "privremenog neprimenjivanja" su i one doredbe koje su se odnosile "na posebna prava i zaštitu etničkih i nacionalnih ili manjina koje su prema popisu stanovništva iz 1991. godine sudjelovale s više od 8% u pučanstvu Republike Hrvatske", dakle, reč je o Srbima. A ova "privremenost" je određena "do objave rezultat prvog poisa pučanstva Republike Hrvatske". S obzirom da se prvi put 8% učešća u ukupnoj populaciji pojavljuje kao kriterij uživanja posebne pravne zaštite, nije teško otkriti da se zakonodavac "uzda" u "uspešnost etničkoh čišćenja" Srba obavljenog tokom leta-jeseni 1995. godine. Na primer, Srbi su, po popisu iz 1991. godine, živeli u 113 opština Hrvatske, ali su protereni iz 100 opština ( Nikolić, 1994, 190).

To je učinjeno Zakonom o privremenom preuzimanju i upravljanju određenom imovinom, kao i uredbom Vlade Hrvatske donete na osnovu ovog zakona i Zakonom o davanju u najam stanova na oslobođenom teritoriju (od 21. rujna 1995. godine). Time je poptpuno obelodanjeno da je etničko čišćenje planirana i do države organizovana politika, a ne neželjini rezultat rata.

Tako se, po istraživanju USIA, čak 94,0% ispitanika Hrvata izjasnilo o Srbima nepovoljno, a 75,0% vrlo nepovoljno. Negativno opredeljenje i prama Albancima je visoko, kao i među Srbima u SRJ, i to prema istom ispitivanju 83,0%, a u Makedoniji 65,0%. Dok je 1966 godine samo 10,0% Hrvata iskazivalo nepovoljni stav prema Srbima, 1986. godine 18,0%, a 1990 . godine 24,0% taj će se procenat povećati čak do 80,0% prema istraživanjima iz 1993. godine. Interesantno je da je socijalna distanca visoka i prema Albancima iako Hrvati s njima nemaju neposredne sukobe (tako je 1966. 22,0%; 1986. 40,0%; 1990. 42,0%, a 1992. godine 80,0% ispitanika - Hrvata iskazalo nepovoljan odnos prema Albancima odnosno samo oni koji su spremni da stupe u brak s pripadnikom albanske grupe spremni su da to učine i s pripadnikom srpske grupe). Poređenja radi: po istom istraživanju, u Srbiji, se kao najveća pretanja (81,0%) vide Albanaci, slede sa 34,0% NATO, 31,0% Makedonci i 28,0% USA, a samo 4,0% ispitanika vidi da opsanost dolazi od Hrvatske (Hrvati za suživot, "Slobodna Dalmacija", Split, 25. siječnja 1995, 6).

Srba u Makedoniji po zvaničnim podacima makedonskih vlasti ima 43,000, a po procena štampe iz Jugoslavije 300,000.

Pri tome su politički problemi s kojima je suočena Makedonija slični onim u BiH pre početka rata. Tokom Hladnog rata, obe republike su pripadale jugoslovenskoj federaciji. To ih je štitilo od teritorijalnih pretenzija njihovih moćnijih suseda. Inače, u moderno doba i BiH i Makedonija, su uvek zahtevale zaštitu jedne spoljne sile da bi preživele. Većinsko stanovništvo ovih republika relativno je novodošlo u balkanskoj drami. Muslimani i Makednoci su postali moderna nacija posle 1945. godine, a svoje sazrevanje delimično duguju Titu, koji je podsticao njihov razvoj da bi smanjio uticaj Srba i Hrvata u Jugoslaviji (Glenny, 1995; 98,99).

To su: pravo korišćenja maternjeg jezika (na etnički mešanim teritorijama slovenački i jezik manjine su ravnopravni, a svi javni servisi su bilingvalni); sloboda korišćenja nacionalnih simbola; pravo uspostavljanja autonomnih organizacija i institucija; pravo na pojačani razvoj sopstvene kulture; pravo informisanja na svom jeziku; pravo obrazovanja i školske nastave na sopstvenom jeziku kao i pravo upoznavanja s istorijom i kulturom matične države; pravo neposredne predstavljenosti u Narodnoj skupštini i lokalnim vlastima; pravo saradnje s nacijom matične države (Ethnic, 1994, 14).

U Sloveniji 56,0% ispitanika iskazuje etničku distancu prema imigrantima iz bivše Jugoslavije, 49,0% prema Muslimanima, čak 47,0% prema Jevrejima, inače u Slovenji skoro nepostojećoj zajednici. Najviša distanca (60,0%) je ispoljena prema Romima. Dok je, 1980. godine, većina ispitanika iskazivalo spremnost da uspostavlja prijateljske primarne odnose s Hrvatima, Srbima, Makedoncima i Crnogorcima, a za takve odnose s Muslimanima, Albancima, Italijanima i Mađarima se izjašnjavalo između 43,0 do 46,0% ispitanika. I 1986. godine, ispoljava se spremnost na upostavljanje primarnih prijateljskih odnosa sa srodnim slovenskim narodima, a sekundarnih odnosa sa Muslimanima i Albancima. Trend snižavanja spremnost za uspostvaljanje prijateljskih odnosa se začinje 1989. godine i jača tokom 1992. i 1993. godine. Tako je, 1992. godine, za prijateljske odnose s Hrvatima spremno 2,0%, s Italijanima 19,0% i Mađarima 18,0% slovenačkih ispitanika; s Makedoncima je spremno da stupi u prijateljske odnose 18,0%, s Muslimanima 15,0%, a s Albancima 14,0% ispitanika. Najniža je spremnost za ovakve odnose s Srbima i Crnogorcima (13,0%) (Klinar, 1994; 5,7-16, 37,38).

Na pretvaranje Kosova u ratno žarište, Vojska Jugoslavije - koja pokriva Kosovo izuzetno jakim snagama koje su na operatvno-strategijskom nivou snage kopnene armije - bi odgovorila po modelu "spržene zemlje". Izvesno je da bi zbog gustine naseljenosti, etničke strukture i zaoštrenih eteničkih odnosa žrtve bile ogromne, a i velika je i mogućnost uplitanja stranih vojski i vojnih faktora u širi balkanski sukob (Vladimir Jovanović, Scenario pakla i sprežena zemlja, "Naša Borba", Beograd, 26.4.1996, 8).

Vladimir Goati, Politi_ka sociologija, Mladost, Beograd, 1978, str. 306-307.

Anna Maria Boileau, Raimondo Strassoldo, Emidio Sussi, Temi di sociologia delle relazioni ethnici, Instituto di Sociologia Internazionale, Gorizia, 1992, p. 156; Donald L. Horowitz, "Patterns of Ethnic Separatism", Comparative Studies in Society and History, 23 April 1981, pp. 184-188; Anthony D. Smith, "War and Ethnicity: The Role of Warfare in the Formation, Selfimages and Cohesion of Ethnic Communities", Ethnic and Racial Studies, 4. October 1981, p. 3.

"New Conflicts in Europe & Resolution", Current Decisions Report, Number 10, Oxford Research Group, July 1992, pp. 33-35.

Yugoslavia: Human Rights abuses in Kosovo 1990-1992, Helsinki Watch, October 1992, pp. 3, 4.

Kao i o mnogim drugim pitanjima vezanim za srpsko-albanske odnose tako i u odredjivanju i ocenjivanju sada_njeg stanja na Kosovu postoje razli_ita vidjenja. Mnogi autori iz tzv. proalbanskog kruga smatraju da je na Kosovu zaveden sistem aparthejda (na primer u spisu: "Die Albaner in Kosovo", Report, No. 1 Menschenrechte fur bedrohte Volker, Gottingen, Februar 1991, p. 66) odnosno da je "uspostavljen jedan tip dirigovne kolonijalne vlasti" (_keljzen Mali_i, "Strah od novih ratnih uspeha", Borba, Beograd, 11- 12. septembar 1993, str. 4).

Oko 81% stanovni_tva Kosova _ivi ispod granice socijalne bede. Privreda je razorena. _kolstvo, i drugi sistemi socijalizovanja ljudi, posebno mladih, ne funkcioni_u. Kulturno zaostajanje je dramati_no.

Termin kojim se ozna_ava ova pokrajina u sastavu Srbije jedan je od najilustrativnijih primera sveop_te etnifikacije javnog i politi_kog _ivota i govora. Jedan od naziva za ovu oblast je "Stara Srbija". Tako su, po_etkom XX veka, srpska politika i istoriografija obele_avale ovaj prostor, nagla_avaju_i da je tu "jezgro stare srpske dr_ave i kulture". Naziv "Kosovo" je tursko-albanskog porekla i ozna_avao je Kosovski vilajet koji je, pred Balkanski rat - 1912. godine - obuhvatao teritoriju Sand_aka, Gornjeg Polimlja, Kosova i Metohije, severne Makedonije do Velesa i isto_ne Makedonije do sliva Bregalnice. Izmedju ostalog, ovaj pojam se vezivao i za koncept "Velike Albanije" a, danas, predstavlja sinonim za albansko vidjenje statusa ove pokrajine. Naziv "Kosovo i Metohija" je du_e prisutan u ustavno-pravnoj i jezi_koj praksi. Medjutim, od momenta kada on ustupa mesto nazivu "Kosovo", to jest, od kraja _ezdesetih godina do danas, on je sinonim srpskog vidjenja ove pokrajine. Danas, to je i termin va_e_eg ustava Srbije i Jugoslavije. U ovom radu bi_e upotrebljavan naziv "Kosovo" jer je rasprostranjen u savremenoj literaturi i javnosti.

"(Biv_a) Jugoslavija" ozna_ava dr_avnu i dru_tvenu zajednicu koja je postojala od 1918. godine do gradjanskog rata i medjunarodnog priznanja Slovenije i Hrvatske kao nezavisnih dr_ava (15. januar 1992. godine).

U srpsko-hrvatskom jezi_kom i kulturnom kontekstu postoji i naziv "_iptar" koji je izveden od naziva "Shqiptar", kao oznaka za Albance u Jugoslaviji. Pri tome se asocira na njihovo etni_ko i plemensko poreklo. Vezanost za nacionalno-dr_avnu tvorevinu (Albaniju) izra_ava se nazivom "Albanac" koji se, na Kosovu, ustaljuje od 1968. godine. Danas, on izra_ava povezanost sa Albanijom ali i nacionalnu uobli_enost ove zajednice (Marco Dogo, Kosovo. Albanesi e Serbi: le radici del conflitto, Marco, Lungaro, 1992, pp. 332, 333). U ovom radu, iz istih razloga kao i u primeru naziva "Kosovo", bi_e upotrebljen naziv "Albanac".

Na to uti_u slede_i faktori: nasledjeni nizak nivo razvoja i proizvodnih snaga; nedostatak stru_nih kadrova; neodgovaraju_a investiciona politika i usredsredjenost na bazi_ne grane i energetiku uz zapostavljanje preradjiva_kih kapaciteta; mnogi politi_ki faktori a pre svega neodgovaraju_i model upravljanja i stalne politi_ke napetosti i nestabilnosti Kosova itd., itd.

Na realnom planu je, od 1961. do 1981. godine, broj albanskog stanovni_tva porastao za 90% a njegov udeo u ukupnom stanovni_tvu Kosova se pove_ava sa 67,2% na 77,4%. Srpsko i crnogorsko stanovni_tvo smanjilo se za 7,3% odnosno 28,1%, a udeo u stanovni_tvu Kosova spao je sa 23,6% na 13,2% odnosno sa 3,9% na 1,7%. Ostvarena je izrazita etni_ka homogenost stanovni_tva (Milo_ Macura, "Razvojni, socijalni i demografski problemi Kosova", Kosovo danas i sutra. Jugoslovenski pogledi, Pogledi, Split, 2/1988, str. 389, 390; Binak Maxharraj, "Potreba za populacijskom politikom na Kosovu", Isto).

Samo za dve decenije (1981-2001) broj _ena u fertilnom periodu _e se udvostru_iti, odnosno pove_a_e se sa 351.000 na 628.000. To _e izazvati porast stanovni_tva, _ak i pod uslovom da fertilitet opada, pa i da se prepolovi.

Albansko stanovni_tvo na Kosovu ima vi_e demografskih sli_nosti sa stanovni_tvom susedne Albanije nego ostatkom Srbije i Jugoslavije. Ali, i u poredjenju sa Albanijom postoje razlike. Tako su, u proseku, tokom osamdesetih godina, _ene na Kosovu radjale jedno dete vi_e nego _ene u Albaniji iako je privredni i kulturni razvoj bio vi_i i ubrzaniji na Kosovu nego u Albaniji (Dragan Avramov, "Dva populaciona problema u Jugoslaviji", Marksisti_ka misao, Beograd, 3-4/1989, str. 75, 79, 82, 85, 86).

Binak Maxharraj, "Potreba za populacijskom politikom na Kosovu", Kosovo danas i sutra. Jugoslovenski pogledi, Pogledi, Split, 2/1988, str. 421.

