In Skiednis Fan 'E Fryske Taalkunde

In Skiednis fan ’e Fryske taalkunde In skiednis fan ’e Fryske taalkunde

ûnder redaksje fan

Anne Dykstra en Rolf H. Bremmer Jr

Fryske Akademy – Ljouwert – 1999 FA-nû. 890

ISBN 90-6171-890-2

It gedicht op it omslach is fan A. Tymens en it is opnaam yn Gysbert Japix Friesche Rymlerye, útjûn troch S.A. Gabbema yn 1681. Yn Ph.H. Breuker, It wurk fan Gysbert Japix I (1989), is it gedicht werom te finen op side 260.

Ut dizze útjefte mei neat fermannichfâldige wurde op hokker wize ek, sûnder dat dêr skriftlike tastimming fan de Fryske Akademy oan foarôfgiet. Foarsafier't it meitsjen fan kopyen út dizze útjefte tastien is op grûn fan artikel 16B Auteurswet 1912j°, it Beslút fan 20 juny 1974, Stbl. 351, lykas wizige by it Beslút fan 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, moatte de dêrfoar wetlik ferskuldige fergoedingen foldien wurde oan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Ynhâldsopjefte

Ferantwurding (Anne Dykstra en Rolf H. Bremmer Jr) ...... 10

I Ynlieding (Tony Feitsma) ...... 11

1 De Fryske taalkunde en de posysje fan it Frysk ...... 11 1.1 Sprachbrauch en Sprachquell ...... 11 1.2 Santjinde ieu ...... 13 1.3 Om 1700 hinne ...... 14 1.4 Njoggentjinde ieu ...... 15 1.5 Tweintichste ieu ...... 20 2 De Fryske taalkunde yn wider taalkundich perspektyf ...... 21 2.1 Taalkunde yn soarten ...... 21 2.2 Ferheffing fan de taal ...... 21 2.3 Analogy ...... 22 2.4 Komplete en ynkomplete taal ...... 24 2.5 Histoaryske taalkunde ...... 25 2.6 Aspekten fan taalkunde yn de tweintichste ieu ...... 28 3 Beslút ...... 28

II Foar-Aldfrysk: In oersjoch (Hans. F. Nielsen) ...... 34 Ynlieding...... 34 1 De namme fan ’e Friezen ...... 34 1.1 Beleine foarmen ...... 34 1.2 Iere opfettings ...... 35 1.3 Resinte ynterpretaasjes ...... 36 2 It taalkundich komôf fan de âldste plaknammen fan Fryslân ...... 38 2.1 It tradisjonele stânpunt ...... 38 2.2. De ‘Belgyske’ hypoteze fan Gysseling en de ‘Noardwestblok'- hypoteze fan Kuhn ...... 38 2.3 Kuhn, Gysseling en de âldste plaknammen fan Fryslân ...... 40 3 De posysje fan it Frysk binnen de Germaanske dialekten ...... 42 3.1 Ynliedende opmerkings ...... 42 3.2 Frysk en makrogroepearrings binnen it Germaansk ...... 42 3.3 De Anglo-Fryske hypoteze ...... 44 3.4 De Ingweoanske teory ...... 45 3.5 Ferbinings tusken Aldfrysk en Aldnoarsk ...... 48 3.6 Konkludearjende opmerkings ...... 50 4 De ‘Fryske’ rune-ynskripsjes ...... 51 4.1 Foarriedige observaasjes ...... 51

5 4.2 It fêststellen fan in ‘Frysk’ runekorpus ...... 52 4.3 Resinte ûndersykspatroanen ...... 55 5 De Lex Frisionum en de Traditiones Fuldenses...... 59

III De leksikografy fan it Aldfrysk (Rolf H. Bremmer Jr) ...... 75 1 It pree-Richthofenske tiidrek ...... 75 2 Von Richthofen syn Altfriesisches Wörterbuch (1840) ...... 79 3 Fan Von Richthofen oant Holthausen ...... 81 4 Fan Holthausen oant no ta ...... 85

