Jaarverslag 2017

Jaarverslag 2017

Inhoud Voorwoord...... 5 3. Gemeenten en provincies . . . . 63 7. Publieksbijeenkomsten . . . . . 105 Samenwerking met gemeenten en Collegereeksen ...... 108 Activiteiten 11 provincies ...... 66 Verantwoordingsdag-100 ...... 111 Politiek Actief en Race naar de Raad . . 69 Wijkcafés in Amsterdam en Rotterdam 112 1. Programma’s rond Eerste en Fort De Bilt...... 73 Europa ...... 115 Tweede Kamer ...... 13 Scholieren naar Eerste en 4. Verkiezingen ...... 75 8. Kennisontwikkeling ...... 117 Tweede Kamer ...... 16 ProDemos schuift aan ...... 78 Wetenschappelijk onderzoek Politiek dagprogramma...... 23 Verkiezingsactiviteiten voor jongeren en kernwaarden ...... 120 Politiek in Vogelvlucht ...... 30 specifieke doelgroepen ...... 81 Onderzoek First Time Voters ...... 123 Ontdek het Binnenhof en Madurodam . 35 Jongerenactiviteiten voor Tweede Kennisuitwisseling ...... 124 Politiek voor Praktijkscholen ...... 38 Kamerverkiezingen ...... 82 Kwaliteitsbewaking...... 42 Meer vrouwen in de raad ...... 85 Bereik 127 Bezoekers van het Binnenhof ...... 45 Bereik naar aantallen ...... 128 Schaalvergroting en renovatie ...... 46 5. ProDemos en de rechtsstaat . . 87 Bereik naar locatie...... 132 Rondleiding Politieke Moorden ...... 49 Gastles en rechtbankbezoek...... 90 Samenwerking met Organisatie 135 2. ProDemos op school ...... 51 rechtbank Overijssel ...... 93 Raad van Toezicht ...... 136 Derde Kamer ...... 54 Workshop Participatieverklaring . . . . . 95 Raad van Advies ...... 138 Doeboek en STEM-magazine ...... 57 Organisatie ...... 139 Belastingbazen ...... 58 6. ProDemos online...... 97 Veiligheid en risicobeheersing ...... 142 Formatiespel ...... 61 Interactieve websites en onlinecursus 100 StemWijzers...... 103 Financiën 145 Financiële kerncijfers ...... 146 Financiering activiteiten ...... 148 4 Jaarverslag 2017 5 Voorwoord

‘Ook maken we het mogelijk dat alle kinderen tijdens hun school- tempo de groei kan plaatsvinden, is direct gestart met inhoude- tijd het Rijksmuseum en ons parlement bezoeken.’ Aldus de lijke en logistieke voorbereidingen. Nieuwe varianten van aankondiging in het regeerakkoord van het kabinet Rutte III. programma’s en een nieuw rooster vergen gedegen voorbereiding. ProDemos levert graag een bijdrage aan dit kabinetsvoornemen. In 2017 ontving ProDemos 91.556 leerlingen die allemaal de Bovendien is het van belang om hierbij ook rekening te houden Tweede Kamer bezochten, ruim een kwart bezocht ook de Eerste met de renovatie van het Binnenhof. Vanaf de zomer van 2020 Kamer. Om, conform de opdracht in het regeerakkoord, alle leer- zullen de beide Kamers ruim vijf jaar op een andere locatie zijn lingen te kunnen verwelkomen moet de capaciteit van ProDemos gevestigd: de Tweede Kamer in het voormalige ministerie van groeien naar iets meer dan 200.000, het aantal leerlingen per Buitenlandse Zaken aan de Bezuidenhoutseweg, de Eerste Kamer leerjaar in het voortgezet onderwijs. Kort na de beëdiging van het aan het Lange Voorhout. Het volstaat daarom niet om scenario’s nieuwe kabinet zijn hierover de eerste verkennende gesprekken voor groei te maken voor de huidige huisvesting van het parle- gevoerd met medewerkers van de Eerste en Tweede Kamer en met ment. Nu al wordt ook bekeken wat mogelijk is in de periode het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties tussen 2020 en 2025. Na de renovatie zal de capaciteit voor het (BZK). Hoewel in 2018 nog zal moeten blijken wanneer en in welk aantal bezoekers wellicht verder kunnen stijgen, bijvoorbeeld 6 Jaarverslag 2017

door verbeterde ingangen van de gebouwen. Met het oog op de Voorafgaand aan de verlenging van de subsidieregeling werd in renovatie is in de subsidieregeling voor ProDemos de omvang een evaluatie van het Kohnstamm Instituut positief geoordeeld van de toegestane egalisatiereserve tijdelijk verdubbeld, om over de breedte en de kwaliteit van het aanbod van de verschil- mogelijke negatieve financiële gevolgen daarvan op te vangen. lende activiteiten en producten van ProDemos. Als sterk punt Door meevallende inkomsten, scherp sturen op organisatie- noemen de onderzoekers de authenticiteit: ‘het écht beleven van kosten, een hogere productiviteit (het deel van de uren dat mede- de politiek (in Den Haag), het ontmoeten van politici (of rechters) werkers aan projecten besteden) en extra inkomsten uit en het zelf ervaren.’ opdrachten en projectsubsidies, kon hier in 2017 al een flinke stap gezet worden. Eind 2017 verscheen een rapport van BZK met een brede beleids- evaluatie van het onderwerp burgerschap. ‘ProDemos heeft zich Sturing op productiviteit kent natuurlijk haar grenzen, maar ook bewezen als een sterke organisatie met een effectief rendement de komende jaren streeft ProDemos ernaar om binnen het en een breed draagvlak in de samenleving,’ aldus het rapport. De beschikbare budget meer te doen of een groter aantal mensen te minister schrijft in de begeleidende brief aan de Kamer: ‘Uit de bedienen. In 2017 was dit al het geval: het aantal scholieren dat beleidsdoorlichting blijkt dat met name de subsidie aan de Tweede Kamer bezocht steeg met ruim 4%, terwijl de kosten ProDemos doelmatig en doeltreffend is geweest, gezien de kwali- minder sterk stegen. Verhoging van bereik of productiviteit is teit van de programma’s, het bereik en de tevredenheid.’ Mooie ook mogelijk door te kijken naar de grootte van groepen. Klassen woorden, die ProDemos vooral opvat als een aanmoediging om te van meer dan 30 leerlingen worden tot nu toe om logistieke blijven werken aan de verdere ontwikkeling en verbetering van de redenen gesplitst in twee groepen. In overleg met de Tweede programma’s. Kamer wordt gekeken of het maximum iets verhoogd kan worden, zodat minder klassen gesplitst hoeven te worden. Dit Eind 2017 verscheen ook de International Civic and Citizenship kan leiden tot een relatief sterke stijging van de gemiddelde Education Study (ICCS), waarin– zoals de onderzoekers zelf groepsgrootte en dus van het totale bereik. Tegelijkertijd moet er schrijven– ‘het beeld van Nederland niet zonder meer gunstig is’. aandacht zijn voor het borgen en verbeteren van de kwaliteit van Weliswaar presteren Nederlandse leerlingen op burgerschaps- de programma’s en moet er voldoende tijd zijn voor opleiding, kennis ongeveer even hoog als het internationale gemiddelde, training en onderzoek. maar zij scoren lager dan leerlingen in landen die op Nederland Voorwoord 7

lijken. Het roept de vraag op of er wel genoeg aandacht wordt besteed aan het structurele onderhoud van onze democratie. ‘Het komt niet vanzelf goed’, zeggen de onderzoekers ook. Er is wel een verzachtende omstandigheid: het onderzoek richt zich op het tweede jaar van het voortgezet onderwijs, op 14-jarigen. Het vak maatschappijleer en de meeste bezoeken aan ProDemos vinden pas vanaf het derde jaar plaats. Alle reden overigens om ook vóór die tijd aandacht te geven aan burgerschap en, zoals velen al langer bepleiten, te komen tot een doorlopende leerlijn voor burgerschap, al vanaf het basisonderwijs. De door het kabinet beoogde groei van het aantal leerlingen kan dan ook niet los gezien worden van een ander voornemen in het regeerakkoord: ‘De burgerschapsopdracht in de wet wordt […] verduidelijkt, zodat de inspectie daar scherper op kan toetsen en handhaven. Het doel is en blijft dat een school in al haar uitingen handelt in lijn met de democratische rechtsstaat.’ Onze democratische rechtsstaat vergt permanent onderhoud, omdat het huis van de democratie nu eenmaal een kwetsbaar bouwwerk is. ProDemos heeft zich bewezen als een In Den Haag biedt ProDemos niet alleen educatieve programma’s sterke organisatie met een effectief en rondleidingen aan, maar ook activiteiten voor andere doelgroepen. Met onder andere collegereeksen en het Politiek rendement en een breed draagvlak Café wordt aandacht gegeven aan actuele vraagstukken op het in de samenleving. gebied van democratie en rechtsstaat, waarmee een steeds breder publiek wordt bereikt en ruimte wordt geboden voor Beleidsdoorlichting Burgerschap 2012–2016, ministerie BZK publiek debat. 8 Jaarverslag 2017

De activiteiten buiten Den Haag (‘op locatie’) breiden zich naar aard en omvang gestaag verder uit. In de aanloop naar de raads- verkiezingen van 2018 organiseerde ProDemos met tientallen gemeenten cursussen Politiek Actief, voor mensen die overwegen actief te worden in de lokale politiek. Voor tienduizenden jongeren waren er bovendien programma’s op gemeentehuizen, provinciehuizen en in rechtszalen, in meer dan honderd gemeenten, in vrijwel alle provincies en op bijna alle recht- banken. Deze activiteiten hebben steeds vaker een structureel karakter. Met de provincie Overijssel werd de meer jarige samen- werking in een nieuwe overeenkomst bekrachtigd en de provincie Gelderland heeft ProDemos gevraagd een programma op te starten waarmee minimaal 5.000 scholieren bereikt moeten worden. In Gelderland werd ook het nieuwe Provinciespel gelan- ceerd, dat inmiddels een plek heeft op vele provinciehuizen en structureel met scholieren wordt gespeeld. Het in Utrecht gelegen met informatiebijeenkomsten, de productie en verspreiding van Fort de Bilt fungeert sinds 1 januari 2017 als een regionale vesti- schriftelijk materiaal voor uiteenlopende groepen en verschil- ging van ProDemos, met een programma voor basisscholen lende online-activiteiten. In die laatste categorie is de StemWijzer waaraan jaarlijks ruim 3.000 leerlingen deelnemen. Met diverse de grootste, dit keer maar liefst 6,8 miljoen keer geraadpleegd. gemeenten zijn overeenkomsten getekend voor educatieve samen- Overigens werd de StemWijzer, evenals andere kieshulpen, door werking. En eind 2017 gingen de eerste projecten voor de water- de Autoriteit Persoonsgegevens gemaand om de beveiliging en het schappen van start, een bestuurslaag waarvoor ProDemos tot nu gebruik van cookies op de site aan te passen. Bovendien werd de toe minder activiteiten ontwikkelde. StemWijzer in de laatste week voor de verkiezingen getroffen door een DDoS-aanval. Dit vormde de aanzet voor extra maat - De aanloop naar de verkiezingen voor de Tweede Kamer op 15 regelen op dit gebied, die inmiddels samengaan met de voor - maart 2017 was voor ProDemos zoals altijd een drukke periode, bereidingen op de invoering van de Algemene Verordening Voorwoord 9

Gegevens bescherming in mei 2018. Bescherming van privacy en Na de wisselingen in de directie in 2016 hebben zich in de dage- internetveiligheid zijn hoger op de agenda komen te staan. lijkse leiding van de organisatie geen grote veranderingen voor- gedaan. Aan het einde van 2017 liep de tweede zittingstermijn Voor alle activiteiten geldt dat ProDemos wil weten wat het van Wim Deetman als voorzitter van de Raad van Toezicht af. effect daarvan is en hoe leerdoelen beter kunnen worden bereikt. Na een zorgvuldige selectieprocedure heeft de Raad van De contacten die de afgelopen jaren zijn opgebouwd met univer- Toezicht in december Ed Nijpels als zijn opvolger voorgedragen siteiten, zijn in 2017 geïntensiveerd. Een door de Universiteit en deze benoeming ter goedkeuring aan de minister van BZK van Amsterdam (UvA) en ProDemos gezamenlijk aangestelde voorgelegd. De heer Nijpels heeft het voorzitterschap per 6 onderzoeker verricht sinds begin 2017 promotieonderzoek naar februari 2018 overgenomen. zowel de invloed van ProDemos-programma’s, als ook naar de invloed van de school en het klassenklimaat op de ontwikkeling Wim Deetman was voorzitter vanaf de oprichting van ProDemos. van democratische waarden bij jongeren. Het onderzoek richt ProDemos had zich in deze eerste jaren van het bestaan geen zich niet alleen op scholen die naar Den Haag komen, maar juist betere voorzitter kunnen wensen, alleen al vanwege de ook op scholen die dat niet doen. Bovendien wordt in een van de unieke combinatie van zijn ervaring als minister van Onderwijs, studies een groep leerlingen ongeveer anderhalf jaar gevolgd. voorzitter van de Tweede Kamer, burgemeester van Den Haag en lid van de Raad van State. Al in zijn tijd als burgemeester De UvA werkt daarnaast aan een langer lopend panelonderzoek van Den Haag speelde hij een cruciale rol als voorvechter voor waarin leerlingen ongeveer zes jaar zullen worden gevolgd. Voor de oprichting van een ‘Huis voor democratie en rechtsstaat’. de programma’s op locatie wordt samengewerkt met onder De afgelopen jaren heeft hij op inspirerende wijze bijgedragen andere de Tilburg University, waarvan een onderzoeker nu in aan de ontwikkeling van de organisatie en wist ProDemos zich deeltijd werkt voor ProDemos. gesteund door zijn enorme bestuurlijke ervaring.

Tot slot zijn verbindingen met de academische wereld er ook via Eddy Habben Jansen de Raad van Advies. Al deze vormen van samenwerking dragen directeur/bestuurder eraan bij dat wetenschappelijke kennis en inzichten betrokken worden bij de ontwikkeling en uitvoering van de activiteiten.

Activiteiten

De projecten die ProDemos bedenkt, uitvoert en vernieuwt, ook in samenwerking met haar partners, bereiken elk jaar weer meer mensen. Niet alleen beogen deze activiteiten de kennis van de deelnemers te vermeerderen en verdiepen, het doel is ook animo en inzet te creëren voor democratie en rechtsstaat.

In dit hoofdstuk komen de projecten aan bod met het grootste aantal deelnemers plus de activiteiten die opvallend, nieuw of vernieuwd zijn. Een zwaartepunt vormen de activiteiten die in samenwerking met het parlement worden georganiseerd en uitgevoerd. Daarnaast is er aandacht voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 en de voorbereidingen voor de gemeenteraads - verkiezingen in 2018. In het laatste onderdeel zijn activiteiten opgenomen die gericht zijn op onderzoek en kennisuitwisseling met (internationale) partners. In 2017 werd gestart met de Democratie Experience, waarin leerlingen in een interactieve omgeving een nationale crisis moeten oplossen. Programma’s rond 1 Eerste en Tweede Kamer

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN In het regeerakkoord is de ambitie opgenomen om iedere Programma’s rond Eerste en Tweede Kamer Interne uitvoeringskosten 2.203.481 leerling het parlement te laten bezoeken. Dat betekent een externe uitvoeringskosten 1.065.436 opbrengsten activiteiten –672.039 toename van ruim 91.000 leerlingen in 2017 naar – op termijn – ontvangen subsidie –2.883.921 totaal ontvangen inkomsten –3.555.960 een totaal van ongeveer 200.000 leerlingen per jaar. Ook veel saldo t.b.v. egalisatiereserve 287.043 volwassenen doen een rondleiding op het Binnenhof. Voor hen breidde ProDemos het aanbod uit met onder meer de ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s rond Eerste en Tweede Kamer rondleiding Politieke Moorden. De geplande renovatie van interne uitvoeringskosten 24.162 externe uitvoeringskosten 9.590 het Binnenhof stelt extra eisen aan de uitvoering van de opbrengsten activiteiten –19.023 programma’s. saldo t.b.v. algemene reserve –14.729 Rondleiding Tweede Kamer

Ridderzaal voor visueel beperkten ProDemos Kamerdebat

Binnenhofcheck Ontdek het Binnenhof Democracity Kindermiljoenennota

Madurodam Tentoonstelling Ridderzaal 16 Jaarverslag 2017 Scholieren naar Eerste en Tweede Kamer

ProDemos Binnenhof voor scholen 4% meer dan het voorgaande jaar. Verheu- het programma gebruik worden gemaakt ontvangt in Den Haag gedurende 216 gend is dat juist het mbo, het praktijk- van de Van Someren-Downerzaal en zijn da gen per jaar maximaal 27 schoolklassen onderwijs en het speciaal onderwijs er 60 plekken voor leerlingen gereser- per dag. Deze klassen hebben de keuze uit ProDemos steeds beter weten te vinden. veerd op de publieke tribune. In de Eerste vijf verschillende gratis educatieve pro - Het aantal mbo-studenten steeg dit jaar Kamer nemen de groepen plaats op de gramma’s. De programma’s variëren in met 20%. Dit valt niet los te zien van het publieke tribune. In het gebouw van duur, inhoud en doelgroep. Het voortgezet streven van de sector (w.o. het Netwerk ProDemos leren de leerlingen in verschil- onderwijs en mbo kunnen kiezen voor het burgerschap mbo) en de overheid om lende interactieve werkvormen van alles Politiek dagprogramma (5,5 uur), Politiek burgerschap een prominentere rol in het over de Nederlandse politiek en de demo- in Vogelvlucht (3 uur) of Politiek Uurtje curriculum te geven, waarvoor ProDemos cratische rechtsstaat. (1 uur). Voor het basisonderwijs is er een gewilde partner blijkt te zijn.