Re_ je o nekoliko medjusobno suprotstavljenih normativnih sistema, od kojih svaki pretenduje da legitimira okvir delovanja i pona_anja pojedinaca. Na primer, u sferi bra_nog i porodi_nog _ivota deluje obi_ajni kodeks Leke Dukadjinija, _erijatsko pravo, kanonsko pravo katoli_ke crkve i zvani_no porodi_no zakonodavstvo, koje pretenduje da, uz manje varijacije, va_i za sve stanovnike Jugoslavije. Od uticaja je i vrednosno- normativna konfuzija, koja nastaje naglom urbanizacijom, promenom na_ina _ivota i uticajem novih vrednosti, stilova i obrazaca _ivota koje posreduju mas-mediji i masovna kultura (Andjelka Mili_, "Jedno vidjenje pitanja dru_tvene integracije Jugoslavije", Isto, str. 597, 598). Naravno, sukob ovih normativnih sistema zahvata i druge sfere _ivota. O rasprostranjenosti uticaja kao i o osnovnom institucijama obi_ajnog prava medju Albancima na Kosovu svedo_i i tekst: Milutin R. Djuri_i_, "Arbana_ka zakletva - Beja", Zbornik za narodni _ivot i obi_aje, Knjiga 46, JAZU, Zagreb, 1975, str. 5-14.

Po ovoj karakteristici Kosovo se razlikuje od drugih delova Srbije koja je imigraciono podru_je. Broj doseljenih na Kosovo iz drugih republika izrazito je mali, ali je stopa imigracije u op_tem padu. U stopi emigracije u_estvuje nagla_eno visoka stopa emigracije Srba, Crnogoraca, Hrvata i Makedonaca ali i, dodu_e niska, stopa emigracije Albanaca. Ukupni rezultat je vi_e iseljenih nego doseljenih, uz pozitivni emigracioni saldo slede_ih etni_kih grupacija: Turci, Romi i Albanci (Marina _ijakovi_, "Etni_ki aspekti migracija u Jugoslaviji", Marksisti_ka misao, Beograd, 2/1986, str. 204, 205, 207). Naravno, statisti_ki podaci odslikavaju osnovne trendove ali ne i neke varijacije. Tako oni nisu posve pouzdani ni u odnosu na emigraciju Albanaca, jer mnogi Albanci, iz najrazli_itijih razloga, ne prijavljuju svoje emigriranje.

Prof. dr Sima _irkovi_, "Popri_te silnih bitaka", Vojska, broj 40, Beograd, 25. februar 1993, str. 24.

To je prostor na kome je koncentrisano albansko stanovni_tvo i gde su nagla_eni sukobi Srba - Albanaca, Makedonaca - Albanaca, Crnogoraca - Albanaca i Grka - Albanaca. To je prostor koji, po vidjenjima zagovornika albanskog dr_avnog ujedinjenja, predstavlja deo "Velike Albanije" (Radovan Pavi_, "Osnove politi_ko-geografskog polo_aja Jugoslavije posle II svetskog rata. Izabrani primjeri", Jugoslovenski geoprostor, Centar za marksizam Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1989, str. 24, 25).

Ovaj prostor predstavlja i prirodnu dubinu i balkanskog i jadransko-crnogorskog strategijskog pravca (General-potpukovnik prof. dr Radovan Radinovi_, "Vojno strategijski zna_aj Kosova i Metohije", Vojska, broj 40, Beograd, 25. februar 1993).

To bi ovom prostoru dalo karakteristike "voji_ta kao specifi_ne operativno geografske celine i kao dela jugoslovenskog rati_ta na kojem bi se izvodile operacije od strategijskog zna_aja za ukupnu stabilnost odbrane" Jugoslavije. Ova oblast predstavalja i jednu od najpogodnijih "vazdu_nodesantnih prostorija" koja mo_e da primi desantne snage strategijskog nivoa. One bi mogle da obezbede autonomiju dejstva na Kosovu i sa Kosova sve do spajanja sa snagama koje bi, po jugoslovenskim vojnim procenama, nastupile kopnenim putem na takti_nim i operativnim pravcima a u sklopu dva strategijska pravca (Isto). U ovakve procene unosi se i to da Kosovo raspola_e ogromnim rudnim bogatstvima, koja znatno prema_uju energetske potrebe Srbije. Samo rezerve uglja se procenjuju na vi_e od 10 milijardi tona a veoma su pogodne za jeftinu eksploataciju; zna_ajne su i rezerve obojenih metala, kao i mogu_nosti eksploatacije nafte i plodne zemlje, instaliranim energetskim kapacitetima, najve_em rudniku olova i cinka u Evropi itd. U ovakve procene se lako unose i neki dnevnopoliti_ki razlozi, kao na primer, da su ovo prostori susreta i sukoba dr_ava, naroda i civilizacija, to jest samo "istorijsko sredi_te" srpske dr_ave i jedna od "klju_nih odrednica" srpske nacionalne i istorijske svesti (Isto). Kada je re_ o dru_tvima kakvo je i jugoslovensko, u kojima vojni _inilac ima nagla_enu politi_ku ulogu i uticaj, to mo_e imati negativne politi_ke efekte.

Sreten Dra_ki_, "Nadmetanje Austro-Ugarske i Italije koncem XIX veka i po_etkom XX veka u Albaniji", Albansko pitanje u novoj istoriji, III, Marksisti_ka misao, Beograd, 2/1986, str. 127; Du_ko Topalovi_, "Geopoliti_ka komponenta albanskih savezni_tava", Isto, str. 154-159.

Na primer, tokom XIX veka srpski nacionalnooslobodila_ki pokret te_i izdvajanju iz Turske, a pokret Albanaca se opredeljuje protiv reformi sultana Selima III i Muhameda II s ciljem odbrane plemenske autonomije i feudalnih privilegija albanskih vladaju_ih slojeva (begova). To podsti_e saradnju ovih pokreta, pre svega sa katoli_kom Malesijom, po osnovi zajedni_ke, hri__anske vere. U saradnji su prednja_ili Crnogorci, a ona je oja_ana tokom Tursko-ruskog rata 1828-1829. godine. O tome svedo_e i politi_ki pregovori Mustafa-pa_e Skadarskog i kneza Milo_a. Osnovne karakteristike ove saradnje, kao i _itavog albanskog pokreta toga doba, su razjedinjenost i nestabilnost. Tako su se 1835. godine beratski Albanci zajedno sa turskom vojskom borili protiv Mirdita (Mirëdita), Malisora (Malësore) i katoli_kih Albanaca Geglija (Gegë). (Djordje Miki_, "Albansko pitanje i albansko-srpske veze u XIX veku, do 1912", Albansko pitanje u novoj istoriji, Marksisti_ka misao, Beograd, 3/1985, str. 138).

To je uslovljeno uklanjanjem spahijskog sistema (Hati_erifom od Gilhane) i ostvarivanjem ideja Gara_aninovog "Na_ertanija" koje, "u balkanskoj akciji" Srbije, pa_nju posve_uje Albancima i to tako _to, 1846. godine, Kne_evina Srbija razvija intenzivni tajni rad medju Mirditima kao i saradnju sa njihovim poglavarom Prenkom Bibom Dodom (Prenk Bibë Doda). Takodje, posredstvom srpske vlade, 1849. godine, dolazi do izmirenja Mirdita (Mirëdita) i Crne Gore, koja je do tada saradjivala s Mirditima suprotstavljenim Malisorima.

Unutar tog shvatanja prisutno je u_enje o zajedni_kom poreklu Grka i Albanaca kao i nastojanje Samija Fra_erija, _lana Komiteta za albanske narode, da se uspostavi savez sa Gr_kom. Naravno, to nije jedina struja u albanskom pokretu. Albanski carigradski komitet (30. maja 1878. godine) izra_ava _elju da _ivi u miru sa susednim narodima, uz uslov da albanske zemlje ostanu Albancima. Usmerenost na saradnju sa susedima podsticali su Italo-Albanci tzv. Arbereshi koji su posle smrti Skenderbega i sloma ustanka, 1468. godine, naselili u provincijama Pulja (Puglia), Kalabrija i Sicilija, u Ju_noj Italiji. Pod njihovim uticajem i italijanska javnost po_inje da pokazuje interes za Albaniju; italijanska vlada, 1862. godine, u Palermu, organizuje Comiteto Greco - Slavo - Albanese, koji radi na pokretanju ustanka ovih naroda protiv Turske i na njihovom povezivanju sa Italijom; u Milanu se osniva Italijansko-albanski odbor za oslobodjenje isto_nih Albanaca koji, 1876. godine, poziva isto_ne Albance da u_estvuju u ratu protiv Turske i poma_e pleme Mirdita koje je podiglo ustanak. Italijanski dr_avnik albanskog porekla Fran_esko Krispija (Francesco Crispia) osniva lai_ke _kole u Skadru, Dra_u, Janini i Valoni; otvara se italijanska po_ta u Albaniji. Italija, u ju_noj Albaniji, podr_ava albanske pretenzije na Epir, kako bi suzbila uticaj Gr_ke. U tome i ima neke uspehe ali zato u severnoj Albaniji ne uspeva da suzbije uticaj Austro-Ugarske. Austrougarsko- italijansko sukobljavanje se smiruje tako _to obe sile (16. novembra 1897. godine, u Monci) sklapaju ugovor kojim u pogledu Albanije prihvataju princip Noli me tangere. To je zna_ilo da uzajamno izjavljuju da nemaju teritorijalne pretenzije na Albaniju; da su za status quo to jest za zadr_avanje turskog suvereniteta nad Albanijom a da, u slu_aju da dodje do promene suvereniteta, podr_avaju autonomiju i nezavisnost Albanije. Ovog principa _e se ove dr_ave i pridr_avati na Konferenciji u Londonu, 1913. godine (Isto, str. 133-136).

To je rezultat sna_nog uticaja vanbalkanskih sila: Turske, Italije, Francuske i Austro- Ugarske i procena Albanaca da _e se uspe_no odbraniti od pretenzija susednih zemalja u osloncu na Portu. Porta je, sa svoje strane, nastojala da iskoristi Albance za odbranu svojih granica, pre svega prema Crnoj Gori. O tome svedo_e i hroni_ni pograni_ni sukobi u periodu od 1878. do 1912. godine.

U tu saradnju, s albanske strane, posebno je aktivno uklju_en Had_i Mula Zeka (Haxhi Mulla Zeka), najuticajniji albanski prvak u Malesiji (Malësi) i Metohiji.

U Beogradu se, na inicijativu Ja_ara Berbera, 1902. godine, osniva "Albanija". Nova inicijativa Srbije, 1907. godine, nailazi na pozitivan odgovor Albanaca. To rezultira sklapanjem bese koja, tokom cele godine, obezbedjuje relativan mir oblastima Pe_, Djakovica, Drenica, Gnjilane i Pri_tina a Albanci i Srbi organizuju zajedni_ke zborove protiv poreza. I Srbija i Austrija poku_ale su da za sebe iskoriste tzv. fansko pitanje to jest sukob izmedju Albanaca katolika i muslimana, ali bez ve_eg uspeha. Iz ovog nadmetanja Austro-Ugarska izlazi kao pobednik i to zahvaljuju_i, pre svega, promeni stava Had_i Mule Zeke.

Antireformski pokret Albanaca i njegova povezanost sa interesima Austro-Ugarske dodatno pogor_ava polo_aj Srba a Kosovo se izuzima iz turskih reformi (1904. godine). Time je produ_eno njegovo zaostajanje.

O povezanosti borbe za opstanak i posedovanja teritorija govore i brojni primeri iz albanske istorije. Posebno je pou_an primer istorije srednjovekovnih Dukadjina (Dukagjin). Iz te borbe izrastao je i legendarni Leka Dukadjin, za _ije ime _e se vezati kodifikacija obi_ajnog prava (tzv. Kanon Leke Dukadjina) mada je, po mnogim podacima, to delo Skenderbega (Ivan Bo_i_, Nemirno pomorje XV veka, Srpska knji_evna zadruga, Beograd, 1979, str. 332, 384).

O tome svedo_e i brojne veze kao i uticaj Nikole Pa_i_a na uobli_avanje nacionalne ideologije Albanaca (Djordje Miki_, "Albansko pitanje i albansko-srpske veze u XIX veku, do 1912", Albansko pitanje u novoj istoriji, Marksisti_ka misao, Beograd, 3/1985, str. 145-152; Djordje B. Stankovi_, "Nikola Pa_i_ i stvaranje albanske dr_ave", Isto, str. 158).

Ovome doprinose: sveop_ta anarhija koja vlada medju Albancima kao i nasilje nad Srbima; austrougarska podr_ka albanskoj autonomiji kao i stavljanje kontrole Kosova u sredi_te dr_avnog interesa Srbije i srpske nacije, _to u srpskoj propagandi dovodi do poricanja postojanje nacionalne svesti i posebnosti Albanaca, kao i njihovu "podobnost" za organizovanje dr_ave.

Djordje Miki_, "Albansko pitanje i albansko-srpske veze u XIX veku, do 1912", Isto, str. 153.

Ugovor Albancima, u sklopu srpske dr_ave, jem_i slede_e: sloboda vere; albanski jezik u _koli, na sudu i u upravi; njihovi srezovi i op_tine; stari pravni i sudski obi_aji. Albanske vodje odbijaju takav koncept, te je ovo pitanje re_eno stvaranjem Albanije kao autonomne dr_ave u granicama odredjenim na Konferenciji ambasadora velikih sila u Londonu, 1912. i 1913. godine, i priklju_enjem Kosova i Metohije Srbiji i Crnoj Gori (Isto, str. 156).

Isto, str. 137, 138.

