Biseach 2015

Taobh Istigh: Cúrsaí staire, comórtha, gnó agus Gaeilge mar aon le neart tuairimíochta agus pictiúir, idir shean agus nua

Iris Chumann Forbartha Chois Fharraige €5

An Clár Biseach 2015 Focal ó Chathaoirleach Chumann Forbartha Chois Fharraige

Ábhar Lch. éard tá i ndán do Ghaeltacht Chois Fharraige? Léiríonn an Nuashonrú ar Úsáid na CGaeilge sa Ghaeltacht, a foilsíodh níos túisce i mbliana go bhfuil meath suntasach Na Coimínigh 3 tagaithe ar úsáid na Gaeilge mar theanga pobail i bparóiste an Chnoic, an paróiste a mbíonn Coláiste Cholmcille 60 Bliain 8 Cumann Forbartha Chois Fharraige ag plé leis. Thit céatadán na ndaoine a deir go n- úsáideann siad an Ghaeilge go laethúil ó 67% i 2006 go dtí 63% i 2011. Bhí an titim an- Na Toghcháin Áitiúla 17 suntasach i gceantar Shailearna, an ceantar idir Abhann an Chnoic agus Abhainn Comharchumann Shailearna 19 Chromghlinne, ó 72% go 65%. Áit Bhreith an Chadhnaigh 21 Ní gá ar ndóigh a bheith ag brath ar staitisticí bhráid an phobail faoi shamhradh na bliana daonáirimh leis an gcreimeadh a thabhairt faoi 2016. An Spidéal 50 Bliain ó Shin 23 deara. Tá i bhfad níos mó Béarla le cloisteáil Más féidir an méid sin comhoibrithe a sna tithe tábhairne, sa séipéal, ar Pháirc an dhéanamh le Plean Teanga a réiteach do Comóradh an Oireachtais 27 Chnoic, sna siopaí. Géilltear ró-éasca don cheantar Chois Fharraige, nach bhféadfaí an Tomás Ó Con Cheanainn 30 duine glórmhar nach bhfuil Gaeilge acu nó comhoibriú céanna a dhéanamh faoi ghnéithe níos measa fós nach bhfuil sásta an Ghaeilge eile den Fhorbairt Pobail. Lagaíonn sé muid Diarmuid Mac an Adhastair 31 atá acu a úsáid, mar gur mó cumhachta atá acu go bhfuil Coistí Pobail ag obair go ag déileáil le daoine i mBéarla. neamhspleách ar a chéile ag iarraidh le mo Linnse 32 Is le dul i ngleic leis an gcreimeadh seo atá fadhbanna a réiteach ina gceantair féin, nuair An tIolar agus an Sicín 34 Plean Teanga á réiteach do cheantar Chois atá na fadhbanna céanna le réiteach i gceantair Fharraige. Ba é Cumann Forbartha Chois eile in aice láimhe. An bhfuil sé in am múnla Fís ’74 – Céard a Tharla Di? 35 Fharraige a mhol Fóram a bhunú le eile eagraíochta a chur le chéile do cheantar hionadaithe ó na scoileanna, na clubanna Chois Fharraige, a d’fhéadfadh labhairt le guth Na Peileadóirí 39 spóirt, na heagraíochtaí pobail agus cultúrtha amháin faoina fadhbanna comónta atá againn? Ó Chois Fharraige go Chicago 41 le tabhairt faoin bplean teanga a réiteach do An bhfuil an iomarca paróisteachais ag baint cheantar Chois Fharraige, an ceantar a leis an múnla atá ann faoi láthair? An mbeadh Úsáid na Gaeilge 43 shíneann siar le farraige ó Shruthán na muid níos fearr as le cónascadh a dhéanamh Liberties go dtí Abhainn Chasla. Tá cúig idir Comharchumann Shailearna agus Pisreoga 45 limistéar bunscoile sa gceantar: Na Forbacha, Comhlacht Forbartha an Spidéil ar lámh Scoláirí Chois Fharraige 46 An Spidéal, An Cnoc, An Tulaigh agus Ros an amháin agus na coistí pobail éagsúla ó na Mhíl agus tá ionadaí amháin ó gach ceantar Forbacha anoir go Ros an Mhíl a thabhairt le Pleanáil Teanga 49 acu sin ar an gCoiste Stiúrtha, chomh maith le chéile mar Chomhairle Pobail Chois Bainisteoir Chomharchumann Shailearna Fharraige? Mar nuair a bheas an Plean Teanga Forbairtí Áitiúla 53 agus Bainisteoir Chomhlacht Forbartha an réitithe beidh eagraíocht pobail ag teastáil lena Tá neart pictiúr ar fud na hirise. Spidéil. Tá an obair ag dul ar aghaidh go maith é chur i bhfeidhm. agus bheadh súil ag an gCoiste Stiúrtha go Tá muid ag braith ar a chéile. mbeadh an Plean Teanga réidh le cur faoi Donnacha Ó hÉallaithe.

Focal Buíochais

Tá buíochas ó chroí dlite do chuile dhuine a Ó Tuathaigh, Mártan Ó Ciardha, Dr. Eoghainín Ó chuidigh le hábhar, pictiúir, eolas agus ainmneacha hAinmhire, Breandán Ó Tuairisg, Máire Áine Ní a chur ar fáil don iris seo ach tá buíochas ar leith ag Fhlathartaigh agus Máirín Ní Lochlainn, Donncha dul dóibh seo a leanas: Ó hÉallaithe, Máire Ní Neachtain agus Ruaidhrí Ó An Coiste Eagarthóireachta ar a raibh Máire Tuairisg. Ar an gclúdach tá cuid de bhóthar Chois Áine Ní Fhlathartaigh, Máire Mhic Lochlainn agus Buíochas freisin do Mhicheál Ó Conghaile Fharraige a tógadh ón aer le ladrann, le Donncha Ó hÉallaithe a rinne obair na gcapall don agus d’oireann chlódóireachta CLPrint i gCasla iris. – agus buíochas ar leith do Chonall Ó Murchadha caoinchead ó Dharach Ó Tuairisg (Fíbín). Do Jimí Joe Shéamuis, Breda Ní Choisdealbha, a rinne an leagan amach ar an iris. Ar dheis tá Seanscoil Sailearna agus níos Áine Ní uathail, Peigí Ní uathail, Bríd Ní Mar ocal scoir, gabhtar buíochas ó chroí leis faide siar ar chlé tá Coláiste Cholmcille. Chéidigh, An Chomhairleoir Seán Ó Tuairisg, an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta a Pheadar Ó Sé agus Yvonne Nic an Adhastair a thug deontas airgid leis an iris seo a chur ar an bhfód chuidigh le pictiúir agus le hainmneacha Choláiste mar aon leis an lucht gnó ar fad a ghlac fógra i Cholmcille. mBiseach na bliana seo: , Siopa an Clóbhuailte ag Clódóirí CL, . Do Dharach Ó Tuairisg ó Meangadh Fíbín a Phobail, Cló Iar-Chonnacht, Éamon Ó Cuív, TD, 091-506597 thóg an pictiúr ón aer dúinn, atá ar an gclúdach. Tigh Chualáin, An Poitín Stil, Coláiste Lurgan, An www.clprint.ie Do na daoine ar fad a chuir píosaí agus pictiúir Seanadóir Trevor Ó Clochartaigh, Tigh Dhurcáin, ar fáil don iris: Lochlainn Ó Tuairisg, Cóil Learaí , Comharchumann Shailearna, Ó Finneadha, Peadar Mac an Iomaire, Seán Ó Údarás na Gaeltachta, Clódóirí CL Print, TG4 agus Cadhain, Seosamh Ó Cuaig, Joe Steve Ó Comhar Creidmheasa Cholm Cille. Foilsithe le cabhair airgeadais ón Roinn Neachtain, an tOllamh Gearóid Denvir, Dr. Pádraig Go gcúití Dia bhur bhflaithiúlacht libh ar fad. Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta Ó Héalaí, Gearóid Ó Fátharta, an tOllamh Gearóid Seosamh Ó Braonáin, Eagarthóir.

1 2 Na Coimínigh agus Dúiche Shailearna sa 19ú hAois Lochlainn Ó Tuairisg

a mbliain 1796 phós Laurence Comyn Jane Lynch, iníon le bheith ag íoc cíosa. Chuir sé a mhilleán SNicholas Lynch as Bearna agus Catherine Blake as Baile na Cille. uilig ar phoitín: “ illicit distillation … has Bhí léas 999 bliain ag Nicholas ar “Sellernamore” ón mbliain 1774, occasioned a great neglect of their usual tráth ar thóg a athair, Marcas, léas 31 bliain ar thailte “at and habit of industry, a total subversion of Sellernamore” ó Oliver Martin, Tul Aighre, Contae na Gaillimhe. morals, a spirit of violent insubordination Tá “Sellernamore” marcáilte ar léarscáil an Down Survey (1656– to the laws and disaffection to the 8) idir Abhainn Chromghlinne agus Abhainn an Chnoic. (Síneann Government ”. Bhí a chuid tionóntaí an- “Sellernabeg” ar an léarscáil chéanna siar ó Abhainn Chromghlinne, dána: “ they openly declare they will pay no ag cuimsiú cheantar na Mine, na Tulaí agus Bhaile na hAbhann siar rent … and will rescue all cattle & crops chomh fada le Ros an Mhíl.) that have or may have been distrained, that they will not allow any person to take Ba dhlíodóir in Inis é Laurence Comyn Barrett, ar Valentine Blake, “ for the any of memorialist’s [Comyn] unoccupied agus bhí talamh aige thart ar Chill clearance of which V. Blake did sell and lands nor allow any herdsman to take care Choirne in iarthar an Chláir. release all the town and lands of Drum, of th em”. Las siad teach leis agus ghearr Chaithfeadh sé go raibh sé sa mílíste Pollagh and Ballinastruane in the siad drioball beithígh a bhí ar a chuid freisin, mar bhí sé i gceannas ar chuid de Liberties, to Patrick Barrett talún, agus “ they further declare that if na cúirteanna míleata sa gceantar tar éis forever” . (Idir chathair na Gaillimhe agus memorialist shall eject them that they will Éirí Amach 1798. Sa mbliain 1799 Maigh Cuilinn atá na tailte seo.) not quit until compelled by military force cheannaigh sé an léas 999 bliain ó Cheannaigh Laurence Comyn talamh and that as soon as the sherriff and Chatherine, baintreach Nicholas Lynch, an Bhlácaigh ar £4,600 agus thóg sé military shall retire that they will again ar £4,250 agus cíos bliantúil £350 15s seilbh ar an teach mór a bhí ann, return and reoccupy the lands and pay no 4d. Faoi Lá Bealtaine 1805 ba le Woodstock, sa mbliain 1815. Bhog rent .” Laurence Comyn talamh sa Spidéal agus Valentine Blake siar agus chuaigh chun Triúr mac, Francis, John Sarsfield Sellernamore. Bhí “Middle Spiddal” cónaithe ar a chuid talún sa Tulaigh. agus Peter Sarsfield, a bhí ag Laurence agus “Shanagurrane” i seilbh Mr and Ón mbliain 1810 ar aghaidh bhí Comyn agus Jane Lynch, agus beirt Mrs French , agus cheannaigh Laurence Sellernamore, Middle Spiddal agus iníon, Catherine agus Harriet. an talamh sin uathu in 1810 ar £3,900. Shangurrane i seilbh Laurence Comyn, Bhásaigh Laurence in 1820 agus gan Ar Shráid Dominic i nGaillimh a bhí ach ní raibh sé ag dul go maith dó. In Francis ach trí bliana déag. Fágadh cónaí ar Laurence agus Jane tar éis dóibh 1819 scríobh sé memorial (litir achainí) Sellernamore ag John Sarsfield agus an pósadh. Thart ar an am céanna bhí chuig an Tiarna Leifteanant, ag gearán talamh sa Spidéal ag Peter Sarsfield. airgead ag dlíodóir as Gaillimh, Patrick go raibh a chuid tionóntaí éirithe as a Fuair Catherine £3,000 agus Harriet

Eastáit Mhuintir Choimín i gConamara in 1855. Buíochas le Conall Ó Murchadha a chur an mapa ar fáil. 3 £3,000. Ag Francis a fágadh chuile rud lena áit chónaithe (“Éamunn-a-chnuic” An bhliain dár gcionn, 1850, bhí sé eile. Phós seisean Honoria Beytagh as an an t-ainm a thug sé air) agus bhunaigh sé liostáilte sa bpáipéar mar dhuine a raibh gCeapach, Gaillimh, in 1834. ceann eile i Maigh Cuilinn. Chaill sé a rátaí le n-íoc aige. In 1833 fuair John Sarsfield Comyn choimisiún mar ghiúistís dá bharr, ach Mar sin féin, níor leasc leis a chuid iasacht (morgáiste £500 móide cíos bhí sé an-ghaisciúil as a bheith in ann féin a éileamh. Mí Lúnasa 1848 agus an ainmniúil ar léas 999 bliain) ar “Francis Comyn ex-J.P.” a thabhairt air gorta faoi lán seoil rinne sé iarracht sa Sellernamore ó Martin Morris sa féin, is cosúil. Bhí sé mór le lucht Éire Óg Lochán Beag “ distress for rent ” a chur i Spidéal. Ach is cosúil gur éirigh leis é a – thug Thomas Francis Meagher bhfeidhm – próiseas dlí ina íoc ar ais. Faoin am seo bhí Jane agus portráid de féin dó – agus chaith dtógfaí maoin de chineál éigin, bó Peter Sarsfield ina gcónaí ar Fhaiche William Smith O’Brien cúpla lá i nó lao, abair, i leaba cíosa. Bhailigh Stiabhna i mBaile Átha Cliath. Fuair Woodstock in 1858. Thacaigh sé le muintir na háite le chéile agus thug faoi John Sarsfield bás in 1835 – níor phós feachtas an Athar Matthew in aghaidh “a rescue accompanied with great violence sé riamh. D’fhág sé Sellernamore ag an óil. on a part of my property there ”. Tógadh Francis. Le linn an Ghorta Mhóir chaith sé beirt ach dhiúltaigh an báille fianaise a Faoin mbliain 1837 bhí Francis ag cuid mhór airgid ag ceannacht síolta thabhairt ina n-aghaidh. íoc £100 an duine sa mbliain lena agus min bhuí dá chuid tionóntaí i Ag an am seo ba le Peter Sarsfield mháthair Jane, le Peter Sarsfield agus le gCois Fharraige. Fuair sé cead in 1847 ó Comyn Seanadh Gharráin agus Spiddal Catherine – an t-airgead sin uilig ag Choimisinéirí na nOibreacha Poiblí Middle, agus bhí talamh i Rathún aige teacht ón eastát i Sellernamore. £2,500 a chaitheamh sa gCnoc, sna chomh maith. Ba eisean ba chúis leis Maidir le Francis, ba ghiúistís é i hAille, sa Lochán Beag agus i gCor na (agus a d’íoc as) an dá ghunna mhóra a mbaile mór na Gaillimhe, i gContae an Rón. An bhliain dár gcionn fuair sé cead bronnadh ar na Connaught Rangers Chláir agus i gContae na Gaillimhe. Bhí an tsuim chéanna a chaitheamh ar a aimsir an chogaidh sa gCrimé a sé ina bhall d’Ard-Ghiúiré an Chontae chuid tailte sa Droim Thoir, sa Droim thabhairt go Gaillimh. Bhí cónaí air siúd agus de Bhord Caomhnóirí Theach na Thiar agus Buaile na Sruthán. in i mBaile as Bhrúnaigh (Brownville), mBocht. Caitliceach a bhí ann, agus Chuaigh sé i bhfiacha dá bharr. I litir sa gCillín, ó thuaidh de bhaile mór na náisiúnach, agus thacaigh sé go láidir le sa Galway Vindicator a foilsíodh 29 Gaillimhe. Dhíol sé a chuid talún sa feachtas Repeal Dhónaill Uí Chonaill. Meitheamh 1849, scríobh sé: Spidéal sa mbliain 1860. Cheannaigh Chuir sé féin Club Repeal ar bun in aice … for the last two years I have not The Rt Hon. Judge Michael Morris received out of Spiddal West. Cailleadh Peter Sarsfield this property at go tobann i gCorcaigh in 1866. D’fhág Sellernamore sé talamh i Rathún ag mac le Francis, sufficient to pay Francis Lorenzo, agus a theach ag iníon the poor rates le Francis, Rose. D’fhág sé an chuid eile chargeable upon ag Francis. An Poitín Stil it – that besides I dtreo dheireadh a shaoil bhí cónaí giving to my ar Francis Comyn i mBaile Átha Cliath, tenantry seed ar Shráid Fhearchair i dtosach agus ar Ceol agus Craic and meal Chearnóg Mhuirfean ina dhiaidh sin, during the year lena mhac George, dochtúir, duine gach Deireadh Seachtaine of the famine, of d’ochtar clainne. Bhásaigh sé in 1873. seed alone to Ba é a mhac siúd, Francis Lorenzo over the amount Comyn, a ghlacfadh cúraimí dhúiche Bord Pool of 600 pounds, I Shailearna air féin. Ar 6 Samhain 1835 have made a rugadh Francis Lorenzo. Fuair sé a Spóirt ar Theilifís Ollmhór myself chuid oideachais i gColáiste na Cóisiúr, Breithlaethanta & 21 responsible to Tríonóide agus bhí sé ina leifteanant i the Board of Mílíste na Gaillimhe. Cheannaigh sé 091-593237 Works … to the Middle Spiddal agus Seanadh Gharráin amount of £500 in 1860 óna uncail Peter Sarsfield Faoi Úinéar Nua: for the purpose Comyn. Rinneadh giúistís de in 1866 Claire Mcanulty & a Muintir of giving agus bhí sé ina Ard-Sirriam ar Ghaillimh employment to dhá bhliain ina dhiaidh sin. Bhí sé pósta my poor tenants . le Síle Bourke as an gCeathrú Chaol, Leathardán, i gContae Mhaigh Eo. Fuair

4 sé talamh i dTír Amhlaidh ón bpósadh é, a scríobh Francis Lorenzo ar ais, tar éis agus chuir siad ina leith nuair a thugaidís seo. Faoin mbliain 1878 bhí seilbh ag a ndearna a athair dóibh in aimsir an talamh sléibhe chun míntíreachais gur Francis Lorenzo Comyn ar 3654 acra i chruatain: ghnách leis seilbh a ghlacadh air, gan aon gContae Mhaigh Eo, breis agus 7000 Twenty-three years ago I was very chúiteamh a íoc agus é a ligean le “ fat acra i gContae na Gaillimhe agus 1961 young, yet I remember what did grazier ” éigin. Cheistnigh sé go poiblí na acra i gContae an Chláir. Thart ar an am occur, and I tell it with shame for the hainmneacha ar an memorial , ag rá gur seo, agus é i mbarr a réime, cheapfá, tenants who have so utterly forgotten “fat graziers ” beirt de na hainmneacha a thosaigh cúrsaí ag dul ina aghaidh. former benefits. Early in the famine cuireadh leis agus go raibh daoine eile Sa mbliain 1877 bhí an aimsir go years my late father inherited a ann nár thoiligh a n-ainm a chur leis dona agus an fómhar dá réir. Bhí cúrsaí considerable sum of money, not one beag ná mór, agus go raibh dream eile fós amhlaidh an bhliain dár gcionn agus bhí shilling of which remained in 1850. luaite leis nár ardaíodh a gcíos le fiche nó an bhliain 1879 níos measa arís maidir It had all gone in remission of rent, tríocha bliain. le haimsir agus fómhar. Bhí go leor relief works and on meal bought to Seachtain ina dhiaidh sin, ar an 10 tionóntaí ar fud na hÉireann nach raibh keep his tenantry alive. It was as late Nollaig, chuaigh seirbheálaí próiseanna, ar a gcumas an cíos a íoc. I bhfómhar na as 1860 that he paid the last claim John Tully, agus a mhac go Sailearna le bliana 1879, chuala Francis Lorenzo óna of meal of £1200. The greater and fógraí díshealbhaithe do thionóntaí ghníomhaire, John Redington, Prospect lesser boilers in which it was cooked áirithe. Mar a scríobh Francis Lorenzo i Hill, nach raibh a chuid tionóntaí ag íoc are still at Woodstock. In 1848-9 he litir chuig an Times cúpla lá ina dhaidh cíosa. (Bhí sé féin ina chónaí sa bhFrainc “striped” the land, giving everyone, sin: ó dódh go talamh teach mór Woodstock no matter what his means, a share. When two process servers, escorted by in 1877.) Mísc, trioblóid agus achrann a Many who insisted on getting three policemen, attempted to serve bhí á tharraingt ag lucht na gluaiseachta portions were unable to till them. on the tenants the necessary notices, nuabhunaithe Conradh an Talún, dar Many went to America, and as they were attacked by a mob – not leis: bhí an aimsir chomh dona céanna holdings became vacant they were tenants – of from two to three sa bhFrainc ach bhí an cíos á íoc. Scríobh divided amongst those who hundred men, stoned, the papers sé chuig an Times i mí Dheireadh remained, the rents being subscribed taken from them; one of the process Fómhair ag maíomh: “ The rents have not and paid in the names of the servers, as the doctor certifies, left in been raised for over 31 years and there is original tenants … the system danger of death, the other and one of no evidence of distress among the tenantry. became intolerable … the properties the policemen much injured. […] If I write strongly I feel strongly, for I were added to the actual tenants’ and mine have been for centuries one in rents …making an apparent not real An lá dár gcionn chuaigh Comyn faith and feeling with our tenants. We increase […] I confess I never agus an cigire contae siar. Tógadh fear have never been unjust and harsh expected to have to defend my amháin. Thug beirt suas iad féin agus landlords, and few, if any, of equal fortune father’s memory from his tenants – tugadh an cás os comhair Chúirt na have given more assistance in bad, more from men and sons of men, who in a Mionseisiún sa Spidéal. Chuaigh an employment at all, times .” time of real distress, fed on and tAthair Lyons agus Uachtarán Choláiste Tar éis gur dhúirt sé nár ardaíodh an survived through his bounty. Had Iarlatha i dTuaim, an tAthair Patrick cíos le breis agus tríocha bliain, thug litir he acted like others … had he Kilkenny (a chaith tamall ina ón Athair Hanrahan, sagart paróiste “cleared” the lands, sent his poorer shéiplíneach sa bparóiste), i Bhaile Uí Bheacháin, Contae an Chláir, tenants to the workhouse and mbannaí orthu. Chuaigh an cás ar áit a raibh talamh aige, le fios nach raibh divided the land into good farms for aghaidh go dtí Cúirt na Seisiún i sé ag inseacht na fírinne. Go deimhin, the well-to-do, I might today be met nGaillimh. Ciontaíodh naonúr: Mark dúirt sé gur ardaíodh an cíos faoi thrí ón with a contented tenantry, telling Connolly, Coleman Keady, Martin mbliain 1847 i leith. me they wanted no reduction … I Connolly, Michael Feeny, John Faherty, Ar 25 Deireadh Fómhair 1879 have never in my life evicted a Peter Connolly, Bartly Kyne, William bhí memorial sa Freeman’s Journal ón tenant. Clancy agus Stephen Connolly. Ach tar sagart paróiste i gCois Fharraige, Patrick éis an méid a tharla, thug Francis Lyons, a shéiplíneach, Patrick Manion, Chuir sé go leor den mhilleán ar Lorenzo teistiméireachtaí dóibh uilig: agus 130 tionónta, ag rá gur chlis ar na Chonradh na Talún, ar Pharnell agus ar “he had reason to know that they had been fataí agus go ndearna siad chuile iarracht bholscaireacht. not only induced but forced into an cíos a íoc ach nach raibh an t-airgead Ar 3 Nollaig foilsíodh memorial eile, connection with the riot ”. acu. Bhí na tiarnaí talún eile sa gceantar, an uair seo óna chuid tionóntaí sa Gearradh deich mí príosúin agus a dúirt siad, sásta an cíos a laghdú 20%– Droim agus i mBuaile na Sruthán. Rinne daorobair ar Mark Connolly; ocht mí ar 25%. Ba dána an mhaise do na tionóntaí siad tagairt don “ crushing load of rent ” Coleman Keady; sé mhí ar Martin

