Dr Du{An Janji}
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Dr Dušan Janjić PRIVATE UPRAVLJANJE ETNIČKIM SUKOBIMA U EX-KOMUNISTIČKIM MULTINACIONALNIM FEDERACIJAMA UVODNO RAZMATRANJE Predmet analize u ovom prilogu su uzroci, činioci i uticaji etničkih sukoba na razvoj i demokratizaciju postkomunističkih društava nastalih na teritoiriji bivših socijalističkih, mulitetničkih federacija - SSSR-a, SSSR-a i SFR Jugoslavije. Analiziraće se osnovne odrednice etničkih politika i modela uprvaljanja etničkim odnosima. Takođe, osnovni procesi u izgrdanji novonastajućih država i pitanje statusa i perspektiva etničkih manjina posmatrati u međuuticaju i poveznoasti. Predmet ovog priloga spada u red najaktuelnijih pitanja sadašnjice ovih društava. U poslednjih 150 godina Istočna Evropa se nalazi u procesu fundamentalnog etničkog preuređivanja. Ako broj stvorenih država služi kao kriterij uspešnosti, put Istočne Evrope ka modelu nacije-države bio je dramatičniji i uspešniji nego Zapadne Evrope. Ali, za razliku od Zapadne Evrope, ovde je državni aparat samo delimično izgrađen, nema autonomnih organizacija, ni "jedinstvene političke kulture", a ni "uvežbane nacionalne elite". Populus se aktivira da bi se ostvario cilj: "biti pripadnik jedne države" = "biti član etničke zajednice". Dok populus, u Zapadnoj Evropi, pomoću koncepta suvereniteta naroda i ustrojstva demosa kao merila demokratije pretenduje na kontrolu vlasti i na aktivno delovanje, kao "demos", dotle je u istočnom delu Evrope, populus stalno okruživan osećanjima straha za naciju, koja je stvarno ili navodno ugrožena. On se neprekidno nalazi na ivici neravnoteže i, često, ulazi i u kolektivne histerije mističnog kolektivizma koji se oličava u "romantici genijalnog političkog vođe" i u diktaturi. Savremenu aktuelnost etničkih sukoba u Istočnoj Evropi naglašavaju zbivanja od 1989. godine. Tada, umesto socijalizma koji je na umoru, slobodna tržišna ekonomija se, u kombinaciji sa Starim Bogom i sakralizovanjem Nacije, pojavljuje kao Novi Bog (Aronowitz, 1990, 5-6; Buchanen, 1990, 2 12). Događaji iz 1989. godine se uobičajeno nazivaju "revolucija" jer uključuju demontiranje totalitarizma i utemeljenje novog političkog i društvenog poretka (Heler, 1991, 546 548). Sve ove revolucije započele su u znaku slavlja demokratije i samoopredeljenja da bi se, kasnije, pretvorile u samoslavlje novih elita vlasti i širenje straha da će demokratija umreti mlada (Miszlivetz, 1991, 786-787). Nacionalni konflikti su rušili iluziju o komunističkom bratstvu i braku u nekoj vrsti nadetničko nacije (Brzezinski, 1989/90, 1). S padom komunističkih režima dominiraju dve vrste sukoba: politički, u kojima skoro svuda (s izuzetkom Srbije, Crne Gore i Rumunije) bivaju s vlasti udaljene one snage koje su povezane sa bivšim režimom i nacionalni sukobi, koji posebno zahvataju multietničke federalne države: SSSR, ^SSR i SFRJ. Istočna Evropa,a posebno prostori bivšeg SSSR i Jugoslavije, predstavlja region sa koncentracijom politizovanih komunalnih zajednica. Posle raspada SSSR-a, ^SSR-a i Jugoslavije 32 naroda čine preko 35% stanovništva regiona. Posebno je u ovom regionu koncentrisano nasleđe istorije i imperijalne ekspanzije Rusije; 20 od nacija SSSR-a