Miroslav R. Djordjevi_, Srpska nacija u gradjanskom dru_tvu (Od kraja XVII do po_etka XX veka), Narodna knjiga i Marksisti_ki centar CK SK Srbije, Beograd, 1979, str. 88, 90, 112, 113, 134, 135, 168, 169; Djordje B. Stankovi_, "Nikola Pa_i_ i stvaranje albanske dr_ave", Albansko pitanje u novoj istoriji, Marksisti_ka misao, Beograd, 3/1985, str. 158, 159.

Ovaj rat je, u krajnjoj liniji, izbio zato _to su balkanske dr_ave nastojale da spre_e zaposedanje evropskog dela turske imperije od strane Austro-Ugarske i odlo_e neposredni prodor Nema_ke na Istok.

Srbija odbija da prihvati po nju povoljan carinski savez koji joj je (6. novembra 1912. godine) ponudila Austro-Ugarska u zamenu za povla_enje iz severne Albanije. To dovodi do novog zao_travanja odnosa ovih dr_ava a srpsko osvajanje Lje_a (Lezha) - 18. novembra, Bitolja (Manastiri) - 19. novembra i Dra_a (Durrësi) - 29. novembra ja_alo je odluku Austro-Ugarske da zarati sa Srbijom.

"Srbija i Albanci. Pregled politike Srbije prema Albancima od 1913. do 1945. godine", Knjiga druga, _asopis za kritiko znanosti, Ljubljana, 1989, str. 9.

Isto, str. 164.

Kao polazna osnova za izradu ove periodizacije kori__en je prilog: Adem Hasanaj, "Polo_aj i specifi_nosti istorije, kulture, obrazovanja, jezika i pisma albanske narodnosti u Jugoslaviji", Otvoreni problemi narodnosti u Jugoslaviji, Pravo i Univerza v Mariboru. Evropski center za prou_avanje medetni_nih odnosev in regionalizma, Novi Sad, 1991, str. 229.

U februaru 1919. godine, u severnoj Albaniji, buknuo je ustanak. S ciljem izazivanja pobune i na Kosovu, Metohiji i zapadnoj Makedoniji, preko tri hiljade naoru_anih ljudi prodrlo je, iz Albanije, u ove oblasti. Na to je Jugoslavija odgovorila merama "oru_ane pacifikacije", koje su odnele mnoge albanske _rtve (Radni_ke novine, Beograd, 26. juni 1920; Na_a Iskra, Beograd, 11. juni 1920). Sledi i vojni upad u severnu Albaniju kao i ru_enje vlade Fana Nolija a uspostavljanje vlasti Zogua (Zogu) ("Srbija i Albanci. Pregled politike Srbije prema Albancima od 1913. do 1945. godine", Knjiga druga, _asopis za kritiko znanosti, Ljubljana, 1989, str. 17-34).

O ka_a_kom pokretu se, dvadesetih godina ovog veka, mo_e govoriti kao o zna_ajnom fenomenu. Razvoj ovog pokreta je onemogu_en pre svega sukobima oko budu_nosti Albanaca i Albanije unutar same albanske zajednice. Ovaj pokret je bio proganjan i od vojske i policije Jugoslavije, ali ga je, u odlu_uju_oj meri, onemogu_io Zogua (Marco Dogo, Kosovo. Albanesi e Serbi: le radici del conflitto, Marco, Lungro, 1992, pp. 64, 77). Naravno, o ovom pokretu kao i o drugim pojavama iz srpsko-albanskih odnosa postoje dve opre_ne "nacionalne istine". Po tzv. srpskom vidjenju, ka_aci su bili odmetnici od vlasti i razbojnici, odnosno plja_ka_i. Za albansku stranu, to je "najzna_ajniji oblik oru_ane borbe albanskog naroda u bur_oaskoj Jugoslaviji protiv nacionalnog ropstva i raznovrsnih pritisaka", kako ocenjuje Hajredin Hod_a (Hairedin Hoxha) u prilogu: "Proces nacionalne afirmacije albanske narodnosti u Jugoslaviji" (izabrana poglavlja), _asopis za kritiko znanosti, Ljubljana, 51, 52/1982, str. 62, 249.

Izmedju dva svetska rata, bila su i dva talasa naseljavanja Kosova, Metohije i Makedonije. Prvi zapo_inje Uredbom o naseljavanju ju_nih krajeva (od 24. septembra 1920. godine) a ostvaruje se u periodu od 1922. do 1929. godine. Drugo talas zapo_inje Zakonom (od 5. decembra 1931. godine) i traje od 1933. do 1938. godine. Po procenama, u oba ova talasa na Kosovo je naseljeno oko 12.000 porodica ili oko 60.000 lica. Ali, po zvani_nim podacima Ministarstva za poljoprivredu Kraljevine Jugoslavije (od 1919. do 1936. godine), bilo je 34.528 agrarnih subjekata. Istovremeno, oko 40.000 Albanaca obuhva_eno je tzv. privremenom emigracijom u Albaniju.

Iako Vidovdanski ustav (od 28. juna 1921. godine) utvrdjuje minimum prava manjina, odnosno "daje se osnovna nastava na njihovom materinskom jeziku pod pogodbama koje _e propisati zakon" (_lan 16. Ustava), Zakon o narodnim _kolama (od 1929. godine) nastavlja praksu nejednakog tretmana manjina, te Albancima ne garantuje pravo upotrebe jezika u _kolama a njegovu upotrebu u administraciji ote_ava brojnim propisima.

Janko Pleterski, "Narodnooslobodila_ka borba na Kosovu i pitanje antifa_izma", O albanskom i drugim nacionalizmima, Sveske, Sarajevo, 11-12/1985, str. 10, 16.

Nosilac nasilja nad Srbima i Crnogorcima, u to doba, bila je, pre svih, vojno-politi_ka organizacija Albanaca - Bali Kombatari (Balli Kombëtar) ili "balisti", medju kojima je najozlogla_eniji bio D_afer Deva (Xhafer Deva); zatim, SS divizija "Skenderbeg" (Skënder-ben) sastavljena od albanskih vojnika i nema_kog komandnog kadra kao i najraznovrsnije tzv. seoske milicije (Hairedin Hoxha, "Proces nacionalne afirmacije albanske narodnosti u Jugoslaviji", Izabrana poglavlja, _asopis za kritiko znanosti, Ljubljana, 51, 52/1982, str. 267).

O ukorenjenosti ove predstave govori i to _to su albanski protesti od kraja _ezdesetih pa sve do kraja osamdesetih godina ozna_avani kao "kontrarevolucionarna akcija" (Kurte_ Saliu, "Dru_tveno - istorijski koreni i pojavni oblici albanskog i drugih nacionalizama u Jugoslaviji i putevi prevladavanja", Isto, str. 43, 45; Sinan Hasani, "Od nacionalizma do iredentizma", Isto, str. 27-34).

U drugoj polovini 1944. godine, albanske nacionalisti_ke organizacije zapo_inju oru_anu borbu protiv nove vlasti. Na to Vrhovna komanda NOVJ, 8. februara 1945. godine, odgovara zavodjenjem vojne uprave. Do maja 1945. godine oru_ane albanske grupe su vojno potisnute. U septembru, nova vlast donosi Zakon o amnestiji, kojim _iroko amnestira Albance. Ali, ve_ u oktobru iste godine, nastaje organizacija Besa Kombetar, koja zajedno sa Nacionalno-demokratskom organizacijom, obnavlja aktivnosti na "oslobodjenju i ujedinjenju" Albanaca.

Radovan Petrovi_, "Kontrarevolucionarne akcije nacionalista i iredentista na Kosovu - Napad na bratstvo-jedinstvo i integritet SFRJ", Bezbednost, Beograd, 1-2/1982, str. 191.

Dema_i, 1964. godine, osniva Revolucionarni pokret za ujedinjenje _iptara, u _ijem programu se isti_e da ostvarivanje nacionalnog jedinstva i oslobodjenja Albanaca nala_e njihovo teritorijalno ujedinjenje, zajedni_ku ekonomiju i tr_i_te, zajedni_ki knji_evni jezik i da Albanci budu "pro_eti rodoljubivim ose_anjem i uzajamnom solidarno__u".

Prva konferencija Narodnooslobodila_kog komiteta za Kosovo i Metohiju, odr_ana od 31. decembra 1943. do 1. i 2. januara 1944. godine, usvojila je Rezoluciju kojom se proklamuje da je "pravi put kojim treba da podje _iptarski narod da bi ostvario svoje te_nje...da se _iptari Kosova i Metohije ujedine sa _ipnijom jeste zajedni_ka borba sa ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer to je jedini put da se izvojuje sloboda, kada _e svi narodi, pa i _iptari, biti u mogu_nosti da se izjasne o svojoj slobodi sa pravom na samoopredeljenje do otcepljenja" (Rado_in Rajovi_, Autonomija Kosova, Beograd, 1988, str. 433-435). Stavovi ove Konferencije nisu imali prakti_no pravno-politi_ko dejstvo na status Albanaca i Kosova u Jugoslaviji, ali su bili zna_ajno i sporno pitanje unutar komunisti_ke elite. Tokom osamdesetih godina, taj spor prerasta u op_tepoliti_ki spor i sukob, u kome se zauzimaju opre_ne pozicije. Za vodjstvo Srbije, tožje jedan od akata u nizu albanskog secesionisti_kog delovanja (Dr Branko Petranovi_, "Separatizam svr_enog _ina", Vojska, broj 40, Beograd, 25. februar 1993, str. 43, 44). Za albansko komunisti_ko vodjstvo i javnost, kao i za onaj deo vodjstva Slovenije i Hrvatske koji je podr_avao albanski nacionalisti_ki pokret, re_ je o argumentu vi_e u naporima da Kosovo ostvari jednak status sa ostalim republikama jugoslovenske federacije a Albanci ne budu u statusu "konstitutivnog naroda", odnosno nacije.

Rado_in Rajovi_, Autonomija Kosova, Beograd, 1988, str. 458-459.

Na primer, Ministarstvo unutra_njih poslova DFRJ, 6. marta 1945. godine, je donelo odluku o privremenoj zabrani vra_anja kolonista na njihova ranija mesta _ivljenja na Kosovu. Iz tih mesta oni su, ina_e, proterani tokom fa_isti_ke vladavine na Kosovu i Metohiji (Milovan D_elebd_i_, "Balisti na putu zlo_ina", Vojska, broj 40, Beograd, 25. februar 1993, str. 42). Ova odluka je predstavljala i poku_aj ispravljanja ranije nanesenih nepravdi Albancima ali je i proizvodila novu nepravdu - Srbima. U svakom slu_aju, bila je izuzetak u onda_njem pravnom sistemu Jugoslavije. U to doba u Jugoslaviji se na _itave etni_ke grupacije koje su, poput Albanaca, masovno saradjivale sa okupatorima, striktno primenjuju Zakon o oduzimanju ratne dobiti za vreme neprijateljske okupacije i Zakon o postupanju sa imovinom oduzetom od strane okupatora i njihovih pomaga_a (od 24. maja 1945. godine). Ove mere su posebno pogodile Nemce, Madjare i Italijane (iz Vojvodine, Slavonije, Dalmacije i Istre), koji su ozna_eni kao "peta kolona" i prinudjeni na masovno iseljavanje iz Jugoslavije. Ovakve mere imaju negativne efekte po etni_ku strukturu stanovni_tva, naro_ito u Hrvatskoj, iz koje se Srbi masovno preseljavaju u Srbiju - Vojvodinu, i u Bosni i Hercegovini, iz koje se Srbi sele ka Vojvodini a Hrvati ka Hrvatskoj - Slavoniji. To je bio po_etak etnocentristi_kih migracija koje _e se, pod uticajem politi_kih i ekonomskih prilika, posebno zao_triti krajem _ezdesetih godina i sa sobom doneti porast nacionalisti_ke homogenizacije i interetni_kih sukoba. Naravno, bio je to i dokaz da komunisti_ka elita nije imala osmi_ljenu politiku upravljanja interetni_kim sukobima i da je, u izboru izmedju uva_avanja razli_itih i _esto sukobljenih interesa, prednost davala ideolo_kim i politi_kim interesima. Albanci su bili izuzeti iz "vladaju_eg pravila", jer se verovalo u stvaranje zajedni_ke dr_ave i u "neraskidivost" veza stvorenih u saradnji sa komunisti_kom partijom Albanije u toku zavr_nih godina antifa_isti_ke borbe. Naravno, na ovakva verovanja uticala je i moskovska centrala koja je, sve do 1948. godine, pod svojom kontrolom dr_ala i jugoslovenske komuniste.

U konstituisanju ove autonomije zastupljeni su i istorijski ali i, nagla_eno, geografski i etni_ki principi. To se vidi i iz samog naziva tada_nje autonomne oblasti - Kosovo i Metohija.

Adem Hasanaj, "Polo_aj i specifi_nosti istorije, kulture, obrazovanja, jezika i pisma albanske narodnosti u Jugoslaviji", Otvoreni problemi narodnosti u Jugoslaviji, Pravo i Univerza v Mariboru. Evropski center za prou_avanje medetni_nih odnosev in regionalizma, Novi Sad, 1991, str. 234.

Od tada pa sve do danas zahtev "Kosovo - Republika" stalno je prisutan medju zahtevima albanskog pokreta (Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minorities Rights Group, London, 1991, p. 60; World Directory of Minorities, Longman and Minorities Rights Group, London, 1991, p. 137).