Ontdek het Binnenhof en Madurodam GESUBSIDIEERDE ACIVITEITEN (4 uur). Het praktijkonderwijs bedient De groepen leerlingen zijn afkomstig uit Programma’s Scholieren naar Eerste en Tweede ProDemos met het programma Politiek het hele land, maar verder weg liggende Kamer interne uitvoeringskosten 1.553.823 voor Praktijkscholen. provincies zijn ondervertegenwoordigd. Uit externe uitvoeringskosten 682.551 De programma’s voor het voortgezet onder- onderzoek onder docenten die niet komen opbrengsten activiteiten –130.318 ontvangen subsidie –2.338.847 wijs worden voornamelijk geboekt in de met hun klassen, blijkt dat ver voerskosten totaal ontvangen inkomsten –2.469.165 laatste twee leerjaren van vmbo en havo. daarvoor de belangrijkste reden zijn. Om saldo t.b.v. egalisatiereserve 232.791 Vwo-groepen komen vooral in leerjaar 4 en ook die groepen te kunnen ontvangen, 5. Docenten laten het bezoek meestal blijft ProDemos zich inzetten om zoveel plaatsvinden in het kader van het vak mogelijk obstakels weg te nemen. ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s Scholieren naar Eerste en Tweede maatschappijleer, in geringere mate in het Kamer kader van het vak geschiedenis. Tijdens de programma’s bezoeken de leer- interne uitvoeringskosten 0 lingen de Tweede Kamer, indien mogelijk externe uitvoeringskosten 0 ontvangen inkomsten 0 In 2017 ontving ProDemos ruim 91.000 de Eerste Kamer en indien gewenst de saldo t.b.v. algemene reserve 0 leerlingen op het Binnenhof. Dat is ruim Ridderzaal. In de Tweede Kamer kan voor ProDemos op het Binnenhof 17

Vandaag weer met kaderleerlingen @OSGDeHogeberg naar @ProDemos. Erg leuk en op zoek naar Kamerleden michiel uitdehaag @MichielUitdehaa (burgemeester Texel) 18 Jaarverslag 2017

PERCENTAGE LEERLINGEN PER ONDERWIJS NIVEAU VERGELEKEN MET PERCENTAGE LEERLINGEN DAT BINNENHOF BEZOEKT VIA PRODEMOS

praktijkonderwijs praktijkonderwijs vmbo-bbl 2,5% 0,3% 3,7% vmbo-gl vwo vmbo-bbl 1,3% 19,5% 9,3% vwo 29,1% vmbo-gl 5,4% vmbo-tl 25,6%

vmbo-tl 21,1%

havo 28,5% vmbo-kbl 8,0%

vmbo-kbl havo 13,6% 31,9%

percentage leerlingen percentage leerlingen leerjaar 4 2017/2018 (CBS) naar het Binnenhof 2017 (ProDemos) ProDemos op het Binnenhof 19

AANTAL LEERLINGEN DAT BINNENHOF BEZOEKT VIA PRODEMOS VERDEELD NAAR SCHOOLTYPE basisonderwijs 14.070 praktijkonderwijs 1.039 speciaal onderwijs 426 vmbo 25.398 havo 17.795 vwo 15.453 mbo 16.726 overig 649 TOTAAL 91.556 20 Jaarverslag 2017

PERCENTAGE LEERLINGEN DAT BINNENHOF BEZOEKT VIA PRODEMOS VERDEELD NAAR LEERJAAR

groep 6 leerjaar 2 leerjaar 1 1,4% 3,8% 2,0% leerjaar 3 leerjaar 5 6,8% 20,1% groep 7 33,3%

groep 8 65,3%

leerjaar 1 leerjaar 1 leerjaar 2 0,9% leerjaar 4 leerjaar 2 2,5% leerjaar 6 4,6% 4,8% 67,2% leerjaar 3 8,6% 7,6% leerjaar 5 25,7%

leerjaar 4 47,7%

leerjaar 3 46,8% leerjaar 4 50,8%

basisschool vmbo havo vwo ProDemos op het Binnenhof 21

1.318 583.581 1,4% 3,4% GRONINGEN

AANTAL LEERLINGEN DAT BINNEN - 2.439 646.874 HOF BEZOEKT VIA PRODEMOS 2,7% 3,8% VERDEELD NAAR PROVINCIE FRIESLAND n aantal leerlingen uit provincie 1.599 491.792 dat Binnenhof bezoekt via 1,7% 2,9% ProDemos en percentage 15.349 2.809.483 van totaal aantal leerlingen 16,8% 16,5% DRENTHE dat Binnenhof bezoekt NOORD-HOLLAND n aantal inwoners provincie en percentage van totale bevolking 1.844 407.818 2,0% 2,4% 4.302 1.147.686 4,7% 6,7% FLEVOLAND OVERIJSSEL

8.516 1.284.504 9,3% 7,5% 11.884 2.047.901 UTRECHT 13,0% 12,0% 27.693 3.650.222 GELDERLAND LEERLINGEN NAAR HET BINNENHOF VERDEELD NAAR PROVINCIE 30,2% 21,4% bezoek Binnenhof bevolking Nederland ZUID-HOLLAND Groningen 1.318 1,4% 583.581 3,4% Friesland 2.439 2,7% 646.874 3,8% 1.414 381.568 Drenthe 1.599 1,7% 491.792 2,9% 1,5% 2,2% Overijssel 4.302 4,7% 1.147.686 6,7% 12.507 2.512.531 Gelderland 11.884 13,0% 2.047.901 12,0% ZEELAND 13,7% 14,7% Flevoland 1.844 2,0% 407.818 2,4% NOORD-BRABANT Utrecht 8.516 9,3% 1.284.504 7,5% Noord-Holland 15.349 16,8% 2.809.483 16,5% Zuid-Holland 27.693 30,2% 3.650.222 21,4% Zeeland 1.414 1,5% 381.568 2,2% 2.607 1.117.546 Noord-Brabant 12.507 13,7% 2.512.531 14,7% 2,8% 6,5% 84 – Limburg 2.607 2,8% 1.117.546 6,5% 0,1% – LIMBURG onbekend 84 0,1% – – ONBEKEND TOTAAL 91.556 100,0% 17.081.507 100% 22 Jaarverslag 2017

@ProDemos heeft een super - leuke app waar #geschiedenis van #Binnenhof te zien is in #3d. Het is een supermooi project! Guus Schaepman @GSchaepman (historicus) ProDemos op het Binnenhof 23

Politiek dagprogramma Het Politiek dagprogramma is het meest Een ander vast onderdeel van het tijd weet alle leerlingen te activeren. populaire scholierenprogramma van dagprogramma is het ProDemos Kamer- Achterover leunen blijkt geen optie, ProDemos in Den Haag. Al snel na het debat. In de replica van de plenaire zaal iedereen heeft wel een mening over een openen van de inschrijvingen voor het van de Tweede Kamer ontvangen de leer- wetsvoorstel dat vuurwerk aan banden wil nieuwe schooljaar 2017–2018 waren de lingen bij aankomst een mobiele telefoon leggen of dat de alcoholleeftijd voor beschikbare programma’s vergeven. In die hen een rol toebedeelt in het debat, en jongeren verhoogt. De beslissingen die de 2017 volgden bijna 33.000 leerlingen die tegelijk als stemkastje dient. Daar leerlingen nemen hebben direct effect op dit programma. Gedurende dit komen ook nieuwsflitsen en opiniepei- de populariteit van hun partij, zoals ze programma bezoeken de leerlingen de lingen op binnen. Deze werkvorm met een kunnen zien in een zogenaamde uitzen- Tweede Kamer, zo mogelijk de Eerste fictief, maar realistisch wetsvoorstel over ding van het EenVandaag Opiniepanel met Kamer en indien gewenst de Ridderzaal. een vuurwerkverbod of over de alcoholleef- de echte presentatoren Bas van Werven en De dag begint in het gebouw van Gijs Rademakers. De uitslag van de stem- ProDemos aan de Hofweg, direct tegen- ming wordt uiteindelijk bekendgemaakt in over het Binnenhof. een fictieve nieuwsuitzending met Domi- nique van der Heyde, parlementair journa- Na ontvangst aan de Hofweg worden list van de NOS. de leerlingen geactiveerd door deel te nemen aan een quiz, waarin de route Dan is het tijd om naar buiten te gaan om van probleem naar wet duidelijk wordt. het Binnenhof te ontdekken met de De quiz stelt de begeleider in staat de Binnenhofcheck, een gps-gestuurde app groep te leren kennen en het programma waarmee leerlingen locaties bezoeken aan hun kennis aan te passen. De leer- waar vragen worden beantwoord. Het doel lingen leren hoe voor hen herkenbare is zoveel mogelijk punten te verzamelen problemen opgelost kunnen worden en de hoogste score van de klas te behalen. door een wet en op welke momenten Er zijn verschillende categorieën vragen: inspraak mogelijk is. geschiedenis, politiek, de Tweede Wereld- 24 Jaarverslag 2017

oorlog, actualiteit, de weg van een wets- van Algemene Zaken, het Torentje, de Tijdens het bezoek aan de Tweede Kamer voorstel en politieke moorden. Bovendien Grondwetbank op de Hofplaats, de bezoeken de leerlingen de Statenpassage mogen leerlingen bij iedere locatie kiezen Tweede Kamer en de onderdoorgang van (de grote binnenhal) en de publieke uit een moeilijke of een makkelijke vraag, de Hofpoort. Verder zijn er drie bonus- tribune van de plenaire zaal. In de waarbij de eerste meer punten oplevert. vragen te beantwoorden op geheime loca- Statenpassage leren de leerlingen iets ties. Het is flink aanpoten om binnen de over de beelden en symbolen die daar te Locaties op en rond het Binnenhof waar tijd alle vragen te beantwoorden. Veel zien zijn, krijgen ze een indruk van de vragen worden gesteld zijn de Ridderzaal, toevallig voorbijlopende ministers en vergaderzalen en zien ze soms zelfs een de Eerste Kamer, de vroegere hoofd - Kamerleden hebben de leerlingen al eens petitie aangeboden worden. Op vergader- ingang van de Tweede Kamer met de een handje geholpen. dagen observeren zij de vergadering van Erelijst der Gevallenen, het ministerie de Kamerleden, die daarna wordt nabe- sproken. Als er niet wordt vergaderd wordt er verteld over het interieur van de zaal en de procedure van een vergade- ring. Hoogtepunt voor veel leerlingen is een gesprek met een Kamerlid. Gedu- rende een half uur mogen leerlingen vragen stellen die vooraf zorgvuldig zijn voorbereid. Kamerleden uit diverse frac- ties staan regelmatig een groep te woord. Mocht er onverhoopt geen Kamerlid beschikbaar zijn dan worden er vaak bereidwillige oud-Kamerleden of ambte- naren ingezet. Het bezoek aan de Kamer maakt altijd veel indruk omdat de leer- lingen er bekende Kamerleden of minis- ProDemos op het Binnenhof 25

Mag jij wetten maken, waarom ben je politicus, hoeveel verdien je? – Tof gesprek met leerlingen Rijswijks Lyceum. Dank @ProDemos Zihni @ZihniOzdil (Tweede Kamerlid) 26 Jaarverslag 2017

Wij zijn de hele dag in Den Haag geweest @ProDemos @SanderDekker @MinOCW supervet!!!! Het Samenspel @hetsamenspel (school Wolphaartsdijk) ProDemos op het Binnenhof 27

ters tegen het lijf kunnen lopen. Het Koning en de troonrede die hij beeld van de ministers in Vak K en de uitspreekt. Aan de hand van deze vragen Kamerleden in hun zetels met logo van wordt de rol van de monarch in de de Staten-Generaal maakt voor hen constitutionele democratie behandeld bovendien de scheiding der machten tegen het indrukwekkende decor van heel zichtbaar. de eeuwenoude zaal.

Optioneel is het onderdeel waarbij de Tijdens het programma wordt ingespeeld belangrijke rol van de ambtenaar in de op de actualiteit. Aangezien in 2017 een totstandkoming en uitvoering van een nieuwe Tweede Kamer werd verkozen en wet wordt belicht, opgezet in samen- een nieuw kabinet tot stand kwam, was werking met het ministerie van BZK. De er een interactieve Verkiezingsbingo en ambtenaren die dit onderdeel uitvoeren, werd het Formatiespel veelvuldig hebben allemaal een speciaal ontwik- gespeeld. In het Formatiespel proberen kelde cursus Storytelling gevolgd. Dat de jongeren zoveel mogelijk standpunten resulteert in mooie praktijkverhalen die denis van de historische vergaderzaal van hun partij in een fictief regeer- aansluiten bij de belevingswereld van wordt verteld, waarbij het meer dan akkoord te krijgen. Ze ontdekken hoe jongeren, waardoor ze de rol van de levensgrote portret van koning Willem II moeilijk het kan zijn om een compromis ambtenarij beter begrijpen. natuurlijk niet ontbreekt. te sluiten. Ze ervaren dat een politieke partij de plannen uit haar verkiezings- Het bezoek aan de Eerste Kamer staat Een ander optioneel onderdeel is een programma niet altijd helemaal kan voor het grootste deel in het teken van bezoek aan de Ridderzaal. Hierbij uitvoeren, omdat ze moeten samen- de functie van dit orgaan. De verschillen vertellen de begeleiders over de gemeen- werken met andere partijen. Scholieren met de Tweede Kamer in zetelaantal, schappelijke vergadering van de Staten- leren te onderhandelen en anderen te rechten, verkiezingen en vergaderdagen Generaal tijdens Prinsjesdag. Veel overtuigen van het eigen standpunt door worden besproken. Ook over de geschie- vragen van de leerlingen gaan over de middel van argumenten. 28 Jaarverslag 2017

SCHOLIER AAN HET WOORD Aan het eind van hun bezoek aan ProDemos zegt een meisje tegen haar medescholieren: ‘We hebben Geert Wilders gezien, besef je dat!’ Die enthousiaste scholiere blijkt later Annabelle van der Geest (2002, 4havo, Adelbert College in Wassenaar), Was de lengte van de onderdelen goed? die we een paar vragen stellen over het scholieren- Ja, alleen had ik wel langer bij het debat willen zijn om beter te programma. begrijpen waar het om ging.

Je bent zeker bekaf? En hoe was de begeleider? Nee hoor, ik vond het leuk. Die was goed, ze kon best streng zijn maar dat was met onze klas soms ook wel nodig. Dat deed ze wel leuk hoor, met een beetje Wat vond je het leukste van de dag? een sarcastisch grapje. Nou, dat vond ik het gesprek met Rens Raemakers, het Tweede Kamerlid. Hij was open, niet formeel, stelde ons vragen, was echt Waar heb je het meest van geleerd? in ons geïnteresseerd en praatte ook over zijn privé. Maar Geert Van de quiz en de gang van een wetsvoorstel. En door de Binnen- Wilders zien was ook cool, met die beveiligers, iedereen was hofcheck leerde je over de geschiedenis door om je heen te kijken. gelijk stil. Hij keek nog naar ons en lachte. Heb je nog tips zodat het programma nog beter kan worden? Wat vond je nog meer leuk? Bij het Kamerdebat zou je debatgroepjes die hetzelfde standpunt Om in het Tweede Kamergebouw te zijn, bij het debat in de grote hebben, naast elkaar kunnen zetten zodat ze met elkaar kunnen zaal, dat ging over de Turkse aanval op Syrië. Indrukwekkend om overleggen. daar te zijn, al dacht ik van tv dat het groter zou zijn. Leuk ook dat je punten kon verdienen, bijvoorbeeld met de Binnenhofcheck. Zou je later de politiek in willen? Die was moeilijker dan ik had gedacht, maar door maatschappij- Nou, debatteren en aan het woord zijn vind ik wel leuk, maar ik leer wisten we al veel, we hadden maar één fout. weet niet of ik er later voor geschikt ben of er interesse voor heb. ProDemos op het Binnenhof 29

Het was indrukwekkend om bij het debat in de grote zaal te zijn, al dacht ik van tv dat het groter zou zijn. 30 Jaarverslag 2017

Politiek in Vogelvlucht Ruim 37.000 leerlingen volgden in 2017 politieke crisis belandt: er is een uitbraak vante argumenten verzamelen en het vier uur durende programma Politiek van een gevaarlijk kippenvirus, hoe ga je ordenen om ten slotte een besluit te in Vogelvlucht met veel onderdelen uit die te lijf? Met welke belangen moet je nemen: hoe deze crisis aan te pakken? Zo het Politiek dagprogramma. Deze leerlin - rekening houden? En hoe zorg je ervoor ontdekken de groepen hoe besluitvor- gen bezoeken natuurlijk de Tweede Ka - dat je wordt gehoord in crisistijd? ming tot stand komt en gaan ze kort in mer, maar spreken niet met een Kamerlid. De Democratie Experience bestaat uit vier discussie over hoe een democratie het interactieve ruimtes. Na een verontrus- beste kan worden ingericht. Vast onderdeel van dit programma is het tende journaaluitzending over de crisis Politiek in Vogelvlucht is sinds 2017 DemocratieLAB, een interactieve tentoon- worden leerlingen ingedeeld in drie tevens in het Engels te boeken en wordt stelling in een laboratoriumachtige omge- belangengroepen: boeren, ouders en in Den Haag en in het land ook aan - ving bij ProDemos. Met een tablet lopen jongeren. Onder tijdsdruk moeten ze rele- geboden aan nieuwe Nederlanders. leerlingen in tweetallen langs installaties

met laboratoriumattributen zoals micro- DEELNEMERS POLITIEK IN VOGELVLUCHT scopen en reageerbuizen. Leerlingen krijgen meer inzicht in de verschillende vormen van democratie en vormen zich een mening over de democratische rechts- staat. Als de route is afgelegd ontvangt iedere leerling een certificaat met feed- back op de antwoorden die er in het LAB zijn gegeven.