5 Fáilte go Coláiste Lurgan

Gaeilge gan dua Indreabhán, Co. na Gaillimhe i gceartlár na Gaeltachta Fón 091 593182

6 Connolly agus Michael Feeny; ceithre landlords in 1881. A positive proof Rón de £265. Díoladh cearta mhí ar John Faherty; trí mhí ar Peter of his kind indulgence I can bear foghlaeireachta agus iascaigh i Spiddal Connolly, William Clancy agus Bartly creditable testimony to in my own Middle agus Seanadh Gharráin leis an Kyne agus dhá mhí ar Stephen parish in the Selerna property, Tiarna Killannin thart ar an am céanna. Connolly. Cuireadh bannaí dhá bhliain belonging to Mr. Francis Comyn, I 1902 dhíol Bord na gCeantar Cúng orthu go léir chomh maith. over which he is the receiver, with the Woodstock agus díoladh an chuid eile Faoi seo bhí ag teip ar chíosanna consent of the landlord and the de thailte Francis Lorenzo idir 1902 Francis Lorenzo Comyn. B’éigean dó sanction of the Court of Chancery he agus 1907. Tír an Iúir, Baile Átha Cliath, morgáiste a thógáil amach ar a chuid has given all the tenants, 100 in an seoladh deiridh a bhí ag Francis tailte uilig i mbarúntacht Mhaigh number, leave to take advantage to Lorenzo Comyn in Éirinn, agus ba i Cuilinn leis an National Bank, agus the fullest extent of the act . Leigh i Sasana a bhí sé ina chónaí nuair chuaigh roinnt breithiúnas ina aghaidh a cailleadh é sa mbliain 1910. sa gcúirt chomh maith: mar shampla bhí Thángthas ar shocrú deireanach ar Is deacair gan trua áirithe a bheith luach £33 13s 5d de shíolta amuigh air thailte Francis Lorenzo i mí Feabhra agat do Francis Lorenzo Comyn. Ní ag ceannaí i mBaile Átha Cliath. 1884. Faoi fhorálacha an achta drochdhuine a bhí ann. Nuair a Ar 19 Nollaig 1880 bhí cruinniú ag sheasfadh an socrú seo cúig bliana déag. chuirtear i gcomparáid leis na tiarnaí an gcraobh áitiúil de Chonradh na Sa mbliain 1891 bunaíodh Bord na talún sa dúiche chaon taobh de, na Talún sa Spidéal agus rith siad an rún seo gCeantar Cúng chun fóirithint ar Blácaigh, ba naomh é. Ba é a athair a a leanas: “ That we the tenant farmers of cheantair in iarthar agus i ndeisceart na bhronn an talamh ar an tógadh an Spiddal and surrounding districts tíre, áit ar raibh an iomarca daoine ag séipéal agus an talamh ar ar tógadh an proclaim with one voice that the rents on saothrú a mbeatha ón talamh. Nuair a tSeanscoil. Agus rinne a athair a sheacht the properties in this districts are roinneadh luach inrátaithe an cheantair ndícheall céibh a chur á tógáil ar an Aill exhorbitant, being nearly 70% over ar an líon daoine a bhí ina gcónaí ann Fhinn cé gur sa Spidéal a tógadh an Griffith’s Valuation .” agus dá mba tríocha scilling nó níos lú a chéibh ar deireadh. Ní mhaireann aon Ar an 30 Eanáir 1882 bhí fochoiste bhí fágtha ag a dheireadh bhí seanchas diúltach ina thaobh; go de chuid Choimisiún na Talún i dTeach sé congested . deimhin ní mórán seanchais chor ar bith na Cúirte i nGaillimh. Faoi fhorálacha In 1891 b’ionann seo agus 3.5 atá ar marthain faoi. Bhí tailte uile acht talún na bliana 1882 bhí sé de milliún acra agus breis agus Francis Lorenzo Comyn i gceantair cheart ag an gCoimisiún teacht ar leathmhilliún duine. Faoi 1910 bhí chúnga, agus bhí 150 tionónta aige i shocrú leis an tiarna talún agus an sé sin dúbailte. Bhí tailte uile Francis nGaillimh agus i gContae an Chláir. tionónta maidir le céard ba chíos cóir Lorenzo Comyn i gceantracha cúnga. Fuair sé tromlach a chuid ioncaim ó na ann. An babhta seo bhí “ Francis Lorenzo Nuair a thug cigire de chuid Bhord na 100 tionónta i Sailearna. Ó tharla go Comyn, landlord ” agus “Pat Concannon, gCeantar Cúng cuairt ar Chois raibh sé ag fáil iasachtaí agus morgáistí tenant, and other tenants” i láthair. Thug Fharraige in 1892 scríobh sé: “ It is in aghaidh na talún, nuair a d’ísligh sé an na Coimisinéirí J. O’Shaughnessy agus J. impossible to watch the daily lives of the cíos, mhéadaigh na fiacha. Agus nuair a Houghton cuairt ar Shailearna. people without being deeply impressed by bhí sé ag brath an oiread sin ar cheantar Dhéanfaí socrú faoi chíosanna the hardship which they and their a bhí beo bocht agus tionóntaí dearóile Shailearna ag an gcéad seisiún eile i animals endure. […] The tenants are ní raibh sé éasca aige. Agus bhí an saol mBaile Locha Riach, ach d’éirigh hopelessly in arrears; the difficulty if not athraithe: nuair a bhí teachtaireacht deacrachtaí maidir leis an luachóir a impossibility, of selling the small cattle, Chonradh na Talún san aer go raibh d’fhostaigh na tionóntaí le luach a chur and the scarcity of pigs this year, are sé de cheart agat seilbh a bheith agat ar ar a gcuid talún. Is cosúil nár taispeánadh conditions unfavourable to their prospects an talamh a shaothraigh tú, cuma na tailte ábhartha dó. of obtaining the means to pay rent ”. cé chomh bocht, bhí sé réidh. Bhí lá na Ba léir faoi seo go raibh deacrachtaí Faoi seo bhí Francis Lorenzo báite i dtiarnaí talún caite. airgid ag Francis Lorenzo, mar is léir ó bhfiacha. Bhí morgáiste aige leis an litir sa Galway Vindicator ar 26 Samhain National Bank ó thús na 1880í. Agus 1882 ón Athair Lyons: bhí morgáiste £3,491 ag Mr Davy as John Redington, the sub-sheriff of Béal Átha na Sluaighe ar a chuid talún, Nóta: Bhí mé go mór i dtuilleamaí G Galway, agent and receiver under “Cornarona East, West and Middle ”, Beggan, The Political Lives and Times the Court of Chancery over some ten “Loughanbeg with Taghmore of the Comyns of Woodstock Galway properties in the county of Galway, subdenomination ”, “Aille” agus “ Knock (2003, tráchtas neamhfhoilsithe, has given every benefit of the act by South ”. Nuair a dhíol sé leis é ní raibh ar Leabharlann James Hardiman, Ollscoil settling with the tenants in the most Davy ach an t-iarmhéid a íoc móide na hÉireann, Gaillimh) agus mé ag amicable way the rent due to the táille £9 agus cíos bliantúil ar Chor na réiteach codanna den aiste seo.

7 Coláiste Cholmcille 60 Bliain ar an bhFód

Cóil Learaí Ó Finneadha

á Coláiste Cholmcille suite i mbaile na hAille in Indreabhán, tógadh ach an té a raibh cuma na TConamara. Tá sí trí scóir bliana ar an bhfód anois. Is í Coláiste maitheasa ann. Osclaíodh an scoil i mí Cholmcille an féirín is fearr agus is fóiniméidí a tháinig go Cois Feabhra 1955 agus 50 scoláire a bhí Fharraige go dtí sin. Bhí an ceantar foirgthe ag aicíd agus ag anachain ceaptha a bheith inti. Ní raibh an 50 ann ar chor ar bith, idir bhuachaillí agus na himirce le blianta. Nuair a bhíodh na gasúir réidh leis an cailíní, agus féach anois í agus os cionn mbunscoil ní raibh i ndán dóibh ach an Bád Bán soir nó steamer dhá chéad go leith scoláire inti. Mheiriceá siar, cé is moite de chorrdhuine a d’fhan lena muintir sa Chaith mé fhéin tríocha cúig bliain mbaile. Ní raibh mórán foráis i ndán dóibh ag stracadh agus ag ag obair sa scoil agus is iomú athrú a thug strácáil, ag strachailt agus ag tiaráil ar ghiodán creagach, gann mé faoi deara ó aimsir na tine móna go gortach. Is minic go bhfanfadh beirt sa mbaile agus go roinnfí an dtí an cnaipe teasa ar an mballa. giodán eatarthu, rud a d’fhágfadh cúrsaí níos measa agus iad fágthaí Chaithfinn a rá go raibh téarma sona i dtuilleamaí na spáide ag scríobadh creaga. sásta agam ann. Bhí foireann iontach ann ó thosaigh mé go deireadh mó Bhí cuid mhaith de na tuismitheoirí a Sin mar a bhí rudaí an uair sin, mar thréimhse agus tá cuid acu básaithe fágadh tuirseach den pholasaí seo agus má bhí tada le déanamh ag an gcléir le anois, beannacht Dé leo. chuadar ag cur a gcomhairle i dtoll a cúrsaí den sórt sin bhí toirmeasc ar Ón lá ar thosaigh mise go dtí an lá ar chéile nár mhór beart a dhéanamh a fhireannaigh a bheith i bhfoisceacht chríochnaigh mé ní raibh focal rachadh chun sochair agus tairbhe don gráig asail don chlochar, más faitíos gangaideach idir mé fhéin ná na scoláirí aos óg sula mbeidís tolgthaí ar fad ag bradaíle nó aistiúlacht é. Ach nach ná na múinteoirí. Bhíodh corr-uaill le íospairt na himirce. Rinne siad éileamh cuma, tá an saol athraithe anois agus ní cloisteáil ó am go ham ach ní bhíonn ar Cheardscoil i gcomhar leis an sagart dochar é. chuile lá grianmhar. Caithfidh mé a rá paróiste, an tAth. Ó Ceallaigh. Lean an Spidéal ar aghaidh mar sin go raibh agus go bhfuil foireann teagaisc D’aontaigh sé leo ar an toirt boise agus agus lean muintir Indreabháin iad féin i gColáiste Cholmcille chomh maith d’iarr sé orthu é a fhágáil faoi fhéin. ag tumpáil tuláin ar a stárrtha. Bhí sé agus atá in aon Choláiste sa tír agus Dearnadh amhlaidh agus ní fada go ráite go raibh stuacaíl idir an dá shagart mura gcreideann tú mé cuir do ghasúr raibh freagra faighte ag an sagart ach ní iad fhéin, ach sin scéal eile. Aistríodh an ann. Chonaic mise an t-am nach raibh mó ná sásta a bhí sé as an bhfreagra! Bhí Ceallach taobh soir den chontae agus ba ag na scoláirí ach an cliotar-cleatar a bhí cruinniú eile ag muintir an cheantair leis cailliúint mhór don áit é. Bhuaileadar ar ag na seanghléasanna clóscríofa, ach an sagart agus cuireadh foracún an mullach cúis agus cás na scoile ar rinne siad an gnó. Tá lán seomra de ainmneacha go Baile Átha Cliath, ag feadh píosa fada nó gur bhuail daol eile scáileáin anois ann. éileamh na Ceardscoile. Is é an freagra a muintir na háite aríst. Bheartaigh roinnt Thosaigh an t-áras seo amach leis an tháinig ar ais ná go raibh áit sa Spidéal acu a theacht le chéile, a ghoil go Baile ainm Gairmscoil Cholmcille, as sin go agus nach raibh ach cúpla ógánach as an Átha Cliath agus a ghoil ag cócaireacht dtí Coláiste Cholmcille, agus b’fhéidir gceantar seo ag freastal ar an ionad sin. le Dev a bhí ina Thaoiseach ag an am. fós go dtí Ollscoil Cholm Cille. Bíonn Cuireadh scéala ar ais gur áit cíosa a bhí D’éist Dev leo agus tháinig an scéala go áthas orm nuair a fheicim an méid sa Spidéal agus nach raibh buaineadas ar mbeadh an scoil le fáil acu ach áit daoine óga atá thart orm, iarscoláirí, bail bith le háit ar chíos, rud a bhí fíor mar fheiliúnach a phiocadh amach. ó Dhia orthu, atá fásta agus iad go raibh áit ar cíos acu féin tigh Mhaitiú Ceannaíodh an suíomh ó Stiofán Ó coinnithe as caochpholl na himirce - mó Uí Dhiolúin ar an Teach Mór agus nach Céidigh as na hAille agus tógadh an chlann fhéin agus garchlann ina measc. raibh aon ghlacadh acu ach le daoine scoil. Ba é Canning as Bearna an Fágaim mo bheannacht ag na daltaí ar fásta. Bhí meánscoil ar an Spidéal conraitheoir agus ní raibh an tógáil i fad, ag tuismitheoirí agus múinteoirí, ag chomh maith ach ní raibh aon ghlacadh bhfad ar bealach cé go raibh obair na príomhfheidhmeannaigh agus ag cigirí. le buachaillí inti mar gur cailíní amháin gcapall ann ag plé le cloch. Bhí tír agus Beannacht Dé leis an té atá imithe agus a bhí ansin agus a bheadh ann. talamh ar thóir oibre ann ach níor saol fada ag an té atá fanta. 8 Gairm Scoil Cholm Cille c.1960 Chun tosaigh, ó chlé: Máirtín Ó Cualáin (Béal an Átha), Bríd Ní Fhátharta (Baile an tSléibhe Baile na hAbhann), Séamus Ó Fátharta (Na hAille), Máire Bhreathnach (An Tulaigh), Ó Conghaile (An Chathair), Máire Ní Fhiadhna (Indreabhán), Caoimhín Ó Flatharta (An Cartúr Caol), Máire Eibhlín Ní Chonghaile (An Cartúr Caol), Peadar Ó Cadhain (An Cartúr Leathan) agus Máire Ní Fhlatharta (An Cartúr Caol). Sa dara líne (triúr), ó chlé: Máire Ní Chualáin (Na Mine), Máire Ní Chadhain (An Cartúr Leathan), Bairbre Ní Churraoin (Na Mine). An tríú líne siar, ó chlé: Seán Ó Mainnín (Príomhoide), Maidhc C. Ó Conghaile, (Sáile Chuanna), Seán Ó Conghaile (Púirín), Áine Ní Thuathail? (Na hAille), Gearóid Ó Conghaile (Sidheán), Séamus Ó Conchubhair (Sidheán), Micheál Ó Conghaile (Púirín), Séamus Ó Neachtain (Seanadh Mhóinín), Ní Fios, Pádraig S. Ó Cadhain, (An Lochán Beag), Berni Bhreathnach (Múinteoir Tís) agus Dónall Ó Díomsaigh (Múinteoir). Líne cúil, ó chlé: Seán Breathnach (An Bhánrainn), Pádraig Ó Cualáin (Na Mine), Antoine Ó Curraoin (An Chloch Mhór), Pádraig T. Ó Conghaile (An Cnoc), Bríd Ní Thuathail (An Cartúr Caol), Máire Bhreathnach, (Coill Rua), Máire Ní Dhiolúin (An Chloch Mhór), Pádraig M. Ó Conghaile (Púirín), Micheál Ó Gabhnáin (thaobh thiar) (Coill Rua), Seán Ó Fátharta (Doire Locháin Thiar) agus Stiofán Ó Gabhnáin (Seanadh Gharráin).

Múinteoirí sa Scoil deireadh sna nóchaidí: Ar chúl, ó chlé: Pádraig Ó Lochlainn, Seán Ó Tuairisc, Tom Sailí Ó Flatharta, Tommy Glynn, Tom Ó Neachtain, Tomás Mac Con Iomaire, Gearóid Dooley, agus Breandán Ó Callaráin. Chun tosaigh, ó chlé: Seán Ó Mainnín (Príomhoide), Anna Finnerty, Sibéal Bhreathnach, Orla Bhreathnach, An tAth. Pádraig Audley, Gertrude Nic an Iomaire agus Breda Kilbane. 9 Buaiteoirí Chraobh na hÉireann ag Féile Náisiúnta Drámaíochta na Scol leis an dráma Chun na Farraige Síos. Chun tosaigh, ó chlé: Sorcha Ní Fhátharta, Caroline Ní Thuairisg, Máire Ní Choisdealbha, Caitríona Ní Fhinneadha, Siobhán Ní Bhrádaigh, Dóirín Breathnach, Páraicín Nic Dhonncha. Ar chúl, ó chlé: Murt Ó Conghaile, Deirdre Ní Mhainnín, Seán Breathnach, Bernadette Ní Óbáin agus Seán Ó Conghaile.

Lá spóirt na scoile tús na n-ochtóidí Ar chúl, ó chlé: Marguerite Ní Churraoin, Judie Caulfield, Bridie Ní Thuathail, Máire Ní Chualáin, Catherine Ní Mhaoileoin, Mamie Ní Thuathail. Chun tosaigh: Áine Ní hEithir, Brídín Ní Chéidigh, Bobbaí Ní Thuathail agus Mairéad Ní Fhatharta.

10 Rang Tís i dTús na 1980í Ó chlé: Rita Ní Dhonncha, Mairéad Ní Choistealbha, Máire Ní Dhroighneáin, Margo Ní Choncheanainn, Áine Íde Ní Dhonncha, Mairéad Nic Phóil, Treasa Ní Fhátharta, Marcia Ní Choncheanainn, Catherine Ní Loideáin, Nóra Ní Churraoin agus an múinteoir tís, Anna Finnerty.

Gaisce an Uachtaráin, 1991 Ar chúl, ó chlé: Lorcán Ó Callaráin agus Breandán Ó Callaráin. Chun tosaigh, ó chlé: Ní fios, Máirín Ní Choisdealbha, Frank Fahey a bhí ina Aire Stáit ag an am, Róisín Ní Loinsigh agus Mary Curran 11 Pictiúir de Choláiste Cholmcille a thóg Darach Ó Tuairisc ón aer.

Rang na hArdteistiméireachta 1985 Chun tosaigh ó chlé: Máire Ní Fhatharta, Áine Ní Thuathail, Máire Ní Dhroighneáin, Nóra Ní Churraoin, Treasa Ní Fhatharta, Mairéad Nic an Phóil, Fidelma Ní Chéidigh, Máire Ní Dhroighneáin, Máire Ní Chearra, Bairbre Ní Neachtain, Anita Nic Dhonncha. Ar chúl: Mártan Ó Fátharta, Tadhg Mór Ó Curraidhín, Seán Mac Donnacha, Philip Jacobsen, Joe Steve Ó Coistealbha, Antaine Ó Mainnín, Séamas Ó Scanláin, Colm Ó Curraoin, Micheál Ó Neachtain, Noel Ó Coistealbha.

12 Rang Clóscríbhneoireachta faoi stiúir an mhúinteora Breda Kilbane An líne ar chlé ón tosach siar: Eibhlín Ní Thuathail agus Bríd Ní Neachtain, Máire Ní Dhonnchadha agus Máire Ní Loideáin, Barbara Breathnach agus Caroline Nic Oireachtaigh, Áine Ní Mhárta agus Máire Ní Chearra. Taobh thall ón tosach: Marcia Ní Choncheanainn agus Deborah Nic Dhonncha, Áine Ní Chualáin agus Maria Ní Choistealbha, Máirín Ní Chonghaile agus Sarah Anne Ní Fhátharta.

Múinteoirí tús na n-ochtóidí. Ar chúl, ó chlé: Seán Mac Lochlainn, Tom Ó Neachtain, Breandán Ó Callaráin, Dónal Ó Diompsaigh agus Seán Ó Tuairisc. Chun tosaigh, ó chlé: Breda Kilbane, Anna Finnerty, Seán Ó Mainnín, Miss Ó Seachnasaigh agus Helena Ní Ráighne. 13 1 4 Grúpa 1979/1980

Chun tosaigh, ó chlé: Sailí Ní Thuathail, Siobhán Ní Neachtain, Máirín Mheairt Ní Churraoin, Neansaí Ní Choistealbha, Máire Treasa Nic Dhonncha, Bernie Ní Fhlatharta, Brídín Ní Chualáin, Mary Mogan. Sa lár, ó chlé: Brian Ó Féinneadha, Seáinín Lorcáin Ó Cualáin, Marcus Ó Cearra, Mary Ní Flaithearta, Peigí Ní Thuathail, Bridín Mogan, Séamas Deairb Ó Fátharta, Máirtín Ó Fatharta, Steve Ó Neachtain. Ar chúl, ó chlé: Beirtí Tom Ó Flaithearta, Pádraig Jimmy Ó Flaithearta, Jimmy Ó Féinneadha, Maitiú Ó Curraoin. Coláiste Cholmcille i bhFilíocht

á fhaighimse sláinte is fada a bheas trácht Tá obair mhiotail ann agus scoth na gceardaí MAr an gcoláiste álainn atá againn ins an áit Agus níl ní dá dtráchtfá air nach bhfuil in ord is i gcaoi Faoi na ballaí ársa agus togha ceann sclátaí Idir deileadh agus múnláil, plátáil agus táthú Ar cholbha an tsrutháin go buacach tá. Is ón inneoin ceártan tá ceol bog binn. Nuair a cuireadh an crann seo i lár na páirce Tá siopa oibre ann ar mhaith liom trácht air Séard a dúirt a lán nach bhfásadh sé choidhchin 1 Agus déantar baill ann nár thrácht mé fós Mar go gcuirfeadh an ghaoth aniar a haghaidh le fána An bord agus an driosúr, fuinneog agus fráma Nuair a shéidfeadh gála agus a d’ardódh sian. Agus an pigín adhmaid tá siad dá ndéanamh ann fós. Bhí an crann seo curtha i lár na páirce Tá seomra tís againn atá in ord agus in eagar Agus faoi Fhéil’ Pádraic rug sé greim Is tá greim le fáil agat má tá tú gan lón Bhí a rútaí teagmháilte agus a ghéaga láidir Mar tá croí fial flaithiúil gan bhréag ag Áine Agus níor thréig a bhlátha é le gaoth ná grian. Agus molaim go hard í go deo na ndeor. Leathchéad scoláire a bhí inti an t-am sin Molaim gach duine den fhoireann mhánla Ó Bhaile an Droichid go Ros an Mhíl Agus guím gach ádh orthu chúns bheas siad beo Ag teacht ar rothair is iad múchta báite Mar tá an obair dhá dhéanamh gach lá ann Bhí tornáil ghéar ann in aghaidh stoirm’ agus gaoth. Is ní chloisfeá aon chnáimhseáil ag aon neach beo. Siúd iad an dream a thug fad saoil don chrann úd Molaimse an príomhoide atá ag caomhnú an chrainn seo Is a chuir taca ina cheann in aghaidh na gaoithe Lena dheimheas láimhe de oíche agus de ló Dá bhfeicfeá anois é tá lán na páirce ann Ar fhaitíos géagáin críonta nó ceann le fána Is le toradh agus bláth tá a ghéaga ag sníomh. ‘Sé tá ar cheann an chábla agus saol fada dhó. Nach iomaí malrach a d’imigh agus a tháinig Ach tá bruinneall eile againn nach bhféadfainn ‘fhágáil A fuair foscadh agus dídean faoi ghéaga an chrainn Yvonne Bhán an cailín caoin A thug leo go paiteanta léann agus ceardaíocht Ní fheicfeá múisiam uirthi in imeacht bliain agus ráithe Agus a thug a n-aghaidh go stáidiúil ar fud an tsaoil. Ach aoibh an gháire ar a béilín binn. Tháinig neartú, borradh agus fás fúithi Is aoibhinn séimh í an cailín spéiriúil Tá a cáil thar sáile agus i bhfad thar toinn Ní gheofá 3 a leithide dá siúlfá an ríocht Tá foireann teagaisc againn nach bhfaighfeá a sárú Tá sí faoi réir le gach ní a dhéanamh Molaimse an barr leo nó go dté mé i gcill. Gheobhaidh tú do mhuigín tae uaithi agus greim le n-ithe. Má chastar thart anseo go brách thú Tá sí ina rúnaí oifige agus ina togha cléireach Buail isteach againn agus lig do scíth Mar tá inti éirim agus meabhair thar cionn Ach fainic a sciorrfá ar a cuid urlár marble Níl ceist dá chasta ná fadhb dá mhéid í Atá ar nós an scátháin ina cuid hallaí mín’. Nach bhfuil a réiteach ag an stáidbhean chaoin. Má chastar isteach ins an lab thú an lá sin Tá téarma déanta agam ann beagnach ceathrú céid Cuir tuairisc na plandóig’ atá ina chionn Agus shleamhnaigh an aimsir ar nós na gaoithe Mar tá an luch agus an lupán ansiúd ar phláta ann Ach níl lá dhá fhaid nach gcaillfidh an léargas An francach agus an ghráinneog ann lena dtaobh. Is nach mar a chéile é críoch gach n-aon. Níl tada ag cinnt 2 orthu gan bhréag gan áibhéil Cuireadh teist ar bhardal a raibh cor ina dhroim Chinn sé ar an tréadlia aon mharach a fháil air Foilsithe le caoinchead ó Chló Iar-Chonnacht, oilsitheoirí an leabhair Ach frítheadh amach san áit úd gur thit cleithín. Filíocht agus Feannadh a scríobh Cóil Learaí Ó Finneadha.