Dva su, medjusobno povezana procesa, u podlozi ove pojave: prvo, centralizacija vlasti na nivou Pokrajine i, drugo, ubrzana urbanizacija i modernizacija koja uve_ava nacionalisti_ku inteligenciju.

Helene Lindholm, "Nationalist movements: The Palestinian intifada and Kosovo compered", Focus: Nation-Building and social identity, Spectrum, Shlaining, May • 1991, p. 31.

O _irini tog procesa svedo_i i _irenje pe_orativnog naziva "Skiji" koji je, za Srbe- Slovene, nastao po_etkom XX veka, kao i mnoge mere potiskivanja srpske kulture i jezika (Ru_a Petrovi_, Marina Blagojevi_, "The Migration of Serbs and Montenegrins from Kosovo and Metohija. Results of the survey conducted in 1985-1986", Demografic Studies, Volume III, Serbian Academy of Sciences and Arts, Beograd, 1992, pp. 38, 111- 175; Marina Blagojevi_, "Egzodus iz 'crne kutije'", Vojska, broj 40, Beograd, 25. februar 1993, str. 48, 49).

Tako se, 1968. godine, uz mere represije prema "izaziva_ima nereda", _ine i ustupci albanizaciji politi_ke elite i obrazovnog sistema. "Kosmet" je promenio ime u "Kosovo". Promenjeni status Pokrajini donosi i pravo "veta" u Srbiji i u Federaciji, dok Srbija mo_e da uti_e na politi_ku elitu Kosova, kao i Vojvodine, samo kroz kanale koministi_ke partije - Saveza komunista Jugoslavije - koji je, takodje, federalizovan, sa visokim stepenom autonomije pokrajinskih i republi_kih organizacija. I kada su ti uski kanali zatvarani ili na silu uspostavljani, dolazilo je do nacionalisti_ke erupcije i otvorenih sukoba.

Bo_ko Kova_evi_, "Manjine i demokratija", Republika, broj 53, Beograd, 1-15. oktobar 1992, str. 21.

Sami nazivi tada_njih albanskih grupa govore mnogo. To su: "Marksisti_ko-lenjinisti_ka partija"; "Komunisti_ka organizacija za ujedinjenje albanskih teritorija"; "Narodni oslobodila_ki pokret Kosova"; Komunisti_ka partija marksista-lenjinista Albanaca u Jugoslaviji" itd. Od 1990. godine ove grupe "nestaju". To je uslovljeno padom re_ima Envera Hod_e i nastupaju_im promenama, kako u Albaniji tako i u albanskom pokretu na Kosovu i Makedoniji.

Pri tome se ispu_ta iz vida da "iredentizam" ozna_ava i vezanost za liberalizam i njegov koncept nacionalne dr_ave, odnosno za moderni nacionalizam, o _emu je te_ko govoriti u susretu s pokretom iza koga su nacionalna euforija, ekonomska zaostalost, kulturni izolacionizam i uticaj totalitaristi_kog re_ima iz Tirane, koji se posebno odvijao unutar koncepta "albanskog kulturnog prostora" i kanalima medjudr_avne "kulturne razmene" (Marco Dogo, Kosovo. Albanesi e Serbi: le radici del conflitto, Marco, Lungaro, 1992, pp. 336-338).

Nasuprot ovim argumentima isticano je (Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Globus, Zagreb, 1988), da nastanak nove albanske dr_ave ne mora da zna_i ujedinjenje s Albanijom; da svaki _ovek, "bar u socijalizmu", ima pravo na samoopredeljenje te i na nacionalno samoopredeljenje. "Pripadnost nacionalnoj manjini u tom pogledu je sasvim irelevantna". Uz to, Albnci se ne bi opredelili za otcepljenje, jer im je Jugoslavija garantovala nacionalno postojanje i nije ih diskriminisala a i njihovo otcepljenje bi ugrozilo interese Makedonije i Jugoslavije (po ovom autoru, interesi Srbije nisu "relevantni") a pravo po_tovanja tudjeg interesa je najvi_e pravo. I interesima Tirane je protivno da se ujedinjuju sa Kosovom koje je privredno i politi_ki razvijenije te predstavlja opasnost za vlasti Albanije. Zato _to ne mogu da se otcepe, Albanci ne moraju da se odreknu svoga prava na samoopredeljenje. Oni ga mogu odlo_iti. Stanovi_te Branka Horvata bilo je od izuzetnog politi_kog zna_aja, tokom 1988. godine, jer je u srpsko-albanske sporove unelo i mi_ljenje Tre_eg koji je, u ovom slu_aju, bio bli_i jednoj od strana u sporu. Takodje, Horvat javno izgovara ono _to delovi tada_njih komunisti_kih vodjstava Hrvatske i Slovenije pre_utkuju, ali u svojoj politici primenjuju. Re_ je o kori__enju kosovskog pitanja za ja_anje pozicija ovih vodjstava u sukobu sa srpskim komunisti_kim vodjstvom oko podele vlasti u Federaciji.

Lev Kreft, "Kosovo - Republika", _asopis za kritiko znanosti, Ljubljana, 51, 51/1982, str. 116, 118, 119, 127.

Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minority Rights Group, London, 1991, pp. 65, 66.

Titova smrt nametnula je problem uspostavljanja novog sistema re_avanja sukoba. Medjutim, za to nije bilo ni snage, ni volje a ni politi_ke ume_nosti, a iznad svega, neophodnog socijalnog i politi_kog konsensusa. Zadr_ava se stari sistem: nije do_lo do centralizacije a ni do federalizacije Saveza komunista; u_vrstio se izuzetno slo_en rotiraju_i sistem i sistem nacionalnog uravnote_enja dr_avne i partijske hijerarhije. Sistem je trebalo da funkcioni_e i bez "dominiraju_eg lidera", ali on to nije mogao sa nekompetentnom i beskrvnom ni_erazrednom nomenklaturom. I dok je, uz pomo_ ovog sistema, u medjurepubli_kim odnosima relativno uspe_no spre_avana dominacija bilo koje od republi_kih elita, njime se nije moglo upravljati dr_avom, a pogotovu ne reformisati, odnosno modernizovati dru_tvo.

I ovo je jedna od ta_aka u kojoj je do_lo do (i dan-danas postoje_eg) saveza izmedju stare komunisti_ke elite, koja je prihvatila oficijelni nacionalizam kao svoj novi "image" i neoficijelnog nacionalizma, _iji su nosioci jezgra ve_ine sada_njih opozicionih partija. Brojni su primeri koji govore u prilog tome. Medju prvima koji su tada_njoj srpskoj vlasti ponudili saradnju na "ispunjenju nacionalnog zadatka" je jedan od danas uticajnijih opozicionih prvaka: Milan Komneni_ ("Oja_ati razum, a obuzdati strasti", Glas Crkve, _abac, mart 1989, str. 13-27).

Ovaj blok uzroka postaje izuzetno va_an, naro_ito sa zao_travanjem sukoba i raspada (biv_e) Jugoslavije i njenog federalnog centra, koji je mogao da prihvati ulogu Posrednika u ovom sukobu. Sada je to, pre svega, medjunarodna zajednica. Uloga Albanije je va_na i zbog njene neposredne interesne ume_anosti u ovaj sukob. Naravno, to nisu tako zna_ajni _inioci kako se predstavljaju u srpskoj nacionalisti_koj javnosti, koja nemogu_nost ostvarenja svog koncepta pravda "antisrpskom zaverom Novog svetskog poretka", niti _e medjunarodni _inioci razmrsiti kosovski _vor kako to, svojoj i medjunarodnoj javnosti predstavljaju albanski lideri. U ovom radu prednost se daje analizi tzv. unutra_njim _iniocima a medjunarodni _e, kao i do sada, biti posmatrani pre svega kroz ulogu Tre_eg tamo gde je ta uloga zna_ajna.

_eljko Rogo_i_, "Za jugoslavensko Kosovo ili Jugoslavija na raskr__u", Kosovo danas i sutra. Jugoslovenski pogledi, Pogledi, Split, 2/1988, str. 348.

O tome svedo_e brojni podaci. Jedan od njih je i izrazito nepovoljno stanje medjuregionalne saradnje i povezivanja. Ve_ 1976. godine privredno povezivanje se odvija u okvirima republika i pokrajina. Malobrojni medjuregionalni aran_mani ukazuju na postojanje odnosa "razvijeni - nerazvijeni". Privredne organizacije iz razvijenih regiona su nosioci razvoja unutar svojih regija - republika, a privredne organizacije iz nerazvijenih podru_ja se _esto pojavljuju u razvijenijim podru_jima. Koncentracija banaka, takodje, prati "regionalne interese"; banke su povezane sa regionalnim vlastima, tako da svoju poslovnu politiku _esto usmeravaju u skladu sa politi_kim interesima, politikama i informacijama ovih vlasti. Sli_no je i sa tehnolo_kom opremljeno__u privrede. Tehnolo_ki sistemi se, prete_no, zaokru_uju na nivou republika i pokrajina, odnosno u_ih podru_ja, a i tzv. op_tejugoslovenski sistemi u sebi _esto imaju razli_ite tehnolo_ke podsisteme po pojedinim republikama i pokrajinama; organizacija rada je pri tom takva da svaki od ovih podsistema funkcioni_e pre svega po svojim regionalnim interesima (_aslav Oci_, "Autarkija u privredi Jugoslavije", Marksisti_ka misao, Beograd, 2/1982, str. 73-84).

"Nerazvijeni" su nastojali da _to du_e zadr_e status "nerazvijenih" i da spre_e promenu kriterija investiranja. "Razvijeni" su pak poku_avali da promene postoje_i sistem kako bi smanjili svoja davanja za taj fond, pove_ali svoju kontrolu nad njihovim utro_kom i preusmerili ovo investiranje u sopstvenom interesu. Kako su "nerazvijeni" uspevali da svojim politi_kim koalicijama spre_e promenu op_te politike investiranja, "razvijeni" su, uglavnom, pribegavali jednostranom smanjivanju svoga ulaganja.

Bo_idar Jovanovi_, "Pojavni dru_tveno-ekonomski koreni nacionalizma", O albanskom i drugim nacionalizmima, Sveske, Sarajevo, 11-12/1985, str. 8.

Predsedni_tva SFRJ i SKJ, 1. aprila 1981. godine, progla_avaju da je na Kosovu nastupila situacija krize i zavode "posebne mere". Ove mere se, ve_ 2. aprila, _ire (zabranom okupljanja i kretanja kao i zavodjenjem "policijskog _asa"). Odmah zatim izvedena je i vojska iz kasarni (Radovan Petrovi_, "Kontrarevolucionarna akcija nacionalista i iredentista na Kosovu. Napad na bratstvo-jedinstvo i integritet SFRJ", Bezbednost, Beograd, 1-2/1982, str. 201). Upotreba vojske i policije protiv albanskih studentskih demonstracija odnela je brojne _rtve. Procenjuje se da je, od 1981. do 1991. godine, na albanskoj strani bilo oko 90 mrtvih, nekoliko hiljada uhap_enih, 1.500 okrivljenih za politi_ki kriminal a 4.500 za prekr_ajne delikte ("Lista e viktimave Kosove, 1981-1991", Zeri i Rinise, Nr. 1399, Prishtine, 20. prill 1991, pp. 27-33). To je, u politi_kom smislu, oja_alo koaliciju dela centralne vlasti, pre svega vrha JNA i politi_kih grupa u republikama, posebno u Srbiji, koje su nastojale da, podsticanjem straha od interetni_kih sukoba, _ak i njihovim izazivanjem, odlo_e neophodne reforme, izbegnu demokratizaciju i modernizaciju postitovske Jugoslavije (Anton Bebler, "The armed conflicts on the Balkans in 1990-93: Social, economic and political underpinnings and the international extraregional framework", Balkan Forum, Vol. 1, No. 4, Skopje, September 1993, pp. 29, 30).

Sa po_etkom gradjanskog rata na prostorima (biv_e) Jugoslavije i osamostaljivanjem Slovenije i Hrvatske, poku_aj ovog "preuredjenja" poprima obrise ujedinjenja "svih srpskih zemalja" a kosovsko pitanje i srpsko-albanski odnosi odlaze u drugi plan. Slovenija i Hrvatska nastoje da u_vrste svoju novostvorenu dr_avnost a, uz to, Hrvatska nastoji i da nadje izlaz iz gradjanskog rata koji se vodi i u njenim okvirima. Kosovsko pitanje se koristi tek sporadi_no i to u cilju "destabilizovanja Neprijatelja", to jest Srbije i "preno_enja rata na njenu teritoriju". Medjutim, izvesno je da _e se, sa pribli_avanjem kraja rata, obnoviti raspravljanje odnosa i nasledja (biv_e) Jugoslavije, _to _e i kosovsko pitanje dovesti medju prioritete i, naravno, uspostaviti novi odnos snaga i savezni_tava.

Lepeza socijalnih razlika na Kosovu je drasti_no ra_irena. Razlike poprimaju neka obele_ja sli_na kastinskom sistemu. Kanali vertikalne socijalne pokretljivosti su izuzetno su_eni i zakr_eni. Mogu_nost njihovog probijanja postoji samo u oblasti politike i "sive ekonomije", gde su etni_ka, plemenska i porodi_na povezanost od izuzetne koristi za konstituisanje "grupe za pritisak". U takvim okolnostima se, na primer, institucija krvne osvete pokazuje kao izuzetno va_no sredstvo prinude.