Tijdens Politiek in Vogelvlucht en het Politiek dagprogramma nemen leerlingen ook deel aan de Democratie Experience, 2.481 12.165 22.130 26.641 28.569 34.518 36.735 36.895 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 een belevingsconcept waarbij je in een ProDemos op het Binnenhof 31

Leuk! The Experience bij @ProDemos in Den Haag: argumenten zoeken voor jouw doelgroep! #maatschappijleer #onderwijs #democratie Wessel Peeters @wesselpeeters (docent maatschappijleer) 32 Jaarverslag 2017

DOCENT AAN HET WOORD We stellen docent Maatschappijleer Carola Luijsterburg(1987, Adelbert College in Wassenaar) een aantal vragen over het scholierenprogramma.

Heb je ons programma al eerder gedaan? werkvorm als Wie Wat Wet is ook voor mij handig, dan kun je Jazeker, acht jaar geleden al voor het eerst en sindsdien zo’n goed merken of ze de theorie hebben onthouden. tweemaal per jaar, met al onze onderwijsniveaus. Je hebt flink wat ervaring met ons Binnenhof-programma, hoe Hoe liep het vandaag? kunnen we het nog beter doen? Vandaag kwamen we niet alleen Wilders tegen, maar kon ik de Soms zou de volgorde van de onderdelen iets beter op elkaar leerlingen ook uitleggen dat die meneer daar minister Hugo de kunnen aansluiten, zodat je daartussen wat minder hoeft te Jonge was. En grappig was dat een leerling bij de Binnenhof- lopen. En inhoudelijk zou er misschien nog iets meer rekening check de associatie kreeg met Pokémon, maar dan met het kunnen worden gehouden met het niveau van de leerlingen. spotten van politici. Misschien een leuk ideetje voor een poli- Dat je vanuit een lager niveau telkens een stapje verder kunt. tieke game? Misschien zou je in het reserveringssysteem als optie kunnen toevoegen welke stof de leerlingen al hebben gehad. Wat vind je van het programma? De leerlingen van vmbo-t kunnen zich soms wat minder lang Ga gerust verder, hoor. concentreren, maar ook zij doen bijvoorbeeld bij het debatteren Als leerlingen een debat of, nog mooier, het vragenuurtje goed mee. Dat ligt denk ik wel aan de sfeer die hier hangt op het kunnen bijwonen, merk ik dat juist dát impact op ze heeft. Binnenhof, en door de werkvormen die vragen uitlokken. En ook Dus het liefst het programma zo flexibel maken dat de kans op aan de begeleiders, die doen het goed. Leerlingen kunnen ook een debat in de plenaire zaal zo groot mogelijk is. Maar dat is zo fanatiek uit de hoek komen, jeetje! Zo’n 4vwo-klas die met detailkritiek, jullie programma is top! z’n allen op de grond gaan liggen om muntjes te tellen! En zo’n ProDemos op het Binnenhof 33

Zo’n werkvorm als Wie Wat Wet is ook voor mij handig, dan kun je goed merken of ze de theorie hebben onthouden. 34 Jaarverslag 2017

Uitreiking Kinder - miljoenen nota aan Tweede Kamerlid Eppo Bruins daags voor Prinsjesdag (samengesteld door bijna 9.000 leerlingen in kader van Ontdek het Binnenhof en Madurodam). ProDemos op het Binnenhof 35

Ontdek het Binnenhof en Madurodam 14.069 leerlingen uit het basisonderwijs elkaar in debat, wat moet leiden tot een namen in 2017 deel aan het programma mooie stad waar iedereen blij mee is. dat ProDemos in samenwerking met Madu- rodam organiseert. In een speciaal voor Na dit debat mogen de leerlingen de ProDemos ingerichte zaal in Madurodam buitenlucht in. In het openluchtpark van gaan de leerlingen aan het werk als raads- Madurodam worden ze met een tablet leden van Democracity, een stad die nog naar de miniatuurversie van het helemaal moet worden ingericht. Kiezen Binnenhof geleid. Hun carrière verloopt ze bijvoorbeeld voor een ziekenhuis of een als een trein, want hier mogen ze speeltuin, een moeilijke keuze want het beslissen over het geld van het hele land! budget is beperkt. De leerlingen gaan met Samen stellen ze de Kindermiljoenennota

DEELNEMERS ONTDEKKEN HET BINNENHOF EN MADURODAM

* eerste jaar van het programma vanaf september Groep 8 naar Den Haag: Democracity in op. De mini-versies van Ridderzaal en Tweede Kamer worden nog eens goed Madurodam en een bekeken, want in het tweede deel van het programma krijgen de leerlingen de bezoek aan de Tweede gebouwen in het echt te zien.

Kamer! Een leerzame, Na een rondgang over het Binnenhof en gezellige dag! een rondleiding in de Tweede Kamer keren de leerlingen terug naar huis, een leuke 3.368 10.351 14.069 OBS De Kleine Beer @DeKleineBeer belevenis én kennis over democratie en 2015* 2016 2017 (basisschool Berlicum) politiek rijker. 36 Jaarverslag 2017

KAMERLID AAN HET WOORD Tweede Kamerlid Rens Raemakers (1991) treedt zeer regelmatig op als enthousiaste gast van de scholieren in het programmaonderdeel Gesprek met een Kamerlid.

Waarom doe je mee met dit onderdeel? zeg ik dan) of welke auto ik rij. Als je dan zo’n 2 vwoklas voor je Het is natuurlijk belangrijk dat mensen weten wat we hier doen in hebt, met leerlingen aan het begin van de puberteit die nog niet de Tweede Kamer en dat begint bij jongeren. Ik wil ze dat op een zulke remmingen hebben en hun vragen op je afvuren: heerlijk, toegankelijke manier laten zien, in begrijpelijk taal. Als gemeente- die interactie! raadslid in Leudal, Limburg ging ik naar basisscholen om de poli- tiek uit te leggen en merkte dat me dat goed af ging. Tijdens de Hoe gaat dat contact? verkiezingscampagne voor de Tweede Kamer was mijn thema Dat is zo leuk, vandaag vroeg ik de leerlingen bijvoorbeeld wat jongeren en maakte ik een onderwijstour langs scholen in zij vonden van de nieuwe update van Snapchat. Ik beantwoord Limburg. Met de leerlingen hier werkt het nog fijner omdat ze al vragen van jongeren vaker met Snapchat Q&A en dan staan ze voorbereid zijn op een gesprek over politiek. Ze hebben program- toch te kijken, want ze verwachten niet van een Kamerlid dat die ma’s bij jullie gevolgd en dat merk ik aan de vragen. En dat ze op de hoogte is van wat hen bezighoudt. daadwerkelijk ín de Tweede Kamer zijn scheelt natuurlijk ook voor de interesse. Heb je tips om dit onderdeel nog beter te maken? Wat soms lastig werkt zijn gecombineerde groepen, waarin leer- Wat vind je er zelf leuk aan? lingen van twee onderwijsniveaus bij elkaar zitten, maar dat zal Het is elke keer anders en het flexibele format is daarvoor ideaal, waarschijnlijk organisatorisch moeilijk anders kunnen. Dan omdat het alle vrijheid geeft aan de interesses van de leerlingen. komen er bijvoorbeeld vragen van mbo-studenten over de werk- Meestal stellen ze veel vragen, maar als dat niet zo is vertel ik druk van verpleegkundigen, wat een 3 vmbo- of 4 havoleerling meer uit mezelf of geef ik langere antwoorden. Soms zijn de weinig zegt. Maar het format is ideaal, een half uurtje is perfect vragen superpolitiek, dan weer heel persoonlijk. Hoeveel ik en de begeleiders zijn professioneel. Gewoon geweldig om te verdien (staat gewoon op de website van de Tweede Kamer hoor, doen! ProDemos op het Binnenhof 37

Zo’n 2 vwoklas met leerlingen aan het begin van de puberteit die nog niet zulke remmingen hebben en hun vragen op je afvuren: heerlijk, die interactie! 38 Jaarverslag 2017

Politiek voor Praktijkscholen Speciaal voor leerlingen in het praktijk- Belangrijk onderdeel is Stad bouwen, zijn in een democratische samenleving, onderwijs is er het programma Politiek een interactief spel waarmee leerlingen waarmee al doende interesse wordt voor Praktijkscholen. Tijdens dit ervaren hoe democratische besluitvor- gewekt voor de democratische besluit- programma brengen de leerlingen een ming werkt. Het doel is om samen een vorming. bezoek aan de Tweede Kamer, ontdekken stad te bouwen die bestaat uit verschil- ze het Binnenhof en ondervinden ze hoe lende elementen zoals woningen, sport- dicht politiek eigenlijk bij ze staat. faciliteiten, scholen, groen en de brand- 1500 leerlingen doorliepen in 2017 dit weer. Daarvoor richten de leerlingen programma. Overigens boeken soms ook politieke partijen op. Zij ervaren tijdens andere schooltypes dan het Praktijk- het spel dat overleg, argumentatie, een onderwijs dit programma. meerderheid en overeenstemming nodig

DEELNEMERS POLITIEK VOOR PRAKTIJKSCHOLEN

477 2.716 1.632 2.846 1.504 2013 2014 2015 2016 2017 ProDemos op het Binnenhof 39

Stad bouwen 40 Jaarverslag 2017

BEGELEIDER AAN HET WOORD Merel Jansen(1989) is een van de 51 ProDemos- medewerkers die de scholieren op hun Binnenhof- programma begeleiden. Ze heeft een bachelor Nederlandse taal en cultuur en een master Literatuur en cultuurkritiek. Merel is freelance-actrice en presentator/organisator van literaire en culturele quizzen.

Voor ik als begeleider bij ProDemos kwam werken, had ik me Als ze vergeten dat het pauze is en – ‘mevrouw de voorzitter, nooit gerealiseerd hoe gunstig het Binnenhof gelegen is. please’ – proberen nog een laatste vraag bij de interruptiemicro- foon te stellen tijdens het Kamerdebat in onze eigen parlements- Ik heb het dan niet over de historisch neutrale locatie waar de zaal. Staten-Generaal vanaf de vijftiende eeuw bijeen kwamen, omdat Den Haag als dorp geen van de steden zou bevoordelen. En misschien wel het allermeest wanneer ik aan het eind van de dag ProDemos verlaat en ingehaald word door twee scholieren Ook niet over de nabijheid van de terrassen op het Plein of de die, McFlurry in de hand, me vertellen dat ze hun klasgenoten fietsafstand tot het strand. gaan ophalen bij KFC om vanaf de publieke tribune nog een stukje debat mee te pakken. Nee, ik heb het over het Binnenhof als optimaal gelegen kruispunt tussen Burger King, McDonald’s en KFC. Op het moment dat er Hun verrassing dat ze daar gratis en voor niks altijd welkom zijn ’s ochtends klassen pubers op de stoep van de Hofweg staan, lijkt om de Kamer aan het werk te zien, daar kan geen hamburger daar maar moeilijk tegenop te boksen met een potje Wie Wat Wet. tegenop.

Des te blijer ben ik iedere keer weer als ik scholieren, die zich ’s ochtends nog te cool vonden om hun jas binnen uit te trekken, ’s middags over het Binnenhof zie rennen om de laatste vraag van hun navigatiespeurtocht binnen de gestelde tijd te beantwoorden. ProDemos op het Binnenhof 41

Dat ze hun klasgenoten gaan ophalen bij KFC om vanaf de publieke tribune nog een stukje debat mee te pakken. 42 Jaarverslag 2017

Kwaliteitsbewaking De begeleiders van ProDemos leiden alle Coaches van ProDemos lopen regelmatig Na afloop van de programma’s vullen programma’s in goede banen en zijn een mee met de programma’s om inhoudelijke docenten en leerlingen een enquête in. belangrijk onderdeel van de ervaring van en didactische feedback te kunnen geven De resultaten worden gebruikt om de de leerling in politiek Den Haag. Regel- aan de begeleiders. Ook worden op regel- programmaonderdelen en de dienst- matig worden werkbezoeken en lezingen matige basis intervisiebijeenkomsten verlening te verbeteren. De begeleiders georganiseerd om de kennis van de bege- georganiseerd waarbij begeleiders erva- gebruiken hun scores om zichzelf te leiders op peil te houden. Zo werd in 2017 ringen en politieke anekdotes uitwisselen, blijven ontwikkelen. ProDemos en zijn het Kabinet van de Koning bezocht en die feitelijk worden nagetrokken. Daar- medewerkers scoren goed in deze werd op het Ministerie van Financiën uit naast lopen ook de ontwikkelaars van het enquêtes. Om de resultaten te verifiëren de doeken gedaan hoe het inwerken van programma geregeld mee om de onder- en door te vragen waar de enquête een nieuwe minister in zijn werk gaat. delen waar mogelijk te kunnen verbeteren. ophoudt, wordt jaarlijks een belronde onder docenten gehouden. Bijna alle docenten geven aan de programma’s ook in een volgend jaar te willen volgen. Tachtig procent van de leerlingen vond het programma leuker dan vooraf verwacht.

Uit diverse wetenschappelijke onder- zoeken naar de ervaringen en leereffecten van de scholieren blijkt dat het Politiek dagprogramma een leerzame ervaring is. De volledige onderzoeks verslagen zijn te vinden op de website van ProDemos (www.prodemos.nl/voor- scholen/prodemos-binnenhof-scholen). ProDemos op het Binnenhof 43

Ik vond het een superleuke ochtend! Ik heb er veel van geleerd, de begeleider was enthousiast en kon op alle vragen antwoord geven. Leerling in enquête 44 Jaarverslag 2017

One of the highlights of our trip was a tour of the Dutch parliament buildings by @ProDemos. Highly recommended! Brilliant people. Cath Feely @cathfeely (Brits historicus) ProDemos op het Binnenhof 45 Bezoekers van het Binnenhof

Het Bezoekerscentrum van ProDemos aan beschikbaarheid kunnen de Eerste Kamer, rondleiding of programma op maat. De de Hofweg is dagelijks het beginpunt van de Tweede Kamer en de Ridderzaal worden bedrijven of (overheids)instellingen die diverse rondleidingen en wandelingen op bezocht. En het Binnenhof zelf biedt hiervoor kiezen laten een rondleiding en rond het Binnenhof. De winkel biedt genoeg aanknopingspunten en markante vaak voorafgaan door een lezing of een bovendien een groot assortiment van plekken om de rondleiding compleet te educatief onderdeel. actuele politieke boeken, standaardwerken maken. en memorabilia aan het Binnenhofbezoek. Voor mensen met een fysieke beperking De Ridderzaal wordt bezocht via de kelder, heeft ProDemos middelen en rondlei- De bezoekers, veelal dagjesmensen en waarin een permanente tentoonstelling dingen om het Binnenhof ook voor hen toeristen, hebben de keuze uit verschil- over de geschiedenis van Prinsjesdag is toegankelijk te maken. Mensen die slecht lende rondleidingen. Naar gelang de gehuisvest. In 2017 bezochten bijna ter been zijn kunnen een rondleiding 28.000 bezoekers deze tentoonstelling. boeken die alleen de goed toegankelijke

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN gebieden aandoet en daarvoor langer de Programma’s Bezoekers van het Binnenhof Bijna 50.000 bezoekers zijn met een rond- tijd neemt. Voor mensen met een visuele interne uitvoeringskosten 649.657 leiding van ProDemos op het Binnenhof beperking is er een speciale rondleiding, externe uitvoeringskosten 382.885 opbrengsten activiteiten –541.721 geweest. Ruim 18.000 van hen deden de die gebruik maakt van de audiomaquette ontvangen subsidie –545.074 populairste rondleiding, de Staten - van de Tweede Kamer. Bezoekers kunnen totaal ontvangen inkomsten –1.086.795 Generaaltour, die langs de Eerste Kamer, met de hand het schaalmodel verkennen, saldo t.b.v. egalisatiereserve 54.252 de Tweede Kamer en de Ridderzaal leidt. terwijl ze tegelijkertijd via een koptele- In totaal bezochten ruim 32.000 mensen foon informatie krijgen over de Tweede via het Bezoekerscentrum de Tweede Kamer. Ze ervaren de akoestiek van de ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s Bezoekers van het Binnenhof Kamer, 22.000 de Eerste Kamer en bijna Tweede Kamer en horen ook allerlei interne uitvoeringskosten 24.162 47.000 de Ridderzaal. verhalen over het gebouw. Aan de audio- externe uitvoeringskosten 9.590 maquette werkten onder andere Pi de ontvangen inkomsten –19.023 Buiten de standaardrondleidingen biedt Bruijn (de architect van het gebouw) en saldo t.b.v. algemene reserve –14.729 ProDemos ook de mogelijkheid tot een cabaretier Vincent Bijlo mee. 46 Jaarverslag 2017

Schaalvergroting en renovatie Als alle kinderen uit één leerjaar het renovatie van het Binnenhof. De ontwik- Binnenhof gaan bezoeken, zoals in het kelde aanpak moet immers ook in die regeerakkoord is gesteld, betekent dat situatie bruikbaar zijn. 200.000 bezoekende leerlingen per jaar. ProDemos inventariseert, in nauwe Eind 2017 is gestart met de eerste voor - samenwerking met het parlement, hoe bereidingen voor de schaalvergroting en er educatief en logistiek aan deze wens de renovatie van het Binnenhof. In 2018 kan worden voldaan. verwacht ProDemos de nieuw ontwik- kelde programma’s en andere opscha- Daarbij moet ProDemos bovendien reke- lingsmogelijkheden te gaan testen en ning houden met de aangekondigde implementeren.