1choíche 2ag cinneadh 3ní bhfaighfeá 15 1 6 Coláiste Cholmcille Rang na hArdteistiméireachta 2014 –2015

Ar chúl ó chlé: Ruairí Ó Conghaile, Aisling Ní Iarnáin, Tadhg Óg Ó Conaire, Caoimhín Ó Cualáin, Rónán Ó Maoláin, Rónán Ó Beoláin, Emil Trahan, Conall Bergin, Breathnach Ó Cinnéide, Alan S. Mac Donnacha, Cormac Ó Cualáin, Caoimhín Ó Ceallaigh, Caomhán Ó hIarnáin, Liam Ó Ceallaigh, Jordan Ó Cualáin, Sinéad Ní Dhonnacha, Emma Ní Dhonncha, Rónán Bolustrom. I lár ó chlé: Áine Ní Cheallaigh, Ciarán Ó Fátharta, Seán Ó Cadhain, Roibeárd Breathnach, Seán Ó Tuathail, Liam Ó Conghaile, Máirtín Ó Cualáin, Tadhg Ó Ó Curraoin, Aaron Ó Conghaile, Alan P. Mac Donnacha, Cian Ó Fátharta, Caomhán Ó Foighil, Rónán Ó Conghaile, Oisín Bolustrom, Melissa Nic Dhonnacha, Aisling Ní Chéidigh, Niamh Ní Chonaill, Chun tosaigh ó chlé: Breandán de Búrca, Colette Ní Chualáin, Bairbre Ní Alluráin, Treasa Ní Cheallaigh, Caitríona Ní Chualáin, Ciara Nic Fheargais, Anna Nic Gabhann, Ciera Seoighe, Rebecca Ní Fhátharta, Shannon Ní Dhúgáin, Aoife Ní Lorcáin, Susanne Ní Chualáin, Áighne Ní Chadhain, Sharon Ní Ógáin, Máirín Ní Churraoin, Áine Ní Churraoin, Caoilfhionn Ní Cheallaigh. 7 0 7 4 8 8 0 2 0 5 9 4 2 0 8 0 3 2 4 2 2 4 4 1 1 1 1 3 2 1 1 1 Inis Mór (2) 0 8 . 1 2 ; h ; ) ) 1 0 1 2 2 4 1 0 0 0 1 0 2 9 0 0 1 9 0 1 6 0 a m n r 0 3 2 3 1 2 1 i G An Fhairche a ; l a 1 2 á F ) l o . ( e f m i a

0 8 6 6 2 0 2 6 6 0 8 0 1 9 5 0 6 6 5 0 2 0 4

i h a a . o u 1 2 1 1 4 5 t o

) Corr na Móna n i a h 1 2 C f a . t o h

a

) c g h L 1 n u ; 8 2 1 0 0 5 0 1 2 9 0 0 8 0 1 0 1 2 1 0 2 3

Ó F a á )

ú 8 5 f t T C l í

F Cloch Bhreac Ó n

h o i ( h d a a

c t é t c h 0 a e n i a i r 2 8 7 4 4 1 0 0 5 4 2 3 1 1 0 3 8 1 2 6 0 2

F g e l s

a

m r 8 1 1 1 8 1 a

b l

Aird Thiar a L e ó n a i 1

D o s l s

2 n n u C n o ; í P i f e G í (

2 1 8 3 6 0 1 3 1 2 0 3 3 0 7 5 0 1 6 9 0 1 e ) l

n t i h

S ( r 1 1 1 6 4

n S r ( n é

Carna n i b e

u i 1 i

; i l é h o á n i ) á a o c F l a b

a 6 6 2 1 6 1 8 2 4 0 2 1 2 2 8 4 0 9 3 2 3 0

n F g

i a e a M 6 3 1 7 1 1 5 2 M h n l

F l An Aird Mhóir h a

u g ; 2 ( L n l t a

) i ( n C á Ó h

g

h

f S o F 8 1 2 3 1 0 2 1 5 1 0 5 3 5 4 3 9 0 0 5 7 1 c s

t n ( i n o 1 1 1 4 r ú F

Ó n C r a Loch Con Aortha á

( 1 u i a L n r

e h i i c r a y

Ó c n S o

t 0 9 6 3 2 0 3 0 2 1 0 9 6 3 4 4 2 1 0 0 1 0 i i

u u á m s . a a t 2 3 2 1 1 t S h a o T

c r r

C Ros Muc . a

s 2 1 i

r ú 2 s i e o M

a H i P u Ó

l

e o l

0 3 8 6 0 2 0 1 0 0 0 0 8 3 0 9 1 1 0 2 1 7 a l J á a n S C a

i n 1 1 1 1 3 h t

í

r : Camas ; a c 2 1 á r ó a é ) i e e Ó a l v T

Á d

h á s S ' b 6 5 7 7 7 3 2 6 0 0 0 5 0 1 2 1 0 0 1 2 2 7 c h

c e d r a : á c 3 1 1 1 3 2 1 8 1 9 2 a h

a

a M Tír an Fhia (2) o é 4 2 é g h l ó F m n l i

M t , o h p o a a 0 0 6 2 2 0 8 0 0 0 0 0 3 1 5 2 1 0 0 2 0 2 i r i T s c

r T n

a 7 4 2 8 N h

n d

t Leitir Mealláin , a ó 1

a i á l 1 h , m

s a r l

c P a í 1 7 8 0 7 7 3 2 0 0 0 0 0 3 2 2 0 0 0 5 1 2 a r e o a 2 2 2 1 1 2 1 3 2 3 a r n a Í

á Leitir Mór r c 3 1 N B s a ( a É o e 8 0 4 8 1 0 8 7 2 1 5 0 0 9 9 6 6 9 1 1 0 1 l i b 7 2 2 1 1 2 1 1 h h An Tuairín a 1 n

S m

, o l í í c 7 4 3 8 7 3 6 2 4 4 1 7 0 4 9 5 6 4 8 2 1 9 l

a h 0 5 5 1 4 8 5 5 5 2 4 7 Ó

Ceathrú Rua (3) n 1 9 2 1

a M

n h a n n 0 i o a s

h Ros an Mhíl s g é

c o h b 1 1 6 1 0 0 1 0 1 0 1 7 9 3 6 2 4 8 6 0 0 5 R

r a 6 1 3 1 6 3 2 2 3 6 3 o ó

An Tulaigh u 3

C í n g

a 1 7 2 9 2 1 3 9 6 1 3 0 1 1 3 8 1 3 0 7 3 1 a c í n l s 2 3 1 4 2 3 2 5 4 2 T Sailearna 2 á 3 o t o a

ó b

0 V c a

D n Sailearna 1 d s a s a

í n o 1 1 1 6 4 8 6 2 8 3 4 4 8 4 8 0 9 6 5 2 6 6 a o t 3 2 5 3 1 2 2 1 2 2 1 1 3 0 5 0 I

An Spidéal (3) n ó 9 1 2 1 1 n v B

a

a 0 s s n i

Na Forbacha 2

é r

a r

í a 9 1 1 6 6 4 3 7 0 0 5 1 4 3 0 5 4 2 6 4 0 e t 2 0 1 2 1 1 2

h Na Forbacha 1 í 1 t r i n í n i 2 5 1 4 2 4 1 2 9 5 2 6 0 4 1 5 0 4 0 6 5 4 b i n 1 1 2 2 4 2 1 3 3 1 1 2 8 3 4 i

Bearna (3) ú 9 2 2 1 l o

ó i c

r ) ) c ) i l F F s ' h i ) p S S l r )

a h ( ) ) i s

) )

l ) ) m p

) ) p h a i G ) ) c ) F G ) s N l F F n p G F i l l e í ) ( ) F d u t F u F F ) s G

F F p

) F F a r ( N t ( ( p F p ( ( R

a l i F ( (

r ( F s F O

h

(

s N ( n

s F (

á e

h í p ( L S n n

n a d s e ( y l

a N r s ( ( i

N s r N

h m ( r

h á á e o h u ( e (

M s n á m t

t a n

a n a e i e N , e a P i s í o a o a

l

( i s m d , m t m a i n S r o a m n J r s m

m M r n h

c N , o o e a J a ,

a E i o C

,

l o i n o h o ,

a D ,

í r

T a o , i e y i b g é

i

á T , s l i , T h e

a a C s N

n a a ú R , S n L S ,

l

i y a

l i a e n

,

M , a S , , g l , , l a M l i r

y h

r n o ,

n , l i e r e

y h , i h i a a i n u i n h á í m y b r i g á i l a s c e e l n n o s n l t e á l e o H o

l I á u r n N C a l v u e s o

e a

n l T l n a a : : H a r y h r o C T m L c u L o a

a o L

r 1 2 A a W T

B

W o C C W u c C

H I

u M Ó i M a a G Ó C t t C Ó

h Ó

ó ó Ó M Ó N N Gaeilge: Buaiteoir 2014

Tigh Dhurcáin OLLMHARGADH & OIFIG AN PHOIST An Tulaigh, Baile na hAbhann, Co. na Gaillimhe.

18 Chomharchumann Shailearna Teo. Straitéis Cúig Bliana Peadar Mac an Iomaire

s é spriocráiteas Chomharchumann Shailearna Teo. - Forbairt an Iduine, an teaghlaigh agus an phobail trí oideachas, trí oiliúint, trí sheirbhísí agus trí ghníomhaíochtaí a fhásann as teanga agus as dúchas na Gaeltachta. Bunaíodh CST i 1984 le folús a líonadh i gceantar Chois Fharraige de thoradh éirí as trádáil Chomharchumann Chois Fharraige an bhliain roimh sin. Ba i 2013 a dréachtaíodh an straitéis 5 Chomharchumann smaoineamh go bhliana seo mar go bhfacthas don bhfuil athrú ag teacht ar an ionchur Choiste ag an am go raibh sé in am deonach atá daoine cumasacha in ann nó athbhreithniú a dhéanamh ar sásta a chur i gcomharchumainn nó i fheidhmeanna agus ar chóras gcoistí deonacha. Ní mór dul i ngleic bainistíochta an Chomharchumainn i leis an athrú saoil seo agus an leas is fearr bhfianaise na n-athruithe atá tagtha ar a bhaint as ach gan a bheith ag súil le shaol agus ar riachtanais an cheantair ó seirbhísí in aisce nach bhfuil ar fáil faoi 1984 i leith. Chuir an cháipéis, a láthair agus nach mbeidh ar fáil as seo d’ullmhaigh mise ag an am i gcomhar amach de réir cosúlachta. Tá ráite freisin leis an gCoiste, roimpi staidéar a nach féidir le CST a bheith ag súil le Peadar Mac an Iomaire dhéanamh ar staid CST i 2013 agus saothar crua a thógfaidh go leor ama ó freisin nach mbeidh an fhorbairt seo ina láidreachtaí, laigí, deiseanna agus dhaoine ar choistí deonacha. I gcás cionsiocair le ceantair Ghaeltachta eile bagairtí ag baint leis an daoine a bhfuil díograis thar an ar nós Cheantar na nOileán, na gComharchumann a scrúdú agus córas gcoitiantacht iontu níl bealach is fearr Ceathrún Rua, Charna, Chill Chiaráin bainistíochta leasaithe a mholadh don leis an díograis sin a choinneáil beo ná a agus Chamais a bhánú trí dheiseanna a Chomharchumann. Ina theannta sin chinntiú nach n-iarrtar an iomarca thabhairt do dhaoine as na ceantair sin rinneadh liostáil ar acmhainní an d’obair dheonach ar na daoine sin. a gceantar féin a thréigeann agus cur Chomharchumainn agus socraíodh go Is díol suntais a bhfuil ráite sa fúthu i gceantar níos gaire do chathair na leagfaí amach plean gníomhaíochta le gcáipéis faoi phleanáil fhisiciúil i Gaillimhe. Is baol é sin do lagú na cur ar chumas an Chomharchumainn na gceantar feidhme an gceantar láidir Ghaeltachta cé gur hacmhainní sin a úsáid agus a fhorbairt Chomharchumainn agus an chaoi a buntáiste gearrthéarmach é do cheantar chun leasa scairshealbhóirí an bhfuil éirithe leis an gcomhairleoir feidhme an Chomharchumainn. Chomharchumainn agus phobal an contae Seán Ó Tuairisc cuid mhór de na Teastaíonn ón gComharchumann go cheantair ó Ros an Mhíl go dtí an moltaí atá déanta sa gcáipéis seo a chur i mbeadh na scéimeanna tithíochta seo Spidéal agus an dá áit sin san áireamh. bPlean an Chontae. chomh gar agus is féidir do phatrún Trí scrúdú a dhéanamh ar gach a raibh Maidir leis an gcur síos atá ar lonnaíochta an cheantair le blianta fada. tarlaithe faoi scáth an thithíocht sa gcáipéis seo deirtear go Is é sin go mbeadh tithe tógtha i mbailte Chomharchumainn agus ó bheith ag mbeidh coinníollacha ar leith leagtha suas agus síos bóithríní agus go caint le daoine eile, tá liosta déanta sa síos ar fheidhmiú scéim tithíochta. seachnófaí forbairt ribíneach an oiread straitéis de na láidreachtaí, na laigí, na Teastaíonn ón gComharchumann go agus is féidir. deiseanna agus na bagairtí atá ceangailte príomha scéimeanna tithíochta a Sa gcáipéis seo freisin tá clár pleanála le Comharchumann Shailearna Teo idir sholáthar i gceantar feidhme an teanga Chomharchumann Shailearna le leathanach 2 agus leathanach 15 den Chomharchumainn do dhaoine de fáil idir lch. 23 agus lch. 28. Cé gur cháipéis. bhunú an cheantair agus do dhaoine le plean 5 bliana a thugtar ar an gcáipéis Gaeilge atá ag cur fúthu sa gceantar. seo is mó de léarscáil bóthair é ná de Pointí sa Straitéis Caithfidh an Comharchumann a bheith phlean mar go bhfuil ráite faoi Mhír 8 - Sa gcur síos ar an gcóras bainistíochta ar airdeallach nach meallfaidh siad daoine Plean Gníomhaíochta CST ar lch. 35, in lch. 15, tá ráite gur fiú don gan Ghaeilge leis an bhforbairt seo agus áit Plean Gníomhaíochta a réiteach

19 amach don Chomharchumann ag an scéimeanna atá ann faoi láthair. Tá sé chur ar fáil do phobal labhartha na bpointe seo bheadh sé níos fearr go n- riachtanach go dtógfadh an Gaeilge sa nGaeltacht. Thuig Roinn na ullmhódh an Coiste i gcomhar leis an Comharchumann ról ceannródaíochta Gaeltachta óna seascaidí i leith ról agus mbainisteoir agus leis an mbainistíocht le cuidiú leis an stát athrú a dhéanamh tábhacht na gComharchumann plean gníomhaíochta de thoradh sa gcur chuige airgeadaithe agus sa Gaeltachta. Ach má thuig bhí coistí agus ceardlanna a d’eagródh an Coiste agus gcineál airgeadú atá á chur ar fáil aige do bainisteoirí na gComharchumainn ag an bhainistíocht le chéile ar mhaithe leis na Comharchumainn Gaeltachta. Sa an am sin ina gceannródaithe láidre an bplean féin agus spriocanna gcás sin ba chóir, nuair a bheidh an plean pobail agus b’iadsan a bhí insroichte a aontú chomh maith le clár gníomhaíochta curtha le chéile ag an réamhghníomhach i bhforbairt caipitil a leagan amach a bheadh gComharchumann agus é airgeadaithe, Ghaeltachta trí a bheith ag inseacht don riachtanach leis an bplean a fheidhmiú. go mbeidh a fhios aige céard é an Stát céard a bhí le déanamh ag an Stát ar Tá a bhfuil luaite sa gcáipéis seo mar buiséad bliantúil a theastóidh uaidh le é mhaithe le caomhnú agus leathnú na amhábhar don bheartas sin. Is sin a chur i bhfeidhm. Sa gcás áirithe sin Gaeltachta. riachtanas an cleachtas sin le moltar go rachfaí i dteagmháil leis na húinéireacht ar an bplean a bheith ag an páirtithe éagsúla a bhféadfadh baint a gCoiste agus ag bainistíocht an bheith acu le feidhmiú an phlean Dúshlán Chomharchumainn. Tuigim go raibh ghníomhaíochta i gcomhar leis an Ó tháinig an ghéarchéim eacnamaíochta roinnt cruinnithe ag Coiste an gComharchumann agus buiséad a i 2008 tá Comharchumainn anois iar- Chomharchumainn le grúpaí leasmhara aimsiú a d’íocfadh as feidhmiú na hoibre ghníomhach in áit a bheith ar mhaithe leis an bplean gníomhaíochta sin. B’fhiú go ndéanfaí Plean 5 bhliana réamhghníomhach i bhforbairt a gcuid sin a chur le chéile. amach le spriocanna réalaíocha. Sa gcás ceantar agus iad ag ligean do Roinn na sin bheadh comhpháirtíocht idir CST, Gaeltachta agus d’Údarás na Gaeltachta Buiséad an Stát agus b’fhéidir i gcásanna eile an a inseacht dóibh céard atá siadsan ag Sa gcur síos atá ar bhuiséad bhliantúil an earnáil phríobháideach ar mhaithe le iarraidh ar na Comharchumainn Chomharchumainn faoi Mhír 9 lch. 35 forbairt áitiúil a chur chun cinn ar Gaeltachta a dhéanamh ag an bpointe tá sé ráite “Tá sé soiléir go bhfuil an bhealach praiticiúil, uaillmhianach agus seo. Ní hé leas na bpobal ar a bhfuil na Comharchumann ag an bpointe seo faoi insroichte. Comharchumainn Ghaeltachta ag thionchar na scéimeanna atá ag an stát le Is fiú cuimhneamh gur sheas freastal nach mbeadh na cuidiú le Comharchumainn forbairt a Comharchumainn na Gaeltachta sa Comharchumainn sin a dhéanamh ach dhéanamh ina bpobal agus go bhfuil an mbearna bhaoil don phobal nuair nach ag tabhairt aird ar a bhfuil an Stát ag Comharchumann ag gníomhú de réir na raibh an Stát ná na hÚdaráis áitiúla sásta iarraidh orthu a dhéanamh. Más é sin an hacmhainne atá á soláthar dó faoi na nó in ann bunseirbhísí riachtanacha a cás socróidh an Stát céard a dhéanfar bunaithe ar na hacmhainní atá agus a bhéas ag an Stát le caitheamh ar fhorbairt Ghaeltachta. Ba é príomhaidhm phobal na gComharchumann riamh gur bhreathnaigh siad ar a gcuid Comharchumann mar eagraíochtaí a throidfeadh go láidir ní ar roinnt na n- acmhainní a bhí ar fáil ón Stáit orthu ach ar mhéadú na n-acmhainní sin an oiread agus ab fhéidir. Is é dúshlán scairshealbhóirí Chomharchumann Shailearna Teo. sa lá atá inniu ann breathnú arís ar spriocráiteas an Chomharchumainn agus a chinntiú go bhfuil gníomhaíochtaí an Chomharchumainn inniu agus amach anseo ag teacht le riachtanais an phobail mar ní raibh tacaíocht an Cuid den bhfoireann a rinne athchóiriú ar Sheanscoil Sailearna (ó chlé): Chomharchumainn ag teastáil chomh Breandán Ó Tuairisg (An Lochán Beag), Pádraig Ó Cadhain (Na Mine), géar riamh agus atá ó phobail Rónán Ó Gríofa, (Baile na hAbhann), John Ó Conghaile (An Tulaigh) Ghaeltachta sa lá atá inniu ann. agus Micheál Ó Gríofa (Baile na hAbhann). (Pic. Bob Quinn). 20 Áit Bhreithe an Scríbhneora, Máirtín Ó Cadhain Seán Ó Cadhain

ugadh an scríbhneoir, Máirtín Ó Cadhain i mbaile fearainn an RChnocáin Ghlais ar an 20 Eanáir 1906. Cé gurb é an 4 Eanáir atá curtha síos dó i leabhar an bhaiste i Séipéal an Chnoic agus 13 Feabhra ar a theastas breithe ó oifig an Chláraitheora. Bhíodh m’athair Pádhraic, a dheartháir, ag rá riamh gurb é an 20 Eanáir a lá breithe. Bhí sé ar an duine ba shine den chlann a mhair. Bhí trí dhuine dhéag de mhuirín ar a thuismitheoirí, Seán Ó Cadhain agus Bríd Óg Nic Conaola. Nuair a phós siad i 1904, bhí Seán ina bhinn air, cistin mhór agus dhá sheomra chonaí i dteach a uncail, Páidín Ó codlata chomh maith le lochta os a Cadhain, agus a bhean Mairéad. Ní gcionn a d’úsáidtí mar sheomra breise raibh aon mhuirín orthusan agus bhí an codlata. Ag deireadh na 1860í a tógadh Máirtín Ó Cadhain teach le taobh teach a mhuintire. Isteach é. Bhí aghaidh an tí dírithe soir ar Bhoth athair agus óna uncail, Máirtín Beag. Is sa teach sin a chuaigh an lánúin óg nuair Chuanna. Ba theach airneáin a bhí ann é Mairtín Beag agus a bhean Peige a phós siad agus is ann a thóg siad an agus cáil na scéalaíochta dá réir ar Bheag, a fuair le huacht teach na dáréag agus an píobaire, mar a bhaist mhuintir Uí Chadhain. Ní hiontas ar muintire agus a bhí ina gcónaí ar an Máirtín orthu ina dhiaidh sin. Fuair siad bith gur fhéach Máirtín le scéal béaloidis tsráid chéanna. Ní raibh aon sliocht an teach agus leathghabháltas talún le a scríobh is gan é ach ocht mbliana orthusan. Deartháir níos sine ná Seán ab huacht. d’aois. Ar ndóigh, bhailigh sé roinnt ea Máirtín Beag. Feilméaraí beaga ab ea Teach ceann tuí ab ea é, a raibh dhá mhaith béaloidis ina dhiaidh sin óna muintir Uí Chadhain, a raibh