IV Metodyk Aldfryske tekstútjeften (Oebele Vries) ...... 95 1 Metoaden fan tekstútjefte ...... 95 2 Aldfryske teksten ...... 96 3 Tekstútjeften oant 1900 ...... 96 3.1 Rjochtshânskriften ...... 96 3.2 Kroniken en oarkonden ...... 99 4 Tekstútjeften nei 1900 ...... 99

V De leksikografy fan it Midfrysk (Piter Boersma) ...... 111 1 Ynlieding ...... 111 2 De leksikografy fan it Midfrysk yn ’e Midfryske tiid sels ...... 112 2.1 Hilarides syn Naamspooringen...... 112 2.2 Sprekwurdesamlingen ...... 112 2.3 Oare saken ...... 114 3 De Midfryske leksikografy nei 1800 ...... 116 3.1 De wurdboeken fan Epkema en Brandsma ...... 116 3.2 Halbertsma syn Lexicon Frisicum ...... 117 3.3 Oantekeningen, indices verborum en glossaria (by tekstútjeften); wurdstúdzjes ...... 117 3.3.1 Oantekeningen, indices verborum en glossaria ...... 117 3.3.2 Wurdstúdzjes ...... 119 3.4 Nei in Midfrysk Wurdboek ...... 119

VI De taalkunde fan it Midfrysk (Piter Boersma) ...... 126 1 Ynlieding ...... 126 2 Tekstútjeften ...... 127 3 Stavering en lûdlear ...... 129 4 Wurdsoarten en morfology ...... 132 5 Syntaksis ...... 134 6 Taalskiednis en skiednis fan ’e taalkunde ...... 135

VII Trije taalkundige fragminten (Tony Feitsma) ...... 145

6 1 Fragmentum de Literis Frisicis (1681) ...... 145 2 Quaedam ad grammaticam spectantia (1681) ...... 147 3 Castigationes In Quædam ad Grammaticam Frisicam Spectantia (1687) ...... 150

VIII Skiednis fan de stavering (Tony Feitsma) ...... 154 1 De stavering fan Gysbert Japicx (1603-1666) ...... 154 2 Johannes Hilarides (1649-1725) ...... 158 3 Njoggentjinde-ieuske stavering ...... 161 3.1 De stavering fan Joast Halbertsma (1789-1869) ...... 161 3.2 Harmen Sytstra (1817-1862) ...... 163 3.3 De njoggentjinde-ieuske stavering nei Harmen Sytstra ...... 167 4 De tweintichste ieu ...... 168

IX Grammatika fan it Nijfrysk (Tony Feitsma) ...... 175 1 Everwinus Wassenbergh ...... 175 2 Ecco Epkema, Inleiding (1824) ...... 176 3 De analogysk-histoaryske grammatika fan Harmen Sytstra ...... 177 4 Oare grammatika’s ...... 179 5 Histoaryske grammatika en dialektology ...... 181 6 Strukturele grammatika ...... 182 7 Generative grammatika ...... 184 8 Beslút ...... 186 X De leksikografy fan it Nijfrysk (Anne Dykstra)...... 191 1 Ynlieding ...... 191 2 It Lexicon Frisicum fan J.H. Halbertsma ...... 192 3 It Friesch Woordenboek fan Waling Dykstra e.o...... 196 4 Leksikografy by de Fryske Akademy ...... 199 4.1 It Wurdboek fan ’e Fryske Taal ...... 199 4.2 Oare wurdboeken en -listen fan ’e FA ...... 202 4.3 De Taaldatabank fan ’e Fryske Taal ...... 204 5 Leksikografy bûten de Fryske Akademy ...... 205 6 Ta beslút ...... 206

XI Taalsosjology en sosjolingwistyk yn Fryslân (Jehannes Ytsma) . . . 213 1 Ynlieding ...... 213 2 Taalsosjology ...... 214 3 Sosjolingwistyk ...... 218 4 Evaluaasje en perspektyf ...... 220 5 Ta beslút ...... 222