AANTAL LEERLINGEN NAAR HET BINNENHOF 2010–2017

24.000 45.315 61.363 64.891 70.344 87.317 87.838 91.556 >200.000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 streven ProDemos op het Binnenhof 47

Leuke avond met #BlondeTafel #070 in gastvrij @ProDemos: rondleiding & debatteren. Ons weer even scholier gevoeld. Top geregeld, dank! AdvoCaro @advoCaro (advocaat) 48 Jaarverslag 2017

Deze zomer organiseert @Gevangenpoort samen met @ProDemos speciale rondleidingen door de Gevangenpoort en Ridderzaal. Leuk! Marisa Grotens @MarisaGrotens (raadslid Meppel, onderwijskundige) ProDemos op het Binnenhof 49

Rondleiding Politieke Moorden Om alternatieve tijdstippen en doelgroe - onthoofding van raadpensionaris Johan pen voor de rondleidingen te ver ken nen, van Oldenbarnevelt op het Binnenhof in organiseerde ProDemos in samenwerking 1619. De dubbele moord op de gebroeders met Museum de Gevangenpoort twee De Witt direct buiten de Gevangenpoort in avondrondleidingen onder de titel 1672. De dodelijke wanhoopssprong vanaf Politieke Moorden. Tijdens deze rond - de tweede verdieping van Binnenhof 7 leiding kregen de deelnemers verrassende door verzetsman Gerrit Kastein in 1943. verhalen te horen over politieke moord en En de rellen op en rond het Binnenhof na doodslag uit het verre en recente verleden. de moord op Pim Fortuyn in 2002.

De moord op Aleid van Poelgeest, Van deze vijf geschiedenissen met dode- maîtresse van graaf Albrecht van Beieren, lijke afloop en een politieke achtergrond op of bij het Binnenhof in 1392. De werd door de gidsen verhaald, terwijl ze gewapend met een zaklamp de bezoekers begeleidden naar de Gevangenpoort en het AANTAL BEZOEKERS NAAR TYPE ACTIVITEIT 2017 Binnenhof. Ridderzaal 6.389 Ridderzaal en Eerste Kamer 4.044 Ridderzaal en Tweede Kamer 12.969 Deze testcase bleek een groot succes qua Staten-Generaaltour 18.028 Rondje Binnenhof en Ridderzaal 2.258 belangstelling en enthousiasme van de Rondje Binnenhof en Eerste Kamer 7 deelnemers. De NOS maakte een reportage Rondje Binnenhof en Tweede Kamer 1.513 Kinderrondleiding 2.990 over de rondleiding, die meerdere keren is Ridderzaal en Gevangenpoort 398 uitgezonden op televisiekanaal NPO Overige rondleidingen 68 Ferry Mingelentour 264 Politiek. Themarondleidingen zullen dan Themawandelingen 310 ook een vast onderdeel van het aanbod Tabletverhuur 3d-app 83 gaan uitmaken. TOTAAL 49.321

ProDemos 2 op school

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN Jongeren zijn het best te bereiken via het onderwijs. Met scholen Programma’s ProDemos op school interne uitvoeringskosten 323.581 en andere partners daagt ProDemos ze met speelse werkvormen, externe uitvoeringskosten 373.676 opbrengsten activiteiten –86.472 aantrekkelijke publicaties en online-lesmateriaal uit om kennis ontvangen subsidie –678.298 totaal ontvangen inkomsten –764.770 te nemen van democratie en rechtsstaat. Verkiezingen zijn een saldo t.b.v. egalisatiereserve 67.513 uitgelezen aanleiding om leerlingen, scholieren en studenten te betrekken bij de politiek. ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s ProDemos op school interne uitvoeringskosten 12.404 externe uitvoeringskosten 4.631 ontvangen inkomsten –17.957 saldo t.b.v. algemene reserve 922 Docentendag bij Hoge Raad Docentendag

Gastles Belastingbazen Doeboek en STEM-magazine Docentendag

Docentendag

Gastles Belastingbazen Jack de Vries op Docentendag 54 Jaarverslag 2017

Derde Kamer De Derde Kamer is een initiatief van de en leerlingen van groep 7 en 8 informatie Ankie Broekers-Knol. Hashtag #Derde- Eerste en Tweede Kamer. In 2016 droeg vinden over de Nederlandse democratie. Kamer was die dag negen uur lang tren- de Tweede Kamer haar aandeel in de Er zijn verschillende leuke spellen en ding topic op Twitter. Verder is een begin ontwikkeling en uitvoering van het acht educatieve filmpjes te vinden. gemaakt met de productie van acht project over aan ProDemos. ProDemos nieuwe, aansprekende filmpjes. Deze film- voert dit project nu samen met de Eerste In 2017 zijn er maar liefst ruim 6.000 pjes worden in 2018 gepresenteerd. Kamer uit. lespakketten besteld, door bijna 4.000 scholen. Tijdens het Finaledebat debat- Het bestaat uit twee lespakketten, een teerden leerlingen uit verschillende delen website en een Finaledebat. Op de van Nederland met elkaar onder leiding website Derdekamer.nl kunnen docenten van de voorzitter van de Eerste Kamer,

AANTAL BESTELDE LESPAKKETTEN

4.178 6.040 6.222 2015 2016 2017 ProDemos op school 55

Topdebaters in de dop zijn het! Meta Meijer @MeijerMeta (Eerste Kamerlid)

Eerste Kamervoorzitter Ankie Broekers- Knol met handtekeningenjagers na afloop einddebat Derde Kamer. 56 Jaarverslag 2017

Kinderboekenschrijver Jacques Vriens neemt Doeboek in ontvangst. ProDemos op school 57

Doeboek en STEM-magazine In 2017 bracht ProDemos voor het eerst Leerkrachten waardeerden het Doeboek Kamerverkiezingen. In korte tijd werden het Doeboek Verkiezingen uit, gericht op met maar liefst een 8,4. er meer dan 23.000 besteld. De docenten groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Met waardeerden de magazines met een 7,6. puzzels, spellen, rebussen en opdrachten Ook werden er twee speciale STEM-maga- konden leerlingen spelenderwijs kennis zines uitgebracht. Eén magazine voor Acht pagina’s van STEM (v)mbo zijn vergaren over de Tweede Kamerverkie- havo/vwo en één voor (v)mbo. Deze maga- gebruikt voor het blad 4FREE van het zingen. De eerste oplage van het Doeboek zines bevatten cartoons, infographics, Nationaal Comité 4 en 5 mei. was snel uitverkocht, waarna er nog een quizzen en interviews om scholieren en tweede druk volgde. Uiteindelijk zijn er studenten op een aansprekende manier meer dan 16.000 Doeboeken besteld. informatie te geven over de Tweede

AANTAL BESTELLINGEN EN WAARDERING 2017

Supergoed initiatief!!! Mijn groep 6/7 vond het, in combinatie met de verkiezingskrant, enorm interessant en leerzaam!

Top!!! Vooral blijven doen! 16.110 / 8,4 23.460 / 7,6 Doeboek STEM-magazine Uit enquête over het Doeboek 58 Jaarverslag 2017

Belastingbazen In 2017 is de nieuwe mbo-gastles de overheid en betaald van belasting- ringen doorgevoerd, mede door de erva- Belastingbazen ontwikkeld, waarin de geld. En dat over deze voorzieningen ringen van gastdocenten en de feedback studenten zelf politieke keuzes maken. politieke keuzes worden gemaakt. Door van studenten en docenten. Hierdoor Ze vormen de gemeenteraad van de zelf keuzes te maken, vormen de sluiten de voorzieningen waar de fictieve gemeente Lozum en beslissen studenten hun eigen mening over de rol studenten over mogen beslissen, inmid- over de uitgaven in de begroting. Lukt van de overheid. dels steeds beter aan bij hun belevings- het ze om binnen de begroting te wereld. Ook is een interactieve tool blijven? En hoe pakken ze dat aan? Doel In het najaar van 2017 zijn 19 pilots van ontwikkeld waarmee snel inzichtelijk van de gastles is dat studenten beseffen deze gastles uitgevoerd op 8 mbo- wordt welke uitgaven de gemeenteraad dat veel voorzieningen waar zij gebruik scholen door het hele land met 425 leer- van Lozum wil doen. van maken, worden georganiseerd door lingen. Tussendoor zijn steeds verbete- De gastles is zodanig opgezet dat docenten Belastingbazen ook zelf kunnen spelen met de klas. ProDemos op school 59

Docentendag @mijleer leuke werkvorm oefenen: Belastingbazen #burgerschap #mbo #spel #gamefication Madelynn Welling @MadelynnWelling (docent burgerschap) 60 Jaarverslag 2017 ProDemos op school 61

Formatiespel Vlak voor de Tweede Kamerverkiezingen Met het Formatiespel leren de deelnemers Ook kan men gebruikmaken van een digi- ging de vernieuwde website Jongeren- hoe een formatie werkt door het zelf te tale tool waarbij leerlingen zelf stellingen kamer.nl online. Op deze website kunnen ervaren. In groepjes vormen de spelers kiezen en rangschikken. En op de website docenten en leerlingen onder andere het een politieke partij tijdens de coalitie- is ook de infographic ‘Hoe werken de Formatiespel spelen. besprekingen. Aan de hand van de verkiezingen’ te vinden, die een helder docentenhandleidingen en zes nieuwe overzicht biedt van het verkiezingsproces. Het Formatiespel is ontwikkeld voor instructievideo’s met actrice Anniek leerlingen van het voortgezet onderwijs Pheifer kunnen docenten in een hand - Het Formatiespel is 1.061 keer en voor mbo-studenten en maakt ook deel omdraai zelf aan de slag met het spelen gedownload op Jongerenkamer.nl. uit van het Politiek dagprogramma. van het Formatiespel.

Onwijs leuk idee om de formatie na te spelen in een Formatiespel! Leerlingen zijn fanatiek! Wietske-Anne de Haan @wadehaan (docent maatschappijleer)

Gemeenten 3 en provincies

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN De samenwerking met gemeenten en provincies is in 2017 Programma’s Gemeenten en provincies interne uitvoeringskosten 774.906 geïntensiveerd en uitgebreid. Ook voeren steeds meer externe uitvoeringskosten 180.170 opbrengsten activiteiten –147.605 gemeenten zelf de projecten uit met de methoden en ontvangen subsidie –896.724 totaal ontvangen inkomsten –1.044.329 materialen van ProDemos. Een zeer succesvol voorbeeld is saldo t.b.v. egalisatiereserve 89.253 de cursus Politiek Actief, die burgers interesseert voor het raadslidmaatschap. ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s Gemeenten en provincies interne uitvoeringskosten 321.020 externe uitvoeringskosten 181.669 ontvangen inkomsten –639.260 saldo t.b.v. algemene reserve 136.571 Provinciespel

Provinciespel Provinciespel

Fort de Bilt Provinciespel Overijssel Fort de Bilt

Race naar de Raad Jongerengemeenteraad 66 Jaarverslag 2017

Samenwerking met gemeenten en provincies Het aantal gemeenten en provincies waar Gemeenten die zelf groepen leerlingen werden zij in 2017 gevolgd door Ooster- ProDemos structureel mee samenwerkt is willen ontvangen en begeleiden, biedt hout, Uithoorn en Oss. het afgelopen jaar verder toegenomen. ProDemos lesmateriaal en een training Het voornemen in het regeerakkoord om aan. Voordelen: gemeenten kunnen direct Natuurlijk blijven gemeenten en provin- alle kinderen tijdens hun schooltijd ons met de scholen afspreken wanneer de cies welkom om ProDemos in te scha- parlement te laten bezoeken, heeft bezoeken plaatsvinden, en de gastlessen kelen om de scholieren te begeleiden: gemeenteraden en Provinciale Staten krijgen vanzelf een lokale tint doordat voorop staat de gezamenlijke ambitie om geïnspireerd tot het aannemen van iemand uit de eigen gemeente de begelei- jongeren in direct contact te brengen met moties om zelf leerlingen te ontvangen, ding verzorgt. Nadat Katwijk en Amstel- de (lokale) democratie. zoals Amsterdam en Delft. veen hiermee in 2016 waren begonnen, In vervolg op de al jarenlange structurele samenwerking van ProDemos met de provincie Overijssel, zijn in 2017 de voor- bereidingen gestart voor een educatief programma voor buurprovincie Gelder- land. Het doel is om vanaf 2018 zo’n 5.000 scholieren te ontvangen in de Statenzaal.

Ook de provincies Drenthe, Noord- Brabant, Zuid-Holland en Noord-Holland hebben de educatieve programma’s met ProDemos voortgezet of uitgebouwd. ProDemos in het land 67

Jongeren hebben niks met politiek? Viel vanochtend reuze mee bij bezoek studenten Sport & Discipline @Alfacollege aan stadhuis met raadsleden @jrhonkoop en @bennileemhuis. Was leuk! @ProDemos Gemeente Groningen @gem_groningen 68 Jaarverslag 2017

Als draagvlak om raadslid te worden afneemt, staat democratie in de kou. Jan Luteijn (burgemeester Cromstrijen) in handreiking Politiek Actief ProDemos in het land 69

Politiek Actief en Race naar de Raad Alweer voor het derde jaar bood te vergroten en ze een kijkje te geven ProDemos dus in 111 gemeenten de ProDemos aan gemeenten de cursus in de gemeentelijke politieke arena. cursus georganiseerd. Politiek Actief voor volwassenen aan. Gratis, dankzij een extra subsidie van In 2017 zijn 15 regionale cursussen De resultaten van drie jaar Politiek het ministerie van BZK. De cursus aangeboden door 46 gemeenten. Net als Bewust, Politiek Actief (waar de cursus bestaat uit zes bijeenkomsten met inter- voorgaande jaren was de belangstelling Politiek Actief deel van uitmaakt) werden actieve trainingen over debatteren en vanuit gemeenten weer groter dan het in oktober gepresenteerd en gevierd lobbyen, lezingen van gastdocenten, beschikbare aanbod. In aanvulling op dit tijdens de bijeenkomst Race naar de Raad en kennismaking met raadsleden project met steun van BZK, verzorgde in de raadzaal van de gemeente Den Haag. en politieke partijen. Doel is de ProDemos voor maar liefst 65 gemeenten Dit in aanwezigheid van cursisten en politieke betrokkenheid van burgers een cursus in opdracht. In totaal heeft vertegenwoordigers van de gemeenten en

AANBEVELINGEN VOOR HET INFORMEREN VAN BURGERS* • Organiseer een informerende activiteit! • Zorg voor een zichtbare rol voor de burgemeester • Besteed veel aandacht aan de werving voor cursussen • Houd het ‘Gast van de Raad’-programma laagdrempelig • Faciliteer interactie tussen raadsleden en inwoners • Houd de doelgroep in de gaten bij het ‘Gast van de Raad’-programma

*) uit de handreiking Politiek Actief 70 Jaarverslag 2017

het ministerie van BZK. De resultaten en organiseren van activiteiten voor het kennismakingsactiviteiten tussen inwo- aanbevelingen staan in de handreiking vergroten van de politieke betrokken- ners en raadsleden. Gemeenten zijn Politiek Actief, die op de bijeenkomst heid. De brochure is gebaseerd op onder- minder actief met betrekking tot het werd gepresenteerd. Ook waren er work- zoek dat ProDemos eerder heeft uitge- informeren van inwoners over de shops over opkomstbevordering, sociale voerd in het kader van het project werking van de gemeentepolitiek. media en politieke participatie van Politiek Bewust, Politiek Actief naar de En slechts een klein deel onderneemt vrouwen, allemaal gericht op de gemeen- manieren waarop gemeenten burgers activiteiten om raadsleden te werven. teraadsverkiezingen in 2018. betrekken bij de lokale democratie. Een goede aanleiding voor het opstellen Daaruit blijkt dat gemeenten vooral van de aanbevelingen in de handreiking. De handreiking geeft inzicht in de erva- actief zijn op het gebied van opkomstbe- ringen die gemeenten hebben met het vordering. Daarnaast organiseren ze veel

AANTALLEN DEELNEMERS EN GEMEENTEN POLITIEK ACTIEF

AANBEVELINGEN VOOR HET WERVEN VAN RAADSLEDEN* • Zorg voor politiek-bestuurlijk draagvlak • Werk samen met politieke partijen • Wees er op tijd bij • Houd de politiek leuk • Informeer de burgers goed over het raadswerk 487 15 105 1 365 11 1.065 85 2.165 111 2013 2014 2015 2016 2017 *) uit de handreiking Politiek Actief ProDemos in het land 71

Kan het iedereen aanraden politiek in te gaan: verrijkt je leven en politiek heeft echt behoefte aan nieuw bloed. Juliette Brandenburg (cursist Waddinxveen) in handreiking Politiek Actief 72 Jaarverslag 2017

Interessante rondleiding vandaag gehad bij Fort de Bilt. Boeiend, maar ook beladen stukje Nederlandse historie in een prachtige natuur. Rogier @ro9ier ProDemos in het land 73

Fort De Bilt Fort De Bilt werd tijdens de Tweede In duo’s of trio’s ontdekken de leerlingen zijn: nog niet zo heel lang geleden werden Wereldoorlog gebruikt als fusilladeplaats met tablets het hele fort, waaronder het ze immers nog met voeten getreden. en is nu een historische plek waar leer- monument, de naamstenen en de bunker. lingen het belang van vrijheid en recht Bij in de app gemarkeerde locaties geven 13 groepen hebben in 2017 gebruik kunnen zien en ervaren. Op 1 januari ze antwoord op verschillende categorieën gemaakt van de app. 2017 heeft ProDemos de activiteiten op vragen van zelf te kiezen niveau. het Fort overgenomen van de Stichting Vredeseducatie. Het afgelopen jaar heeft Niet alleen leren de jongeren zo iets over ProDemos zich gericht op continuering het verleden, ze worden zich er ook van van het aanbod voor de scholen in de bewust dat de vrijheden en rechten in regio. Daarnaast is een begin gemaakt onze rechtsstaat niet vanzelfsprekend met de doorontwikkeling van het programma.