Fothrach an tseantí ar an gCnocán Glas – fuinneoigín bheag le feiceáil sa mbinn 21 leathghabháltas talún ag gach aon líon tí fealsúnacht Mháirtín Uí Chadhain a dhéanamh den seanteach amach anseo, acu. Talamh a cheannaigh siad ar dtús ó chur chun cinn agus a agus má bhíonn maoiniú ann, ionad Thiarna Chill Aithnín nuair a d’aistrigh chraobhscaoileadh agus lena shaothar ealaíontóirí a thógáil taobh leis. Tá fúinn a muintir anuas ón Rátha, atá 4 km soir iomlán a fhoilsiú agus a chur os comhair tosú ar an obair seo go luath. Faraor, ní ó dheas ó Uachtar Ard, aimsir an Ghorta an tsaoil mhóir. Tá bunáite an tsaothair féidir linn mórán a chur i gcrích faoi Mhóir. a bhí neamhfhoilsithe tar éis a bháis i láthair de cheal airgid. Dá bhrí sin, ba Tharraing an dá theaghlach go maith 1970 foilsithe anois. Ach níos mhór ag Iontaobhas Uí Chadhain lena chéile agus bhídís i gcomhar le tábhachtaí fós, tá a shaothar iomlán i síntiúis a fháil ón bpobal le haghaidh na chéile ag curadóireacht, ag baint gcló den chéad uair le fada, a bhuíochas forbartha seo. Bheadh fáilte ar leith fheamainne, mhóna agus an fhómhair sin den chuid is mó do Cló Iar- againn roimh airgead a d’fhágfaí le chomh maith le gach dualgas eile agus Chonnacht. Foilsíodh leagan Béarla de huacht ag an Iontaobhas. siobáil a bhíodh le déanamh. Go fiú Cré na Cille i mbliana. Tá roinnt de na nuair a thóg siad teach nua i dtús gearrscéalta is cáiliúla a scríobh sé cheathrachaidí an chéid seo caite níos aistrithe go Béarla freisin le tamall anuas Sonraí Teagmhála gaire de Bhóthar an Rí, d’aistrigh agus tuilleadh ar na bacáin. Tá suim nua Más mian libh síntiús a thabhairt, Máirtín Beag isteach sa teach nua in á léiriú ina chuid scríbhinní arís. féadfaidh sibh a dhul i dteagmháil liomsa, éineacht leo. Cé is moite de chorr- Tá muid díreach tar éis cuideachta a Seán Ó Cadhain, Cathaoirleach achrann a tharraingíodh Máirtín Beag bhunú chun áit bhreithe Mháirtín a Iontaobhais Uí Chadhain ag: air féin is braon sa chuircín aige ag aontaí cheannach agus a thógáil ar lámh. Tá súil [email protected] nó scríobh an Spidéil, agus a mbíodh ar a dheartháir againn an láthair a fhorbairt. Beidh chugam ag 21 Céide Thóin le Gaoith, Seán a dhul soir agus é a thabhairt orainn an suíomh a ghlanadh agus na Ráth Eanaigh, Baile Átha Cliath 5, nó abhaile, is beag easaontais a bhíodh fothraigh ar fad a shlánú. Beidh más mian libh a dhul i dteagmháil le eatarthu. carrchlós ag teastáil ag ceann thíos an Máirtín Ó Cadhain, Rúnaí an tsuímh i dteannta le comharthaí a Iontaobhais, ag: Iontaobhas Uí Chadhain thabharfas eolas faoi na fothraigh [email protected] nó scríobh chuige Bunaíodh Iontaobhas Uí Chadhain i éagsúla. ag Baile Liam, An Spidéal, Co na 1996 le saol cruthaitheach agus Tá súil ag an Iontaobhas músaem a Gaillimhe.

Amharc eile ar fhothrach an tseantí 22 An Spidéal Caoga Bliain ó Shin Seosamh Ó Cuaig

s éard atá anseo roinnt de na scéalta óna nuachtáin 50 bliain ó shin, man in Galway said. Ia bhain leis an Spidéal, curtha le chéile ag Seosamh Ó Cuaig, We followed his instructions, drove past Iarchomhairleoir Contae agus Iarbhall Tofa ar Údarás na Gaeltachta. Salthill (which looked almost clinical in its Níl anseo ach cuid de na scéalta a bhí luaite ag Seosamh sa chaint severity and whiteness) and on to Spiddal faoin teideal ‘An Spidéal Caoga Bliain ó Shin’. a thug sé i gColáiste and Cois Fharraige. Chonnacht mí Feabhra seo caite, mar chuid de shraith léachtaí, It was then we caught our first sight of the rocks, huge jagged monsters, flat ones, eagraithe ag Cumann Staire is Seanchais Chois Fharraige. Seo cuid round ones, stretching for miles everywhere de na nithe a bhí luaite ag Seosamh ina chuid cainte. in a fantastic pattern of disarray….Hardy Léirigh Aisteoirí an Spidéil “An Gaeilge san Aifreann little cows fighting for a mouthful of grass Strainséara Dubh” sa Damer i mBleá Foilsíodh pictiúr de shéipéal nua na Tulaí between the boulders; sea gulls, cormorants Cliath oíche Aoine agus oíche Shathairn i –an chéad séipéal in Éirinn a réitíodh go and herons flying wildly, and below the sea mí na Bealtaine 1965. “ They have won all speisialta le go mbeadh aghaidh an tsagairt lashing itself in frustration against the black before them at this year’s drama festivals ,” a ar an bpobal. Dúradh ar an Irish Times go brown rugged coastline. Not a sinner in dúradh san Irish Times – ag féilte Gaeilge raibh áit do 3,000 duine sa séipéal sin. sight. agus ag féilte Béarla chomh maith le Bhí colúnaí as an Irish Press, W .A. They have all gone, all the young people chéile. Fuair siad an chéad áit i Luimneach Newman, ag cur síos ar shéipéal nua na to Boston, New York, Coventry, agus i gCill Áirne. Bhuaigh siad an chéad Tulaí freisin. Mhol sé séipéal an Spidéil Huddersfield, London, Manchester. Any áit ag an . Pól Ó Foighil an chomh maith. “ Spiddal seems to be blessed place they’ll get a living. And why wouldn’t léiritheoir a bhí orthu. with a succession of forward looking parish they, the old fisherman demanded between Fuair Cumann Drámaíochta an priests ,” a dúirt sé. gulps of porter. There’s nothing for them Spidéil ardmholadh nuair a léirigh siad here, never was. Trátaí “An Strainséara Dubh” ag Did they ever come back? “Yes in Bhí scéim na dtrátaí faoi lán seoil i gcónaí. craobhchomórtas náisiúnta drámaíochta summer with cars hired and new suits and Chuir an Roinn Talmhaíochta fógra na tuaithe i mBaile Locha Riach. Dúirt an pockets full of money. They buy cows for amach go mbeadh barr 1964 le díol – as moltóir, P. J. O’Connor as RTÉ, go raibh their father, stay drunk for a week and then 19 teach téite agus 76 teach nach raibh an caighdeán a bhí acu chomh maith le go back again to England or America. ” téite idir an Spidéal agus an Cheathrú rud ar bith a chonaic sé go dtí sin ag féile Rua. Idir 375 agus 400 planda a bhí i Scéim Iománaíochta Foyle drámaíochta ar bith. Mhol sé na haisteoirí chuile theach acu. Bhí stáisiún in Bhí scéim iománaíochta agus Gaeilge Seosamh Ó Neachtain, Pádraic Mac Indreabhán leis na trátaí a ghrádáil. tosaithe ag Pól Ó Foighil. Thabharfaí Fhlanncha, Liam Ó Gráinne agus Bairbre scoláireacht do 40 ógánach as chuile Cinsire Ní Mháille. chontae le dhul ar feadh míosa go dtí an Ceapadh cinsire nua scannán – an Dr. Agus bhíodh drámaíocht acu sa Spidéal. Chaithfidís dhá uair a chloig sa ló Cristopher Macken. Ar an gCnoc a meánscoil freisin. Bhuaigh siadsan an ag foghlaim scileanna na hiománaíochta. rugadh é. Fuair sé a chuid oideachais i chéad áit i rannóg na Gaeltachta i 1964 ag Bheadh deis acu cluichí a imirt in aghaidh gColáiste Iarlatha agus in Ollscoil na Féile Drámaíochta na Scol in Áth Luain. foirne maithe le linn an chúrsa. Gaillimhe. Bhí sé páirteach i gCogadh na Bhuaigh siad Duais na Féile ar an léiriú Chuir Comhairle Chonnacht de Saoirse agus chuaigh sé ar thaobh na agus ar an aisteoir ab fhearr. Chumann Lúthchleas Gael £125 ar fail Poblachta sa gCogadh Cathartha. Fuair sé Capall agus ceannaíodh coill camán. Iománaíocht a chuid dindiúirí dochtúireachta i 1929. Foilsíodh pictiúr breá san Irish Times de an t-ábhar comhrá a bhíodh sna ranganna Bhí sé ar Ardchomhairle Fhianna Fáil ar Mhichael Clancy agus dá chapall Atlantic Gaeilge acu i rith an lae agus tráthnóna feadh tréimhse agus sheas sé dhóibh i Breeze a bhuaigh an chéad áit san RDS. ansin chuirtí ag cleachtadh na gcúpla toghchán ach níor éirigh leis. Chuir Ambasadóir nua Mheiriceá hiománaíochta iad. Thaispeántaí scannáin Raymond Guest an-suim i mbromach a An t-iriseoir Dónal Foley ar cuairt go de chluichí ceannais na hÉireann agus na bhí ar taispeáint aige . 24 capaillín a bhí ag Conamara: scannáin a rinneadh faoi Christy Ring Michael Clancy an uair sin. Bhí 10 “In Eyre Square ,” a dúirt sé, “ we stopped to agus tháinig an t-iománaí cáiliúil as mbliana caite aige ag plé leo. Dhíol sé ask the way. Take the coast road through Tiobraid Árann, Donie Nealon, le capaillíní le ceannaitheoirí as an tSualainn Salthill and follow it through by the rim of tuilleadh comhairle a chur orthu. agus as Meiriceá. the sea and you’ll soon be in , the 23 Festy Conlon read the paperbacks displayed on the shelves. siad, “ that’s all .” Thug tuairisceoir as an Irish Times cuairt We had a browse and found ourselves Múineadh na Gaeilge ar Ghaillimh le linn Fhéile na nOisrí. quoting from the most hair-raisingly obscene Bhí cúrsa nua tagtha amach le Gaeilge a Casadh fear dhó a dúirt an chaint seo a literature ever to be found interspersed mhúineadh. “Éist agus Labhair” an teideal leanas. between volumes on Christian doctrine, the a bhí air. Bhí idir téacsleabhar speisialta “I nipped out in the middle of Saturday pure life of Maria Goretti, The Valley of the agus téipeanna curtha le chéile don chúrsa. night’s banquet and found a real echo of the Squinting Windows. We could but assume Ar na glórtha a bhí le cloisteáil ar na old festival atmosphere going on quietly in the paperbacks are bought by weight rather téipeanna bhí Nuala Ní Loideáin as an the hotel’s Driftwood Bar. There was Festy than by content. Or that Béarla is not much Spidéal a bhí i gColáiste Charysfort, Conlon from Spiddal, the best tin whistle used in that part of the . ” Máire Ní Fhlatharta as Inis Mór a bhí i player in the West of , with a couple John Ford gCarysfort freisin, Pádraic Ó Méalóid as of other equally good traditional musicians. Bhí John Ford sa tír ag déanamh an Camas, Pádraic Ó Gaora as Carna agus We had a few pints and a few songs that scannáin Young Cassidy . Seo é an scannán Tomás Ó Ráighne as an gCoill Rua a bhí i reminded me of the good old days, and then a bhunaigh sé ar an drámadóir Seán gColáiste Phádraig. Festy and his companions went off to keep O’Casey. Thug sé preasagallamh i mBleá an engagement in another pub, while I, Cliath. D’fhiafraigh duine de na Ithe na bhFataí sa Spidéal reluctantly, went back to my sophisticates. ” tuairisceoirí de céard a chosnódh an Rinneadh clár teilifíse sa Spidéal dar Obscene Literature scannán. “ It’s none of your goddam teideal “Céilí”. Scríobh duine éicínt litir go Tuairisceoir eile anois as an Irish Times a business ,” a dúirt Ford. Mianach an Spidéil dtí na páipéir ag casaoid faoin gcaoi a tháinig go Conamara. ag teacht amach ann, déarfainn. D’inis sé raibh fear agus gasúr óg le feiceáil ag ithe “Beyond Spiddal we stopped to buy ina dhiaidh sin céard a dúirt cuid dá béilí fataí gan scian ná forc. postcards at a shop ……They are busy ghaolta sa Spidéal faoin scannán eile sin a “Last week BBC TV screened a Céilí stocking up for them (the tourists), too busy rinne sé, The Quiet Man . from Spiddal. Apart from the scenes of the with their knitwear, sweets and souvenirs to “It only made 20 million bucks , “ a dúirt actual céilí in a house in Spiddal various outside shots were shown. One of these showed an elderly gentleman turning a pot of potatoes out on a bare table and another showed him eating the potatoes with a young gasúr out of their fists. This may be perfectly orthodox and acceptable to the people of Spiddal but the impression it makes on an audience of Englishmen about the Irish and their way Comharchumann Shailearna Teo. of life is not at all flattering either to the Na hAille, Indreabhán, Co. na Gaillimhe people of Spiddal or to Irishmen in general.”

Scríobh duine eile isteach as Londain Fón 091-593017 Facs: 091-593715 á fhreagairt. rphost: [email protected] “The writer of the letter would do well to take a good look at the streets of London on any week night and see the dozens Seirbhísí Cúrsaí Ionaid walking along eating potato chips which Forbairt Pobail FÁS Seanscoil Sailearna have been wrapped in old newspapers….So Seirbhísí Oifige SFP ITT why the fuss over Spiddal? ” Seirbhís Mapaí Talún LTI Amharclann Portaigh Chois Fharraige Dúradh sa Dáil go raibh £11,000 caite ag Eolas/Idirlíon An tAcadamh Gorlann na Gaeilge straidhpeáil portach i Seanadh Gharráin. Bhí portach faighte ag 96 iarrthóir go dtí sin agus bhí tuilleadh le roinnt an t- Uaireanta Oifige earrach dar gcionn. Luan-Déardaoin Aoine Lón Peil 9.00r.n - 5.00 i.n 9.00 r.n - 4.00 i.n 1.00 i.n - 2.00 i.n Bhuail an Clochán an Spidéal ar a mbealach go dtí craobhchluiche peile 24 An Spidéal ón aer sna 1950daí. Buíochas leis an gCartlann Náisiúnta Ghrianghrafadóireachta. sóisear Bhord an Iarthair. Cluiche crua a uisce a chur ó na Forbacha go Leitir for plastics. From the western seaboard come bhí ann. Ar na himreoirí ab fhearr a bhí ag Mealláin agus trasna go hUachtar Ard. bright-eyed maidens dressed in national an Spidéal, a dúirt an Tribune, Cearta iascaireachta ba mhó a choinnigh costume. Teddy bears from 6” to 3-6” and bhí Máirtín Ridge, Tex Thornton agus siar é, a mhínigh siad. Loch Coirib, Loch dolls. In all there are 70 types of toys made .” Michael Thornton. 2-7 in aghaidh 1-7 a Bhoth Loiscthe agus Abhainn Chasla na bhí ann sa deireadh. foinsí uisce a bhí pioctha. An Geall a chuir Thornton. Sa mbliain 1965 dúirt Máirtín Thornton Scéim uisce. Máirín Ní Churraoin go gcuirfeadh sé geall £180 go mbuafadh Bhí cruinniú ag Coiste Paróiste an Spidéil Bhí pictiúr agus tuairisc faoi Mháirín Ní Ciarraí Craobh na hÉireann. Bhí pictiúr sa mbliain 1964 faoi chúrsaí uisce agus Churraoin, as Saorphort Bearna, san Irish breá de ar an Irish Independent agus an t- tuairisc faoi ar an gConnacht Tribune Press i 1965. Dúradh gur múinteoir tís a airgead ina ghlaic aige. faoin teideal “ Decision expected soon on bhí inti, go raibh an-suim aici sna damhsaí Connemara Water Scheme ”. Bhí ionadaithe Gaelacha, go raibh baint aici le Feis Cheoil ann as coistí ó na Forbacha go Leitir an Iarthair le dhá bhliain agus go ndearna Gaeilge san Aifreann Mealláin chomh maith le polaiteoirí sí aisteoireacht le Cumann an Spidéil agus Tosaíodh ag úsáid na Gaeilge san áitiúla. Dúirt Pádraic Ó Neachtain, a bhí i dTaibhdhearc na Gaillimhe. Aifreann, Dé Domhnaigh 7 Márta 1965. ina chathaoirleach ar an gcruinniú, go Dúirt Sagart Paróiste an Spidéil, an ndeachaigh toscaireacht chuig an Monarcha na mBréagán Canónach Donnelly, an méid seo a leanas gComhairle Contae roinnt blianta roimhe In alt san Irish Press i 1964 labhraíodh ar leis an Irish Independent. “ In Spiddal, sin agus gur gealladh an uair sin go an mbeagán monarcha a bhí ag Gaeltarra and Minna the faithful answered ndéanfaí rud éicínt faoi. Níor tharla sé. Éireann an uair sin. in loud clear voices, keeping in perfect Scéim Réigiúnach Uisce “After Elly Bay, Crolly and Spiddal soon rhythm and showing no shyness. The Dheisceart Chonamara a bhí geallta followed and while Crolly became famous responses were just like the rosary. We were roinnt blianta roimhe sin, a dúradh — for their “Crolly Dolls” Spiddal was geared tremendously pleased .” 25 26 Comóradh Oireachtas Chois Fharraige 1974 Joe Steve Ó Neachtain

á sé tráthúil gur anseo, sa bPoitín Stil, atá dlús á chur leis an chéad uair. Chuir sé ríméad orm na Tgceiliúradh, mar gur ar an suíomh ceannann céanna seo i 1974 buataisí, nó na wellingtons, mar a a cuireadh dlús leis an gcéad Oireachtas oifigiúil dár reáchtáladh sa thugadh muide orthu, a fheiceáil sa nGaeltacht ariamh. Taobh thiar dhínn anseo, san áit a bhfuil an bhfaisean ag na mná óga a bhí ag freastal carrchlós anois, a bhí halla mór an Phoitín Stil ag an tráth sin, agus ar an bPicnic. Bhí siad go mór sa bhfaisean ag mná óga sa gceantar seo le ba éacht ann fhéin é gur shuigh os cionn cheithre chéad duine chun linn m’óige. ‘Sé an t-aon difríocht atá boird ag ócáid na hoscailte. ann ná gur le dhul go dtí coirm cheoil Cuireadh cúpla focal breise le teanga na leic an teaghlaigh acu. Agus mura amháin a chaitheann mná óga nua-ghaeilge, le linn an Oireachtais sin, ndéanfadh an tOireachtas sin tada eile wellingtons ar na saolta seo agus gur le mar gurbh ‘in é an chéad uair ar tháinig ach dlús a chur le hOireachtais den scoth dhul ag céilí a bhíodh na mná óga ag ‘traffic jam’ go Cois Fharraige. Bhí sé ina a heagraíodh sna ceantair Ghaeltachta caitheamh dhíobh na wellingtons le mo bhrú brú sa gcarnán agus is cuimhneach ina dhiaidh sin, b’fhiú an tairbhe an linnse. liom go maith gur amuigh ag iarraidh trioblóid. Nach beag an cheapadh a bhí ag ‘bheith ag baint tranglam tráchta as Tá athrú mór tagtha ar an saol ó shin. Cromwell, nuair a chuir sé a mhallacht aimhréidh a chaith mé oíche mhór na n- Chuir mé an-spéis san Electric Picnic a anoir ar ár sliocht, gur chun tairbhe a amhrán. thiocfadh sé dhúinn sa rith Baineadh as ár fada. Tá úire agus áilleacht gcleachtadh ar go leor faoi leith ar fhad an chósta bealaigh muid. Carranna thiar fré chéile. Ach ní féidir capaill ag tarraingt mhóna an áilleacht a ithe. Imirce agus agus carranna asail ag imirce amháin a bhí i ndán tarraingt trátaí go dtí an stór, dhúinn murach iarracht ba mhó a bhí ag baint ollmhór ón bpobal. Níl mé ag deanaigh as na bóithrí ag an déanamh beag is fiú de tráth sin. Cosmhuintir a bhí chúnamh an stáit, ach ní laethúil, gealgháireach a bhí tharlaíonn sé gan éileamh ón mar chíocha diúil ag Raidió bpobal. Níl aon rannóg Gaeltachta, a bhí fós ag rialtais ná aon eagraíocht stáit lámhacán ag an tráth sin. chomh cumasach ná chomh Ó Bhearna go Carna bhí cumhachtach le pobal atá ag siad ina snáth mara. Daoine a oibriú as lámha a chéile. seasfá sa sneachta ag éisteacht Tá a gcuid éachtaí fhéin le leo, ón bpoirtín béil go dtí maíomh ag chuile phobal inseacht an scéil. Gaeilge Gaeltachta. Tá ómós an tsaoil chraicneach nach raibh aon agam do dhaoine as gach dúchan gramadaí ag ruachan ceard a raibh fís agus a cuid barrannaí. Chuile Joe Steve Ó Neachtain ag labhairt ag an gComóradh dúthracht á ngríosadh, mar fhocal de chuile dhán agus de atá go fóill. Ba suarach é mo chuile amhrán sean-nóis de bhí thíos sa tSráid Bhaile i gCo Laoise le chionn i gcomórtas leo, ach is i dteannta ghlanmheabhair agus iad chomh binn gairid. Ní chreidfeadh an t-aos óg a bhí i a chéile is fearr muid. Tarlaíonn sé gur leis an smólach ar an gcraobh idir fhear láthair ansin go raibh Electric Picnic sa iad pobal an cheantair seo atá mar shlat is bean. Saibhreas cultúir, cé nár sheas a gceantar seo freisin nuair a bhí mise óg. tomhais agamsa anocht, ó tharla gur bhformhór ag Féile an Oireachtais Sceitimíní ar chuile dhuine sa taobh tíre anseo ina measc atá mo shaol caite agam. ariamh nó go dtáinig sé chomh fada le nuair a tháinig an ‘electric kettle’ den Bheadh sé deacair ag aos óg an lae