Milenko Karan, "Psiholo_ka obele_ja i posledice nacionalizma na Kosovu", Kosovo, danas i sutra. Jugoslovenski pogledi, Pogledi, Split, 2/1988, str. 620.

Jedna grupa politi_ara u Srbiji, predvodjena Slobodanom Milo_evi_em, nastoji da iskoristi problem Kosova radi "homogenizacije" Srba i da, na totalitarnoj osnovi, izgradi svoju vlast u Srbiji i Jugoslaviji. Nasuprot ovoj, druga grupa nastoji da iskoristi kosovski problem kao politi_ki argument u medjurepubli_kim nadmetanjima, kako bi oja_ala unutra_nju dr_avnu zgradu Srbije i popravila njenu startnu poziciju u eventualnoj reformi i modernizaciji (biv_e) Jugoslavije. Prva, dogmatsko-nacionalisti_ka grupa, pobedjuje na platformi koja predstavlja zbir obe_anja, medju kojima je i da "brzo srediti stanje na Kosovu". Iako, po mnogim osobinama, ovakva platforma predstavlja zbir apsurda, ona je ipak odgovarala ve_ini koja nije bila spremna na rizik promena i eventualni gubitak (Slavko Milosavlevski, "Yugoslavia 1990-1992", Balkan Forum, Vol. 1, No. 2, Skopje, March 1993, pp. 148-152).

Ljubo Sirc, "The national question in Yugoslavia", The South Slav Journal, Vol. 9, No. 1-2, July 1986, pp. 88, 89.

Pod "psihozom ugro_enosti" podrazumeva se usvajanje i u_vr__ivanje sistema predrasuda, uverenja i emocija, koji formira svojevrsnu matricu za tuma_enje stvarnosti kao sveop_te ugro_enosti srpskog nacionalnog identiteta. To se ponajbolje vidi u narastanju straha od demografskog "pomora" koji podsti_e ksenofobiju i zatvaranje u sebe. Tome u susret idu i brojna kvazinau_na tuma_enja demografskog razvoja Albanaca kao "paklenog plana" da se "ve_ta_kim putem" izazove eksplozija nataliteta, a sve to po pravilima geopoliti_kog shvatanja nema_kog nacizma o Lebensraum-u. Primer ovakvog tuma_enja pru_a i tekst: Milan Vojnovi_, "Glavni problemi srpskog naroda", Forum, _ovek i pravo, Beograd, 3-4/1991, str. 46-54.

Preventing War in Kosovo, TFF, Lund, 1993, p. 4.

Eugenio Galluto, "Conflicts in the states of former Yugoslavia and regional security", Balkan Forum, Vol. 1, No. 4, Skopje, September 1993, pp. 77, 78.

Ovo u_enje, u propagandno nacionalisti_koj primeni, poprima razne pojednostavljene oblike a _esto i rasisti_ke oznake (Marco Dogo, Kosovo. Albanesi e Serbi: le radici del conflitto, Marco, Lungro, 1992, pp. 23-26, 35).

Srpska pravoslavna crkva i inteligencija po_inju da u emotivno nabijenim istupima u_estalo upotrebljavaju termin "genocid" da bi opisali akte nasilja nad Srbima ali i da bi u javnosti u_vrstili svoju sliku sveta. Vremenom, njima se pridru_uje i grupa ranijih "disidenata" (Dobrica _osi_, Zagorka Golubovi_, Ljuba Tadi_, Mihajlo Markovi_ a priklju_io im se i filozof Milan Kangrga iz Zagreba kao i drugi) koji potpisuju peticiju 200 beogradskih intelektualaca, januara 1986. godine. Bio je to _in koji je javnosti najavio udru_ivanje celokupne srpske nacije u za_titu Srba na Kosovu. Time je izgradjen i most izmedju oficijelnog i neoficijelnog srpskog nacionalizma a demokratija poistove_ena s antikomunizmom odnosno nacionalizmom (Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minority Rights Group, London, 1991, pp. 17-19).

Ovo se_anje i mit ugradjeni su u narodno predanje, pesme i u istoriografiju Srba. To je doprinelo o_uvanju njihove verske (hri__ansko-pravoslavne) svesti i posebnosti. Uz to, ovaj mit je u sebi objedinjavao va_ne komponente nacionalne samosvesti: potvrdu o istorijskom prapo_etku i predstavu o _rtvi koja je izuzetno va_na za izgradnju svesti o zajedni_koj sudbini. Kosovski mit je imao i pedago_ku vrednost - u_io je ljude kako mogu da se izbore za alternativu, koja je, _esto, opredeljenje za fatalitet. Deluje ovaj mit i kao "la_na svest", posebno u u_enju o "neprirodnosti" prisustva Albanaca (Arnauta, _iptara) na Kosovu, odnosno u Staroj Srbiji, ili na Srpskom Kosovu. Iako su u Kosovskom boju u_estvovali i Albanci, kod njih ovaj mit nije prisutan, izmedju ostalog i zato _to su masovnim islamizovanjem prihvatili tursku vlast i tako potisnuli ose_anje poraza i neke elemente obespravljenosti.

Marco Dogo, Kosovo. Albanesi e Serbi: le radici del conflitto, Marco, Lungaro, 1992, pp. 10-13.

Vidovdan odnosno praznovanje svetog Vida - bo_anstva starih Slovena - kod Srba se zadr_alo i po prijemu hri__anstva. Slavljenje "o_injeg vida" ima i kultno zna_enje. Sli_no zna_enje pridodato je i Kosovskoj ve_eri koja je, po legendi, odr_ana u Kru_evcu a _ija je osnovna pri_a sli_na Hristovoj poslednjoj ve_eri. Zatim, tu su i motivi izbora izmedju "Carstva nebeskog" i "Carstva zemaljskog" kao i motiv izdaje odnosno Jude i Vuka Brankovi_a. Ina_e, na Vidovdan, po predanju, u istorijskoj i mitskoj svesti Srba o_ivljavaju i predanja o Kosovskom boju, junacima, _rtvama i, naro_ito, o porazu. Na taj dan se preduzimaju i krupne odluke kao i uspe_ne promene. Sve u svemu, Vidovdan ima posebno mesto u srpskoj nacionalnoj politi_koj kulturi, _to ta_no uvidja Vilijem Cimerman (William Zimmerman) u radu: Politics and Culture in Yugoslavia, Center for Political Studies. Institute for Social research. The University of Michigan, 1987.

Taj miting ima zna_ajno mesto u novijoj istoriji srpskog nacionalizma i srpsko-albanskih odnosa (Christine von Kohl, Wolfgang Libal, "Kosovo. Balkans gordiske knude", Udenrigspoliticke Skrifter, Nr. 86, Kobenhaven, December 1992). Miting ozna_ava i dovr_avanje kosovskog ciklusa Slobodana Milo_evi_a. Od tada, za njega i njegov re_im Kosovo je isklju_ivo prostor administrativno-represivnih mera a sva nacionalna energija usmerava se ka Srbima izvan Srbije i srpsko-hrvatskom sukobu. Odr_avanje nesigurnosti i napetosti na Kosovu koristi se za razmah srpskog nacionalizma i za izmicanje Srbije ispod federalne kontrole. Takodje, snaga kosovskog mita koristi se za nacionalisti_ko aktiviranje Srba u Hrvatskoj, a zatim i u Bosni i Hercegovini. Ovo aktiviranje se de_ava kroz razne oblike. Jedan od prvih je tzv. Pismo istine dece sa Kozare (zapravo, ljudi koji su u Drugom svetskom ratu, kao deca, bili odvedeni u usta_ke logore _irom NDH; organizovanje "mitinga istine" u Karlovcu, Hrvatska (4. februara 1990); konstituisanje uticajne grupe Srba u Kninu, koju je tada predvodio Jovan Opa_i_ a kasnije preuzeo Jovan Ra_kovi_ i koja _e biti nukleus srpskog oru_anog ustanka protiv hrvatske vlasti. Sve u svemu, nacionalna privr_enost je iskori__ena za u_vr__ivanje republi_ke vlasti na Kosovu, vlasti Slobodana Milo_evi_a u Srbiji i za njegov uticaj na Srbe izvan Srbije ("Yugoslavia: Human rights abuses in Kosovo 1990-1992", Helsinki Watch, October 1992, pp. 1, 2).

Preventing War in Kosovo, TFF, Lund, 1993, p. 17.

Ovo je stara predstava, kojom su, na primer, pravdana vojna osvajanja severne Albanije (Dimitrije Tucovi_, Srbija i Albanija. Jedan prilog kritici zavojeva_ke politike srpske bur_oazije, Izdanje Socijalisti_ke knji_are, Beograd, 1914, str. 117, 118).

Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minority Rights Group, London, 1991, pp. 60-62.

U biti, bio je to antireformski pokret unutar Srbije koji je, u osloncu na sli_ne pokrete i grupe u Jugoslaviji, nastojao da spre_i zapo_ete reforme. Ovaj savez sa drugim grupama izvan Srbije postepeno _e se raspadati u unutarpartijskim i medjurepubli_kim sukobima, koji nastupaju posle poreme_aja balansa snaga u Federaciji, usled likvidiranja autonomije pokrajina unutar Srbije (Carl-Ulrik Schierup, "The post-communist enigma: Ethnic mobilisation in Yugoslavia", New Community, Vol. 18, No. 1, 1992, pp. 122, 123).

Kao osnovna teza isti_e se da pritisak na Srbe i Crnogorce ne prestaje i da ima za cilj da ih sve natera na iseljavanje kako bi Kosovo postalo "etni_ki _isto" to jest albansko. U nameri da naglase probleme iseljavanja Srba i Crnogoraca sa Kosova prete kolektivnim iseljavanjem. Tako, 20. juna 1986. godine, organizuju iseljavanje, iz sela Klina, Batuse i Bresje, oko 500 ljudi koji manifestaciono kre_u ka Beogradu.

Doprinos njihovog delovanja na pobedi Milo_evi_eve frakcije bio je ogroman. Naime, unutar tada_njeg republi_kog vodjstva postojala je op_ta saglasnost o potrebi i op_tem smeru izmene ustavnog ustrojstva Srbije kao i oko umanjivanja dr_avnih funkcija pokrajina. Razlike su postojale oko toga da li i u kojoj meri koristiti tzv. narodno nezadovoljstvo, i oko toga da li i_i u promene i po cenu dezintegrisanja tada_nje Jugoslavije. Pritisak pokreta sa Kosova stvarao je atmosferu napetosti i neizbe_nosti "prekih re_enja koja ne pitaju za cenu". To je ja_alo snagu radikalizma kojoj nisu odoleli Milo_evi_evi protivnici. Takodje, ovaj pokret je neposredno uklju_en u organizovanje "narodnog protesta" i ru_enje tada_njih rukovodstava pokrajina (Kosova i Vojvodine) i Crne Gore. Mitinzi u Titogradu i Novom Sadu koje je sa Kosova Polja (2. jula i 16. avgusta) najavljivao "srpski lider" Miroslav _olevi_, bili su javni izrazi ovakve uloge ovog pokreta. Obrazlo_enje je bilo da je potrebno posti_i puno jedinstvo rukovodstava kako bi se re_ilo i pitanje Kosova. To jedinstvo su ovi "lideri" i Slobodan Milo_evi_, oslanjaju_i se na staljinisti_ko iskustvo, nastojali da ostvare promenama kadrova i organizacije.

Na jugoslovenskoj dimenziji posebno insistiraju predstavnici pokrajinskih vodjstava kao i vodjstva Slovenije i Hrvatske u nastojanju da spre_e kori__enje kosovskog pitanja za promenu odnosa snaga u Federaciji. Sa svoje strane, vodjstvo Srbije vodi samostalnu politiku i u njenu odbranu isti_e da je Kosovo unutarsrpski problem. Ali, kada se susre_e s negativnim rezultatima svoje politike, tada isti_e da je to "jugoslovenski problem".

Lokalni komunisti, tzv. srpski lideri, uz podr_ku iz Beograda, iz ovog sukoba iza_li su kao pobednici _ime je i zapo_eo lanac promena rukovodstava Pri_tine i Kosova.

I u ovom "ratu" po intezitetu i upotrebi negativnih stereotipova o Drugima, naro_ito o Albancima, Slovencima i Hrvatima, prednja_e mediji iz Srbije ("Politika" i TV Beograd), koje je Milo_evi_ stavio pod svoju kontrolu.

Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minorities Rights Group, London, 1991, pp. 67, 68.

Ovaj "su_tinski obrt u ustavnom statusu" Kosova dovr_en je u Ustavu Srbije (od 28. septembra 1990. godine). To je u_injeno svodjenjem pokrajina na rang "teritorijalne autonomije" sa uskim krugom nadle_nosti.

Zapravo, promenom statusa pokrajina i elita na vlasti u Crnoj Gori i samim Pokrajinama, Milo_evi_ je uspostavio kontrolu nad _etiri od osam glasova u federalnom vrhu. Time je, u drugim nacijama i republikama, poja_an strah od srpske dominacije ali i udru_ivanje na antisrpskoj osnovi (Bertrand Largentaye, "The Role of the European Community", Ex- Yugoslavia: from War to Peace, Generalita Valenciana, Valencia, 1993, p. 37).

Sonja Licht, "Yugoslavia and Europe. What are the lessons Europe should learn?", Ibid, p. 29.