De leerlingen bezoeken een interactieve tentoonstelling over vooroordelen, diversiteit, pesten en het zondebok- verschijn sel, die worden gekoppeld aan de geschiedenis van het Fort.

Nieuw is dat ze daarna buiten aan de slag gaan met de gps-speurtocht Ontdek het Fort! over de geschiedenis van de Waterlinie (waarvan het een onderdeel is) en de Tweede Wereldoorlog.

4 Verkiezingen

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN Ook voor de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 informeerde Programma’s Verkiezingen De kosten en financiering zijn ondergebracht in ProDemos stemgerechtigden weer met activiteiten en de posten van de tabellen bij de inleiding van de andere Activiteiten-hoofdstukken. instrumenten als de StemWijzer. Speciale aandacht was er voor moeilijker bereikbare doelgroepen en kiezers met een ACTIVITEITEN IN OPDRACHT beperking. Voor de gemeenteraadsverkiezingen lag de focus Programma’s Verkiezingen De opbrengsten zijn ondergebracht in de posten op jonge kiezers en op vrouwen die de raad in willen. van de tabellen bij de inleiding van de andere Activiteiten-hoofdstukken. Verkiezingsfestival Deltion College Zwolle Scholierenverkiezingen

Scholierenverkiezingen met OCW-staatssecretaris Stem jij ook? Sander Dekker ProDemos schuift aan Stem jij ook? Scholierenverkiezingen

Scholierenverkiezingen Meer vrouwen in de gemeenteraad 78 Jaarverslag 2017

ProDemos schuift aan Met de ‘ProDemos schuift aan’-bijeenkom- stem, over de standpunten van politieke met onder meer Resto VanHarte, Stich- sten worden burgers actief opgezocht om partijen en over het stimuleren om na te ting Lezen & Schrijven en het Leger des ze in gesprek te brengen met een professi- denken over je eigen standpunt. Ook werd Heils. Medewerkers van ProDemos onal die werkzaam is in de democratische heel praktisch uitgelegd hoe het toegaat verzorgden in totaal 97 bijeenkomsten, rechtsstaat: een wethouder, rechter, op een stembureau en hoe je je stem waarmee meer dan 2.500 potentiële raadslid etc. Of om ze informatie te uitbrengt. kiezers werden bereikt. verstrekken over een specifiek onderwerp zoals de verkiezingen. Ook voor de De bijeenkomsten hebben een luchtige Tweede Kamerverkiezingen organiseerde vorm en inhoud, met bijvoorbeeld een ProDemos weer een flink aantal informa- quiz, een interactieve presentatie, een tiebijeenkomsten, overal in het land en in spel en filmpjes. Ze werden georganiseerd samenwerking met partnerorganisaties.

AANTAL DEELNEMERS PRODEMOS SCHUIFT AAN Het doel van de bijeenkomsten was om *) geen verkiezingen juist die inwoners te bereiken die zich niet aangesproken voelen door de gebrui- kelijke verkiezingsbijeenkomsten, zoals de reguliere verkiezingsdebatten. Deze burgers werden bezocht in hun eigen omgeving, zoveel mogelijk in samen- werking met lokale verenigingen en maat- schappelijke organisaties die goed contact hebben met deze moeilijker bereikbare doelgroepen. In deze bijeen- komsten werd gesproken over onder meer 2.475 1.706 4.000 1.768 3.728 3.700 716* 2.539 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 het belang van het uitbrengen van je ProDemos en verkiezingen 79

ProDemos schuift aan, verkiezings - special voor taalcursisten @Taaldoetmeer @Bibliotheek030 enthousiaste cursisten, goed op dreef. Sylvia Volkert @ibubuku (bibliothecaris) 80 Jaarverslag 2017 ProDemos en verkiezingen 81

Verkiezingsactiviteiten voor specifieke doelgroepen Om meer te kunnen doen voor mensen bijeenkomsten van ProDemos schuift aan Belangenorganisatie MEE NL en die moeite hebben met lezen en schrijven, en via de webshop. Stichting Lezen & ProDemos hebben voor mensen met een heeft ProDemos in 2017 de samenwerking Schrijven heeft voor het verspreiden van lichte verstandelijke beperking de met de Stichting Lezen & Schrijven voort- ruim 100.000 kranten haar eigen handen ineengeslagen voor het project gezet. In aanloop naar de Tweede Kamer- netwerk en mediacontacten ingezet. Stem jij ook? Met steun van het NSGK, verkiezingen hebben beide organisaties VSBfonds, VGN en het Fonds Verstande- nauw samengewerkt bij het samenstellen De Verkiezingskrant in Gewone Taal werd lijke Gehandicapten werden 43 verkie- van de Verkiezingskrant in Gewone Taal. in RTL Late Night een goed voorbeeld van zingsbijeenkomsten in het land begeleid ProDemos heeft ruim 30.000 kranten heldere communicatie genoemd. en werd met MEE NL voor 143 deelnemers verspreid, onder meer via de informatie- een Landelijke Kiezersdag georganiseerd in Den Haag. Daarnaast zijn er meer dan 13.000 Stem jij ook?-verkiezingskranten

OPLAGEN SPECIALE VERKIEZINGSKRANTEN verspreid en is de speciaal voor de doel- groep gemaakte website Stemjijook.nu n Verkiezingskrant in Gewone Taal n Stem jij ook?-verkiezingskrant meer dan 12.000 keer bezocht.

De enorme vraag vanuit (zorg)organisa- ties naar informatie en materialen speci- fiek gericht op mensen met een lichte verstandelijke beperking en de positieve reacties vanuit de gebruikers, onder- streepten nut en noodzaak van dit project.

30.000 — 94.000 16.000 71.000 4.850 130.000 13.000 Totaal: 30.000 Totaal: 110.000 Totaal: 75.850 Totaal: 143.000 Tweede Kamer Gemeenteraad Provinciale Staten Tweede Kamer 2012 2014 2015 2017 82 Jaarverslag 2017

Jongerenactiviteiten voor Tweede Kamerverkiezingen De verkiezingsopkomst onder jonge latere leeftijd ook niet zullen doen. Veel dwarsdoorsnee van jongeren aan het kiezers is een stuk lager dan het alge- van deze zogenaamde First Time Voters woord te laten en van hen te horen hoe zij mene percentage. In samenwerking met (FTV’ers) volgen nog onderwijs en door aankijken tegen democratie en hun deel- het Nationaal Comité 4 en 5 mei organi- samen te werken met onderwijsinstel- name aan de verkiezingen. seerde ProDemos in aanloop naar de lingen kan deze doelgroep dus goed verkiezingen voor de Tweede Kamer acti- worden bereikt. viteiten, die specifiek gericht waren op jongeren in de leeftijdscategorie 18 tot In februari en maart 2017 gaf ProDemos 22 jaar. Uit onderzoek blijkt dat als 85 gastlessen op het ROC Mondriaan in kiezers de eerste keer niet gaan Den Haag en het Deltion College in stemmen, de kans groot is dat zij dit op Zwolle. Ter afsluiting werd op de verkiezingsdag op beide locaties een

verkiezingsfestival georganiseerd, AANTAL VERKIEZINGSACTIVITEITEN VOOR met onder meer de Politieke Bingo, de JONGEREN EN DEELNEMERS 2017 Sticker StemWijzer en muziek. Er waren veel enthousiaste scholieren op de verkiezings festivals.

In totaal hebben ruim 5.000 scholieren meegedaan aan een of meerdere van deze activiteiten.

Daarnaast heeft ProDemos in februari en juni in opdracht van BZK twee jongeren- conferenties voor FTV’ers georganiseerd. 85 2.000 2 3.000 2 123 gastlessen festivals conferenties Doel van de conferenties was om een ProDemos en verkiezingen 83

Ik ben ontzettend enthousiast over jullie aanpak, ook vele collega’s gesproken. Ze zijn allemaal vol lof over de lessen en vol lof over de StickerStemWijzer. Kees Koopman (docent), Deltion college Zwolle 84 Jaarverslag 2017

Mooi stuk van @janluteijn in de Handreiking #PolitiekActief @ProDemos. Wat verhindert nou dat er meer vrouwen in de raad komen? #SuzeGroenewegCampagne Miranda Den Tuinder @Miranda3286 (raadslid) ProDemos en verkiezingen 85

Meer vrouwen in de raad 100 jaar passief vrouwenkiesrecht in kiezers wensen bleek uit de actie Stem op De partijbesturen werd gevraagd om de 2017, gemeenteraadsverkiezingen in een Vrouw. handreiking naar hun lokale partijafde- 2018 en slechts 28 procent vrouwen in de lingen door te sturen. Een belronde langs gemeenteraden. Allemaal goede redenen In de handreiking staan tips & tricks voor de besturen en de Vereniging voor Plaat- voor ProDemos om samen met Atria, de kandidatencommissies van partijen selijke Politieke Groeperingen (VPPG) kennisinstituut voor emancipatie en vrou- om meer diversiteit op de kieslijsten te wees uit dat de meerderheid van de wengeschiedenis, de handreiking Meer krijgen: zoek naar vrouwen die actief zijn partijen hun plaatselijke afdelingen over vrouwen in de gemeenteraad uit te buiten de politieke partijen om, benader de handreiking hebben geïnformeerd. brengen. Met als doel het percentage ze op een persoonlijke manier en organi- vrouwen in gemeenteraden na de raads- seer laagdrempelige informatiebijeen- verkiezingen te verhogen, iets dat veel komsten over het raadswerk.

PERCENTAGE VROUWELIJKE RAADSLEDEN

4 22 23 24 26 27 28 1962 1990 1998 2002 2006 2010 2014 Minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid reikt de Mr. Gonsalvesprijs (nationale innovatieprijs voor de rechtshandhaving) uit aan het bedrijf Web-IQ, dat technologie heeft ontwikkeld waarmee criminaliteit op het internet kan worden opgespoord. ProDemos en 5 de rechtsstaat

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN Het is van groot belang dat jongeren leren dat democratie Programma’s ProDemos en de rechtsstaat interne uitvoeringskosten 201.340 niet zonder een rechtsstaat kan die de rechten van burgers externe uitvoeringskosten 5.650 opbrengsten activiteiten –750 garandeert. ProDemos laat ze dat ervaren in een gastles en ontvangen subsidie –229.036 totaal ontvangen inkomsten –229.786 aansluitend rechtbankbezoek, waarvoor wordt samengewerkt saldo t.b.v. egalisatiereserve 22.796 met een toenemend aantal rechtbanken. Op nieuwe Nederlanders gericht zijn workshops waarin zij leren over ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s ProDemos en de rechtsstaat hun rechten en plichten, wat hen voorbereidt op hun interne uitvoeringskosten 6.247 externe uitvoeringskosten 6.432 participatieverklaring. ontvangen inkomsten –13.247 saldo t.b.v. algemene reserve 568 Rechtbankbezoek Rechtbankbezoek

Gastles rechtspraak

Rechtbankbezoek Gastles rechtspraak Rechtbankbezoek

Rechtbankbezoek Gastles rechtspraak 90 Jaarverslag 2017

Gastles en rechtbankbezoek De gastles rechtspraak met het daaropvol- wordt een zitting van de politierechter Groepen die zonder begeleiding naar de gend rechtbankbezoek blijft onverminderd bijgewoond, waarna de groep vragen kan rechtbank willen, kunnen hun bezoek populair. ProDemos heeft in 2017 twee- stellen aan de begeleider. Deze voorlich- boeken via het reserveringssysteem van honderd gastlessen verzorgd, waarmee ting heeft ProDemos in 2017 aan 90 ProDemos. Met lesmateriaal worden docen - bijna 6.000 scholieren werden bereikt. groepen gegeven op de rechtbanken van ten in staat gesteld zich voor te berei den Door rechtbanken zelf gegeven gastlessen Arnhem, Zutphen en Zwolle. op het bezoek. In 2017 is dit lesmateriaal hebben ruim 13.000 scholieren bereikt, meer dan honderd keer gedownload. wat een totaal opleverde van meer dan 19.000.

Tijdens een gastles spelen de jongeren in ‘echte’ toga’s een strafzitting na. Op deze

manier kruipen de leerlingen in de huid AANTAL DEELNEMERS GASTLES EN RECHTBANK BEZOEK (met en zonder ProDemos-begeleider) van de deelnemers aan een rechtszitting, die ze later in het echt zien op de recht- 13.448 bank. Dit leren door ervaren blijkt een goed en blijvend inzicht te bewerkstelligen in de werking en waarde van de rechtspraak.

9.854 ProDemos werkt inmiddels met negen 8.732

rechtbanken samen en ondersteunt ze met 6.677 lesmateriaal en een reserveringssysteem. 5.728 In samenwerking met de rechtbanken van Gelderland en Overijssel verzorgen begelei- 816 ders van ProDemos een voorlichtingspro- 816 6.677 8.732 9.854 19.176 2013 2014 2015 2016 2017 gramma op de rechtbank zelf. Aansluitend ProDemos en de rechtsstaat 91

Bezoek gebracht aan rechtbank #Arnhem via @ProDemos met 5 havo-klas in het kader van #maatschappijwetenschappen. Blijft altijd boeiend! Jasper Rijk @RYK84 (geschiedenis- en maatschappijleerdocent) 92 Jaarverslag 2017 ProDemos en de rechtsstaat 93

Samenwerking met rechtbank Overijssel ProDemos werkt samen met de rechtbank Het is voor docenten makkelijker verwijst docenten ook naar lesmateriaal Overijssel bij de ontvangst van groepen geworden om een rechtbankbezoek aan te van ProDemos om het rechtbankbezoek scholieren op de rechtbank. Deze samen- vragen. De aanvraag verloopt via het met de klas inhoudelijk voor te bereiden. werking is tot stand gekomen in vervolg reserveringssysteem van ProDemos. Zij op het succes van die met de rechtbank kunnen online zien welke dagen beschik- Het programma is er op gericht om de Gelderland. De samenwerking heeft tot baar zijn en direct een groepsbezoek scholieren goed voor te bereiden op het doel om de ontvangst van bezoekende reserveren. De docenten krijgen als zij bijwonen van een politierechterzitting. groepen aan de rechtbank organisa - gereserveerd hebben een geautomati- De voorbereiding met een begeleider van torisch en inhoudelijk goed te laten seerde e-mail met informatie over de ProDemos bestaat uit het naspelen van verlopen. huisregels en de beveiligingsmaatregelen een zitting in een echte rechtszaal. De op de rechtbank Overijssel. De e-mail inhoud van de zaak is vergelijkbaar met de zaken die bij een politierechterzitting

AANTAL DEELNEMERS GASTLESSEN PERCENTAGE GASTLESSEN EN RECHTBANK - voorkomen. Zo leren en ervaren leer- EN RECHTBANKBEZOEK 2017 BEZOEK NAAR SCHOOLTYPE 2017 lingen welke partijen een rol hebben in praktijkonderwijs speciaal onderwijs een politierechterzitting. Na het bijwonen 3% 1% hbo vmbo van de zitting kunnen ze de begeleider 16% 9% vragen stellen en vaak is er ook gelegen-

pabo havo heid om ze aan een rechter voor te leggen. 1% 9%

vwo 6%

172 3.749 mbo groepen scholieren/studenten 55% 94 Jaarverslag 2017 Directeur Hans Roskam van Welzijn Capelle benadrukte de inzet en betrokkenheid van de begeleiders van de workshops Participatieverklaring. IJssel en Lekstreek.nl ProDemos en de rechtsstaat 95

Workshop Participatieverklaring In 2016 heeft ProDemos in opdracht van De achtergrond van de deelnemers vari- waardoor ook statushouders die de het ministerie van Sociale Zaken en Werk- eert van Syrisch, Iraans en Afghaans tot Nederlandse taal beperkt machtig zijn, gelegenheid (SZW) de Toolbox Participa- Eritrees en Somalisch. De workshops volop kunnen deelnemen. tieverklaring ontwikkeld voor gemeenten. worden gegeven door getrainde begelei- Met deze verzameling van werkvormen ders die veelal zelf een vluchtelingen- ProDemos heeft ook een vijftal train-de- kunnen gemeenten en organisaties zelf- achtergrond hebben. Tijdens de work- trainerworkshops verzorgd voor bijna standig een workshop geven aan status- shops bespreken de begeleiders de 60 deelnemers. Zij werden door een bege- houders, die daarmee kennis opdoen over kernwaarden van Nederland aan de hand leider van ProDemos gecoacht om zelf- de kernwaarden van Nederland. van interactieve werkvormen. Deze werk- standig de workshop Participatieverkla- vormen zijn overwegend visueel van aard, ring te kunnen geven. Het materiaal is in digitale vorm gratis te downloaden of als lespakket te bestellen via de webshop. Ook kan er een gast - docent van ProDemos worden ingehuurd. ProDemos heeft 43 workshops verzorgd met 562 deelnemers in zeven verschil- lende gemeenten.