27 inniu a shamhlú nach mórán teach sa chontúirt ann go dtabharfadh aos óg na ndúchas a chaitheamh i dtraipisí, tá an gceantar a raibh leithreas iontu trí scór Gaeltachta droim láimhe don teanga ceart sin acu. Beatha duine a thoil agus bliain ó shin. Priví beag amuigh ar chúl labhartha, a rinne pobal faoi leith rinne muidne na rudaí a mheas muid corr theach; amuigh faoin sceach a dhíobh, i gcaitheamh an tsaoil. fhéin a bheith ceart. Ach tá súil ollmhór bhíodh an chuid eile againn ag cromadh. Níl milleán dá laghad agamsa ar an na turasóireachta dírithe ar chósta thiar Bheadh sé deacair acu a shamhlú nach aos óg. Lúbann an chraobh sa treo a na hÉireann anois. Tá Bealach Fiáin an raibh cumhacht aibhléise ná uisce bhfuil an ghaoth ag séideadh. B’fhéidir Atlantaigh ag sníomh thrí fhormhór na reatha, raidió ná teilifís, ríomhaire ná fón gur athraigh an saol ach níor athraigh gceantair Ghaeltachta agus beidh póca, fridge ná cooker, coke ná intinn an linbh. Scéilín óna gcuid turasóirí as gach ceard ag baint lán a súl cappuccino, ná ceann ar bith eile de tuismitheoirí atá siad ag iarraidh a asainn. Ach drochsheans go seasfaidh ghiuirléidí na nua-aoise sa bparóiste le chloisteáil sul má thiteann siad ina siad faoi bhealach, mura mbeidh fiántas linn m’óige. gcodladh. Scéalta a mhúnlaíonn a n- damhsa agus ceoil agus amhrán agus an Ach ní ó neamh a thit siad againn intinn. fiántas nádúrtha sin, atá ag baint leis an ach oiread. Sílimse go bhfuil sé de dhualgas gcultúr Gaelach, le cloisteáil acu. “Bíodh rud agat dhuit fhéin nó déan orainn a inseacht dóibh cé dar díobh iad: Tá tacaíocht ollmhór don teanga sa do ghoradh leis an ngréin,” a deir an inseacht dóibh i dtaobh éacht a sinsear a tír seo go fóill dá mbeadh muid ábalta seanfhocal. sheas talamh anseo le linn an Ghorta leas a bhaint as. Níorbh leor an gleo Tá mise bródúil as na coistí deonacha Mhóir, inseacht dóibh i dtaobh nuair a theastaigh Raidió na Gaeltachta sin ar fad a raibh sé de mhisneach acu mhallacht Chromail agus na mBlack mar shampla. Bhí sé de mheabhair is de bualadh faoin obair iad fhéin. Daoine and Tans agus éirí amach na Cásca. mhisneach ag daoine óga raidió bradach óga a bhí cumasach agus Téagar agus bród agus fírinne a bheith a chur ag craoladh go mídhleathach. An fadbhreathnaitheach nach raibh fuacht sna scéalta a mhúnlaíonn a ndearcadh fhís fhadbhreathnaíoch chéanna a thug ná faitíos orthu ag eagrú na grúpscéime agus gan iad a fhágáil taobh leis an TG4 ar an saol, nuair a chuaigh daoine i uisce reatha ba mhó dar déanadh in tsamhlaíocht bhréige atá ag Nick Junior bpríosún agus a cuireadh teilifís bradach Éirinn ariamh ag an am: nó ag Harry Potter. Meascán den dá ag craoladh sna garbhchríocha. Ach • a bhailigh airgead agus a rinne shaol agus cead acu fhéin a n-intinn a ní dúshlán trodach amháin a athraíonn forbairt ar an bpáirc peile agus ar na dhéanamh suas. intinn rialtais ná intinn pobail. Oscailt háiseanna caitheamh aimsire atá i Ní fhaca mise aon ghlúin eile atá súl a bhí sa racht ollmhór náisiúnachais nGleann a’ Chnoic; chomh cumasach le ceol, le hagallamh a bhuail ár gcomharsanaí in Albain le • a chuir dlús le scoil nua agus a rinne agus le hamhrán. Ní theastaíonn a athrú gairid. Ní móide gur éirigh leo an ionad pobail den tseanscoil; ach an mheoin. Tá sé tagtha sa saol anois móramh a bhaint amach, ach chuir siad • a cheannaigh talamh chun go gur féidir slí beatha a bhaint as do scéin chomh mór i rialtas na Breataine is bhféadfadh Gaeltarra Éireann dlús a theanga dúchais. nach ndéanfar beag is fiú dhíobh go chur le fostaíocht sa bpobal; Ar ndóigh, má roghnaíonn an chéad brách arís. Caithfidh muidne, Gaeil, • a chuir dlús le Comhar ghlúin eile cúl a thabhairt le cine agus a bealach eile a aimsiú lena fháil amach cé Creidmheasa; • a chuir dlús le Gael Acadamh a bhí agus atá ag cothú an cheoil agus na n- amhrán ariamh ó shin; • a bhí páirteach go glórach sa bhfeachtas a thug Raidió na Gaeltachta ar an saol; • a bhí páirteach go glórach agus go bradach sa bhfeachtas a thug teilifís Ghaeilge, nó TG4 ar an saol; • a d’éiligh agus a fuair Údarás Gaeltachta, chun go mbeadh muid ábalta ár gcinniúint féin a stiúradh. B’fhéidir go bhfuil mé ag séideadh na mbolg de bheagán, ach caitear na boilg a shéideadh chun cruas a chur sa miotal. Níor theastaigh an miotal sna cnámha 1974: Cathaoirleach an Oireachtais, Joe Steve Ó Neachtain, chomh mór ariamh is a theastaíonn sé i Ball den Choiste Eagraithe, Baibín Uí Churraidhín saol an lae inniu ag tráth a bhfuil an agus Rúnaí an Oireachtais, Pól Ó Foighil. 28 mhéid dea-thola atá fanta ar fud na réimse idir gluaiseacht na feachtas mór éicint a bhainfeas hÉireann agus ar fud an domhain don gaelscolaíochta go dtí eagraíocht na croitheadh as coinsias na hóige. teanga dhúchais. Reifreann b’fhéidir a gcoláistí Gaeilge, meánscoltacha, Tarlaíodh sin nó ná tarlaíodh, sílim chuirfeadh deireadh leis an gcur i gcéill, bunscoltacha agus naíonraí. Ba gur cheart coiste comórtha an Éirí bealach amháin nó bealach eile. Tá an cumhachtach an glór é dá mbeadh muid Amach a bheith ins chuile cheantar neamhshuim in ainseal chomh mór is ar fad ar aon fhocal. Gaeltachta, comhoibriú a bheith nach dóigh liom go bhfuil mórán achair Bhí sé ráite sa tairngreacht go eatarthu a thabharfadh taispeántas fanta le séideog na beatha a chur faoin dtiocfadh an lá fós a bhfiafródh an t- feiceálach ceoil, amhráin agus damhsa teanga labhartha. athair don mhac ar maraíodh aon bhreac go dtí sráideanna Bhleá Cliath le linn an Ócáid mhór amháin atá fanta, i mo sa bhfarraige sin amuigh ariamh. Tá an chomórtha. Is tuar dóchais é gur chuir thuairim-se, nuair a bheas Éirí Amach na chosúlachta ann go bhfuil an lá sin ag oiread sin daoine de anró orthu fhéin, Cásca 1916 á cheiliúradh. Sin é an t-am teannadh linn agus bheadh sé chomh Oireachtas, a bhí anseo i gCois Fharraige lena fháil amach a bhfuil braon Gaelach dóigh céanna go dtiocfaidh an lá go dhá scór bliain ó shin, a chomóradh. fós i gcroí an náisiúin seo. bhfiafróidh máthair dá hiníon ar Ach cé a chuirfeas an cheist? Ón labhraíodh aon fhocal Gaeilge sa talamh aníos a chaithfidh sé fás mar a gceantar seo ariamh. Nár lige Dia, ach de fhásann rud ar bith den rath atá ag cothú bhuíochas gach plean atá coistí a chur le Leagan giorraithe é sin den óráid a thug Joe an chine daonna. Is beag é mo scil sa chéile go coinsiasach, tá faitíos orm gur Steve Ó Neachtain ag oscailt an Chomórtha ar ríomhaire ach tá pobal úr óg ar an saol lá é atá ag teannadh linn mura dtarlóidh Oireachtas 1974 i gCois Fharraige anuraidh. anois atá chomh heolach ar chúrsaí ríomhaireachta is go gceapfainn nach mbeadh aon stró orthu pobalbhreith a eagrú i measc Gaeil ar fud an domhain. Sílim freisin go bhfuil sé in am againn forfhógra nua glan a scríobh mar chomóradh ar Éirí Amach na Cásca agus a thaispeáint go bhfuil an aisling Ghaelach fós beo céad bliain tar éis an Éirí Amach. Timpeall an bhoird i dTeach an Phiarsaigh i Ros Muc a mholfainn an forfhógra a chur i dtoll a chéile. Forfhógra nach mbeadh bagarthach, ach a bheadh ag lorg tacaíochta agus ómóis dár dteanga dhúchais. Forfhógra a bheadh Uachtarán na hÉireann sásta a shíniú. Forfhógra a gheobhadh tacaíocht ó leithéide Mhéara Bhoston agus ó Éireannaigh eile atá in ionaid chumhachtacha sa Teach Bán. Forfhógra a dtabharfadh ollaimh agus léachtóirí agus scoláirí tacaíocht dó in ollscoltacha ar fud na hÉireann agus ar fud na cruinne. Tá mé cinnte go mbeadh meall mór dár gcomharsanaí in Albain taobh thiar dár n-iarracht agus sa mBreatain agus i gCeanada agus ins chuile áit eile dá bhfuil col gaoil ag chuile dhuine agaibh. Níl aon lá ariamh dár theastaigh cúnamh ó Ghaeil le dúshlán a thabhairt nár iarr is nach bhfuair muid cúnamh ón taobh amuigh. Bealach a aimsiú le guth a thabhairt do Éireannaigh ins chuile Sceideal Raidió na Gaeltachta, Oireachtas 1974 29 Tomás Ó Con Cheanainn (1921-2015) An tOllamh Gearóid Denvir

s maith is cuimhneach liom an chéad uair a leag mé súil ar an éineacht le Breandán Ó Buachalla agus scoláire iomráiteach agus ar an nGael uasal Tomás Tom Shadhbh Pádraig de Brún) ar Nua-Dhuanaire I I (1971) agus ina eagarthóir ar Nua- Ó Con Cheanainn a bhí ina Ollamh le Gaeilge Chlasaiceach sa Dhuanaire III (1978). Ó na 1960í i leith Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, 1969-86, agus ina bhall d’fhoilsigh sé riar mhaith altanna ar d’Acadamh Ríoga na hÉireann ó 1990. Samhradh gréine na bliana ghnéithe de mhóramhráin agus de 1969 a bhí ann, mé féin i mo dhalta iar-Ardteiste ag dul faoi scrúdú mhórdhánta na Gaeilge. Rinne sé obair cainte na scoláireachtaí iontrála i léachtlann mhór aduain sa gColáiste éachtach chomh maith ar lámhscríbhinní móra Chonnacht agus ar lucht a scríofa, Ollscoile a bhí lonnaithe an uair sin in Ardán Phort an Iarla. Fear mar shampla, Leabhar Buí Leacáin ciúin séimh dea-labhartha a bhí romham a chuir an mac léinn (1983), ina bhfuil cuid de na téacsanna neirbhíseach seo ar a shocracht ar an bpointe agus a labhair liom i liteartha is tábhachtaí ón tSean- agus ón nglan-Ghaeilge Chois Fharraige ar nós go raibh seanaithne againn ar Meán-Ghaeilge – go háirithe an chóip is iomláine de Leagan I de Táin Bó Cuailnge . a chéile. Is beag a cheap mé an uair sin go raibh treoir á fáil agam ó Scríobh sé an t-alt is cuimsithí fós (1982) dhuine de mhórscoláirí Gaeilge a linne. ar an lámhscríbhinn cháiliúil, Leabhar Bhaile an Mhóta , agus scrúdaigh sé na aige ina leith a roinn sé go nádúrtha agus i scéalta a bhain le Muintir Laidhe agus go ngan fhios dó féin, geall leis, le gach a raibh háirithe an mhórlámhscríbhinn leighis úd de mhic léinn óga againn ann. ar a dtugtar Leabhar Mhuintir Laidhe Múinteoir den scoth a bhí in Tomás (2002, 2010). Chomh maith leis an méid nach mbíodh ariamh aige ach an focal sin go léir, scríobh sé sraith altanna moltach, an focal misnigh, an focal fíorthábhachtacha (1974, 1975, 1984, mealltach dá chuid scoláirí. Go fiú agus 1996, 1997) ar Lebor na hUidre , an praiseach déanta ag duine againn de lámhscríbhinn lán-Ghaeilge is sine dá phíosa scríbhneoireachta, ní deireadh sé bhfuil ar marthain go fóill. ach, “Meas tú arbh fhearr é a rá ar an gcaoi ‘Anoch scaoilid na sgola’ a scríobh an seo ...?” Nó sin, dá mbainfeadh duine mí- file Tadhg Óg Ó Huiginn ar bhás a bhrí ar fad as líne nó rann filíochta, is é an dhearthár agus oide a mhúinte, Fearghal port a bhíodh aige, “Meas tú nach é seo a Rua, i ndeireadh an 14 ú haois, agus is é an bhí i gceist ag an bhfile...?” Chuir sé leis an scéal céanna é ag lucht léinn na Gaeilge Tomás Ó Con Cheanainn oiliúint chiúin chineálta sin agus mé mar inniu ó d’imigh Tomás Ó Con Cheanainn chomhghleacaí óg de léachtóir cúnta aige uainn. San am céanna, áfach, fearacht na Bhí sé de phribhléid agam freastal ar riar i UCD i dtús na 1970í, oiliúint a lean go seanfhilí agus na seanollúna, d’fhan sé dílis mhaith léachtaí de chuid Thomáis le linn dtí blianta deiridh a shaoil sna litreacha lán don cheird dúchais agus d’fhág oidhreacht trí bliana an BA sa nGaeilge a lean agus é eolais a chuireadh sé chugam – le shaibhir ina dhiaidh do na glúnta atá le ag cur oiliúna orainn i réimse leathan de moltaí fiúntacha an fhíorscoláire – iar teacht. léann traidisiúnta na Gaeilge. Cuimhním bhfoilsiú an ailt seo nó an fós ar chúrsa a rinne sé linn ar amhráin na leabhair siúd liom. Gaeltachta sa gcéad bhliain, arae ní Mairfidh cáil Thomáis hamháin go raibh tuiscint an scoláire aige mar scoláire an fhad agus a ar amhráin mar ‘Caoineadh Liam bheas léann na Gaeilge ann. Uí Raghallaigh’ agus ‘Caoineadh na dTrí Bhí sé i líne sin na Muire’, ach ba léar freisin go mba mórscoláirí Connachtacha a dhlúthchuid ó dhúchas iad dá bhia shíneas siar chomh fada le intleachta agus cultúrtha féin, oidhreacht Ruairí Ó Flaitheartaigh agus a thug sé leis ó ardscoil Bhaile an tSagairt. le Dubhaltach Mac Fhir Ní hamháin go raibh sáreolas an Bhisigh, agus chuir sé mhórscoláire aige ar an nGaeilge, ar a saothar suntasach ar fáil i litríocht, agus ar an gcultúr a bhain léi, ach gcaitheamh a shaoil. Bhí sé ina theannta sin, bhí tiomantas pearsanta ina chomheagarthóir (in Gearóid Denvir

30 Diarmuid Mac an Adhastair Joe Steve Ó Neachtain

éamus Mhicil Tom nó Diarmuid Mhic an SAdhastair, pé ar bí cé acu é. Tá go leor daoine ar fud na tíre nach gcreidfeadh go bé an duine céanna é agus sílim go mbíodh sé fhéin idir dhá chomhairle go minic. “How is the ould lad that wipes his mouth with his cap or with his sleeve ?” Sin í an cheist a chuirtear ormsa ins chuile choirnéal den tír dá gcastar mé. Draíocht le sonrú i lonradh súl. Iad lom dáiríre le teann mórtais as Séamus Mhicil Tom, duine de mhór-charaictéirí na tíre.

Pearsa de bhunú na tseantsaoil, a chruthaigh Diarmuid Mac an Adhastair as meabhair a chinn, d’fhonn a mheabhrú don saol nua nár ghá an sean saol a iontú bun os cionn. Scairtíl gháire a bhíodh dá bharr againn, gach tráth dár chruinnigh an scata ina theannta. Mar hinsíodh iad, idir olc is mhaith; dea-chaint nach féidir a aithris sa teampall. B’fhurasta é chur in airc a chochaill, Diarmuid Mac an Adhastair i dtús ama, (Séamus Mhicil Tom i Ros na Rún) nuair a thosaíodh an spochadh. Sáiteáin bheaga i dtaobh Bhéal a’ Daingin Ómós dhuit a Mhic an Adhastair, ag lasadh coinnle ina shúil cé nár cheannsaigh béalbhach ná adhastar ariamh thú. agus stropa mionnaí móra Níl lá go brách dá luaifear laochra ag cur lucht na sáiteán nach i mbarr an liosta ‘bheas d’ainm scríofa. i ndiaidh a gcúil. ‘Sé ár nádúr deora ag tráth do chaointe , Ach tá acmhainn grinn ag an sliocht dár díobh muid ach bhain tusa sásamh as do sheal ar an saol seo. a aithníonn an tochas thar an scríobadh. Má tá aon stáitse ar an gcéad saol eile, Tuigeann mianach na ndán a chéile Beidh a ndóthain le déanamh ag Dia is ag Muire. is aibíonn an greann sa gcroí atá éadrom. Cásaím a mbris le Máirín, le clann is le muintir, Thug Diarmuid Dáirbí a shaol don ardán Is leis na mílte a thug gean dó ar fud na tíre. i dteannta Johnny ag léiriú drámaí. Ní chloisfear do scairt ón gcroí níos mó Tráth ‘raibh an saol i bhfad ní ba bhoichte; Is tá briseadh croí i Ros na Rún. Fearr scairt gháirí ná dhul ag a’ dochtúir. Mothaím leatrom i gcéachta na seisrí Fear a thug dúshlán le maidí rámha; A d’iontaigh spreab i ngort an chultúir. a chruthaigh seoda as blocáin adhmaid; Bíodh rogha gach bua dár roinn sé linne bród ina ghlór ‘bhainfeadh gaimh as sneachta Mar oscal súl ag an gcéad ghlúin eile. nuair a chum sé “Deoraí Bhéal a’ Daingin”. Gáire a chleacht mé ariamh i do theannta Nach iomaí fear a fuair bean Tigh Dáirbí Nó gur ghlaoigh tú orm Dé Máirt seo caite. nó bean a fuair fear is a bhí sona sásta. Bhí brón i do ghlór ag fágáil slán Nuair a bhí Tigh Dáirbí i mbarr a réime, Agus chaoin mé chuile dheoir i mo cheann. ní raibh níb’ fhearr le fáil in Éirinn. Aitheasc Joe ag Aifreann sochraide Dhiarmuid.

31 Cois Fharraige Le Mo Linnse Seoladh an Athchló Tigh Chualáin, 26 Meán Fómhair 2014

Dr. Pádraig Ó Héalaí

s minic aird dírithe ar na cosúlachtaí atá idir an teacht le chéile a 1972 agus pléann siad le gnéithe éagsúla Itharlaíonn ag seoladh leabhair agus an fháilte a chuirtear roimh de shaol Chois Fharraige sa tréimhse sin. leanbh nuashaolaithe — gura slán an comórtas. Tá fírinne áirithe ar Tá cur síos breá sna haistí seo ar rudaí a ndóigh sa tsamhail sin. Tar éis an tsaoil bíonn a thréimhse luí seoil bhí lárnach go maith i saol na ndaoine sa cheantar seo tráth. curtha de ag an údar, agus tá an toradh ar an seal a chaith sé ó sí ag saothrú go dian, curtha amach anois go feiceálach os comhair an Ceird domhain mhóir. Tá an bábán beag tagtha ar an saol, agus is rud an- Tá, mar shampla, plé mion agus eolasach nádúrtha é, go mbaileodh cairde agus comharsana isteach chun fáiltiú ann ar cheardaíocht thraidisiúnta. Tá an roimhe agus bheith páirteach i gcóisir bheag ina ómós. téarmaíocht a bhain le ceirdeanna éagsúla, na huirlisí, na modhanna oibre I gcás an leabhair atá á sheoladh anseo tháinig sé amach ar dtús i 1974. Agus go agus aon seantuiscintí nó piseoga a lean tráthnóna, áfach, ní rómhaith a deimhin, feileann an t-ainm sin go iad, tá siad sin go léir tuairiscithe go fheileann leanbh nuashaolaithe a rímhaith dó, mar is gnách gaois, eolas mionchruinn anseo. Tá píosa breá ann thabhairt air, mar is é fírinne an scéil, gur agus cur amach ar nithe neamhshaolta faoi dhéantús an phoitín a thabharfadh fearr a d’oirfeadh ‘leanbh a bhí ann ag an síofra linbh a ndeirtí faoi go raibh treoir mhaith DIY don léitheoir a cheana’ a thabhairt ar an leabhar seo mar sé ar an saol seo cheana. Agus féach go smaoineodh ar thabhairt faoi. Tá a bhfuil na leithéid céanna de chuntas ann faoi comharthaí sóirt chaoladóireacht agus an chaoi le sin go léir ag cineálacha éagsúla cléibhe a fhíochan le roinnt freisin leis chéile. Tá cur síos ann ar ghaibhneacht an leabhar Cois agus ar fhíodóireacht agus tá píosa maith Fharraige Le Mo ann ar shnáth leonta an fhíodóra agus an Linnse a bhfuil leigheas a bhain leis. Áiríonn Seán go athchló de á cruinn an trealamh go léir a bhain leis an sheoladh anseo gceárta agus tráchtann sé ar stádas an tráthnóna. ghabha sa phobal. Is léiriú maith ar Bailiúchán chomh cuimsitheach is atá an tuairisciú aistí atá ann ar an tseancheardaíocht, go dtosaíonn a ó Sheán chuntas ar an bhfíodóireacht le cur síos Ó Conghaile, na ar chaoirigh agus olann: ‘Bhí pisreoga go hAille, a rugadh i leor ag baint le bearradh na gcaorach. Ní 1903 agus fuair thosódh siad á mbearradh sa gCincís bás i 1995. Bhain mar ní bheadh sé ádhúil, cheap siad, go leor de na obair nua ar bith a thosú sa gCincís.’ haistí seo duais Tá plé ann ar thuíodóireacht agus arís amach i ar ailtireacht agus tógáil na seantithe: gcomórtais ‘Rud a níodh na seandaoine nuair a liteartha an bhíodh siad ag toghadh áite le teach a Oireachtais agus thógáil ná ceithre phosta a chur ina foilsíodh ina seasamh san áit a mbeadh ceithre dhiaidh sin iad choirnéal an tí le bheith. Is de shiúl oíche san iris . a chuirfí na postaí seo ina seasamh agus Scríobhadh iad gan duine ná beithíoch a bheith timpeall Le caoinchead ó na foilsitheoirí, Coiscéim idir 1946 agus ar an áit. Má bhí na postaí seo ina 32 seasamh ar maidin go díreach mar cuireadh ann iad san oíche, bheadh an áit sin ceart le teach a thógáil ann.’ Seans gurbh éasca go mór cead pleanála a fháil ó na daoine maithe an uair úd ná ón oifig phleanála sa lá atá inniu ann! Tá cur síos aige ar shaoirseacht báid mhóir agus ar an bhfeisteas a bhíodh á chaitheamh ag pobal na háite seo tráth. Rith sé liom ag léamh an leabhair seo arís gurbh iontach an acmhainn teagaisc a dhéanfadh sé d’aon dream a bheadh ag tabhairt faoi chúrsa sa cheardaíocht thraidisiúnta agus go gcuirfeadh sé go mór lena n-oiliúint.