Prof. dr Tibor Varady, "Narodnosti u Jugoslaviji i mogu_nosti medjunarodne regulative prava narodnosti (manjina)", Otvoreni problemi narodnosti u Jugoslaviji, Pravo i Univerza v Mariboru. Evropski center za prou_avanje medetni_nih odnosev in regionalizma, Novi Sad, 1991, str. 81, 82.

Ovog puta uklju_eni su i studenti, djaci, intelektualci, politi_ki lideri, ali i radnici i seljaci. Primenjeni su i neki novi metodi: generalni _trajk i zatvaranje privatnih prodavnica i radnji.

Kroz sve te dogadjaje, nekad "ilegalne", "underground grupe", sa staljinisti_kim opredeljenjem, prerastaju u masovne organizacije. Medju ovima je najmasovnija Demokratski savez Kosova, koju vodi Ibrahim Rugova i koja, po izjavama njegovih lidera, obuhvata 800.000 _lanova. Zna_ajne su jo_ i Socijaldemokratska partija Kosova, Parlament mladih Kosova, Selja_ka partija Kosova, Nezavisni sindikat Kosova, Komitet za istinu o Kosovu itd.

Shkelzen Maliqi, "Kosovo: Politics of Resistance", Ex-Yugoslavia: from War to Peace, Generalita Valenciana, Valencia, 1993, p. 69.

Do kraja februara u sukobima Albanaca i federalnih trupa gine najmanje 32 ljudi (RFE Weekly Record of Events, 9 February 1990).

Milo_evi_ev uspeh u nacionalisti_koj politici bio je mogu_ samo zahvaljuju_i tome _to je on, na krajnje radikalni na_in, otvorio zaista bolno pitanje ravnopravnosti, odnosno polo_aja Srbije u Federaciji, i _to je otvorio srpsko nacionalno pitanje. Naravno, problemi su nastali otuda _to je on ovo pitanje shvatio kao dr_avno, a ne kao demokratsko (Micheline de Félice, "La Yougoslavie en question", Les Tempes Modernes, Paris, 1989, p. 106).

Demonstracije su uklju_ivale dva metoda: prvo, u novembru 1988. godine, protesni mar_ rudara Trep_e od tada_nje Titove (sada Kosovske) Mitrovice do Pri_tine, u du_ini od 40 km, i _trajk rudara, 20-28. februara 1989, koji se pro_irio u generalni _trajk Albanaca na _itavom Kosovu i, drugo, demonstracije u danima promena Ustava Srbije kao i _trajk rudara, uz zauzimanje rudnika (zima 1989. i januar 1990) kao na_in odbijanja priznavanja legitimnosti ustavnih promena i protesta protiv uklanjanja sa vlasti komunisti_kog albanskog lidera Vlasija (Azem Vllasi). Sledi potpisivanje peticije "Za Demokratiju - Protiv nasilja" od strane 400.000 Albanaca. Time se uspostavlja autoritet novog albanskog lidera - dr Ibrahim Rugove i dominacija njegovog Demokratskog saveza Kosova. Rugova postaje albanski "Otac nacije".

Albanian Democratic Movement in Yugoslavia (Kosovo - Macedonia - Southern Serbia - Montenegro). Documents: 1990-1993, Kosova Information Center, Prishtina, 1993. Ovi dokumenti svedo_e o uobli_avanju ideje o kosovskoj nezavisnoj i neutralnoj dr_avi, koja bi, po "oficijelnom" albanskom tuma_enju, bila izvan bilo kakvog oblika povezivanja sa drugim "albanskim prostorima". Medjutim, uvid u dokumenta albanskih organizacija izvan Kosova pokazuje da je, u osnovi po istoj politi_koj "metodologiji", uveliko pripremljeno ujedinjenje svih ovih "prostora" u jednu dr_avu, koja bi se, potom, ujedinila s Albanijom, i to u okvirima etni_kih granica, koje je zahtevao albanski pokret 1913. godine (Rexep Ismajli, Kosovo and the Albanians in Former Yugoslavia, Kosova Information Center, Prishtina, 1993). Uostalom, zahtev za ujedinjenjem zajedni_ki je svim albanskim grupama i strankama. One, tokom 1990. godine, politi_ki povezuju aktivnosti Albanaca na Kosovu i u zapadnoj Makedoniji: ve_ 1. februara oko 2.000 Albanaca zahteva da se ovom delu Makedonije sa ve_inskim albanskim stanovni_tvom garantuje nezavisnost. Demonstranti u Tetovu, tom prilikom, izvikuju "Ho_emo Veliku Albaniju!"; oko pitanja jezika (juna meseca) organizuju se jo_ masovnije demonstracije (u Strugi u_estvuje 11.000 Albanaca). Demonstracije, kasnije, zahvataju Kumanovo i Tetovo; 25. avgusta osniva se Partija demokratskog prosperiteta Makedonije (PDP) _iji je lider Nevzet Halili (N. Hallili). Nasuprot "neetni_kom imenu", re_ je o partiji koja okuplja samo Albance i ima za cilj ujedinjenje svih Albanaca u jednu dr_avu. Otuda se, u Makedoniji, osnovni politi_ki sukob odvija izmedju albanskog bloka - PDP i Narodne demokratske partije, s jedne, i njihovog "makedonskog pandana" - VMRO - DPMNE, s druge strane (Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minority Rights Group, London, 1991, pp. 84-86). U ostvarivanju ovog cilja, naravno, ne zaboravljaju se ni op_tine na jugu Srbije - Bujanovac i Pre_evo - u kojima Albanci _ine ve_inu stanovni_tva (B. Kosumi, Sh. Vinca, "Kjo eshte Kosova lindore i Ky esthe vullneti i populit", Zeri, Prishtina, 29. II 1992, pp. 14, 15). Ali, do sada je, javno, najdalje u tom zahtevu oti_ao jedan od albanskih vodja, Red_ep _osja, koji je u svojoj prepisci s predsednikom Albanije Salijem Beri_om, marta 1993. godine, zahtevao ujedinjenje svih teritorija nastanjenih Albancima, podsetiv_i Albance da je ujedinjenje njihov "osnovni nacionalni interes" i optu_iv_i Beri_u da izdaje ovaj interes (Borba, Beograd, 19. mart 1993, str. 11).

Srbiji u "preuzimanju" ovih funkcija (februara 1990. godine) poma_e povla_enje hrvatskog i slovena_kog kao i (aprila meseca) makedonskog kontigenta iz sastava specijalnih policijskih snaga Federacije, stacioniranih na Kosovu. Bilo je to i javno manifestovanje politi_kih sukoba u Federaciji oko politike prema Kosovu. Rezultat ovih sukoba, pre nego kompromisa, bilo je i aboliranje Azema Vlacija uz jo_ _etrnaestoro osudjenih, kao i Adema Dema_ija (koji je proveo 28 godina u zatvoru zbog svog zalaganja za albanski separatizam i Veliku Albaniju) (Hugh Poulton, The Balkans. Minorities and States in conflict, Minority Rights Group, London, 1991, pp. 68, 69).

Na primer, pravo izvr_nih organa da ograni_e slobodu kretanja osobama za koje se sumnjalo da mogu ugroziti javni poredak, time _to su ova lica bila zadr_avana u mestima boravka ili primoravana na boravak u drugim mestima, naj_e__e u zatvorima. Ovakva mogu_nost je postojala po tada va_e_im republi_kim i pokrajinskim zakonima o unutra_njim poslovima ali su primenjene, 1989. godine, jedino odredbe _lanova 53. i 54. takvog zakona Kosova (Slu_beni list SAP Kosova, 46/1987). Bio je to jo_ jedan izraz nepo_tovanja sloboda i prava Albanaca, ali i izuzetno niskog standarda ljudskih prava i sloboda, koji je u (biv_oj) Jugoslaviji ispod standarda kolektivnih prava manjina (Prof. dr Vojin Dimitrijevi_, "Narodnosti i manjine u jugoslovenskoj federaciji", Otvoreni problemi narodnosti u Jugoslaviji, Pravo i Univerza v Mariboru. Evropski center za prou_avanje medetni_nih odnosev in regionalizma, Novi Sad, 1991, str. 56, 57).

Ovaj tekst (objavljen u Slu_benom glasniku Socijalisti_ke Republike Srbije, broj 15, 1990), polazi od stava da Srbi, Crnogorci, ali i Muslimani, Hrvati, Turci, Romi i drugi, na Kosovu, ve_ godinama, _ive u uslovima neslobode i nesigurnosti, li_ne i imovinske ugro_enosti, kao i da je veliki broj Albanaca "zahva_en idejom o stvaranju Velike Albanije i prevaren da je ostvarivanje tog cilja mogu_e". Dalje, isti_e se, "Albanci imaju takva prava kakva nema ni jedna nacionalna manjina u svetu" i poru_uje se da srpski narod, Srbija i Jugoslavija "nikada ne_e i ne mogu dozvoliti" da se ostvare planovi albanskog separatizma za nasilno iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, kao i da "Srbija ni po koju cenu ne_e dozvoliti da joj se otrgne deo njene teritorije, postojbina srpskog naroda". U Programu se, takodje, obe_ava da _e se onemogu_iti ispoljavanje ma kakvog nacionalizma, posebno albanskog i najavljuje se preduzimanje "specifi_nih mera za o_uvanje reda, mira, slobode, ravnopravnosti, ustavnog poretka i integriteta Srbije".

Plan, ina_e, sadr_i 95 ta_aka koje odredjuju brojne zadatke republi_kim organima u svim oblastima politi_kog i dru_tvenog _ivota Kosova. Ali, najve_i broj ovih zadataka se odnosi na uspostavljanje jedinstvenog zakonodavstva u Srbiji; ja_anje pravosudnih, vojnih i policijskih funkcija Srbije; zapo_ljavanje na Kosovu ljudi van Kosova; primenu republi_kih propisa u nauci, kulturi, _kolstvu, informisanju i socijalno-zdravstvenoj za_titi itd. (Slu_beni glasnik SR Srbije, broj 15, 1990).

Slu_beni glasnik SR Srbije, broj 30, 1990. Ovaj zakon je prestao da va_i na osnovu Zakona o prestanku va_enja odredjenih zakona i drugih propisa (Slu_beni glasnik SR Srbije, broj 18, 1993, _lan 1. ta_ka 7). Posebno je interesantan _lan 2. ovog zakona, koji utvrdjuje da Zakon o prestanku rada Skup_tine SAP Kosova i Izvr_nog ve_a SAP Kosovo (Slu_beni glasnik SR Srbije, broj 33, 1990) i Zakon o prestanku rada Predsedni_tva SAP Kosovo (Slu_beni glasnik SR Srbije, broj 15, 1991) prestaju da va_e "danom konstituisanja Skup_tine Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija" koja _e se "konstituisati nakon sprovodjenja neposrednih i tajnih izbora po odredbama Ustava i privremene statutarne odluke koju _e doneti Narodna Skup_tina". Do ovih izbora nije, do dana_njeg dana, do_lo.

Pod posebnim okolnostima podrazumevaju se razlozi bezbednosti (_lan 1.) a one nastupaju "kada se organizovano: preduzimaju aktivnosti usmerene na ru_enje ustavom uredjenog poretka i teritorijalne celokupnosti; ne izvr_avaju zakoni i drugi propisi; preduzimaju radnje koje mogu izazvati opasnost po _ivot i zdravlje ljudi; ustavom i zakonom utvrdjena prava i obaveze vr_e na na_in kojim se te_e o_te_uju dru_tveni interesi, kao i kada se koriste radi ostvarivanja ciljeva suprotnih ustavu" (_lan 2.).

Ustavnim zakonom o izmenama i dopunama ustavnog zakona za sprovodjenje Ustava Republike Srbije (Slu_beni glasnik Republike Srbije, broj 20, 1993. godine) ukidaju se i svi preostali zakonski i ostali akti pokrajinskih organa.

Posledica je da je oko 250.000 djaka onemogu_eno da redovno nastavi _kolovanje. U srednje _kole je moglo, 1991. godine, da se upi_e svega 28,8% djaka. Zatvorene su brojne osnovne i srednje _kole i uvedena segregacija po nacionalnoj osnovi (Vreme, Beograd, 3. jun 1991; Borba, Beograd, 31. maj i 26. jun 1991, Republika, Beograd, 1-31. jul 1991, str. 12).

Slu_beni glasnik Republike Srbije, broj 22, 1991. Ovim zakonom se ograni_ava promet nepokretnosti izmedju fizi_kih i gradjanskih pravnih lica na podru_ju koje obuhvata teritoriju Srbije bez Vojvodine, i to u trajanju od 10 godina. _lan 3. Zakona utvrdjuje da _e Ministarstvo finansija odobriti promet nepokretnosti "kad oceni da se tim prometom ne uti_e na promenu nacionalne strukture stanovni_tva ili na iseljavanje pripadnika odredjenog naroda, odnosno narodnosti". "Oficijelno" proklamovani smisao Zakona je da se "spre_i iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, tako _to se zabranjuje promet nepokretnosti izmedju Srba i Crnogoraca, s jedne, i Albanaca, s druge strane". Ali, on se u svojoj primeni ne odnosi samo na srpsko/crnogorsko-albanske odnose ("Nacionalna ili radna knji_ica. Rasprava na Forumu za etni_ke odnose", Borba, Beograd, 12. XII 1990).

"91. Godina rata", Borba, Specijalni dodatak, Beograd, 3. januar 1992.