su od 1990. godine zahvaćeni procesom mobilazacije; Jugoslavija je stecište zapaljivih komunalnih konflikata. Idenitet i status manjina u ovom regionu menjao se početkom 1990. godine iz meseca u mesec (Gurr, 1993, 25, 26). Brojna su mesta potencijalnih sukoba u centralnoj i istočnoj Evropi oko zakonskog i političkog statusa manjina ali takođe i njihovog ekonomskog položaja (Vidi: Mapu "Crisi in Europe") (Foucher, 1995, 37-38). A, 1990. godine, trideset manjina odnosno oko 143 miliona ljudi i oko 35% stanovništva ovog regiona, je identifikovano kao manjine u riziku. Od ovih manjina 16 je danas u pozicije vladajuće većine u novim državama, a u stanju riziku nalazi se 93 miliona ljudi, odnosno oko 20 - 25% stanovništva regiona (Marshall, 1993, 178). Mnogi sadašnji etnički sukobi mogu se otrgnuti iz ruku. To bi dovelo u pitanje stabilnost evropskog kontinenta. U nekim prognozama spominje se da ima 129 potencijalnih tačaka interetničkih sukoba u Centralno-Istočnoj Evropi i bivšem SSSR-u (isključujući Zakavkazje) od kojih 25 spada u one u kojima vlasti koriste sredstva ozbiljnog pritiska, uključujući pretnju ili stvarnu upotrebu sile (Rady, 1996, 1). No, ima i mišljenja da današnji etnički sukoba i tenzije u Istočnoj Evropi proističu iz okvira dugoročnih sukoba i da predstavljaju, možda, poslednji stupanj. Zato će se, u ovom prilogu, pažnja posvetiti i pitanju mogućih uticaja postojećih, kao i mogućnostima nastajanja novih etničkih sukoba od značaja za regionalnu stabilnost. Etnonacionalizam koji je sebi postavio dva cilja: obnovu etničkog ili nacionalnog identiteta i stvaranje nezavisne države (Tamas, 1994, 78), u nastojanju da stvore sopstvene nacije-države, a nasuprot nasleđu multietničkih država i etničkih manjina, prouzrokuje ekstremnu netoleranciju i nasilje (Deak, 1990, 54) U procesu izgradnje nacija-država, etnicitet služi kao najpotpuniji izvor političkog identiteta, a to stvara probleme manjinskom stanovništvu i pojačava šanse da etnička mobilizacija vodi ka novim zahtevima državnosti. To od ovih pitanja čini pitanja od šireg međunarodnog značaja (Kupchan, 1995, 186, 187). Ovaj deo Evrope, inače, ima dugu istoriju iredentističkih i secesionističkih pokreta (Bugajski, 1995, 103) Promene onoga što je postojalo, a još uvek neuspostvaljenje novog, uz nemogućnost prekih rešenja, stvorile su okolnosti neizvesnosti straha, nervoze i gubitka sigurnosti. To je plodno tle za sve vrste netolerancije, za različite tipove ksenofobije - stanje u kome se različite grupe iste stvari vide različitim očima, kada se "Drugi" krivi za sve (Havel, 1991, 17). Zato je pitanje kako će etnički sukobi uticati na pravac promena u Istočnoj Evropi i Jugoslaviji jedno je od otvorenih pitanja, a njime će se pozabaviti i ovaj prilog. Analiziraće se veze između etničkih odnosa, naročito sukoba, statusa manjina i dostignutog stepena demokratizacije. Tokom perioda 1989. -1992. godine, iscrtana je nova geopolitička karta Evrope. Ovaj geopolitički preokret je izuzetno važan za Istočnu Evropu: gubi se jedne država zahvaljujući nemačkom ujedinjenju ali je, zahvaljući raspadu SSSR-a, ^SSR-a i bivše Jugoslavije, broj nezavisnih država udvostručen pa i utrostručen. Nakon ovih promena, države ovog