Nithe eile Tá ábhair eile freisin a bhí tábhachtach do shaol Chois Fharraige pléite ag Seán sa leabhar seo. Scríobhann sé, mar shampla, faoin dul chun cinn sa saol eacnamúil a bhí i gceist le scéim na dtrátaí agus na dtithe gloine nuair a cuireadh tús leis. Tá cur síos an-mhaith aige ar an bhfeamainn, na cineálacha éagsúla di atá sa bhfarraige agus an tábhacht a bhí léi tráth i saothrú na talún agus mar chothú d’ainmhithe: ‘Chaithfí Seán Ó Conghaile í [an chaisíneach barr cladaigh] a dhreoilín déag smeartha isteach inti. Fuil spéis leanúnach aige i gcur chun cinn na bhruith i bpota mór agus tar éis lán pota trí dhreoilín déag as aon chonlán teanga agus i mbailiú eolais faon di a bheith ag fiuchadh ar thine amháin. Bíonn an fhuil súite isteach sa seansaol. Ba shásamh mór dó saíocht na ghreadánta ar feadh cúpla uair an chloig, gceirt ach ní thabharfá faoi deara í.’(48) Gaeltachta a roinnt ar dhaoine eile agus thógtaí aníos den tine an pota agus De bhreis ar an méid sin tá faisnéis fúithi a scaipeadh go forleathan. d’fhaigheadh sí cead fuarú. Nuair a bailiúchán fairsing ann de Sin é a spreag chun pinn é, agus chomh d’fhuaródh sé bheadh sé téachtaithe ina logainmneacha dhúiche Shailearna. Tá maith leis an leabhar atá á sheoladh leircín agus é ar nós jelly . Ní raibh a cur síos maith aige ar an sceoin a tráthnóna, chuir sé dhá leabhar eile shárú le fáil mar bheatha do mhuca agus chothaigh pléascadh an mhianaigh ar an amach, Stiléirí agus Scéalta Eile i 1983, beithígh óga. Bhí sé an-fholláin.’ Lochán Beag 15 Meitheamh 1917 agus agus cuntas beathaisnéiseach, Saol Is nithe buana i saol an duine riamh tá dhá phíosa aige in ómós do Scolóige i 1993. iad galair agus breoiteacht agus tá léargas chomharsana leis a bhí imithe ar shlí na Is leabhar dea-scríofa é Cois Fharraige maith le fáil ón leabhar seo ar an gcaoi fírinne— Mícheál Breathnach agus Le Mo Linnse agus é taitneamhach le inar dhéileáil pobal na háite seo leo sin Máirtín Ó Cadhain. Tá píosa álainn ann léamh. Tá sé lán d’eolas faoi shaol an sa seansaol. chomh maith a léiríonn samhlaíocht cheantair seo in óige an údair, leabhar a ‘Roimhe seo,’ a deir sé, ‘nuair a buailtí agus cruthaitheacht an údair — a scéal d’fheilfeadh go binn ar sheilp leabhar i duine tinn ní hé an dochtúir a bhíodh i féin á insint ag sean jug a raibh áit ngach teach i ndúiche Shailearna, agus gceist ar chor ar bith ach an luibh a fháil onórach aige tráth i lár an dreisiúir ach leabhar a bhfuil oscailt súl ann d’aon nó an ara a chur. Ní raibh galar ar bith anois é mantach caite agus gan ann ach duine ar spéis leis nó léi saol agus meon nach raibh a luibh féin lena aghaidh.’ bréagán ag gasúir. na nglúnta atá imithe romhainn. Tá a lán eolais sa leabhar faoin Ag deireadh ba mhaith liom leigheas traidisiúnta, idir leigheasanna An fear féin comhghairdeas a dhéanamh le clann nádúrtha agus leigheasanna draíochtúla, Fear tréitheach ab ea Seán Ó Conghaile Sheáin as athchló a bheith curtha arís ar agus ina measc siúd tá cuntas ar cheirt na a raibh tuairimí láidre aige faoi chúrsaí leabhar seo a n-athar agus leis na n-easpaí: ‘Píosa de chineál taiséadach polaitíochta agus é sásta seasamh leo. foilsitheoirí, Coiscéim, as an leabhar a í an cheirt,’ a deir sé, ‘a bhfuil fuil trí Bhí dúil sa léamh agus i léann aige agus chur amach go slachtmhar.

33 An tIolar agus An Sicín Gearóid Ó Fátharta

aidin bhreá ghrianmhar amháin, le linn dhó fhéin agus dhá an duibheagán agus bhuail creathadh é. Mchuid cairde, na sicíní, a bheith ag piocadh grán ón talamh, Níor eitil sé ariamh ina shaol. B’fhéidir chlúdaigh scamall mór an spéir os a gcionn. D’ardaigh sé a cheann go gcaillfí é, meas tú nár cheart dhó filleadh air chompord an chlóis. agus bhreathnaigh sé suas agus bhí sé faoi dhraíocht ag an radharc a “Ná breathnaigh fút,” a ghlaoigh an chonaic sé, iolar álainn ag trasnú na spéire. Neamhchosúil leis na sean-iolar, “Breathnaigh suas ar na sicíní agus na héanlaith eile a bhí ag deanamh iarracht eitilt, is spéartha. Tug d’aghaidh ar an ngrian, cosúil gur tháinig an eitilt go nádúrach dhó seo, ní raibh strus dhá bíodh creideamh agat agus muinín agat laghad air. Lena chuid sciatháin oscailte amach mar a bheadh pluid asat fhéin.” Bhreathnaigh an t-iolar óg suas ar na ann, bhí sé ag eitilt chomh réidh agus chomh stuama sin agus é ag spéartha, d’oscail amach a chuid athrú treo agus airde gan anró ná strus dhá laghad. sciatháin agus thóg léim…. Thiar sa gclós, chuala na sicíní caoineadh “Ó a Dhia, breathnaigh air sin!” Déanaim an rud céanna is a dhéanann buachach a shroich na spéartha. ghlaoigh an t-iolar óg i dtreo a chuid siadsan, ithim an bheatha cheanna leo. Thosaigh a gcuid cleiteachaí ag cairde. Níl mé in ann eitilt fiú.” creathadh agus bhreathnaigh siad ar a “Cé hé sin,” a d’iarr sé. “Níl tú go deimhin mar nár thriail tú chéile gan gig astu. Bhí ’fhios go maith “Sin iolar,” a d’fhreagair an sicín ar ariamh é. Ach is iolar thú, fiú má tá do acu go n-aireodh siad uatha a ais. “Sin é Rí na spéire, ach is don talamh shaol caite agat mar shicín go dtí seo”. ndeartháir. Bhí fhios acu freisin go muide, níl ionainne ach sicíní”. “Fiú má tá an fhirinne sa méid atá m’fhéidir go dtabharfadh sé cuairt orthu Lean an t-iolar óg ag stánach air an ráite agat, tá mo shaol uilig caite agam lá éigint amach anseo agus go n-inseodh éan maorga úd agus é ag imeacht as mar shicín. Ní iolar mé níos mó. sé dhóibh cén chaoi ar mhothaigh sé a radharc amach go bun na spéire, radharc “’Sé croí an iolair an rud bheith ag eitilt dhó. Bhaileodh siad a bhí dofheicthe cheapfá do chuile neach tábhachtach, ní hé an cineál saoil atá thimpeall i dteannta a chéile le éisteach eile ach amháin an t-iolar óg. caite aige ná an bheatha a d’ith sé… Siúil leis na heachtraí ar fad agus cur síos ar na Cúpla lá dár gcionn, bhí an sean-iolar uait liomsa.” bólaigh agus na tailte ar thug sé cuairt ag eitilt arís os cionn na feirme nuair a Chaith an t-iolar siúil eile í dtreo a orthu. Ach faoi láthair ar chuma ar bith, chonaic sé radharc a chuir iontas agus chairde a bhí anois i b’fholach taobh coinneoidh siad orthu i mbun na ceirde alltacht air, iolar thíos faoi ar an talamh thiar de dhoirse dúnta an tí. is dual leo: sin ag caitheamh a saol mar ag ritheacht thart i measc sicíní agus iad “Ná tabhair aon áird air!” a bhéic shicíní. ag scríobadh dromchla na talúna. Anuas ceann de na sicíní. Ón bpointe seo ar aghaidh thosaigh leis as na harda gur sheas sé le taobh an “Níl sé ach ag cur dalladh mullóg an t-iolar óg ag maireachtáil mar iolar. iolair óig. Ar a fheiceáil seo do na sicíní ort,” a deir ceann eile fós. “Má theann tú Anois, d’fhéadfadh sé a bheith fíor go eile rith siad isteach sa scioból de bharr in éineacht leis caillfear thú!” “Tar ar ais gcuimhníonn sé ar na sicíní go minic faitís. D’eirigh leis an sean-iolar fáil idir agus fan linne”…. agus go mbíonn cumha air ina ndiaidh, an t-iolar óg agus an doras rud a chuir Ach go domhain ina chroí istigh nó fiú go dtugann sé cuairt ar an gclós ó bac ar an iolar óg dhul isteach sa scioból. chuala an t-iolar glór spreagúil á am go ham, ach chomh fada is atá ‘fhios “Céard atá tú ‘dheanamh ?” a d’iarr tharraingt i dtreo eile. Bhreathnaigh sé againn níor fhill sé ariamh ar an gclós le an sean-iolar. arís ar an gclós inar chaith sé a shaol ag saol an tsicín a chaitheamh in athuair. “Céard atá í gceist agat?” a spraoi lena chairde, ansin d’iompaigh sé Is dóigh go bhfuil a bheag nó a mhór d’fhreagair an t-iolar óg. ar a chois agus lean an sean-iolar. Shiúil den sicín, nó den iolar, istigh i gcreatlach “Céard atá tú ‘dhéanamh ag ritheacht siad ansin go himeall na haille áit a chuile dhuine againn. Cén íomhá atá thart leis na sicíní sin?” dtéadh sé fhéin agus a chuid cairde tráth. againn dhúinn fhéin, nó an bhfuil muid “ Nach sicín mé. Seo iad mo chuid Sheas siad taobh le taobh ar imeall na múnlaithe ag daoine nó ag an sochaí deartháracha agus deirfiúracha. D’fhás haille ag breathnú ar na cnoic amach feidhmiú ar bhealach mánla agus ceansa mé aníos leo.” romhab. Gan sall ná anall léim an sean- gan tada a cheistiú. “Ní hea ar chor ar bith. Is iolar thú. iolar den imeall, d’oscail amach a chuid Cé chomh minic agus a fhanann Is leis na spéartha thú agus ní leis an sciathán agus thug a aghaidh ar na muid sa “gclós” agus muid ag mothú talamh”. spéartha oscailte. sábháilte compordach ionainn fhéin, nó “Ní iolar mé, is ceann acu sin mise. Bhreathnaigh an t-iolar óg síos faoi ar an bhfuil tusa ag oscail do sciatháin?

34 Fís ’74 – Céard a Tharla Di? An tOllamh Gearóid Ó Tuathaigh

ionóladh 1974 i gCois Fharraige i TgConamara, an chéad uair ar tugadh an fheile mhór amach ón ardchathair go pobal Gaeltachta ó athbhunaíodh an tOireachtas sa bhliain 1939. Céim eile a bhí anseo sa straitéis a bhí á cur i bhfeidhm ó dheireadh na seascaidí ag ceannairí Ghluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta: ‘sé sin, tús áite a thabhairt do bhuanú agus do neartú na mbunphobal Gaeltachta in aon pholasaí nó in aon bheartas teanga a bheadh á cheapadh feasta ag an Stát nó ag gluaiseacht ‘oifigiúil’ na Gaeilge. An bunphobal Gaeltachta a chumasú le cur ar a shon féin: b’shin, i mbeagán focal, an fhís a bhí taobh thiar de ‘spiorad’ 1974 i gCois Fharraige. Cuspóir an ailt ghairid seo, comhthéacs nó fráma tagartha a thabhairt don spiorad nó don fhís seo, le focail scoir faoi cad d’imigh uirthi.

Sa bhliain 1974 bhí Éire suaite, ag tuigeadh i gceart ag an am impleachtaí maidhmeanna sa bhaile agus i gcéin. Trí iomadúla na géarchéime. Bhí deireadh mhóreachtra staire, ach go háirithe, a tagtha leis an dtréimhse téarnaimh agus chroith go fréamh í. Ar an gcéad dul síos forbartha a lean deireadh an dara An tOllamh Gearóid Ó Tuathaigh bhí géarchéim na hola a lean cogadh chogaidh mhóir i Meiriceá agus i phobail Ioslamaigh, go speisialta i measc Yom Kippur ag deireadh na bliana 1973. dtíortha eile an chórais chaipitligh. Faoi óige na nIoslamach. D’fhéadfaí a rá go Chuir sé eacnamaíocht an iarthair trína mar a léirigh Daniel Rogers ina leabhar raibh sé seo ag brúchtaíl ar feadh tamaill chéile. Bhí cogadh sa Mheánoirthear, a cáiliúil, Age of Fracture (2011), bheadh roimhe sin, ag dul siar go dtí cogadh spreag bearta cinniúnacha sna tíortha cineál nua caipitleachais - an 1967 idir Iosrael agus na hArabaigh. Arabacha is mó a bhí ag soláthair ola do nualiobrálachas, bunaithe ar fhorlámhas Ach cinnte, ó 1973 i leith, thosaigh thíortha an domhain chaipitligh: an mhargaidh agus ar shoiscéal na sainte rudaí ag dul in olcas nó gur tháinig an gearradh an táirgíocht ola agus – ag teacht i dtreis faoi dheireadh na scéal chun bruíne i gceart san Iaráin ag mhéadaigh an praghas dá réir. Ganntan seachtóidí, faoi choimirce pholaitíochta deireadh na 70í, nuair a fuair Shah na ola, cúlú eacnamaíochta, ciorruithe, Reagan agus Thatcher. hIaráine, giolla Washington, bata is boilsciú, dífhostaíocht, stailceanna : Anuas air sin, gineadh fórsa nár bóthar agus nuair a cuireadh tús le ré eacnamaíocht an ‘iarthair’ ina cíor tuigeadh ag an am cé chomh agus le caithréim na nAyatollah. Agus ó thuathail. Bheadh tionchar fadtéarmach tábhachtach is a bheadh sé. Sin le rá, an shin i leith, tá an suaitheadh mhór seo ag ag an ngéarchéim seo ar an rabharta feirge agus an pléascadh oibriú tríd an domhan Ioslamach ar fad. eacnamaíocht dhomhanda, bíodh is nár díograis chreidimh a tharla i measc an An dara móreachtra staire a raibh tionchar aici ar chás na hÉireann ná ár mballraíocht sa Chomhphobal Eorpach, a thosaigh ar 1 Eanáir 1973. Sular tháinig an Rialtas ar an gcinneadh ballraíocht a lorg sa Chómhargadh, bhí iarmhairtí contráilte á dtuar ag na páirtithe ar an dá thaobh den díospóireacht. Ach thug móramh mór an phobail vóta ar son dhul isteach sa Chómhargadh. Sa ghearrthéarma bhí Tony Heery, Pádraig Ó hAoláin agus Frank Flynn ó Údarás na Gaeltachta in éindí le feirmeoirí sásta go maith leis an ardú a Ruaidhrí Ó Tuairisg, Cathaoirleach Chomharchumann Chois Fharraige i dtús na 1980í. tháinig ar phraghsanna táirgí feirme

35 faoin gComhpholasaí Talmhaíochta himeacht aimsire. Tréimhse na haithrí ag dóchais nár mhair i bhfad. Ach ní raibh (CAP), bíodh is gur tháinig ardú dá réir an nGearmáin, théis a raibh déanta aici an choimhlint i bhfad ar siúl go raibh a ar chostas beatha agus leasú talún. Arís, sa Dara Cogadh Mór, ní mhairfeadh sí tionchar le brath ar ghnéithe bunúsacha na daoine a bhí a rá go mbeadh lá geal go brách. An staraí A.J.P. Taylor a áirithe de mheon agus de dhearcadh an againn ach muid a bheith páirteach sa dúirt go dtiocfadh an lá (agus go mhórphobail náisiúnaigh ó dheas. Ar an Chómhargadh seo, bhí údar maíte eile dtiocfadh sé go luath) nuair a bheadh gcéad dul síos, an chaint agus an t- acu nuair a méadaíodh ar na cistí an Ghearmáin aríst i gceannas, cuid éileamh ar chearta sibhialta a bhí ann sna struchtúracha agus réigiúnacha sna 70í. mhaith, i lár na hEorpa mar gheall ar 60í, níorbh fhada gur ghéill sé don Fógraíodh go mba é seo an bealach ina an bhfíric bunúsach sin a dtug sé ‘ her treabhchas agus don mhíleatachas. Bás bhféadfadh muid teacht suas lenár natural weight ’ air, ó thaobh toirte, nó beatha pobail, treascairt Stáit, gcomharsana saibhre san Eoraip. tíreolaíochta agus acmhainní de. Agus coimhlint ‘chóilíneach’, Ach go leor de na tionscail tá sin tarlaithe, ainneoin méadú mór sceimhlitheoireacht: b’iad seo téarmaí dhúchasacha, a fuair dídean go dtí sin ar bhallraíocht an Aontais Eorpaigh; nua na coimhlinte, téarmaí nár fhág taobh thiar d’fhál cosanta dleachtanna, agus tarlaithe go tréan le blianta mórán spáis ag ‘cearta sibhialta’, sa chiall ba léir go luath nach rófhada a beaga anuas. a bhí ag an rosc sin, abraimis, ag tús agus sheasfaidís an fód sa mhargadh oscailte, Agus an tríú móreachtra sna 70í, ar i lár na 60í. i ré iomaíoch nua na saorthrádála. Ba sa ndóigh, ná an choimhlint ó thuaidh. Bhí An dara rud suntasach faoi thionchar bhfadtéarma, áfach, a bheadh an comhar 1974 ar na blianta ba dhorcha den an chogaidh ó thuaidh ar an bpobal ó le híoc. Bíodh is nach raibh ach naoi stát choimhlint sin: teip an Fheidhmeannais dheas ná seo: pobal faoi sceimhle a bhí i sa Chómhargadh théis dúinne dul laistigh de bhliain; buamaí agus sléacht bpobal an deiscirt de réir mar a chuaigh isteach, ní raibh aon éalú ón loighic a i mBaile Átha Cliath, Muimhneachán an choimhlint ó thuaidh in olcas, faitíos bhain leis an dtionscadal Eorpach seo ón agus Birmingham. Sos lámhaigh ag an domhain orthu go mbeadh an tús, loighic a chinntigh go mbeadh an deireadh na bliana agus luaidreáin faoi foréigean agus an choimhlint ag teacht lámh in uachtar ag na stáit mhóra le chomhchainteanna réitigh – léas aduaidh, agus cúlú dá réir ó aon chineál

Coiste an Oireachtais 1974 Ó chlé: Colm Ó Donnchadha, Peadar Mac an Iomaire, Domhnall Ó Broin, Joe Steve Ó Neachtain (Cathaoirleach), Bernadette Bean Uí Mhuirí, Bairbre Uí Churraidhin, Donncha Ó Súilleabháin (Oireachtas na Gaeilge), Pól Ó Foighil (Rúnaí), Seán Ó Sruthán agus Seán Ó Conghaile. Ar an gCoiste freisin bhí: Pádhraic Ó Concheanainn, An tAthair Aodán Glynn, Nollaig Ó Gadhra, Niall Ó Murchadha , Pádraig Ó Ciardha, Seán Ó Neachtain, Mícheál Ó Conghaile, Seán Ó Foighil, Seosamh Ó hÓgartaigh, Máirtín Ó Neachtain, Siobhán Ní Chonghaile, Máirtín Ó Coistealbha, Máire Ní Chonghaile. 36 cainte a mbeadh blas náisiúnach air, a Aontaithe. Faoi dheireadh na 60í bhí an réabhlóidí agus na ngaiscí i gConamara thabharfadh misneach do na Sealadaigh ghaoth anoir, cuid éigin, ag séideadh ó as radacacht na 60í. Ní rabhadar ar fad nó a bhronnfadh dlisteanacht orthu. Bhí Pháras na Fraince. óg ach bhíodar ar fad a bheag nó a mhór imní faoi chúrsaí slándála ar go leor B’fhéidir nár chóir an iomarca béime faoi anáil radacacht na 60í: an t- daoine. Bhí sé deacair, san atmaisféar a chur ar na fórsaí seachtracha agus ídé- idéalachas, an fhearg, an misneach, an scáfar seo, a bheith ag agóidíocht go eolaíochta seo. Mar, má scrúdaítear go féinmhuinín. Bhí pobal le slánú ar chuile poiblí faoi fhaillí rialtais in aon réimse cúramach an chruinneolaíocht agus na bhealach tar éis díothú na 50í ; sea, agus oibre, gan trácht ar laigí pholasaí teanga daoine a bhí páirteach sna himeachtaí pobal le fuascailt freisin ó smacht na an Stáit. agus sna bearta éagsúla a cuireadh ar bun haicme polaitíochta a bhí faighte seasc An ceann deireannach de shlata an ag an ghlúin sin a tháinig in inmhe mar ar fad. Ach de réir spiorad na haoise sin fhráma tagartha seo, baineann sé le cás cheannairí pobail i gCois Fharraige faoi bhí an fhís nua a bhí acu bunaithe ar an na Gaeilge agus na Gaeltachta, mar a bhí dheireadh na 60í, feictear go raibh gcéad phearsa den uimhir iolra. “ We sé ag tús na 70í. Sa chás áirithe seo, tá daoine ansin nár tháinig faoi anáil an shall overcome ,” an t-amhrán a bhí ag eolas fairsing um an dtaca seo faoin Mharxachais riamh, daoine nach raibh lucht cearta sibhialta, thall agus abhus. spiorad a spreag Gluaiseacht Chearta baint acu le páirtí polaitíochta ar bith. Cearta sibhialta do phobal a bhí Sibhialta na Gaeltachta sna 60í, an Ach ba daoine iad a thuig go raibh pobal faoi leatrom nó go raibh faillí nó spiorad, ar deireadh thiar thall, a thug an le slánú agus obair le déanamh agus a bhí éagóir déanta air. Sin a bhí i gceist le tOireachtas go Cois Fharraige i 1974. sásta cur chuige. Murar shóisialaigh iad, radacacht na 60í. Baineadh go leor ba é spiorad an chomharchumannachais amach, agus níor tháinig an clabhsúr go Réamhtheachtairí ba mhó a spreag iad agus a thug tobann i 1974. Ach is fiú focal beag breise a rá faoi cad struchtúir dóibh le bearta éagsúla Ach in iarthar domhain faoi as a dtáinig sé. Bhí réamhtheachtairí ann, forbartha pobail a chur i gcrích dheireadh na 70í, bhí an spiorad sin ag ar ndóigh: daoine a sheas fód do phobal (scéimeanna uisce, obair phortaigh, lagan; lean an tláthú tríd na 80í. Bhí an na Gaeltachta sna 30í agus sna 40í. Ach bóithre agus bonneagar, comhar chéad phearsa uathu á cur sa diallait bhí práinn nua ann sna 50í nuair a bhí creidmheasa). anois ag soiscéal nua an iarthar na hÉireann, ach go háirithe (na Bhí gníomhairí agus smaointeoirí ó nualiobarálachais. ‘Séard a bhí sa ceantair Ghaeltachta san áireamh), á áiteanna éagsúla a bhí tar éis lonnú i gcaipitleachas liobrálach nua seo ná bhánú ag an imirce - d’imigh os cionn nGaeltacht Chonamara agus a bhí i tomhaltóirí aonaránacha nó 407,000 duine as an Stát sna 50í. Bhí bhfách le fealsúnacht an indibhidiúla ag déanamh a gcuid baint nach beag ag Máirtín Ó Cadhain chomharchumannachais. Agus bhí an t- roghanna fhéin go síoraí in ollmhargadh - spiorad, smaointe agus soiscéalaíocht ádh le , go háirithe na mian, nó, faoi mar a thug údar Uí Chadhain – le fás, fuinneamh agus le Gaeltacht Chonamara, go raibh neart amháin air, ‘ a daily plebescite of desires ’. cuid d’fheachtais na Gluaiseachta. iriseoirí agus craoltóirí cumasacha de Tá caithréim na hidé-eolaíochta liobrálaí Chuaigh an bealach a bhí aige le cur in bhunadh na Gaeltachta ar fáil ag an am seo fós linn, in ainneoin tubaistí uile an aghaidh na bunaíochta polaitíochta sa sin a bhí sásta a gcás a phoibliú. Ach ba chóras airgeadais agus baincéireachta ó Stát, in aghaidh chinseal ghluaiseacht na é an taoiseachas a léirigh ceannairí áitiúla 2008 i leith. Gaeilge ‘oifigiúla’ ag an am, i bhfeidhm a bhí cinniúnach, ceannairí a raibh Ach má tá fís nua, agus clár oibre ar ghrúpa deisceabal a bhailigh sé seasamh acu i measc an phobail, a raibh bunaithe ar an bhfís sin, le theacht i chuige féin san ardchathair, agus ar daoine sásta géilleadh dá gcomhairle dtreis i gCois Fharraige, nó in aon dhream níos líonmhaire ar a fhód agus comhoibriú leo. phobal eile in Éirinn, agus má tá glúin dúchais i gCois Fharraige. nua ceannairí le theacht chun tosaigh a Bhí níos mó i gceist sa Ghluaiseacht Amach Romhainn chuirfidh friotal comhaimseartha ar an a ghin ‘Fís 74’, áfach, ná spiorad Uí An cheist mhór atá le cur anois, is dócha, bhfís sin agus a dhéanfaidh beart dá réir, Chadhain. An radacacht áirithe sin ar cén Fhís atá nó a bheidh ag an chéad caithfidh sí, dar liom, a bheith bunaithe tháinig cuid den ghlúin nua ceannairí i ghlúin eile de cheannairí pobail i gCois go daingean ar thuiscint nua ar cad is gConamara faoina hanáil, ba chuid é Fharraige? Cad a theastaíonn uathu - dá pobal ann sna cúinsí ina maireann den zeitgeist , gné de spiorad na haoise. gclann, dá gcomharsana, dá bpobal muid. I bhfianaise na réabhlóide D’fhéadfaí a rá gur bhláthaigh cuid de fhéin? Cén cineál sochaí a shamhlaíonn teicneolaíochta agus cumarsáide, faoi anáil an Mharxachais a bhí faiseanta siad, nó cén cineál saoil a theastaíonn claochlú an chultúr oibre, athrú ó sna 60í; cuid eile de, bhí foinsí uatha dá gclann is dá gcomharsana? An bhonn ar ról na mban sa tsaol poiblí, dúchasacha, logánta fiú, aige. Bhí an pobal sainiúil teanga a shamhlaíonn siad agus cleachtais nua shóisialta, cén ghaoth aniar tábhachtach, le reitric and nó a theastaíonn uathu? Ceisteanna iad cineál comhpháirtíochta agus modhanna oibre ghluaiseacht chearta seo nach fuirist a fhreagairt. comhfhreagrachta atá inghlactha ag aos sibhialta an chine ghoirm sna Stáit Is léir gur fáisceadh glúin na óg na linne seo?