AANTALLEN GEMEENTEN EN DEELNEMERS PARTICIPATIEVERKLARING 2017

workshops 43 deelnemers 562 gemeenten 7 train-de-trainerworkshops 5 deelnemers 56 gemeenten 5 Lijsttrekkers bij presentatie StemWijzer ProDemos 6 online

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN ProDemos heeft diverse online tools ontwikkeld om zoveel Programma’s Prodemos online interne uitvoeringskosten 47.443 mogelijk mensen te helpen bij het verwerven van kennis over externe uitvoeringskosten 12.918 opbrengsten activiteiten 0 democratie en rechtsstaat, het maken van politieke keuzes of ontvangen subsidie –67.033 totaal ontvangen inkomsten 67.033 om hen te stimuleren zelf politiek actief te worden. In 2017 saldo t.b.v. egalisatiereserve 6.672 hebben weer meer potentiële kiezers gebruik gemaakt van de StemWijzer, maar liefst 6,8 miljoen. ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s Prodemos online interne uitvoeringskosten 219.973 externe uitvoeringskosten 145.089 ontvangen inkomsten –293.332 saldo t.b.v. algemene reserve –71.730 Schuiltereenpoliticusinmij.nl

Lancering StemWijzer Lancering StemWijzer

StemWijzer voor mobiel Lancering StemWijzer Partijenwijzer.nl

StemWijzer voor mobiel Lancering StemWijzer Lancering StemWijzer 100 Jaarverslag 2017

Interactieve websites en onlinecursus Het Stemexamen test met 30 meerkeuze- De Stemmentracker laat gebruikers zien Onderwijsinstelling LOI biedt in samen- vragen de politieke kennis van de met welke partij zij het meeste overeen- werking met ProDemos de onlinecursus gebruiker en de bekendheid met de stem- stemming hebben op basis van het daad- Inleiding politiek in Nederland aan. Deze procedure. Wie slaagt ontvangt een werkelijke stemgedrag van de Tweede bestaat uit de modules Hoe wordt Neder- certificaat, eventueel kan een herexamen Kamerfracties. Voorafgaand aan de land bestuurd?, Politieke partijen en worden afgelegd. Het Rechtexamen is er Tweede Kamerverkiezingen kon de stromingen in Nederland en Het werk van een variant op en heeft als doel de kennis gebruiker zijn mening geven over 30 een politicus in Nederland. Het afgelopen van met name jongeren over recht en stemmingen in de afgelopen kabinets - jaar heeft ProDemos de cursus geheel rechtsstaat te verhogen. periode. herzien en geactualiseerd.

De digitale test Schuilt er een politicus in mij? wil mensen op een leuke maar

serieuze manier laten nadenken over de AANTAL GEBRUIKERS WEBSITES 2017 vraag of ze wellicht politiek actief willen worden. Al doende krijgt de gebruiker inzicht in de taken en tijdsbesteding van een volksvertegenwoordiger.

Met de Partijenwijzer ontdekken gebrui- kers aan de hand van stellingen welke maatschappijvisie ze hebben en welke poli- tieke partij in het parlement daarbij past. Deze tool richt zich anders dan bijvoor- 27.245 4.622 3.506 137.247 64.013 42 beeld de StemWijzer op de begin selen van Stemexamen Rechtexamen Schuilt er Partijenwijzer Stemmentracker Online cursus de politieke partijen. De Partijenwijzer is een politicus democratische in mij? rechtsstaat geheel herzien in 2017. ProDemos online 101

De Stemmentracker 2017 beoordeelt partijen op hun stemgedrag. De beste kieshulp, als je het mij vraagt. Anne-Marie Mineur @AnneMarieMineur 102 Jaarverslag 2017

Van harte gefeliciteerd! Der niederländische #StemWijzer wurde 6,8 Millionen Mal genutzt! bpb.de @bpb_de (Duitse Bundeszentrale für politische Bildung) ProDemos online 103

StemWijzers De StemWijzer geeft potentiële kiezers in beste aansluiten bij de eigen opvattingen. StemWijzer weer veruit de meest geraad- kort tijdsbestek inzicht in de opvattingen Ook is het mogelijk om zich op eenvou- pleegde stemhulp, met een nieuw record van de partijen die deelnemen aan de dige wijze te verdiepen in de standpunten van maar liefst 6,8 miljoen gebruikers. verkiezingen. De StemWijzer wordt van de partijen en deze met elkaar te zonder subsidie gemaakt en online vergelijken. In opdracht van de publieke jongeren- gebracht. zender FunX werd de Partijwijzer In aanloop naar de Tweede Kamerverkie- gemaakt met voor jongeren interessante Met het beantwoorden van maximaal 30 zingen heeft de StemWijzer een facelift stellingen, die ruim 200.000 gebruikers stellingen die betrekking hebben op de ondergaan, waardoor de gebruikersvrien- trok. En Libelle gaf ProDemos opdracht belangrijkste verkiezingsthema’s, krijgt delijkheid nog verder is toegenomen. Ook voor de Kiescoach met op de doelgroep de gebruiker inzicht in welke partijen het bij de Tweede Kamerverkiezingen was de afgestemde vragen, welke meer dan 40.000 keer werd geraadpleegd.

AANTAL GEBRUIKERS STEMWIJZERS Voorts werden in 2017 ook StemWijzers gemaakt voor de verkiezingen op Aruba, de Vota Aruba, en voor de herindelings- verkiezingen voor de nieuw te vormen gemeenten Leeuwarden, Waadhoeke en Súdwest-Fryslân.

6.800.671 216.436 40.306 12.855 25.278 StemWijzer FunX Libelle Vota StemWijzer Leeu - Tweede Kamer - Partijwijzer Kiescoach Aruba warden, Waadhoeke verkiezingen en Súdwest-Fryslân Yves Leterme, oud-premier België, bij ProDemos 7 Publieksbijeenkomsten

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN Met debatten, colleges en andere bijeenkomsten draagt Programma’s Publieksbijeenkomsten interne uitvoeringskosten 573.853 ProDemos samen met partners bij aan het publieke debat externe uitvoeringskosten 153.613 opbrengsten activiteiten –46.435 over thema’s op het gebied van democratie en rechtsstaat. ontvangen subsidie –756.308 totaal ontvangen inkomsten –802.743 In 2017 kregen de thema’s Europa en rechtsstaat extra saldo t.b.v. egalisatiereserve 75.277 aandacht. In samenwerking met perscentrum Nieuwspoort, het Montesquieu Instituut en Filmhuis Den Haag wordt het ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s Publieksbijeenkomsten programma Democratie in Debat georganiseerd met elke interne uitvoeringskosten 72.239 externe uitvoeringskosten 22.021 maand drie bijeenkomsten over actuele thema’s. ontvangen inkomsten –98.935 saldo t.b.v. algemene reserve 4.675 Grondwetdag met Algemene Rekenkamer-president Harm Edens tijdens Nacht van de Dictatuur Arno Visser en BZK-minister Ronald Plasterk

Werkvorm Europese Chocoladerichtlijn Democratie in Debat Prinsjesforum met Hans Storm, griffier Hoge Raad

Politiek Café met filosofe Marli Huijers en Pimp de troonrede Tweede Kamerlid Gert-Jan Seegers

Dag van Europa 108 Jaarverslag 2017

Collegereeksen

Wantrouwen in de politiek: dat was het democratie. Maar wat gebeurt er als een AANTAL COLLEGES EN GEMIDDELD AANTAL thema van een collegereeks die begon in meerderheid die principes wil veran- BEZOEKERS PER COLLEGE 2016 en eindigde in 2017. Democratie deren? Hoogleraar Democratie en Rechts- draait om de controle van de macht, het staat Maurice Adams, rechtsfilosoof is dan ook niet vreemd dat wantrouwen Bastiaan Rijpkema, hoogleraar rechtsfilo- daarbij een belangrijke rol speelt. De sofie Wouter Veraart en oud-politica colleges, die het thema van verschillende Winnie Sorgdrager lieten hun licht over kanten belichtten, werden gegeven door dit onderwerp schijnen. hoogleraar politicologie Tom van der Meer en politiek sociologen Matthijs Aanleiding voor deze reeks was onder Rooduijn en Eefje Steenvoorden. meer een signalering van de Raad van

State over de onvrede met de bestaande 9 96 8 118 9 75 5 84 Tijdens de afsluitende avond spraken politiek en instituties en een nieuw 865 940 675 420 2014 2015 2016 2017 politiek filosoof Sjaak Koenis en hoog- vertrouwen in nationalisme en protectio- leraar politicologie Tom van der Meer nisme. (auteurs van dat jaar verschenen boeken over het onderwerp) met elkaar en met Beide collegereeksen zijn goed bezocht WAARDERING BEZOEKERS een geïnteresseerd publiek over het colle- met gemiddeld ruim 100 aanwezigen per COLLEGEREEKSEN 2016/2017

gethema. avond. Uit een enquête onder de bezoe- voldeed aan tevredenheid kers blijkt dat de reeksen worden gewaar- verwachting* over opzet* slecht 0 0 Later dat jaar vonden de vier colleges deerd met een 8. onvoldoende 2 2 plaats van de reeks ‘Democratie zonder voldoende 18 6 goed 25 33 rechtsstaat. Hoe gevaarlijk is dat?’, over uitmuntend 5 8 de spanning tussen de democratie en de gemiddeld cijfer 7,4 8,0 rechtsstaat. De principes van de rechts- *) aantal bezoekers dat de waardering geeft staat zijn een wezenlijk onderdeel van de ProDemos en publieksbijeenkomsten 109

De colleges die ik heb bijgewoond waren interessant en goed van opzet. Uit enquête bezoekers ProDemos Academie-publieksbijeenkomsten 110 Jaarverslag 2017 Ben blij met de deelnemers, weinig usual suspects. Pieter Duisenberg, Tweede Kamerlid

Overhandiging Kamervragen aan Tweede Kamerlid Kees van der Staaij ProDemos en publieksbijeenkomsten 111

Verantwoordingsdag-100 Op 22 mei vond de eerste editie plaats van De deelnemers werden door ProDemos Het project leverde veel media-aandacht de Verantwoordingsdag-100, de V100. De geworven op basis van hun kennis over de op en wordt in 2018 opnieuw in samen- Tweede Kamer nodigde via ProDemos 100 thema’s. Ze zijn zelf actief of werkzaam op werking met de Tweede Kamer gehouden. mensen uit om te spreken over de jaar- die gebieden, met uitsluiting van strate- Met de provincie Zuid-Holland wordt de stukken van de ministeries. Verdeeld over gisch adviseurs en lobbyisten. Aanvul- eerste provinciale Verantwoordingsdag tien thema’s werden aan tafels door de lende selectiecriteria waren regionale georganiseerd. deelnemers vragen geformuleerd naar spreiding, man-vrouwverhouding en aanleiding van de verantwoording van vijf beroepsgroep van de deelnemende burgers. ministeries. Dit leidde tot 48 Kamer- vragen, die werden overhandigd aan Er werden 9 thema’s behandeld, verdeeld Kamerlid Kees van der Staaij (SGP). over 5 ministeries.

BEHANDELDE THEMA’S Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Thema 1: Meer goed werk Thema 2: Kansen voor iedereen

Ministerie van Economische Zaken Thema 1: Duurzaam en innovatief ondernemen

Ministerie van Veiligheid en Justitie Thema 1: Veilige wijken Thema 2: Straffen en reclasseren

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Thema 1: Uitdagend onderwijs dat aansluit op de arbeidsmarkt Thema 2: Vakkundige leraren

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Thema 1: Sporten en bewegen voor iedereen Thema 2: Jeugdzorg 112 Jaarverslag 2017

Wijkcafés in Amsterdam en Rotterdam In Amsterdam en Rotterdam is tweemaal In Rotterdam Feyenoord kwamen Het is de bedoeling om aan de hand een zogenaamd Wijkcafé Gedeelde mensen vanuit vijf verschillende wijkor- van de opgedane ervaringen dit Waarden georganiseerd. Doel was ganisaties en van diverse culturele programma verder te ontwikkelen en mensen die normaal niet zomaar met achtergrond bij elkaar. Rond de 70 opnieuw aan te bieden. elkaar in gesprek komen, samen te laten personen gingen met elkaar in dialoog praten over de waarden en rechten die ze over vrijheid, gelijkheid en solidariteit. delen. Over vragen als waar ze tegenaan lopen als anderen die waarden niet kennen of respecteren, hoe daar op gereageerd kan worden en hoe met alle verschillen op een respectvolle manier valt samen te leven.

AANTAL DEELNEMERS WIJKCAFÉ’S 2017 In beide wijken volgden drie organisaties als voorbereiding eerst apart het programma Recht van Spreken over hoe de rechtsstaat werkt.

In Amsterdam Nieuw West ontmoetten jongeren, vrouwen en ouderen uit verschillende culturen elkaar vervolgens in het wijkcafé. Verdeeld over vijf gesprekstafels spraken de 75 aanwezigen aan de hand van actuele casussen diep- gaand met elkaar over hun al dan niet 75 70 Wijkcafé Amsterdam Wijkcafé Rotterdam gedeelde waarden. ProDemos en publieksbijeenkomsten 113

Ik vond de onderwerpen heel goed en de tafelgesprekken waren heel leuk. Vooral omdat je samen zat met mensen met een heel andere achtergrond. Yvette van der Meer, bezoeker Wijkcafé 114 Jaarverslag 2017

Last week we had a Pubquiz about Europe organised together with ProDemos, it was a fun and informative activity! Everyone who attended did their best to win. Thanks to everyone who made this evening happen! @AEGEE-Leiden ProDemos en publieksbijeenkomsten 115

Europa Ook voor 2017 kende de Europese vakminister in de Raad van de Europese In Leiden en Den Haag organiseerde het Commissie de aanvraag van ProDemos Unie. Zij moeten hun landsbelangen met EDIC de populaire Europa Pubquiz, toe om het Europe Direct Informatie verve verdedigen, terwijl ze de voortgang waarbij teams elkaar in verschillende Centrum (EDIC) te exploiteren. Het EDIC van het Europese project niet uit het oog rondes proberen af te troeven in hun Den Haag is de entree tot de Europese verliezen. kennis over Europa. Unie voor burgers en bedrijven in Den Haag en omstreken. Op 9 mei, de Dag van Europa, stond het Politiek Café van ProDemos in het teken Het EDIC verstrekt algemene informatie van de Europese droom. Europarlementa- over de Europese Unie en verwijst geïnte- riër Bas Eickhout en economisch journa- resseerden door naar de juiste EU-instan- list Marike Stellinga bespraken wat er van ties. Tevens wordt samengewerkt met het de Europese idealen terecht is gekomen. Huis van Europa aan de andere kant van de Hofvijver, waar schoolklassen de educatieve werkvorm Europese Chocola- derichtlijn volgen. In dit rollenspel kruipen leerlingen in de huid van een

AANTAL DEELNEMERS/GEBRUIKERS EDIC 2017 meegenomen publicaties 1.807 gastlessen Europa 215 Chocoladerichtlijn 108 Pubquiz 200 Politiek Café 70 Emigratiebeurs 400 Bevrijdingsfestival 200 Haagse Internationale Open Dag 100 TOTAAL 3.100

8 Kennisontwikkeling

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN ProDemos doet, al dan niet in samenwerking met universiteiten, Programma’s Kennisontwikkeling interne uitvoeringskosten 474.965 onderzoek naar de effectiviteit van haar programma’s om de externe uitvoeringskosten 193.525 opbrengsten activiteiten 0 kwaliteit ervan op peil te houden en zo mogelijk te verbeteren. ontvangen subsidie –742.381 totaal ontvangen inkomsten –742.381 De vele, ook internationale contacten van medewerkers van saldo t.b.v. egalisatiereserve 73.891 ProDemos dragen bij aan een levendige kennisuitwisseling en daarmee aan verbetering van de projecten en uitvoering van ACTIVITEITEN IN OPDRACHT Programma’s Kennisontwikkeling haar missie. interne uitvoeringskosten 0 externe uitvoeringskosten 0 ontvangen inkomsten 0 saldo t.b.v. algemene reserve 0 DemocratieLAB Rondleiding Binnenhof