Ova, relativno nagla promena, kao i ranije spominjan uo_ljiv nestanak marksisti_ko- lenjinisti_kih grupa i partija sa tzv. alternativne kosovske politi_ke scene zahteva dodatna i produbljena istra_ivanja. Ali, na nivou hipoteze, radi se o visokom stepenu ostvarene nacionalne i nacionalisti_ke homogenizacije i centralizovane kontrole albanskog politi_kog pokreta. To omogu_ava relativno brza "ideolo_ka prestrojavanja". No, po svemu sude_i, time se bitnije ne menja priroda pokreta i samoidentifikacije Albanaca. Menja se legitimacijski osnov albanskih lidera. Oni se sada legitimiraju kao demokrate. Po mnogim oznakama, to je veoma blisko samolegitimaciji, koju sebi pribavljaju srpski, hrvatski i mnogi drugi postkomunisti_ki re_imi Isto_ne Evrope, a koja se u literaturi ozna_ava kao "konstitucionalni nacionalizam" (Robert M. Hayden, "Constitutional Nationalism in the Former Yugoslav Republics", Slavic Review, Stanford, CA, Winter, 1992, pp. 654-674).

Albanci su medju poslednjim narodima, posle raspada Otomanskog carstva, izgradili sopstvenu nacionalnu zajednicu. Ali, oni su i medju retkim narodima, na balkanskom prostoru, koji su uspeli da nadju unutarnacionalni balans izmedju tri veroispovesti (islama, kome pripada oko 70% Albanaca, pre svega iz Albanije, Kosova, Makedonije i Crne Gore; pravoslavlja, kome pripada oko 20% Albanaca iz ju_ne Albanije i iz Gr_ke; katoli_anstva, kome pripada 10% Albanaca uglavnom iz severne Albanije i sa Kosova). Naravno, taj trostruki intezitet diferencijacije je, _esto, motiv za sukobe suprotstavljenih interesa, ali i za re_avanje suprotnosti kompromisom. U albanskoj istoriji nema verskih ratova. Sukobi su bazirani, pre svega, na plemensko-teritorijalnoj osnovi. Medjutim, trostruka konfesionalnost, _esto, provocira refleks radikalne reakcije, ali sa promenjivom uporedno__u. Tako je, u doba staljinizma i Enver Hod_e (Enver Hoxha), odnosno tzv. enverizma, Albanija "najortodoksnija komunisti_ka zemlja". Ona je, 1967. godine postala prva dr_ava u modernoj istoriji u kojoj je, zakonom, zabranjena religija. Brzim degradiranjem patrijarhalnog kodeksa, sistema vrednosti zasnovanog na prethodnim osnovama, omogu_avana je forsirana ideologizacija i staljinizacija. Posle pada staljinizma, odnosno enverizma, zatvara se ovaj "poslednji ateisti_ki muzej". Naravno, sa prvim poku_ajima destaljinizacije i demokratizacije Albanije, dolazi do "obnove religioznosti". Radikalna staljinizacija Albanaca u Albaniji i pola veka relativne destaljinizacije u (biv_oj) Jugoslaviji stvorili su svojevrsnu asimetriju u odnosu Albanaca prema ukupnoj duhovnosti, a odnos prema religiji tu ima posebno mesto. Kosovo nije pro_lo "fazu nasilne ateizacije", jer jugoslovenski komunisti_ki re_im nije tako obezbedjivao primat marksisti_koj ideologiji i "klasnoj svesti", ve_ su primenjivani drugi metodi marginalizacije religije. Iako je ogromna ve_ina Albanaca sa Kosova muslimanske veroispovesti, a svega 50.000 Albanaca su rimokatolici, islam nije rukovode_e na_elo politi_kog delovanja. Zapravo nije do_lo do "amalgama izmedju religije i separatizma" kakav postoji kod Slovenaca ili Muslimana, na primer. _ak su, 1981. godine, predstavnici islamske verske zajednice - hod_e - odbili da podr_e nacionalisti_ke proteste. Medjutim, u uslovima etni_ke i ideolo_ke dezintegracije (biv_e) Jugoslavije, koja se odvija i kroz rat, a u ime nove "totalitarne demokratije", stari "eti_ki kodeksi", koji su regulisali odnose medju ljudima, olako su progla_eni za "subverzivne", "antidru_tvene" i napu_ta se vekovima ustaljen ritam razumevanja. To, sa svoje strane, u prvi plan isti_e nacionalisti_ku homogenizaciju (Gzime Starova, "The religion of the Albanians in the Balkan and European context", Balkan Forum, Vol. 1, No. 4, Skopje, September 1993, pp. 201-204).

Helene Lindholm, "Nationalist movements: The Palestinian Intifada and Kosovo compared", Focus: Nation-Building and social identity, Spectrum, Volume II, European University Center for Peace Studies, Shlaining, May 1991, pp. 38-41.

Celokupno albansko vodjstvo, osim jednog malobrojnog i po uticaju marginalnog dela koji je vezan za re_im u Beogradu i koji smatra da bi Albance zadovoljio onaj stepen autonomije i prava nacionalnih manjina koji "postoji u Evropi" (Ilijaz Duka, "Strah od novih ratnih uspeha", Borba, Beograd, 11-12. septembar 1993, str. V), isti_e slede_i zahtev: "Danas Albanci ne tra_e ni_ta drugo nego pravo na samoopredeljenje, kao svi ostali narodi biv_e Jugoslavije. Bez toga prava nema re_enja kosovskog problema niti mira na Balkanu... Srbija je na Kosovu za Albance uvek bila okupator, kao _to je to i danas. U interesu je oba naroda da svaki od njih bude gospodar u svojoj ku_i. Kosovski Srbi i Albanci mogu biti ravnopravni samo u slobodnom, nezavisnom Kosovu, u dobrom susedstvu i saradnji sa Srbijom, Albanijom, Crnom Gorom i Makedonijom" (Mark Krasni_i, "Nema mira na Balkanu bez samoopredeljenja Albanaca", Borba, Beograd, 16. mart 1993, str. 11). Jedina pitanja koja bi, sa albanske strane, mogla biti za razgovor su: status Kosova, uklju_uju_i opciju njegove nezavisnosti; organizovanje slobodnih izbora i plebiscita; organizovanje privremene vlasti; garancije prava srpskog naroda na Kosovu i za_tita spomenika srpske kulture; ekonomske koncesije itd. (_keljzen Mali_i, "Strah od novih ratnih uspeha", Borba, Beograd, 11-12. septembar 1993, str. V).

Helene Lindholm, "Nationalist movements: The Palestinian Intifada and Kosovo compared", Focus: Nation-Building and social identity, Spectrum, Volume II, European University Center for Peace Studies, Shlaining, May 1991, pp. 39, 40).

U pravu je Deni_ kada isti_e da je Kosovo za Srbiju ne_to _to bi odgovaralo kombinaciji Severne Irske i Zida pla_a. Za Albance to je, pak, podru_je na kome je, u XIX veku, rodjena njihova nacionalna ideja i na kome su postigli visok stepen samoopredeljenja (Bogdan Denitch, "Yugoslavia: The limits of reform. Economic Crisis. Nationalism Inner Strife", Dissent, Winter, 1989, p. 84).

Albanski pokret je uspeo, oslanjaju_i se i na interese pojedinih stranih dr_ava u regionu Balkana, kao i na pomo_ Albanije i albanske dijaspore, da postigne zna_ajne rezultate u tom nastojanju. To je, uz primenu represije pri nastojanju srpske vlasti da stavi Kosovo pod svoju kontrolu, uslovilo da je ovaj poku_aj Srbije, uz sva pozivanja njenog vodjstva i propagande na istorijska prava kao i na pravo na teritorijalni integritet i suverenitet, omogu_ilo da se to nastojanje, pre svega u Evropi, protuma_i kao kr_enje osnovnih principa KEBS-a, odnosno, kao kr_enje ljudskih prava Albanaca. No, i pored svih uspeha u tome, stvar se izuzetno komplikuje sa zao_travanjem jugoslovenske krize i sa izbijanjem rata. Od tada se medjunarodna zajednica koncentri_e na srpsko-hrvatski sukob a srpsko-albanski sukob odlazi u drugi plan. Jugoslovenski rat je zapretio destabilizacijom Evrope. Na to je Evropska zajednica odgovorila nedovoljno osmi_ljenim akcijama zasnovanim na "pravu me_anja" (le "droit d'ingerence"). To je vodilo ka osporavanju prava Srbiji na teritoriju Kosova i ka primeni "balti_kog uzora" na priznavanje Albancima sa Kosova prava na nezavisnu dr_avu. Medjutim, suo_ena sa nesagledivim posledicama koje bi ovaj presedan mogao da ima na dr_ave zapadne Evrope, (pre svih, misli se na Baske i Katalonce u _paniji, Korzikance u Francuskoj, Irce u Velikoj Britaniji itd.), Evropska zajednica se sve vi_e opredeljuje za princip teritorijalnog integriteta, koji je primenila na Sloveniju i na Hrvatsku, uz zahtevanje garancije kolektivnih prava za albansku manjinu u granicama Srbije, odnosno Jugoslavije i Makedonije (Jean-Philippe Melchior, "Fédération et minorité nationale. Réflexions sur le crise en Yougoslavie", Les Tempes Modernes, Paris, 545-546/1991, p. 275).

B. Cani, Pi_ta, Koli_i, Dema_i, Borba, Beograd, 16. septembar 1992, str. 9.

_kelzen Mali_i, "Strah od novih ratnih uspeha", Borba, Beograd, 16. septembar 1993, str. IV.

Ovde se, zapravo, brkaju pojmovi legalnosti i legitimnosti. Izlazak na izbore, na primer, nije priznavanje legitimnosti vlasti u Srbiji i njenoj nedemokratskoj strukturi, ve_ kori__enje i parlamentarnih sredstava za ostvarivanje albanskih zahteva. Uz to je prihvatanje zahteva legalnosti jedan od prvih zahteva demokratije.

Jedan od primera za ovakvo samosagledavanje predstavlja prilog: Behlull Beqaj, "Power turned into law", Inter-disciplinary workshop on multi-cultural existence in the European context, The British Council and European Movement in Serbia, Belgrade, 24-26 September 1993).

Mar_elo Kerini, Etni_ke manjine. Mo_ i op_tenje, Kultura, Beograd, 76-77/1987, str. 101.

Eric J. Hobsbawm, Nacije i nacionalizam, Novi Liber, Zagreb, 1993, str. 184, 185, 188, 189, 206.

R. Lang, Minorities Under Communism: Nationalities as a source of tension among Balkan Communist States, Harvard University Press, Cambridge, 1973.

Pretpostavlja se da su i Srbi i Albanci organizovali svoje paramilicijske grupe. Albanska strana je organizovana u regimente (za podru_ja Ka_anik, Prizren, Pri_tina i Podujevo), od kojih svaka broji po 10.000 pripadnika. Ukupni broj vojnika se, dakle, procenjuje na 40.000. Komandni kadar _ine Albanci iz biv_eg oficirskog i podoficirskog stalnog i rezervnog sastava JNA kao i teritorijalne odbrane. Nedostaje im te_ko naoru_anje, ali su dobro naoru_ani baca_ima mina, automatskim i poluautomatskim oru_jem rumunske, kineske, madjarske i jugoslovenske proizvodnje. Pretpostavlja se da bi, i slu_aju oru_anih sukoba, Albanci nastojali da internacionalizuju sukob, kako bi dobili pomo_ od Albanije ali i od _ire medjunarodne zajednice. Tome u prilog navodi se da u Albaniji (Kuks i Tropja) postoje centri za obuku albanskih specijalnih snaga. Suprotni tabor sa_injavaju Vojska Jugoslavije, policija, i naro_ito njene specijalne jedinice, koje po nekim procenama broje do 70.000 pripadnika, kao i razne paramilicijske grupe, koje su organizovane i naoru_ane sli_no kao i albanske grupe (Aleksandar Vasovi_, "Braced (and Armed) for Confrontation", Balkan War Report, Number 17, Institute for War and Peace reporting, London, January 1993, p. 1).

Medjutim, sa produ_avanjem rata i krize i aktivnog u_e__a medjunarodne zajednice u njima, a naro_ito sa iscrpljivanjem doma_ih u_esnika kroz rat i sukobe, zavisnost od spoljnih _inilaca je sve nagla_enija. Tu je posebno va_na uloga SAD i Evrope. (General- potpukovnik prof. dr. Radovan Radinovi_, "Vojnostrategijski zna_aj Kosova i Metohije", Vojska, broj 40, Beograd, 25. februar 1993, str. 22).

Stefano Piziali, "Forze armate ed equilibri politico-militari nei Balcani", Yugoslavia e Balcani: Una bomba in Europa, Franco Agneli, Roma, 1992, pp. 48, 49.

_keljzen Mali_i, "Strah od novih ratnih uspeha", Borba, Beograd, 11-12. septembar 1993, str. V.

Blerim Shala, "Risanje zemljevidov", Mladina, Ljubljana, 26. januar 1993, str. 32.

Stefano Bianchini, "Conflitti e cooperazione nei Balcani", Yugoslavia e Balcani: Una bomba in Europa, Franco Agneli, Roma, 1992, p. 19; Stefano Bjankini, "U_initi granice suvi_nim", Vreme, Beograd, 29. mart 1993, str. 39.