37 3 8

Foireann Sinsir Peile Chumann Micheál Breathnach 2015 Ar chúl, ó chlé: Jeaic Mac Giolla Bhríde, Barry ‘Bán’ Ó Conghaile, Diarmaid Ó Maoileoin, Séamas Ó Maoileoin, Tommy Ó Conghaile, Gearóid Ó Finneadha, Gearóid Ó Fátharta, Diarmaid Ó Finneadha, Caoimhín Ó Maoileoin, Dónall Ó Curraoin, Éanna Ó Conghaile, Fiontán Ó Curraoin. Chun tosaigh, ó chlé: Éamann Mac Mánais, Pádraig Tim Ó Conghaile, Rónán Mac Donncha, Seán Denvir, Cian Ó Griallais, Cian Ó Gríofa, Brian Ó Maoileoin, Peadar Óg Ó Gríofa, Fiach Ó Béarra, Peadar Ó Cionnaith. Peileadóirí Mhicheál Breathnach Mártan Ó Ciardha

é is dóigh go bhfuil fáil ar Sky Sports sna Flaithis agus má tá bí Scinnte gur dó a bhí Paddy Mhatt Mac an Iomaire agus Ned Mháirtín Ned Ó Finneadha greamaithe tráthnóna Sathairn an chéad lá de Lúnasa seo caite. Bhí Paddy agus Ned, go ndéana Dia trócaire orthu, ar bheirt a raibh lámh mhór acu in athbhunú Chumann Mhicheál Breathnach i ndeireadh na 1960í agus fearacht aon duine eile a raibh baint acu leis an gclub roimhe ná ó shin, bhí gliondar ar a gcroíthe ag féachaint síos ar cheannáras CLG agus triúr as an gclub ag seasamh an fhóid do Ghaillimh i gcluiche sinsear craoibhe ar an bpáirc is cáiliúla in Éirinn.

Ag tosaí leis an gcéad bhabhta de Chraobh Fiontán Ó Curraoin a bhfuil 18 gcluiche Peile Chonnachta a himríodh ar Pháirc na craoibhe imeartha aige faoi thriúr bainisteoirí. nGael i Nua Eabhrac ag tús na Bealtaine, Ní raibh sé ach 19 mbliana nuair a thug Tomás facthas Fiontán Ó Curraoin, Seán Denvir agus Ó Flatharta a chéad dheis imeartha dó i lár na Peadar Óg Peadar Óg Ó Gríofa ar an bpáirc sna 6 páirce, mar chomrádaí ag Joe Bergin, sa chluiche craoibhe a d’imir foireann na gcluiche sa dara babhta cáilithe in aghaidh na Gaillimhe agus cé gur chuir Dún na nGall stop Mí ar Pháirc Tailtean i 2011. Buadh ar lena n-aistear an tráthnóna údaí i mí Lúnasa, Ghaillimh ar éigin (0-11, 0-10) , ach ó shin bhí ní fhéadfadh muid a bheith níos mórtasaí astu. peileadóir na Cathrach seasta nach mór i lár na Tá sé aitheanta anois go bhfuil an páirce ag Alan Mulholland agus anois ag Kevin Curraoineach ar dhuine de na himreoirí Walsh. Tá 18 gcluiche craoibhe imeartha aige, lárpáirce is fearr sa tír, agus tar éis dó a bheith dhá bhonn uile-Éireann Faoi-21 buaite - 2011 ciaptha ag gortaithe tá an Gríofach ag teacht agus mar chaptaen in 2013. Ba ócáid stairiúil ar an gcumas a facthas ar dtús uaidh sna ag Micheál Breathnach an oíche ar thug grádanna faoi aois, agus fágann a dhúthracht Fiontán an corn sin abhaile go Cois Fharraige. agus a chumas oibre go dtuigeann bainistíocht Idir eatarthu, bhí sé ar fhoireann DCU a na Gaillimhe anois gur peileadóir é Seán bhuaigh Corn Mhic Shigiúir in 2012. Denvir a bhfeileann stíl imeartha an lae inniu In aghaidh Phort Láirge sa dara babhta dó – é chomh mór ar a chompord sna tosaithe cáilithe de Chraobh Peile na hÉireann 2013 a agus atá sé i measc na gcúl. fuair Seán Denvir an chéad deis imirt sa Gan dabht ba é an cluiche sin i Nua gcomórtas sin, nuair a tháinig sé ar an bpáirc Eabhrac an chéad uair ag triúr as an gcumann mar ionadaí in áit Conor Doherty. D’fhág a Seán a bheith roghnaithe le chéile ar fhoireann na thaispeántas go raibh sé istigh ón tús sa dá Gaillimhe i gcluiche sinsear craoibhe. Níorbh chluiche eile a d’imir siad – bua ar Ard é a mbua an t-aon ábhar ceiliúrtha a bhí acu Mhacha agus cliseadh cúilín in aghaidh ach an oiread mar go raibh siad triúr freisin ar Chorcaigh (1-17, 1-16) i mBabhta 4, nuair a liosta na scórálaithe – ceithre chúilín ag Peadar fuair sé deis imeartha sa gcraobh ar Pháirc an Óg agus ceann an duine ag Fiontán agus ag Chrócaigh den chéad uair. Seán. Lá faoi leith a bhí ansin ag Cumann Mhícheál Faoi dhó ina dhiaidh sin i bhfeachtas na Breathnach agus beirt dá gcuid imreoirí ag Gaillimhe a bhí an triúr istigh ó thús na saothrú ar an bpáirc ar é mian gach peileadóir himeartha – sa mbua 1-13, 0-8 in aghaidh óg cos a leagan uirthi. B’fhearr ná sin arís é i Liatroma i gCora Droma Rúisc i mbabhta mbliana nuair a d’fhág Peadar Óg go raibh an ceathrú ceannais Chonnacht, agus i mBabhta 3ú duine i gceist. Cáilithe 2 in aghaidh Ard Mhacha, nuair a Nár laga Dia sibh triúr agus nár bhfada go scóráil Peadar Óg cúilín i mbua a fhoirne 1-12, bhfeicfidh muid ag déanamh ar chéimeanna 0-12 ar Pháirc na Lúthchleas. Ardáin an Ógánaigh sibh agus a gcion déanta Cé nach bhfuil sé ach 23 bliain d’aois, seo ar an bpáirc agaibh, go mbaileoidh duine an 5ú séasúr ar fhoireann na Gaillimhe ag agaibh Corn Mhic Guidhir. Fiontán 39 h t r i ó p S , l t a b a i t i a r

. u s n

m u á , h a n l n n n a f í í t n c a a a

i ( h t ó a i

t r í t

o a a h C

a h r n l i

í r N l g i . a í g R b e

g r i h a ó b l h

N

ó a á r

a p

a i e n l n a a p b e b t h

a l h á c n

a l i

s r s n o s m h o á r c

i m h e n í t á d t r i n o d d

a i o

a l i c s a n t

i m n i .

c a i r a r ú í á r a o ó s r a n a a n h a C i g í ó h o

c

e

h l o

e P t a a h

C a g c s s

é a

a h

c

S l a m d R F i C a c l u B

r a

c i i r

g

s

h

,

e i : c a

: s , á á s p n a l c a t a á o s E e

m a e n

é Ó s n a i

u n a a e o

á

l i s

é i n h e i n a h m s t e r l g

e t

r á n t n h n s a r l a o i a n m p r a h e i

l c

a a n

a n i e h

a a n o h d M g ) h a

B C D h s a r a n

t

o E

é m m a e d h r i a o n a M l l n

ú a h

t A i i r o r í a D

o í o h h i i A s d a n h g o c C S h r D á e C r É ó e h m l

G s C h A b i T h c o a L

40 Ó Chois Fharraige go Chicago

Dr. Eoghainín Ó hAinmhire “

áilte go tír na saor,” a deir sé. Samhradh 2010, Chicago, Illinois tharlaíonn ar fud an domhain. Cé gur Fagus ceann scríbe domsa agus mo bhaile nua. Tháinig mé anseo tír mhór í Meiriceá, déantar dearmad os cionn cúig bliain ó shin le bheith in éindí le mo ghrá geal agus chun go minic gur tír í atá óg i gcomhthéacs tús a chur le mo chuid staidéar ar dhoctúireachta san eolaíocht. Ag thíortha na hEorpa agus téann an Ollscoil Illinois i Chicago (UIC) a bhí mé le mo staidéar a dhéanamh anabaíocht seo - i dtéarmaí cúlra stairiúil - go mór i bhfeidhm ormsa i gCógaisíocht Bhiteicneolaíochta (pharmaceutical biotechnology). i gcónaí. Saol nua, tír nua, cultúr nua. Cé go raibh na féileacáin ag cur dinglis Bunaíodh na Stáit Aontaithe i mo phutóga ag an tús, smaoinigh mé ar na sean-imircigh a tháinig dáiríre i 1776, nuair a bhris an anseo thar na blianta le meall mór ina gcroíthe mar nach bhfeicfidís choilíneachtaí leis an máthairthír agus an baile go deo arís. Ní raibh rudaí chomh dona sin i mo chás féin. tugadh aitheantas don náisiún nua tar Bhí go leor feicthe agam faoi Mheiriceá sna scannáin agus ní mór dom éis Chonradh Phárais 1783 agus anois mo bhealach a dhéanamh anseo idir an t-olc agus an mhaith. scríobhadh bunreacht Mheiriceá. Ag an am sin thosaigh Meiriceá ag fás agus An chéad rud a thug mé faoi deara ag forbairt. Ach taobh amuigh de na maidir le Chicago ná go bhfuil gach bundúchasaigh, is inimircigh an chuid rud ollmhór - na carranna, na bóithre, is mó den daonra anseo nó de shliocht na foirgnimh agus go háirithe an eitic na daoine a tháinig chun na tíre seo. oibre. Bhí gach rud ag gluaiseacht go Mar sin is as áit éigin eile ar bhealach, tapaí, bhí an cosúlacht air go raibh an chuid is mo den daonra anseo agus deifir ar chuile dhuine i gcónaí. Mura go deimhin tá tionchar ollmhór aige bhfuil tú ag bogadh chomh sciobtha seo ar mheon agus cultúr na ndaoine. céanna leo tá tú sa bhealach orthu! Tá an oiread Meiriceánach ann le Feictear dom go minic go bhfuil gach sloinnte éagsúla atá go seasta ag lorg a duine ag iarradh an dréimire a gcuid fréamhacha agus a sinsear mar dhreapadh ar dhroim na gcomharsan níl a fhios acu dáiríre cé hiad féin. Tá le go mbeidh siad i mbarr a réimse féin codarsnacht ollmhór idir an méid sin ar an hap. Difríocht ollmhór domsa le agus na hÉireannaigh a bhfuil stair hais saol Chois Fharraige. Seo cultúr fhada againn agus aitheantas láidir ag nua Mheiriceá, aisling Mheiriceánach, dul siar i bhfad. ach caithfidh tú é a thuilleamh. Más Cé go bhfuil sé ráite go bhfuil na duine óg tú le go leor splanc agus Stáit Aontaithe ar cheann de na tíortha misnigh, seo an cultúr is fearr chun Eoghainín Ó hAinmhire is ilchultúrtha ar fud an domhain le ardchaighdeán feabhais a léiriú. é cultúr Meiriceá. Tar éis os cionn cúig stair na saoirse ann - saoirse ó na Murach é ní bheinn in ann a bheith ar bliana a chaitheamh anseo, tá mé ag Sasanaí, saoirse ón sclábhaíocht, bharr mo rang agus an PhD a bhí uaim ceapadh go bhfuil tuiscint níos fearr saoirse ó chiníochas, is náisiún gan a chríochnú taobh istigh de chúig agam anois ar an bpobal agus nósanna fréamhacha í Meiriceá ar go leor bealaí bliain agus caithfidh mé a rá gur imeachta anseo ná mar a bhí nuair a freisin i mo thuairim . Níl aon bhain mé taitneamh agus pléisiúr tháinig mé ar dtús. Deirtear go bhfuil fhéiniúlacht eitneach ‘Meiriceánach’ as chuile nóiméad de. Anois tá na Stáit Aontaithe ar ceann de na ann lasmuigh den bheagán dúchasach post nua dúshlánach faighte agam tíortha is ilchultúrtha ar an domhan atá fágtha. É sin ráite, tá pobal in Ollscoil Washington, le bunaithe ar an mbunreacht agus ar an Mheiriceá neamhspleách agus bródúil comhaltacht ón bhForas Náisiúnta traidisiún daonlathach atá acu. Gan mar a bhíonn le feiceáil ar an 4 Iúil Sláinte (NIH) anseo. amhras is cumhacht mhór dhomhanda gach bliain. Rugadh an tír mar thoradh Ach céard é fíorchultúr Stát í, tá sí chun tosaigh ó thaobh na ar choimhlint ar son na saoirse, rud Aontaithe Meiriceá? I mo thuairim, tá heacnamaíochta de agus gan amhras tá a thuigeann muid féin go maith beagán míthuisceana sa bhaile ar céard tionchar ag Meiriceá ar gach rud a sa bhaile.

41 Maireachtáil i Meiriceá faoin tuath – is ar scáth a chéile bhuailim le daoine as baile anseo i Mar Éireannach i mo chónaí i Meiriceá a mhaireann muid, mar a deir Chicago go bhfuil cúpla focail Gaeilge bhí sé aisteach ar dtús. Tá níos mó an seanfhocal. acu, daoine b’fhéidir nár labhair daoine ina gcónaí i Chicago agus na Ó na críocha seo feicim anois céard Gaeilge riamh liom sa bhaile. Agus fobhailte ná mar atá in Éirinn ar fad. é an tírghrá, an grá dár gcultúr féin mar anois agus muid mar chuid lárnach den An rud is mó a airím uaim ná mo chuid de ghréasán ildathach, Eoraip tá sé níos tábhachtaí fós ár phobal féin agus mo chlann i gCois ilchultúrtha an domhain uile. Níl an saibhreas cultúrtha sainiúil sa Fharraige. Níl an ceangal céanna anseo domhan uile ag caint i dteanga amháin Ghaeltacht a chaomhnú agus a chur idir baill an teaghlaigh, fágann gasúir ná ag maireachtáil in aon eispéireas chun cinn. an baile ag aois measartha óg agus de cultúrtha amháin. Ach táimid bródúil Faoi láthair tá mé féin agus mo bharr chultúr imirceach na Stát as oidhreacht ár dteanga féin, bhean breá sásta anseo i Meiriceá, tír Aontaithe imíonn siad i bhfad ó comharsana a thugann cúnamh dá atá ag fás agus ag forbairt i gcónaí. Gan bhaile. Ní bhíonn ionchur mór ag cheile le saol níos fearr a bheith acu, amhras tá go leor fadhbanna anseo – tuismitheoirí nó seantuismitheoirí i teaghlaigh a fhanann dílis dá chéile i b’fhearr liom dúshláin a thabhairt saol na ngasúr anseo i Meiriceá. Ar gcónaí, pobail atá dílis agus fírinneach orthu - ach tá go leor buntáistí leis an an gcaoi céanna níl gné láidir phobail d’oidhreacht na teanga, d’oidhreacht saol sa tír seo freisin. Go deimhin anseo ach an oiread. Mar gheall air na tíre (an spórt, an eaglais, an stair), fanfaimid tamall eile anseo ach tá i cé chomh mór is atá Meiriceá, an chun ár gcultúr a chosaint agus a gceist againn dul siar nuair a bheidh an oiread daoine atá ina gcónaí ann agus choinneáil beo. Ní thuigeann mórán t-am ceart. Tá go leor le foghlaim nach bhfuil an cúlra ná an stair ann daoine taobh amuigh den tír, cé agamsa sa tír seo fós agus mar a tá easpa aitheantais phobail anseo chomh bródúil agus buíoch dár n- deirtear sa seanfhocal ‘an té a bhfuil freisin. Uaireanta ní thuigimid an oidhreacht agus dár dteanga atá builín aige gheobhaidh sé scian lena tábhacht a bhaineann le cur chuige muintir na hÉireann, go háirithe ghearradh’. Ach creidim freisin go pobail agus forbairt an phobail sa muintir Chonamara. Tá an grá agus an bhfuil go leor le foghlaim againn ón bhaile. Is rud fíorluachmhar é an díograis sin níos tiomanta fós nuair atá seanchas agus cá háit níos fearr leis caidreamh pobail níos dlúithe atá duine i bhfad ó bhaile. Cuireann sé an fhoghlaim sin a dhéanamh ná thiar againn – go háirithe in áiteanna áthas an domhain orm nuair a sa mbaile!

Lá a bpósta i Chicago 42 Fóram Chois Fharraige um Phleanáil Teanga Nuashonrú ar Úsáid na Gaeilge i gCois Fharraige 2006 - 2011

CL = Cainteoirí Laethúla istigh nó taobh amuigh den Chóras Oideachais CL Ø Oid. = % Cainteoirí Laethúla taobh amuigh den Chóras Oideachais Na Forbacha (Catagóir C) Daonra Cainteoirí % CL Ø Oid. Aos Óg Daoine Fásta Bliain Laethúla(CL) % CL Ø Oid %CL (3 bl.+) (3 bl.+) (3 bl.+) (3-18 bl) (19 bl +) 2011 1,256 542 (43%) 23 19 30 2006 1,186 511 (43%) 25 20 31 An Spidéal (Catagóir B) Daonra Cainteoirí % CL Ø Oid. Aos Óg Daoine Fásta Bliain Laethúla(CL) % CL Ø Oid %CL (3 bl.+) (3 bl.+) (3 bl.+) (3-18 bl) (19 bl +) 2011 1,380 898 (65%) 52 51 58 2006 1,296 857 (66%) 50 48 61 Cill Aithnínn (Catagóir A) (Idir Abhainn Bhoth Loiscthe agus Abhainn an Chnoic) Daonra Cainteoirí % CL Ø Oid. Aos Óg Daoine Fásta Bliain Laethúla(CL) % CL Ø Oid %CL (3 bl.+) (3 bl.+) (3 bl.+) (3-18 bl) (19 bl +) 2011 956 721 (75%) 60 63 70 2006 911 673 (74%) 60 61 71 Sailearna (Catagóir A) (Idir Abhainn an Chnoic agus Abhainn Chromghlinne) Daonra Cainteoirí % CL Ø Oid. Aos Óg Daoine Fásta Bliain Laethúla(CL) % CL Ø Oid %CL (3 bl.+) (3 bl.+) (3 bl.+) (3-18 bl) (19 bl +) 2011 1,375 1,120 (81%) 65 59 77 2006 1,310 1,088 (83%) 72 69 80 Cill Chuimín (Catagóir A) (Idir Abhainn Chromghlinne agus Abhainn Chasla) Daonra Cainteoirí % CL Ø Oid. Aos Óg Daoine Fásta Bliain Laethúla(CL) % CL Ø Oid %CL (3 bl.+) (3 bl.+) (3 bl.+) (3-18 bl) (19 bl +) 2011 1,260 1,072 (85%) 69 69 82 2006 1,244 1,042 (84%) 65 57 82 Na Pointí Sonracha: Leagadh síos na céatadán níos mó daoine óga (3 – 18 bl.) 2006 go dtí 59% i 2011. critéir do chatagóirí A, B, C bunaithe ar ag úsáid na Gaeilge taobh amuigh den Nóta: Tá na figiúirí don % Cainteoirí chéatadán na gCainteoirí Laethúla (% oideachas i 2011 ná mar a bhí i 2006 sna Laethúla taobh amuigh den Chóras CL) de réir Dhaonáireamh 2002. An Toghranna seo a leanas: An Spidéal, Cill Oideachais (%CL Ø Oid.) tógtha ón alt uair sin, tugadh stádas Catagóir A don Aithnín agus Cill Chuimín. I gCill le Donncha Ó hÉallaithe, Staid na Spidéal mar go raibh an % Cl ag 67.6%, Chuimín (Na Mine, An Tulaigh agus Gaeilge sa Ghaeltacht: Anailís Nua díreach os cionn an scoithphointe de Ros an Mhíl) bhí an méadú an-mhór (Comhar, Meitheamh 2013). Tá na 67% a bhí leagtha síos sa Staidéar ann, ó 57% i 2006 go dtí 69% i 2011. figiúirí eile tógtha ón tuarascáil Cuimsitheach Teangeolaíoch (2007). Ach tá titim 10 bpointe tarlaithe sa Nuashonrú ar an Staidéar Cuimsitheach Seachas An Spidéal, níl aon athrú i gcéatadán den aos óg a úsáideann an Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa stádas na gceantar eile, do réir an Ghaeilge taobh amuigh den oideachas i Ghaeltacht: 2006 – 2011 (Ó Giollagáin Nuashonrú. Tá sé suntasach go raibh Sailearna (ceantar an Chnoic) ó 69% i agus Charlton, 2015).