ProDemos Kamerdebat Quiz Wie Wat Wet DemocratieLAB Stad bouwen Rondleiding Eerste Kamer

Werkbezoek burgemeester Paulien Krikke en Quiz Wie Wat Wet ProDemos-directeur Eddy Habben Jansen 120 Jaarverslag 2017

Wetenschappelijk onderzoek jongeren en kernwaarden In 2017 zijn ProDemos en de Universiteit wijs en schoolbezoek aan ProDemos bij naar de manier waarop deze verschillen van Amsterdam een vierjarig onderzoeks- aan het bevorderen van democratische zich ontwikkelen en wat het effect is van project gestart om meer kennis te kernwaarden onder jongeren? burgerschapsonderwijs in het algemeen verkrijgen over de mate waarin jongeren en het programma van ProDemos. Ook democratische kernwaarden onder- De voor dit onderzoek aangestelde promo- besteedt zij aandacht aan de invloed van schrijven. Daarover is nog weinig bekend, venda onderzoekt allereerst in welke docenten, ouders, vrienden en leeftijds - terwijl de overdracht van democratische mate jongeren democratische kern- genoten. Voor het beantwoorden van de waarden op jongere generaties van essen- waarden onderschrijven en of er onderzoeksvragen maakt zij deels gebruik tieel belang is voor de stabiliteit – en zelfs verschillen zijn op basis van geslacht, van data die in het DemocratieLAB het voortbestaan – van een democratie. opleidingsniveau, sociaaleconomische worden verzameld en deels verzamelt zij Onderzoek naar politieke socialisatie laat of etnische achtergrond. Verder kijkt zij haar eigen data. zien dat er grote verschillen zijn in de mate waarin jongeren politieke en demo- cratische waarden vanuit huis mee krijgen. Omdat dit kan leiden tot achter- standen bij bepaalde groepen, maken politici en wetenschappers zich hier de laatste jaren grote zorgen over. Daarom zijn er verschillende initiatieven opgezet om democratische waarden onder jongeren te stimuleren. Het burgerschaps- onderwijs en activiteiten van ProDemos zijn hier twee voorbeelden van. Er is echter weinig bekend over hun effect. De hoofdvraag van dit onderzoek is dan ook: in welke mate dragen burgerschapsonder- ProDemos en kennisontwikkeling 121

In welke mate dragen burgerschapsonderwijs en schoolbezoek aan ProDemos bij aan bevorderen democratische kernwaarden jongeren? Onderzoeksvraag UvA-promovenda 122 Jaarverslag 2017 ProDemos en kennisontwikkeling 123

Onderzoek First Time Voters In opdracht van ProDemos is een onder- als Wat doet de gemeente?, Wat gebeurt Op basis van de bevindingen zijn zes zoek verricht naar jongeren die voor het er met mijn stem? en Waarom is stemmen animatiefilmpjes gemaakt die potentiële eerst mogen stemmen, de First Time nou zo belangrijk? vragen van FTV’ers beantwoorden. Deze Voters. Het onderzoek was gericht op de zijn te vinden op het YouTubekanaal van motivatie van de groep 18- tot 25-jarigen Vervolgens is onderzocht wat geschikte ProDemos (Youtube.com/user/ProDemos- om te gaan stemmen. Dat moest het manieren zijn om deze informatie over te DenHaag). De titels van de glasheldere en ontwikkelen van activiteiten onder- brengen en te verspreiden onder de doel- leuke filmpjes spreken voor zich: Hoe zit steunen om hun opkomst voor de groep. Video en sociale media (met name de gemeentepolitiek in elkaar, Hoe moet je gemeenteraadsverkiezingen in 2018 te Facebook en YouTube) lijken de beste stemmen, Wat gebeurt er met je stem, Hoe vergroten. dragers hiervoor. bepaal je waar je op stemt, Wat doet de gemeente voor jou en Waarom zou je gaan Uit het onderzoek komt naar voren dat de stemmen? motivatie om te stemmen wordt bevor- derd door het vermeerderen van kennis. Ik had geen zin om me in de Jongeren vinden politiek ingewikkeld en weten niet waar ze de antwoorden op hun verkiezingen te verdiepen, vragen kunnen vinden. Dat zijn vragen ik vind het best wel ingewik - keld allemaal en ik heb toch

AANTAL WEERGAVEN FILMPJES niet heel erg het gevoel dat Hoe zit de gemeentepolitiek in elkaar? 1.974 Hoe moet je stemmen? 587 het uiteindelijk zoveel uit - Wat gebeurt er met je stem? 637 maakt, of ik wel of niet ga Hoe bepaal je waar je op stemt? 820 Wat doet de gemeente voor jou? 2.294 stemmen. Waarom zou je gaan stemmen? 881 Hoe zit de gemeentepolitiek in elkaar? 1.975 Geïnterviewde jongere uit TOTAAL 9.168 onderzoek FTV’ers 124 Jaarverslag 2017

Kennisuitwisseling ProDemos heeft op regelmatige basis educatief centrum van het Britse parle- ook. De stichting maakt ook soms vari- contact met vergelijkbare instellingen in ment. In november 2017 vond als anten van de Onderwijskranten van het buitenland. In januari bracht een vervolg daarop een tegenbezoek aan ProDemos voor haar Belgische afnemers. delegatie van het Luxemburgse Zentrum Westminster plaats. Verder onderhoudt für politische Bildung (ZpB) met enkele ProDemos op regelmatige basis contact Om samenwerking met deze organisa- vertegenwoordigers van het Luxem- met de collega’s van de Koning Boude- ties ook in te bedden in het Europese burgse parlement een werkbezoek aan wijn Stichting (KBS) in Brussel, netwerk voor burgerschapsonderwijs ProDemos. Deze nieuwe organisatie waarmee over en weer materialen en NECE heeft ProDemos het initiatief werkt aan het opzetten van een educa- methoden worden uitgewisseld. Het genomen om met de bovengenoemde tief programma rond het parlement. door de KBS ontwikkelde spel Democra- partners een zogenaamde focusgroep Enkele jaren geleden diende een verge- city wordt al jaren door ProDemos uitge- op te richten, waarvoor ook vanuit lijkbaar werkbezoek ook ter inspiratie voerd. Door ProDemos ontwikkelde vari- Slovenië, Tsjechië en Zweden belang - bij de ontwikkeling van een nieuw anten van dit spel gebruikt de KBS nu stelling is.

ProDemos vervult een belangrijke taak bij het informeren van inwoners van verschillende leeftijdsgroepen over democratie in Nederland. Wij danken @ProDemos voor zijn gastvrijheid. Tolga Sakman @t_sakman (delegatie universitaire medewerkers uit Turkije) ProDemos en kennisontwikkeling 125

Delegatie universitaire medewerkers uit Turkije bij ProDemos

Bereik

ProDemos bereikt grote aantallen burgers, in direct contact met deelnemers aan activiteiten of via publicaties en websites. In de tabellen van dit hoofdstuk staan de bereikte aantallen, gegroepeerd naar doelgroep en communicatiemiddelen en onderscheiden naar type contact. De kaartjes geven een beeld van het directe bereik van de projecten met de meeste deelnemers. 128 Jaarverslag 2017

Bereik naar aantallen Het bereik van de activiteiten van DIRECTE CONTACTEN ProDemos wordt in dit onderdeel weerge- 2016 2017 geven in aantallen deelnemers of gebrui- jongeren en scholen 123.430 128.164 kers. De activiteiten worden hierbij op breed publiek 81.759 90.367 professionals 8.735 8.920 twee manieren onderscheiden. Ten eerste moeilijk bereikbare groepen 4.735 11.190* naar het type contact dat met de deel- TOTAAL 218.659 238.641 nemer/gebruiker wordt gelegd: direct, indirect of online. En ten tweede naar doelgroep: jongeren/scholen, volwas- INDIRECTE CONTACTEN senen, professionals en moeilijker bereik- 2016 2017 bare groepen. Om een volledig beeld van jongeren en scholen 9.116 170.727 breed publiek 346.219 824.549 de reikwijdte van het bereik te krijgen, professionals 1.234 2.278 zijn de communicatiemiddelen als aparte moeilijk bereikbare groepen 315 14.860 categorie toegevoegd. TOTAAL 356.884 1.012.414*

ONLINE CONTACTEN 2016 2017 jongeren en scholen 31.264 – breed publiek 524.003 7.544.860 professionals 24.907 15.509 moeilijk bereikbare groepen 500 920 TOTAAL 549.410 7.561.289*

* verschillen met 2016 veroorzaakt omdat in 2016 geen landelijke verkiezingen waren Bereik 129

Directe contacten

In de activiteiten waarin direct contact DIRECTE CONTACTEN MET HET GROOTSTE BEREIK plaatsvindt met deelnemers of gebruikers 2016 2017 wordt de missie van ProDemos het sterkst ProDemos Binnenhof voor scholen1 91.947 95.756 overgebracht. Ook zijn dit soort contacten rondleidingen Binnenhof 43.822 48.664 expositie Ridderzaal 22.491 27.624 het best te kwantificeren. Daarom zijn de overige activiteiten Den Haag2 16.869 17.483 directe contacten gespecificeerd naar zes scholierenprogramma’s op locatie3 35.088 36.141 4 hoofdcategorieën om inzicht te geven in overige activiteiten op locatie 9.335 12.973 welke soorten activiteiten het grootste TOTAAL 218.661 238.641 bereik hebben. 1, 2, 3, 4 voor de specificatie zie tabellen pagina 130–131

Totaal aantal directe contacten 238.641 130 Jaarverslag 2017

Directe contacten gespecificeerd

1. PRODEMOS BINNENHOF VOOR SCHOLEN 3. SCHOLIERENPROGRAMMA’S OP LOCATIE 2016 2017 2016 2017 basisonderwijs 10.255 14.070 scholen praktijkonderwijs 893 1.039 gastlessen mbo 7.265 5.884 speciaal onderwijs 328 426 overige activiteiten op scholen 185 – vmbo 25.565 25.398 totaal 7.450 5.884 havo 17.823 17.795 vwo 17.138 15.453 gemeente- en provinciehuizen mbo 14.087 16.726 Democracity 7.179 9.004 overig 1.749 649 Klassenbezoek@gemeentehuis 5.805 6.023 Jong Overijssel doet mee 4.700 6.224 totaal leerlingen 87.838 91.556 overige activiteiten op gemeente- docenten 4.110 4.200 en provinciehuizen 265 823 TOTAAL (incl. docenten) 91.948 95.756 totaal 17.949 22.074 rechtbanken gastlessen 9.854 5.728 2. OVERIGE ACTIVITEITEN DEN HAAG overige activiteiten op rechtbanken 20 25 totaal 9.874 5.753 2016 2017 overige jongeren Fort de Bilt – 2.420 Kinderrijk 1.487 1.250 overige – 10 overige activiteiten voor jongeren 53 403 totaal – 2.430 totaal 1.538 1.653 breed publiek TOTAAL 35.273 36.141 debatten, lezingen, colleges 3.168 3.141 Haagse evenementen 2.981 3.292 overige volwassenen 2.443 4.632 totaal 8.592 11.065 professionals docenten 3.040 1.669 overige professionals 351 35 totaal 3.391 1.704 moeilijk bereikbare groepen overige moeilijk bereikbare groepen 2.269 3.061 totaal 2.269 3.061

TOTAAL 15.792 17.483 Bereik 131

4. OVERIGE ACTIVITEITEN OP LOCATIE 5. COMMUNICATIEMIDDELEN 2016 2017 INDIRECT 2016 2017 breed publiek digitale nieuwsbrieven ProDemos op straat en bij evenementen 5.215 3.634 digitale nieuwsbrief algemeen 4.295 4.743 Politiek bewust en politiek actief 1.065 2.165 digitale nieuwsbrief Educatie 6.365 6.661 overige activiteiten voor volwassenen 324 849 nieuwsbrief digitaal Op Locatie 1.036 1.185 totaal 6.604 6.648 nieuwsbrief digitaal voor gerechtelijke instellingen 464 530 professionals activiteitenladder digitaal 4.471 5.072 workshops voor leraren 874 0 totaal digitale nieuwsbrieven 16.631 18.191 overige activiteiten voor professionals 610 1.830 totaal 1.484 1.830 overige papieren nieuwsbrief 2.420 4.000 moeilijk bereikbare groepen verspreiding papieren versie jaarverslag 300 400 ProDemos schuift aan 626 2.973 overige activiteiten voor moeilijk TOTAAL 19.351 22.591 bereikbare groepen 621 1.522 totaal 1.247 4.495 ONLINE 2016 2017 websites en downloads TOTAAL 9.335 12.973 corporate website 325.854 300.000 overige websites 70.868 6.990.408 verkiezingswebsites 140.875 255.829 jaarverslag, downloads 257 37 totaal 537.854 7.546.274

social media ( likes en volgers) Facebook 4.998 6.292 Totaal aantal scholieren naar Den Haag Twitter 4.533 5.523 Linkedin 1.724 2.648 YouTube 301 552 totaal 11.556 15.015 91.556 TOTAAL 549.410 7.561.289 132 Jaarverslag 2017

Bereik naar locatie

ALLE PROJECTEN Plaatsen waar ProDemos in 2017 projecten uitvoerde, die in totaal meer dan 1.000 deelnemers/bezoekers trokken (totaal 238.641 deelnemers/bezoekers).

plaatsen van waaruit scholen Den Haag bezochten om ProDemos Binnenhof voor scholen te volgen (totaal 95.756 deelnemers) plaatsen waar ProDemos projecten uitvoerde voor scholieren (totaal 35.283 deelnemers, gespecificeerd in kaartje op pagina 133) plaatsen waar ProDemos projecten uitvoerde voor een breed publiek (debatten en lezingen, evenementen, cursussen) (totaal 12.124 deelnemers) Bereik 133

SCHOLIERENPROJECTEN IN HET LAND Plaatsen waar ProDemos in 2017 projecten uitvoerde voor scholieren, die in totaal meer dan 1.000 deelnemers trokken (totaal 35.283 deelnemers).

Democracity (9.004 deelnemers) gastlessen mbo (5.884 deelnemers) gastlessen rechtbank (5.728 deelnemers) Jong Overijssel (6.224 deelnemers) Klassenbezoek@ (6.023 deelnemers) Fort de Bilt (2.420 deelnemers)

Organisatie

Op 31 december 2017 had ProDemos 79 mensen in vaste dienst en 113 oproepkrachten. Gedurende het jaar waren er 11 stagiairs. Tien collega’s met een urencontract traden uit dienst en acht medewerkers werden aangenomen in vaste dienst. Er trad één nieuw lid toe tot de Raad van Toezicht en de Raad van Advies werd uitgebreid met één lid. 136 Jaarverslag 2017

Raad van Toezicht De Raad van Toezicht houdt toezicht op vier jaar. De Raad van Toezicht stelt een vergoedingen adviescolleges en commis- de algemene gang van zaken binnen de rooster vast, dat voorziet in periodiek sies van 21 januari 2009, en een vergoe- Stichting ProDemos. De Raad bestaat uit aftreden van de leden. Herbenoeming ding van gemaakte reiskosten. ten minste vijf personen. De Raad dient kan eenmaal voor eenzelfde periode als geheel een politiek en maatschappe- plaatsvinden. Begin februari 2017 trad Kathalijne lijk evenwichtige samenstelling te Buitenweg terug als lid van de Raad van hebben, divers naar geslacht, leeftijd en De leden kunnen voor bijgewoonde verga- Toezicht in verband met haar kandidatuur maatschappelijke en culturele achter- deringen aanspraak maken op een vaca- voor de Tweede Kamerverkiezingen. Elvira grond van de leden, zodanig dat de Stich- tiegeldregeling, conform het Rijksbesluit Sweet is benoemd als haar opvolger. ting als geheel een politiek-maatschappe- lijk neutrale positie inneemt.

Eén lid van de Raad van Toezicht wordt benoemd op voordracht van de onder- nemingsraad.

In de Raad als geheel moet ervaring aanwezig zijn met financieel toezicht. Twee leden van de Raad van Toezicht vormen de auditcommissie die het contact met de accountant onderhoudt, bijvoorbeeld over de jaarrekening van de Stichting.