Istorijat nastajanja i re_avanja pitanja regiona Trentino - Alto Adidje (vidi: Paolo Magagnotti, Voltodi una regione di confine. Il Trentino - Alto Adige attraverso la storia, Presseant, Bolzano, 1992) a naro_ito pojedina od re_enja statusa regiona, direktne demokratije, ovla__enja lokalnih organa vlasti, etni_ke zastupljenosti u organima vlasti i uprave, upotrebe jezika itd. (vidi: Dr Lukas Boneli, Dr Ivo Winkler, L'Autonomia dell'Alto Adige. Diescrizione delle competenze legislative ed administrative autonome delle Provincia di Bolzano, Giunta provinciale di Bolzano, Bolzano, 1989) mogu biti od koristi pri rasplitanju srpsko-albanskog _vora na Kosovu. Ovaj model omogu_ava zadovoljenja potreba za autonomijom i u situaciji zao_trenih interetni_kih odnosa a da se ne menjaju postoje_e dr_avne granice. Medjutim, to zahteva neke pretpostavke: prvo, spremnost lokalnih vodja da se suo_e sa stvarno__u i da probleme re_avaju strategijom "step by step"; drugo, da vlada susedne dr_ave, koja je etni_kim i drugim vezama povezana sa manjinom koja je, zapravo, ve_insko stanovni_tvo, ne pravi probleme, ve_ da se anga_uje na primeni odredaba o statusu manjine i autonomiji (Nina Dobrkovi_, "Ju_ni Tirol - Model re_avanja polo_aja i statusa nacionalnih manjina?", Medjunarodni problemi, Beograd, 3-4/1992, str. 284); tre_e, razvoj regionalne saradnje (jugoslovensko- albanske, u ovom primeru) i, u _irim okvirima, balkanske sveevropske integracije; _etvrto, potrebno je vreme itd. (Minorities and Autonomy in Western Europe, Minority Rights Group, London, 1991, pp. 9, 11).

Anthony D. Smith, "Nationalism", Current Sociology, Volume XXI, No. 3, Mouton - The Hague - Paris, 1973, pp. 19-21.

Re_ je o ideji "specijalnog statusa" koja se, po ovom dokumentu, posebno odnosi na Srbe koji _ive u Hrvatskoj, i to na prostorima gde oni predstavljaju ve_inu (Deo II - "Ljudska prava i prava etni_kih i nacionalnih grupa", odeljak b - "Prava nacionalnih i etni_kih grupa", ta_ka 2.1.e). To ne isklju_uje primenu ovih na_ela i na druge manjinske zajednice, kako se to tvrdi u oficijelnim tuma_enjima vlasti Srbije. Naprotiv, iz formulacija Deklaracije proizilazi da se ona odnosi i na druge, dakle i na Albance koji spadaju pod odredbe ta_ke 2.3. Deklaracije, jer "_ine ve_inu na oblasti u kojoj _ive" (na Kosovu). Ovim zajednicama se garantuje: pravo nediskriminacije; kulturna prava predvidjena instrumentima UN, KEBS-a i Saveta Evrope; pravo na odlu_ivanje kojoj nacionalnoj ili etni_koj grupi _ele da pripadaju i ostvarivanje svih prava koja iz takvog opredeljivanja proizilaze; u_ivanje "specijalnog statusa" ("autonomije") (ta_ka 2.5), koji uklju_uje pravo na nacionalne simbole, pravo na drugo dr_avljanstvo pored republi_kog dr_avljanstva, pravo na obrazovanje; zakonodavne organe, administrativne strukture, uklju_uju_i regionalne snage reda i sudstvo (Jugoslavija tre_i put, Specijalno izdanje, Borba, novembar 1991, str. 38).

O tome svedo_e i retki dosada_nji poku_aji. Na primer, Udru_enje za jugoslovensku demokratsku inicijaltivu (UJDI), u doba najve_e politizacije ovog sukoba, 1989/1990. godine, nastojalo je da odr_ava veze i dijalog, organizuju_i "okrugle stolove" u Mostaru, Pri_tini i Beogradu ("Rasplitanje kosovskog _vora", Republika, Beograd, septembar 1993, str. 4-7. i Izve_taj nezavisne komisije koji je objavljen u knjizi Kosovski _vor: dre_iti ili se_i, 1990. godine). Ove razgovore nisu prihvatile ni stranke a ni pojedinci ekstremno nacionalisti_ih pogleda, koji su, ina_e, trenutno i najuticajniji na obe strane. I dalje su poku_aji dijaloga ostajali u okviru nevladinih organizacija i grupa civilnog dru_tva iz Srbije i Kosova. Posebne aktivnosti u tom pravcu imali su Evropski pokret u Srbiji i njegova regionalna organizacija - Evropski pokret Kosova, Forum za etni_ke odnose, Helsin_ki parlament gradjana. Poseban zna_aj ima projekat Soros fondacije Jugoslavije i njene kancelarije za Kosovo kao i Soros fondacije Albanije "Srpsko- Albanski dijalog", jer okuplja intelektualce iz Beograda, Pri_tine i Tirane i uklju_uje mnoge aktivnosti saradnje u oblasti nauke, kulture, medija, humanitarne aktivnosti, kao i stvaranja uslova za susrete predstavnika demokratskih stranaka i grupa. Karakteristika svih ovih inicijativa je da potvrdjuju postojanje mogu_nosti za dijalog iako su im dometi u oblasti javnosti i politike ograni_eni, budu_i da ne okupljaju ljude i grupe od neposredne politi_ke mo_i, zato _to ovi na to ne pristaju. No, njihov zna_aj je veliki i to _e se pokazati u budu_im politi_kim razgovorima. Naime, unutar ovih inicijativa mnogi problemi su identifikovani a ponudjeni su i ekspertski modeli za njihovo razre_avanje. Tako je u organizaciji Foruma za etni_ke odnose, Evropskog gradjanskog centra za re_avanje konflikata iz Subotice i Helsin_kog parlamenta gradjana (u Subotici, 5-6. juna 1992. godine) odr_ana medjunarodna konferencija nevladinih organizacija - Evropska konferencija manjina - o temi "Manjine i demokratija", koja je usvojila "Deklaraciju o neophodnosti demokratskih standarda i mehanizama za_tite manjinskih prava u Centralnoj i Isto_noj Evropi" i podr_ala ekspertski predlog prof. dr Tibora Varadija (T. Varady), Teze o minimalnim pravima gradjana (biv_e) Jugoslavije koji su ostali u manjinskom polo_aju. Ove organizacije su, uz podr_ku Soros Fonda Jugoslavije, objavile i ekspertski tekst, koji je izradjen za potrebe vlade Milana Pani_a a koji je naredna vlada odbila da stavi na javnu diskusiju i parlamentarnu proceduru (Demokratija i manjinske zajednice, Teze za izradu Zakona o slobodama i pravima manjinskih zajednica i njihovih pripadnika, Beograd - Subotica, 1993). Teze predstavljaju razradu pravnog normiranja statusa Albanaca, koje proizilazi iz koncepta re_avanja srpsko-albanskih sukoba za koji se zala_e i ovaj prilog. Poku_aji da se susretnu nosioci politi_ke mo_i jo_ su redji i neuspe_niji. O tome izuzetno slikovito svedo_i primer nastojanja savezne vlade Milana Pani_a da, tokom 1992. godine, zapo_ne dijalog o problemima kr_enja prava Albanaca u zdravstvenoj za_titi i obrazovanju. Ovi razgovori su, i pored podr_ke ove medjunarodne konferencije o Jugoslaviji, propali, pre svega zbog nespremnosti vlasti Srbije ali i albanske strane za delovanje po "step by step" strategiji.

Preventing War in Kosovo, TFF, Lund, 1993, pp. 1, 2.

Vladimir Goati, Politi_ka sociologija, Mladost, Beograd, 1978, str. 306-307.

Anna Maria Boileau, Raimondo Strassoldo, Emidio Sussi, Temi di sociologia delle relazioni ethnici, Instituto di Sociologia Internazionale, Gorizia, 1992, p. 156; Donald L. Horowitz, "Patterns of Ethnic Separatism", Comparative Studies in Society and History, 23 April 1981, pp. 184-188; Anthony D. Smith, "War and Ethnicity: The Role of Warfare in the Formation, Selfimages and Cohesion of Ethnic Communities", Ethnic and Racial Studies, 4. October 1981, p. 3.

"New Conflicts in Europe & Resolution", Current Decisions Report, Number 10, Oxford Research Group, July 1992, pp. 33-35.

Yugoslavia: Human Rights abuses in Kosovo 1990-1992, Helsinki Watch, October 1992, pp. 3, 4.

Kao i o mnogim drugim pitanjima vezanim za srpsko-albanske odnose tako i u odredjivanju i ocenjivanju sada_njeg stanja na Kosovu postoje razli_ita vidjenja. Mnogi autori iz tzv. proalbanskog kruga smatraju da je na Kosovu zaveden sistem aparthejda (na primer u spisu: "Die Albaner in Kosovo", Report, No. 1 Menschenrechte fur bedrohte Volker, Gottingen, Februar 1991, p. 66) odnosno da je "uspostavljen jedan tip dirigovne kolonijalne vlasti" (_keljzen Mali_i, "Strah od novih ratnih uspeha", Borba, Beograd, 11- 12. septembar 1993, str. 4).

Oko 81% stanovni_tva Kosova _ivi ispod granice socijalne bede. Privreda je razorena. _kolstvo, i drugi sistemi socijalizovanja ljudi, posebno mladih, ne funkcioni_u. Kulturno zaostajanje je dramati_no. Na primer, u ^ehoslovačkoj to je bila nacinalnu jednakost ^eha i Slovaka; u Jugoslaviji, samoupravljanje, nesvrstavnje, bratstvo i jedinstvo, a u slučajevima izostanka kooperacije i represija: u SSSR-u, komunistička utopija jednakosti i izobilja bila je kompenzacija za eventualno nestajanje etničkih identiteta i asimilaciju u sovjetski kulturni univerzum. Međutim, vrlo brzo su negativni učinci nacionalizma na demokratizaciju i reforme prevagnuli nad njegovom okupljajućom i moblizacijskom vrednošću, koja je posebno bila izražena u etnički heterogenim društvima. No, u svakom slučaju obnova nacionalizma je bila jedan od najjasnijih izraza opšte krize sovjetskog tipa društava. Među mnogim izvorima kojim je ova obnova bila podstaknuti su i napredak političke centralizacije, pad lokalne lojalnosti i slabljenje religijskog kosmpolitizma; nastajanje demokratije; ekonomske i društvene promene, posebno industrijalizacija; kulturne promene, naročito razvoj "nacionalnih" jezika i nacionalnih obrazovnih sistema (Kellas, 1993, 163; Zaslavsky, 1995; 241, 242).

Ministri inostranih poslova EZ su, decembra 1991. godine, usvojili Deklaraciju o kriterijumima za priznavanje novih država u Istočnoj Evropi i SSSR, kojom iskazuju privrženost Završnom aktu iz Helsinkija i Pariskoj povelji, naročito principu samoopredeljenja, Pri tome se od novostvorenih država zahteva poštovanje ovih akata i Povelje UN, naročito kada su u pitanju pravna država, demokratija i ljudska prava. Garantovanje prava etničkim i nacionalnim grupama i manjinama u skladu sa obavezama propisanim u okviru KEBS je na drugom mestu (Navedeno prema: Borba, Beograd, 18. decembar 1991, 2).

Na primer, između GDR i SSSR-a 9. novembra 1990. i Poljske 17. juna 1991, i Mađarske 6. februara 1992. godine; Slovenije i Mađarske, 6.novembra 1992; Hrvatske i Mađarske, 5. aprila 1995; i zajedničkih deklaracija Poljske i Ukrajine od 13. oktobra 1990; Poljske i Rusije 16. oktobra 1990; Poljske i Litvanije, 13 januara 1992; Mađarske i Ukrajine 31. maja 1991 i drugih.

Kulturna autonomija uključuje kontrolu etničke grupe nad njenim obrazovnim institucijama, mas medijima i različitim socijalnim i kulturnim aktivnostima. Politička autonomija je dalekosežnija i uključuje svaki aspekt društvenog, ekonomskog i administrativnog života, nacionalne odbrane i spoljnih poslova (Bugajski, 1995, 104).

Inače, nezadovoljstvo etnoteritorijalnim i političkim granicama stvara plodno tlo za osećanje nezadovljstva među etničkim zajednicama. Među ljudima se širi bojazan za svoje teritorije (za svoju otadžbinu; za svoje naselje; za svoje imanje i kuću; zapravo za svoju neposrednu egzistenciju). Istovremeno, podstiču se i zahtevi u odnosu na tuđe teritorije. Tada se, stvara stanje, u kome se prosperitet nacije dovodi u vezu s teritorijalnim širenjem i okupljanjem oko ideologije i politike šovinizma, koja se pričinjava kao jedino sposobna da stvori nužno potreban zaštitni oklop "snažnu naciju državu". O tome govori i podatak da je mali broj slučajeva etničkog nasilja nad Rusima (Gleason, 1992, 160). Etnička dezintegracija podrzumeva masovnu secesiju etničkih oblasti i prisutna je u slučajevima Kosova; Centralne Novorusije i Krima, koji se tiču Ukrajine i u Rusiji Tatarstana, ^ečenije. Uz to, nemogućnost podele BiH i Dagestana ima simboličku vrednosti za čitav region (Kolossov V., Treivish A., 1994; 10-13).