43 Máirtín Mór Ó Tuairisg as an Lochán Beag 44 Pisreoga Ruaidhrí Ó Tuairisg

a chuid an-tábhachtach de chreideamh agus de shaol na tíre seo – Bhíodh braillín ar an gcorp agus Biad na pisreoga sa tseanaimsir. Bhain siad leis an réamh- bhaintí trí choirnéal di. Thógadh Chríostaíocht. Cé gur glacadh go fonnmhar, is cosúil, leis an bean iad ó phíosa go píosa agus gCríostaíocht, ag an am céanna bhí go leor daoine a choinnigh cois chuireadh sí timpeall leis an gcónra sa gcampa eile, in ainneoin caint na cléire. Go deimhin is iontach an taobh istigh iad agus déarfadh sí ‘Cé air a bhfuil leigheas dhó seo?’ rud gur mhair cuimhne ar na pisreoga anuas go dtí an lá inniu cé gur Déarfadh bean eile sa teach ‘ Tá fíorfhánach an duine a thugann aon aird ar aon cheann acu anois. leigheas ann do dhuine agus do Anseo thíos tá roinnt pisreoga a bhailigh mé ó m’athair timpeall na bheithíoch’. Ansin chuirtí na píosaí bliana 1964. éadaigh sin i dtaisce go cúramach. Bainne agus beithigh Pósadh Taiséadaigh a tugadh ar na píosaí sin. – Nuair a bhíodh duine ag fáil braon – Nuair a thiocfadh bean óg nuaphósta – Eascaine a bhain leis an mbás. ‘Scread bainne ó chomharsa chuireadh bean go teach a fir den chéad uair, mhaidne ort’. ‘Buarach an bháis ort’. an tí braon beag uisce isteach ann ar bhriseadh máthair an fhir an cáca fhaitíos go dtógfadh an duine bainne bainise ar bhaithis na mná óige. Pisreoga eile ón mbó. – Ní fhéadfadh cailín óg dul ag bainis, – Ní ceart duine a bhualadh le tor – Nuair a bhí maistreadh á dhéanamh tórramh, ná aon chruinniú eile ó trom. Dá mbuailfeá páiste ní chuirtí splanc faoin gcuinneoig. aimsir an chleamhnais go dtí go fhásfadh sé. – Ní raibh cead píopa ná toitín a bpósfaí í ar fhaitíos go ndéanfaí – Ba cheart píosa crosach (dhá scilling chaitheamh. drochshúil di. le crois) a chur ag na ceithre – Aon duine a thagadh isteach sa teach – Bean óg a phósadh, ní thiocfadh sí ag choirnéal i mbunsraith tí nua. chaithfeadh sé lámh a chur sa an Aifreann an chéad Domhnach ar – Lá Bealtaine chuirtí uibheacha síos i maistreadh. fhaitíos go ndéanfaí drochshúil di. gclaiseanna garraí fataí chun toradh – Agus maistreadh dhá dhéanamh, – Duine a sheasfadh le duine eile ag a thabhairt ón ngarraí sin. deirtí ‘Uachtar go tóin agus im go pósadh ní fhéadfadh sé féin pósadh – Thugtaí fód móna abhaile ón tine huillinn’ agus ‘Bailigí siar é, agus go ceann bliana ná seasamh le haon chnámh Oíche ’le Sin Seáin agus bailigí go baileach ó bhó mhaol Liam duine eile ar feadh bliana. chaití isteach sa ngarraí fataí é nó é’. – Ní fhéadfadh beirt dearthár beirt chuirtí sa tine sa mbaile é – Chuirtí gaidíní caor chaorthainn ar deirfiúr a phósadh. – Ní ceart uisce salach a chaitheamh chuile shoitheach a mbíodh bainne – Ní fhéadfadh bainis dúbailte a amach san oíche gan rabhadh a iontu Lá Bealtaine agus timpeall bheith ann an lá ceanna. thabhairt do na daoine maithe. dhoras chró na mbó. – Nuair a thiocfadh lánúin óg go dtí a Chuala mé féin seanbhean ag rá sul – Is ceart píosa de shean-cheirt dhearg dteach an chéad uair chuirtí píce ar chaith sí amach uisce ‘Bígí ag a chur ar eireaball na bó tar éis lao a aoiligh ar leac an dorais faoina gcosa. imeacht anois’. bheith aici. Bhíodh cacannaí cearc Bheadh ádh beithíoch orthu ansin. – Ná caith amach uisce salach go dtí go (maith na circe), smugairlí, – D’íosfaí píosa aráin agus an bruscar mbeidh uisce glan istigh. smaoiseannaí, agus smiochóidí istigh ar fad tar éis na bainise agus bheadh – Ba cheart splanc a thomadh in uisce sa gceirt. Chuirtí na rudaí céanna i ádh searraigh ar bpóca fir a bhíodh ag dul amach an lánúin. chun bean a fháil le pósadh. Tá sé i ndráma Johnny Chóil Mhaidhc Bás ‘Ortha na Seirce’. – Uisce a nítear – Ghearrtaí na cosa anuas óna glúine corp ann is ceart de bheithíoch a gheobhadh bás agus é a chaitheamh chuirtí i dtaisce faoi rataí an tí iad. in áit nach Amannta, nuair a bhíodh maistreadh siúlfaidh duine dhá dhéanamh, mheasctaí an bainne ná beithíoch go sa gcuinneoig le ceann de na cosa. deo. Tóraíocht an Óir sa mBogha Ceatha?

45 a thabharfaí isteach san oíche. – Dá dtagadh duine isteach i dteach – Nuair a thugann duine cuairt ar – Nuair a chonaic duine páiste óg don agus faitíos air chuireadh bean an tí theach ba cheart dul amach an doras chéad uair chuirtí trí smugairle air salann ar a theanga. céanna inar tháinig an té sin isteach. agus deirtí ‘Bail ó Dhia agus ó – Ní féidir le taibhsí duine a leanacht – Dá dtiocfadh fóidín mearaí ort ba Mhuire ort agus nár fheice bean an thar shruthán. cheart duit an taobh istigh dod drochshúil thú’. – Ní ceart tine a thabhairt amach as chóta a iompú amach. – Droch-chomhartha é má ghlaonn teach Lá Bealtaine. – Ar fhaitíos go mbuailfeadh fóidín coileach roimh mheán oíche. Tá na – Dá gcasfadh bean rua nó sionnach ar mearaí thú, ba cheart píosa aráin a taibhsí imithe má ghlaonn sé tar éis iascaire agus é ag dul chun farraige bheith agat i do phóca. meán oíche. chasfadh sé ar ais abhaile. (Is é athair Ruaidhrí atá ar lch. 44)

Líon Scoláirí i Scoileanna Chois Fharraige ag Tús na Scoilbhliana 2015-2016

Líon Líon Líon iomlán scoláirí a scoláirí atá Scoil Príomhoide scoláirí ar an rinne an sa chéad Nóta rolla Ardteist. bhliain i i 2015 2015

Col. CC. 235 52 29 Coláiste Cholmcille * Ionad de chuid Choláiste Cholmcille é Peadar Ó Sé Indreabhán Coláiste Naomh Eoin, Inis Meáin Col N. Eoin* 32

Coláiste Chroí Mhuire Caitríona Ní 179 30 30 An Spidéal Chinnéide

Níor fhág aon scoláire an scoil i 2015 mar ní raibh rang a sé sa scoil i 2014-2015. Scoil Cholmcille Síle Nic Ní bheidh aon scoláirí ag fágáil na scoile ag 48 - 9* Ros an Mhíl Con Iomaire deireadh na scoilbhliana 2015-2016. *Líon scoláirí nua a thosaigh sa scoil i 2015 (gach rang)

Líon scoláirí Líon iomlán Líon scoláirí Líon scoláirí i rang a 6 sa Scoil Príomhoide scoláirí ar an a d’fhág an a thosaigh sa scoil i rolla scoil i 2015 scoil i 2015 mbliana

Scoil Sailearna, Indreabhán Fearghus Mac Lochlainn 194 15 21 16

Scoil Éinne, An Spidéal Pádraigín Ní Lionnáin 219 23 31 25

Scoil Náisiúnta Cholmcille, An Tulaigh Úna Uí Dhireáin 133 18 10 23

Tá muid buíoch de na Príomhoidí thuasluaite a thug an t-eolas seo dúinn. Máire Ní Fhlathartaigh agus Máirín Mhic Lochlainn .

46 Bádóirí i gCinn Mhara An criú ar ghleoiteog le Pádraig Ó Tuairisg a thug lucht móna síos go Cruinniú na mBád i Cinn Mhara 1980, Chun tosaigh tá Willy Phádhraicín, a bhí ag gabháil an bháid agus Micheál Chóilín ón gCeathrú Rua. Ó chlé tá na Tuairiscí: Seán, Ruaidhrí agus Pádraig. Ceaptar gur fear as Cinn Mhara darb ainm Quinn atá sa duine idir Willy Phádhraicín agus Micheál Chóilín.

Foireann Vincent Fox a bhuaigh an chéad áit sa gComórtas Saighead Tigh Chualáin, 1982 Ó chlé: Willie Pheaits, Gerry Ó Gríofa, Tommy Ó Cadhain, Patsy , Vincent Fox, Michael Ó Gríofa, Dee Ó Márta agus Maidhc Ó Cualáin 47 Micheál (Micil) Ó Gríofa ag caitheamh crúití ag Féile na nOileán i mí Iúil 1982 48 Plean Teanga do cheantar Chois Fharraige Máire Ní Neachtain

íl aon amhras ach go bhfuil an Ghaeltacht sa tréimse is cinniúnaí rialta Gaeilge iad faoi láthair, teacht ar ariamh. Níl aon uireasa tuartha éadóchais ann agus tá an dheiseanna le cur lena gcuid scileanna N agus seansanna an teanga a labhairt. tuairimíocht ina leith sin ag fáil neart ardán agus poiblíochta. Ní Seans láidir nach smaoiníonn daoine ar féidir a shéanadh ach go bhfuil fianaise ann a thacódh leis an mbarúil chúrsaí teanga ó lá go lá. Seans láidir go bhfuil an Ghaeilge mar theanga pobail go mór faoi bhrú agus go freisin gur mór ag pobal an cheantair bhfuil athrú an-mhór ar an nGaeltacht mar a tuigeadh í. Ní gá liodán an Ghaeilge agus cónaí orthu sa na gcúiseanna a ríomh anseo ach is fiú a lua gurb iad muintir na nGaeltacht. Ach is seans láidir eile Gaeltachta féin is fearr a thuigeann foinsí agus comharthaí na fianaise. nach n-aithníonn daoine go bhfuil tábhacht as cuimse ag baint le hiompar Ó bunaíodh an stát seo tá an Ghaeilge teanga seo. Cruthaíodh Fóram Chois teanga an duine aonair, go bhfuil ar chlár chuile rialtas. D’athraigh Fharraige um Phleanáil Teanga tionchar ag a ndéanann an duine aidhmeanna agus spriocanna na rialtas (FCFPT) ar a bhfuil ionadaíocht ó aonair ar scéal iomlán an phobail. de réir mar a caitheadh na blianta agus chumainn agus eagrais atá gníomhach Tá an-obair á dhéanamh i d’athraigh na modhanna leis na sa bpobal i réimsí forbartha, sóisialta scoileanna an cheantair le Gaeilge a spriocanna céanna a aimsiú. Le blianta agus oideachais an phobail. Tá Coiste thabhairt do pháistí an cheantair ach beaga anuas tosaíodh ag caint ar Stiúrtha ag stiúradh an phróisis ó tuige go bhfágann oiread sin teaghlaigh Phleanáil Teanga ach is rud é seo atá ar sheachtain go seachtain, ar a bhfuil an seachadadh teanga faoin scoil? An siúl sa stát seo le breis is ceithre scór ionadaí amháin ón gcúig cheantar bhfuil an chúirtéis don Bhéarlóir ag bliain cé nár cuireadh an lipéad sin air. bunscoile sa limistéir - Na Forbacha, ceilt spáis phoiblí ar an nGaeilgeoir? Beartais a dheimhneoidh a háit cuí don An Spidéal, An Cnoc, An Tulaigh An bhfuil straitéisí ar fáil a Ghaeilge i chuile ghné den saol an agus Ros an Mhíl - chomh maith le dheimhneoidh gur féidir daoine ar sainmhíniú is simplí a thabharfainnse Bainisteoir Chomharchumann bheagán Gaeilge sa bpobal a chumasú ar Phleanáil Teanga. Sailearna agus Bainisteoir Chomhlacht le páirt níos gníomhaí a ghlacadh le Fógraíodh Straitéis Fiche Bliain don Forbartha an Spidéil. Tá an Coiste féiniúlacht Gaeltachta an phobail a Ghaeilge faoi Nollaig na bliana 2010: Stiúrtha ag freagairt don Fhóram agus chaomhnú agus a threisiú? an beartas is deireannaí ag rialtais na iad ag leagan clár agus tráthchlár oibre Más fúinn an Ghaeilge atá sa hÉireann le tacú leis an nGaeilge. amach. Tá an comhlacht bpobal seo a bhuanú agus a threisiú Achtaíodh Acht na Gaeltachta sa comhairleoireachta Seirbhísí Pleanála teastóidh tuiscint, smaointe, mbliain 2012 mar thaca leis an straitéis Teanga fostaithe le roinnt den obair a cruthaitheacht agus díograis agus tá sin sin. Gné fíor shuntasach den Acht dhéanamh: taighde, roinnt tionscadal ar fáil i gCois Fharraige. Is ón bpobal céanna ná gur leagadh cúram na piolótach agus dréachtadh an phlean don phobal an plean seo agus is faoin Pleanála Teanga sa nGaeltacht ar go háirithe. bpobal féin a bheas sé é a chur i phobal na Gaeltachta féin. Ainmníodh Úsáid na Gaeilge a neartú i saol bhfeidhm. Teastóidh rannpháirtíocht 26 Limistéar Pleanála Teanga agus iomlán an cheantair: ar an teallach, le an phobail le go ndéanfar sin ar an cúram anois ar na pobail sna limistéir comharsana, sa scoil, san ionad oibre, mbealach is iomláine agus is éifeachtaí. sin pleananna a ullmhú leis an sa láthair gnó agus in imeachtaí Ceantar bríomhar, forásach é seo nGaeilge a láidriú ina gceantair féin sóisialta an phobail an bhunaidhm atá gur féidir saol iomlán, taitneamhach a agus tá roinnt maoinithe ar fáil ón ag an bhFóram. Le sin a bhaint amach, chaitheamh ann. Seo deis dúinn ar fad Roinn Ealaíon, Cultúir agus caithfear tuiscint a fháil ar cén fáth a dheimhniú gur mar Ghaeltacht a Gaeltachta thar tréimhse dhá bhliain nach bhfuil cuid de phobal an aithneofar an ceantar amach anseo. Is leis an bplean a réiteach. cheantair ag déanamh rogha i leith na féidir le chuile dhuine sa bpobal a Cuimsíonn Limistéar Pleanála Gaeilge agus caithfear teacht ar bheith páirteach agus gníomhach i Teanga Chois Fharraige an ceantar ó mhúnlaí a chuideoidh leo rogha bPleanáil Teanga. Ní rúndiamhair an- na Forbacha go Ros an Mhíl agus dearfach a dhéanamh i leith úsáid na mhór é: úsáid an Ghaeilge agus tabhair tuigeadh gur comhghuaillíocht láidir teanga. Caithfear na dúshláin atá ag deis do dhaoine eile í a úsáid. pobail sa gceantar ar fad a theastódh le lucht labhartha na Gaeilge sa bpobal a go mbeadh rath ar aon phlean teanga thuiscint freisin. Caithfear bealaí a Is í Máire Cathaoirleach Fhóram don phobal ilchineálach, ilchumais aimsiú le tacú leo siúd nach cainteoirí Chois Fharraige um Phleanáil Teanga

49 Rang a 6, Scoil Éinne, An Spidéal, 2014-2015 Ar chúl, ó chlé: Múinteoir Caitríona Uí Laoi, Ben Ó Curraoin, Emma Ní Churraoin, Sorcha Crumlish, Kate Hume, Christian Kelleher, Diarmaid De Brún, Liam Ó Domhnaill, Aoife Nic Eoin, Sarah Nic Eoin, Seán Ó Gallchobhair agus Príomhoide Pádraigín Ní Lionnáin. Chun tosaigh (ó chlé): Nicky Pfeiffer, Cathal Ó Diorráin, Tomás Byrne, Éilís Ní Shé, Éabha Ristori, Róisín Ní Chaoimh, Emma Ní Chonghaile, Clíodhna Leainde, Frankie Mac Aodha, Caomhán Ó Féinneadha agus Ruairí Ó Curraoin.

Grúpa as Cois Fharraige ag feistiú le cuairt a thabhairt ar an mBreatain Bheag i dtús na n-ochtóidí Ó chlé: Bruce de Veigh, Steve Ó Cualáin, Donal Joyce, Pól Ó Cuimín, Frances Ní Chualáin, Seán Ó Coisdealbha, Kathleen Breathnach, Ciarán Ó Finneadha, Caitlín Nic an Iomaire, Máire Nic Lochlainn, Peadar Ó Cualáin, An tSr. ??, Múirín Ní Fhlannchadha, Sarah Ní Chonghaile, Baba Ní Chualáin, Cáit Welby, Áine Ní Dhroighneáin, Bríd Ní Churraoin, Máire Nic an Rí, Yvonne Nic an Adhastair, Máirín Ní Cheannabháin, Máirtín Ó Conghaile, Ní Fios, Colm Ó Cadhain, Tess Uí Fhlannchadha, ??, Eibhlín Ní Riordáin agus Seán Ó Drisceoil a d’eagraigh an turas.. 50 Rang a 6, Scoil Sailearna, 2014-2015 Ar chúl: Fearghas Mac Lochlainn (príomhoide), Neasa NÍ Chonghaile, Liadan Canny, Aoife Ní Choisdealbha, Jamie Ó Máille, Mícheál Pádraig Ó Máille, Robert Ó hAlluráin, Éilís Ní Chonaire (múinteoir an ranga) Chun tosaigh: Sammie Ní Loideáin, Ruby Ní Chuinn, Síofra Ní Mhárta, Bróna Ní Cheallacháin, Aifric Ní Ghibne, Culann Ó Dochartaigh, Diarmuid Ó Donnchadha, Conall Ó Gríofa, Darren Ó Flaithearta

Rang a 6, Scoil Náisiúnta Cholmcille, An Tulaigh, 2014-2015 Ó chlé: Ailbhe Ní Chomhghain; Laura Nic Dhonnchadha; Stephen Ó Conghaile; Clodagh McCoy; Róisín Ní Chonghaile; Aoife Ní Neachtain; Chloe Bhreathnach Nic Eoin; Fodhla Ní Bhraonáin; Christopher Ó Flatharta; Mícheál Ó Curraoin Breathnach; Declan Ó Lochlainn; Evan Ó Márta; Tomás Ó Curraoin; Patrick Ó Gaoithín; Tommy Ó Donnchadha. As láthair: Kianna Ní Mhárta; Aobh Nic Dhubhghaill; Maidhc Mac Dubhghaill.

51 Beartla Stiofáin Ó Conghaile agus a bhean, Jude 52 Forbairtí Áitiú́la

Scoil Sailearna

á tús curtha le hobair mhór thógála láthair cheana féin. Lena chois sin, Páirc Nua an Chnoic Tagus athchóirithe ag Scoil cuirfear bóthar nua isteach chun na In ainneoin roinnt damáiste a rinneadh Náisiúnta Sailearna ar an gCnoc. Áirithe scoile agus tógfar carrchlós nua. Meastar de bhalla ó dheas na páirce nua an tar leis sin tá seomraí nua ranga agus go dtógfaidh an obair ar fad suas le éis na dtuilte báistí a thit sa gceantar i áiseanna eile, rud a fhágfas go mbeidh 12 bliain go leith agus beidh costas iomlán dtús Mhéan an Fhómhair, tá an sheomra ranga ar fad sa scoil ag deireadh de €2.8 milliún i gceist léi. Tá deontas obair geall le bheith críochnaithe na hoibre, mar aon le leabharlann, ceadaithe don obair mhór seo ach beidh ar dhromchla na páirce agus cuma seomra do mhúinteoirí feabhais agus roinnt airgid le bailiú go háitiúil freisin na maitheasa ag teacht uirthi cheana athchóiriú déanta ar na seomraí atá ar an le bailchríoch a chur ar chúrsaí. féin.

Páirc Nua an Chnoic

53 Tearmann Éanna

Tearmann Éanna: Tá deontas €2.17m den fhorbairt atá beartaithe tá an t-áras atá ar láthair Thithe Saoire na nOileán Ceadaithe do Thearmann Éanna ar an ar an Teach Mór ina raibh oifig an phoist in Eanach Mheáin. Cuirfear na Tulaigh le breis tithíochta agus fearais in Indreabhán roimhe seo ceannaithe le háiteanna sin in oiriúint mar thithe eile a chur ar fáil don phobal. Mar chuid hathchóiriú mar aon leis na 19 n-aonad cónaithe do dhaoine incháilithe.

Tithe Saoire na nOileán Sean-Oifig an Phoist

54 Grúpa ó Phléaráca in éineacht le Micheál D. Ó hUiginn ag ócáid i 1993, a bhí eagraithe ag an Combat Poverty Agency, i mBaile Átha Cliath nuair a seoladh an Scéim Ealaíon Pobail a bhí ar bun ag Pléaráca, eagraíocht a tháinig deireadh leis níos túisce i mbliana. Bhí Micheál D. ina Aire Oidhreachta agus Gaeltachta ag an am, ó chlé: Donncha Ó hÉallaithe, Pat Mitchell, Máire Bean Uí Chonghaile, Mairéad Uí Chuaig, Roisín Ní Mhainnín (damhsóir), Michael Mháire Ghabha?, Trish Mannion, an tAire Micheál D. Ó hUiginn, Johnny Ó Conghaola, Deirdre Ní Fhlatharta, Maggie Ní Scanláin, Jill Uí Dhuinn-Bhig agus Áine Ní Dhubhán.

Seosaimhín Ní Chonghaile as na Doiriú, Baile na hAbhann (ar chlé) a fuair an chéad áit agus Corn Philbin O’Dea, sa gComórtas Madraí ag Taispeántas an Spidéil siar sna ochtóidí. Sa bpictiúr in éineacht léi tá Pádraig Philbin agus Betty O’Dea a bhronn an Corn. 55 Seanscoil Sailearna

An í sin Cáit Bn. Uí Chiardha i mbun ranga lá breá gréine sna caogadaí?

56

Biseach 2015

Taobh Istigh: Cúrsaí staire, comórtha, gnó agus Gaeilge mar aon le neart tuairimíochta agus pictiúir, idir shean agus nua

Iris Chumann Forbartha Chois Fharraige €5