regiona bi se mogle, uslovno, svrstati u tri skupine Severno centralna Istočna Evropa: Estonija, Litvanija, Letonija, Poljska, ^eška, Slovačka, Mađarska, Slovenija i Hrvatska; Jugoistočna Evropa: Albanija, Bosna i Hercegovina (BiH), Bugarska, BJR Makedonija, Moldavija, Rumunija i SR Jugoslavija; Istočnoslovenska Istočna Evropa: Rusija, Belorusija i Ukrajina. Posle raspada federalnih država , u ovom regionu, jača ideja nacionalne države, a model nacije-države je izuzetno privlačan za većinu lokalnih manjina (Kolossov V., Treivish A., 1994, 1-7). Zapravo, sve novostvorene države osnovane su na etnonacionalističkom principu mada su po svome sastavu heterogene (Vidi: Tabela "Glavne etničke grupe u novim evropskim državama 1989-1991"). Zapravo, od analiziranih država relativno su homogene, jednonacionalne države (Azerbedžijan, Belorusija, ^eška, Hrvatska, Jermenija, Litvanija, Rusija, Slovačka, Slovenija, Turkmenstan i Uzbekistan), jer u njima većinska etnička grupa broji preko 70% stanovništva. To ne znači da su i etnički čiste. Petina od ukupnog stanovništva ovih država (oko 340 miliona ljudi) može da se svrsta u etničke, verske ili jezičke manjine. Kao relativno homogene nacionalne države (sa udelom etničkih manjina manjim od 10%), mogu se označiti Slovenija, ^eška i Hrvatska, posle vojnog etničkog čišćenja svoje teritorije u toku druge polovine 1995. godine. Ostale države imaju procentualno veliki broj nacionalnih manjina. Izraziti primeri su Letonija sa 46,8%, Estonija sa 38,1%, Moldavija i SR Jugoslavija sa 33,7% manjinskog stanovništva, i to sa nezadovoljnom većinom manjina. Kazakhstan je binacionalna država sastavljena od dve većinske nacionalne grupe. BiH je trinacionalna država u kojoj se sve tri grupe sukobljavaju za politički uticaj tako da je otvoreno pitanje da li će država preživeti građanski rat. U sedam država (Estonija, Gruzija, Hrvatska, Kigizija, Latvija, Moldavija, Tadžikistan i Ukrajina) većinska grupa je između polovine do 3/4 stanovništva. Ove države su suočene sa ozbiljnim izazovima legitimiteta, državljanstva ili suvereniteta (granica) (Marshall, 1993, 179). Dakle, postojanje etničkih manjina je činjenica (Vidi: Tabela "Manjine u nacijama-državama Istočne Evrope") koja zadaje probleme u većini novih nezavisnih država, mada su ove države mnogo homogenije nego njihove prethodnice (Harris, 1993; 307-308). To naglašava problem zaštite odnosno ostvarivanja prava manjine, kao jednog od ključnih merila demokartije i kao sastavnog dela opšteg stanja u društvu, a naročito, u etničkim odnosima. Posebno značajnu ulogu u tome ima politika, u kojoj je danas je vladajuća paradigma nacije-države kojom dominira jedan narod koji bi, u dobro uređenom društvu,trebalo da garantuje odgovarajuća prava manjinama (Kerini, 1987, 106). Postojanje etničkih manjina otpornih na asimilaciju, posebno onih koje teže sopstevnoj političkoj autonomiji može biti ozbiljna prepreka izgradnji nacija i državnoj integraciji. To može da iritira većinu i podstiče sukobe među zajednicama, te generiše represiju (nasilne asimilacije i isterivanje manjinskih grupa tj. etničko čišćenje). Sa svoje strane, to može da preobrazi umerene manjinske autonomiste u radikalne separatiste (Bugajski, 1995,