De leden van de Raad van Toezicht worden benoemd voor een periode van Organisatie 137

De Raad van Toezicht van ProDemos Op www.prodemos.nl/rvt is meer infor- De Raad van Toezicht stond in 2017 daar- bestond op 31 december 2017 uit de vol- matie over de leden te vinden, o.a. over naast onder meer stil bij de risicobeheer- gende personen: hun nevenfuncties. sing en, als onderdeel daarvan, het frau- • De heer drs. Wim Deetman, voorzitter debeleid van ProDemos. Ook zijn (gepensioneerd lid van de Raad van In 2017 is geworven voor een nieuwe discussies gevoerd over het vermogens - State en voormalig voorzitter van de voorzitter en twee nieuwe leden voor de beleid van de Stichting en over de beno- Tweede Kamer) Raad. Dit heeft per februari 2018 digde en gewenste omvang van de • De heer prof. dr. Henk Dekker, lid op geresulteerd in de benoeming van Ed reserves. De uitkomst van deze discussie voordracht van de Ondernemingsraad Nijpels (oud-VVD-politicus) als voor- is verwoord in de toelichting bij de jaar- en tevens lid auditcommissie (directeur zitter en opvolger van Wim Deetman, en rekening. van het Centre of Education & Learning van Maria van de Schepop (rechtbank- (CEL) van de Universiteit Leiden, president) en Danielle Woestenberg Voorts heeft de Raad van Toezicht tijdens TU Delft en Erasmus Universiteit Rotter- (secretaris Interkerkelijk Contact in de decembervergadering een zelfevalu- dam en emeritus hoogleraar politieke Overheidszaken) als nieuwe leden. Deze atie gehouden. De Raad is tevreden over socialisatie Universiteit Leiden) benoemingen zijn, zoals statutair is voor- haar eigen functioneren en stelt boven- • Mevrouw Guikje Roethof, lid (algemeen geschreven, goedgekeurd door de dien en in samenhang daarmee vast, secretaris van de Amsterdamse Kunst- minister van BZK. dat er een open en constructieve relatie raad en voormalig lid van de Tweede is met de directie en de organisatie. Kamer) De Raad van Toezicht kwam in het • Mevrouw drs. Elvira Sweet, lid (zelfstan- verslagjaar zesmaal in vergadering dig consultant en voormalig stadsdeel- bijeen. Vanzelfsprekend kwamen de voorzitter Amsterdam-Zuidoost) gebruikelijke onderwerpen met betrek- • De heer drs. Robert Zaal, lid en tevens king tot inhoudelijk en financieel lid auditcommissie (directeur Peace- toezicht aan de orde, zoals het Activitei- Tech Lab NL en voormalig directeur van tenprogramma, het meerjarenbeleid en RNW Media) de begroting en jaarrekening. 138 Jaarverslag 2017

Raad van Advies De Raad van Advies kan de directie Hendriks (hoogleraar bestuurskunde tise van verschillende leden van de Raad gevraagd en ongevraagd adviseren over Universiteit van Tilburg) stil bij de rol ingeroepen. de koers en strategie van de Stichting. De van het referendum in de representatieve Raad bestaat volgens de statuten uit een democratie en onder welke voorwaarden In 2017 is Heleen Rutgers toegetreden tot voldoende aantal deskundigen op het een referendum succesvol kan worden de Raad van Advies. Zij is plaats- gebied van politiek, democratie, rechts- toegepast. De tweede bijeenkomst stond vervangend hoofdofficier van Justitie en staat, media, educatie en publieksbereik. in het teken van de rol van de recht- programmadirecteur Straf met Zorg bij spraak in de democratische rechtsstaat het Landelijk Parket van het Openbaar De voorzitter en de leden van de Raad van en, in het verlengde daarvan, afspiege- Ministerie. De Raad bestond op 31 decem- Advies worden benoemd door de Raad ling en representativiteit in de politiek. ber 2017 uit de volgende personen: van Toezicht, op voordracht van de direc- Daarnaast werd op ad-hocbasis de exper- • De heer drs. Frans Weisglas, voorzitter teur die daarover vooraf de Raad van (oud-Tweede Kamervoorzitter en actief Advies heeft gehoord. De leden worden als adviseur, trainer en spreker) voor een periode van vier jaar benoemd • De heer prof. dr. Remieg Aerts, lid en kunnen eenmaal worden herbenoemd. (hoogleraar Nederlandse Geschiedenis Ook zij kunnen voor bijgewoonde bijeen- aan de Universiteit van Amsterdam) komsten aanspraak maken op de eerder- • Mevrouw dr. Thérèse Carpay, lid (oud- genoemde vacatiegeldregeling naar rijks- vakdidactica aan de Radboud Docenten- model en een vergoeding van gemaakte academie) reiskosten. • De heer mr. Jeroen van Dommelen, lid (parlementair verslaggever NOS) De Raad van Advies kwam in het verslag- • Mevrouw mr. Domenica Ghidei, lid jaar tweemaal bijeen. Tijdens een ‘diner- (plv. lid College voor de Rechten van pensant’ in aanwezigheid van de Raad de Mens) van Toezicht en het managementteam • Mevrouw prof. mr. Jenny Goldschmidt, van ProDemos, stond prof. dr. Frank lid (oud-directeur van het Studie- en Organisatie 139

Organisatie Informatiecentrum Mensenrechten Directie Het ziekteverzuim was in 2017 5,18% en (SIM) van de Universiteit Utrecht en De directeur-bestuurder van ProDemos is er waren 6 langdurig zieken. emeritus hoogleraar) Eddy Habben Jansen. Roelof Martens is de • De heer drs. Jan Hoekema, lid (oud- adjunct-directeur. In 2017 is gestart met een proces dat Tweede Kamerlid, oud-burgemeester moet leiden tot een nieuw functiehuis van Wassenaar) Medewerkers voor de medewerkers van ProDemos. • Mevrouw prof. dr. Sarah de Lange (hoog- ProDemos volgt de cao Sociaal Werk. De beoogde uitkomst is een meer gene- leraar Politicologie en bijzonder hoog- De cao-schalen gelden ook voor de riek functiehuis, waarin bijvoorbeeld leraar op de dr. J.M. den Uyl-leerstoel directeur-bestuurder. nieuwe functies makkelijker in te passen aan de Universiteit van Amsterdam) zijn in de generieke, voor iedereen • De heer prof. dr. Tom van der Meer, lid ProDemos telde op 31 december 2017 79 geldende functieomschrijvingen. (hoogleraar Politicologie aan de Univer- werknemers met in totaal 55,40 fte’s en Dit proces wordt in 2018 afgerond. siteit van Amsterdam) 113 oproepkrachten voor in totaal • De heer mr. Martijn Polak, lid (raads- 30.560 uur. Het relatief grote aantal Diversiteit heer Civiel bij de Hoge Raad) oproepkrachten wordt ingezet om met De diagrammen op de volgende pagina’s • Mevrouw mr. Heleen Rutgers, lid name de scholierengroepen in Den Haag geven een beeld van de diversiteit van de (plaatsvervangend hoofdofficier van en op locatie te begeleiden. medewerkers van ProDemos, onder- Justitie en programmadirecteur Straf scheiden naar personeel met en zonder met Zorg bij het Landelijk Parket van 10 collega’s met een urencontract traden urencontract. het Openbaar Ministerie) uit dienst, evenals 33 medewerkers met • De heer prof. dr. Arco Timmermans, lid een nulurencontract. Aangenomen Medezeggenschap (hoogleraar Public Affairs aan de Cam- werden 7 nieuwe collega’s met een uren- De ondernemingsraad van ProDemos is, pus Den Haag– Universiteit Leiden) contract en 1 oproepkracht kreeg een na een proces van kandidaatstelling, in • De heer drs. Paul van Vlijmen, lid urencontract. Daarnaast zijn 34 nieuwe 2017 uitgebreid met twee personen. Op (algemeen directeur Stichting Defensie - oproepkrachten aangenomen. 31 december 2017 bestond de or uit Bas musea) Banning (voorzitter), Huub Kappert 140 Jaarverslag 2017

ORGANOGRAM Medewerkers met vast contract per 31 december 2017 Raad van Toezicht 5 personen

Raad van Advies 13 personen

Directie 3 werknemers– 2,28 fte

Communicatie 4 werknemers – 3,33 fte

Bedrijfsvoering 14 werknemers – 10,42 fte

Financiën 2 werknemers – 1,77 fte

Bezoekersdienst Educatieve dienst ProDemos op locatie Academie 30 werknemers – 17,24 fte 8 werknemers – 6,00 fte 11 werknemers – 9,29 fte 6 werknemers – 5,07 fte 38 oproepkrachten 73 oproepkrachten 2 oproepkrachten Organisatie 141

WERKNEMERS MET URENCONTRACT OPROEPKRACHTEN MET NULURENCONTRACT

> 61 11,4% (9)

mannen 51–60 vrouwen 50,0% (33) 20,3% (16) 49,4% (39) vrouwen 52,6% (60)

parttime 41–50 84,6% (66) 22,8% (18)

vrouwen 50,0% (33) 31–40 27,8% (22) mannen 50,6% (40) mannen 47,4% (54)

mannen 20–30 53,8% (7) fulltime 17,7% (14) 15,4% (13) vrouwen <20 46,2% (6) 0% (0)

verdeling man/vrouw verdeling fulltime/parttime verdeling leeftijd verdeling man/vrouw 2017 2017 2017 2017 142 Jaarverslag 2017

Veiligheid en risicobeheersing (secretaris), Brahim Fattah, Irene ProDemos hanteert een risicomatrix aandacht besteed aan het fraudebeleid Gerritsen, Jannes Herman Mostert, Merel waarin risico’s zo volledig mogelijk in van ProDemos en het bewustzijn van van Rees en Moana van IJsseldijk. De kaart worden gebracht en gewogen. medewerkers op het gebied van fraude uitbreiding van de or werd wenselijk Het gaat hierbij bijvoorbeeld om risico’s en integriteit. geacht met het oog op de vertegenwoordi- die betrekking hebben op de kwaliteit ging van de medewerkers van ProDemos van de taakuitvoering, maar ook om Daarnaast heeft ProDemos in 2017 op locatie. risico’s van financiële of technische belangrijke stappen gezet op het gebied aard. De matrix wordt periodiek van internetveiligheid en privacy. Vertrouwenspersonen en integriteit geactualiseerd en besproken in het Directe aanleiding hiervoor waren een ProDemos biedt medewerkers de moge- managementteam en de Raad van aantal gebeurtenissen rondom de Stem- lijkheid om zowel intern als extern Toezicht. In 2017 is onder andere Wijzer. meldingen te doen op het gebied van integriteit en ongewenste omgangs- vormen. De vertrouwenspersonen onge- wenste omgangsvormen binnen ProDemos zijn Tatjana Meijvogel-Volk en David Muntslag en er is een externe klachtencommissie. ProDemos beschikt tevens over een regeling voor de melding van misstanden, conform de Wet Huis voor Klokkenluiders.

Governance Code Cultuur ProDemos volgt de Governance Code Cultuur, een instrument voor goed bestuur en toezicht in de cultuursector. Organisatie 143

In aanloop naar de Tweede Kamerverkie- menlijke Nederlandse internetproviders, getild. Ter voorbereiding op de inwerking- zingen van maart 2017 kreeg de Stem- was de website na enkele uren weer goed treding van de Algemene verordening Wijzer te maken met een hack. De hacker bereikbaar. gegevensbescherming (AVG) in mei 2018 wist ongeldige gegevens in de database te is bovendien een interne privacywerk- plaatsen. Daarnaast publiceerde een Ingrijpend was ook het onderzoek van de groep aan het werk gegaan en is de beslis- onbevoegd persoon een overzicht van de Autoriteit Persoonsgegevens naar online sing genomen een functionaris gegevens- resultaten van de StemWijzer. ProDemos stemhulpen, waaronder de StemWijzer. bescherming aan te stellen. heeft in beide gevallen direct actie onder- De AP stelt dat er bij deze stemhulpen nomen ter bescherming van de site en de sprake is van verwerking van bijzondere In het kader van de bedrijfshulpverlening bijbehorende gegevens. Er is hierbij overi- persoonsgegevens (namelijk: informatie beschikte ProDemos, op 31 december gens op geen enkele manier sprake over politieke voorkeur) waarvoor strenge 2017 over 14 gediplomeerde bhv’ers. geweest van beïnvloeding van de werking regels gelden. De Autoriteit Consument Daarnaast wordt ook het overige perso- van de StemWijzer en er zijn geen en Markt wees ProDemos er vervolgens op neel getraind in de omgang met calami- persoonsgegevens gelekt. dat dit ook gevolgen had voor het gebruik teiten en wordt er een calamiteitenre- van cookies op de website. Voor de adver- gister bijgehouden. Op het webadres stemwijzer.co werd teerders op StemWijzer.nl werd gebruik voorts een nagemaakte StemWijzer online gemaakt van tracking-cookies. Deze gebracht die bedrieglijk veel op de echte cookies zijn direct na de kennisgeving StemWijzer leek en daardoor voor verwar- van de ACM door ProDemos buiten ring zorgde. Onder juridische dwang is werking gesteld, zodat weer aan de regels deze nep-StemWijzer weer offline gehaald. werd voldaan. Op de dag voor de verkiezingen werd de StemWijzer ten slotte getroffen door een Naar aanleiding van deze gebeurtenissen DDoS-aanval (Distributed Denial of heeft ProDemos de beveiligings- en priva- Service). Door het verkeer om te leiden cymaatregelen voor de StemWijzer en via een (betaalde) service van de geza- andere websites naar een hoger niveau

Financiën

Uit de financiële kerncijfers blijkt dat ProDemos in 2017 een hoog positief resultaat heeft behaald. Dit resultaat is vrijwel geheel toegevoegd aan de egalisatiereserve, opdat er voldoende reserves zijn tijdens de verbouwing van het Binnenhofcomplex vanaf 2020. In dit onderdeel is ook opgenomen een overzicht van de kosten en financiering van de gesubsidieerde activiteiten (per activiteitengroep weergegeven in het onderdeel Activiteiten). 146 Jaarverslag 2017

Financiële kerncijfers 2017

BALANS PER 31 DECEMBER 2016 2017

ACTIVA immateriële vaste activa 55.265 24.983 vaste activa 1.848.890 1.608.367 voorraden, kosten lopende projecten en kortlopende vorderingen 390.708 683.187 liquide middelen 1.660.704 2.473.338 3.955.567 4.789.875

PASSIVA algemene reserve en egalisatiereserves 1.998.424 2.709.650 voorzieningen 45.000 66.000 langlopende schulden 1.043.806 776.875 kortlopende schulden en voorschotten projecten 868.337 1.237.350 3.955.567 4.789.875 Financiën 147

REKENING VAN BATEN EN LASTEN 2017 2016 2017

BATEN subsidie BZK 4.238.000 4.312.000 subsidie Tweede Kamer 1.574.787 1.941.700 baten gesubsidieerde activiteiten 698.347 953.301 baten projectopdrachten 666.721 1.081.754 overige baten 54.894 32.503 7.232.749 8.321.258

LASTEN salariskosten en overige personeelskosten 4.257.356 4.369.194 huisvestingskosten 304.747 240.194 organisatiekosten 451.191 358.147 afschrijvingen 270.703 238.071 kosten activiteiten 1.974.026 2.354.420 financiële baten en lasten 4.873 35.007 7.262.896 7.595.033

saldo voor belastingen –30.147 726.225 vennootschapsbelasting 0 15.000 SALDO –30.147 711.225 148 Jaarverslag 2017

Financiering activiteiten 2017

GESUBSIDIEERDE ACTIVITEITEN Interne externe opbrengsten ontvangen totaal saldo t.b.v. uitvoerings- uitvoerings- activiteiten subsidie ontvangen egalisatie- kosten kosten inkomsten reserve

Programma’s rond Eerste en Tweede Kamer 2.203.481 1.065.436 –672.039 –2.883.921 –3.555.960 287.043 Scholieren naar Eerste en Tweede Kamer 1.553.823 682.551 –130.318 –2.338.847 –2.469.165 232.791 Bezoekers van het Binnenhof 649.657 382.885 –541.721 –545.074 –1.086.795 54.252

ProDemos op school 323.581 373.676 –86.472 –678.298 –764.770 67.513

Gemeenten en provincies 774.906 180.170 –147.605 –896.724 –1.044.329 89.253

ProDemos en de rechtsstaat 201.340 5.650 –750 –229.036 –229.786 22.796

ProDemos online 47.443 12.918 0 –67.033 –67.033 6.672

Publieksbijeenkomsten 573.853 153.613 –46.435 –756.308 –802.743 75.277

Kennisontwikkeling 474.965 193.525 0 –742.381 –742.381 73.891 TOTAAL 4.599.568 1.984.988 –953.301 –6.253.700 –7.207.001 622.445 Financiën 149

ACTIVITEITEN IN OPDRACHT interne externe ontvangen saldo t.b.v. uitvoerings- uitvoerings inkomsten algemene kosten kosten reserve

Programma’s rond Eerste en Tweede Kamer 24.162 9.590 –19.023 –14.729 Scholieren naar Eerste en Tweede Kamer 000 0 Bezoekers van het Binnenhof 24.162 9.590 –19.023 –14.729

ProDemos op school 12.404 4.631 –17.957 922

Gemeenten en provincies 321.020 181.669 –639.260 136.571

ProDemos en de rechtsstaat 6.247 6.432 –13.247 568

ProDemos online 219.973 145.089 –293.332 –71.730

Publieksbijeenkomsten 72.239 22.021 –98.935 4.675

Kennisontwikkeling 000 0 TOTAAL 656.045 369.432 –1.081.754 56.277 Colofon

Samenstelling en redactie Walter Jansen

Eindredactie ProDemos

Grafische vormgeving Puntspatie [bno], Amsterdam

Foto’s Bart van Vliet alle foto’s, behalve onder- staande en foto’s van ProDemos Freek van den Bergh p. 10, 29, 47 Paul Boogaard p. 71 Frank Droste p. 65, 66 Sjoerd van der Hucht p. 65, 68, 69, 104 Wouter Jansen p. 41, 118, 119 Peter Kranendonk p. 55 Gerhard van Roon p. 107 Tweede Kamer/Hans Kouwenhoven p. 110

ProDemos–Huis voor democratie en rechtsstaat Hofweg 1H 2511 AA Den Haag T 070 757 02 00 E [email protected] I www.prodemos.nl