7 XII Westerlauwerskfryske dialektology (Arjen Versloot) ...... 228 1 Ynlieding ...... 228 1.1 Omskriuwing fan it begryp ‘dialektology' ...... 228 1.2 Fryske dialektology ...... 229 2 De Fryske dialektology yn ferhâlding ta ynternasjonale taalkundige streamings ...... 230 2.1 Romantyk ...... 230 2.2 ‘Junggrammatiker’ ...... 231 2.3 Dialektgeografy ...... 233 2.4 Strukturalisme ...... 234 2.5 Sosjolingwistyk ...... 235 2.6 Generative Grammatika ...... 235 2.7 Nije techniken: opnimtechniken, kompjûter ...... 236 3 Ofsluting ...... 237

XIII De taalnoarm (S.T. Hiemstra) ...... 242 1 Ynlieding ...... 242 2 Grûnen en motiven foar of tsjin in taalnoarm ...... 245 3 Ofsluting ...... 262

XIV Fryske nammekunde (Karel F. Gildemacher) ...... 280 1 It spekulative tiidrek ...... 280 2 It tiidrek fan it sammeljen ...... 282 2.1 Johan Winkler (1840-1916) ...... 284 2.2 Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922) ...... 285 3 De moderne tiid ...... 286 3.1 Wobbe de Vries (1863-1942) ...... 286 3.2 Piter Sipma (1872-1961) ...... 287 3.3 It nammekundich wurkferbân fan de Fryske Akademy en de publikaasjes...... 288 3.3.1 Fryske Plaknammen ...... 288 3.3.2 Fernijing? ...... 290 4 Fryske nammekunde út in breder perspektyf wei sjoen ...... 293 4.1 H.T.J. Miedema (berne 1922) ...... 293 4.2 Oare ûndersikers ...... 293 5 Fryske Nammekunde as nammekunde ...... 295 6 Slot ...... 295

XV Eastfryske taalkunde (P. Kramer) ...... 301 1 Ynlieding ...... 301 2 Leksikografy en Grammatika ...... 301 2.1 Sealtersk ...... 301

8 2.2 Wangereachsk ...... 305 2.3 Iemsfrysk ...... 307 2.4 Harlingerlânsk ...... 308 2.5 Wurstfrysk ...... 308 3 Leksikology ...... 309 3.1 Semantyk ...... 309 3.2 Etymology ...... 309 3.3 Dialektology ...... 309 4 Taalskiednis ...... 310 4.1 Lûdûntjouwing ...... 310 4.2 De ûntfrysking ...... 311 5 Nammekunde ...... 313 5.1 Lân- en plaknammen...... 313 5.2 Persoans- en húsnammen ...... 313 6 Taalsosjology en sosjolingwistyk ...... 314 7 Beslút ...... 314

XVI Noardfryske taalkunde (Ommo Wilts)...... 328 1 Ynlieding ...... 328 2 Dialektology ...... 329 2.1 Algemien ...... 329 2.2 Fonology en fonetyk ...... 330 2.3 Morfology ...... 331 2.4 Sinbou ...... 332 2.5 Wurdfoarming ...... 333 3 Dialektgeografy ...... 333 4 Leksikografy ...... 334 5 Leksikology ...... 338 6 Stavering ...... 338 7 Meartalichheid ...... 340

9 Ferantwurding

Yn 1990 ûntstie by ûnderskreaunen en Jarich Hoekstra it idee foar in skiednis fan ’e Fryske taalkunde. De frisistyk reagearre oer it generaal posityf op ús idee. Hast elkenien dy’t wy oanskreaunen wie ree om in bydrage oan it projekt te leverjen. Mei’t ek hast elkenien njonken it gewoane wurk oan syn of har bydrage wurkje moast, waard de termyn fan ynleverjen tige rom set. Lykwols kamen guon al rillegau ta de ûntdekking dat har entûsjasme laat hie ta in tasizzing dy’t slim nei te kommen wie. Oaren kamen earst yn in tige let stadium ta de konklúzje dat se har bydrage net klear krije koenen. Jarich Hoekstra stapte boppedat spitigernôch út de redaksje. Mei’t wy dochs in sa folslein mooglik oersjoch fan ’e skiednis fan ’e Fryske taalkunde jaan woenen, hawwe wy by elke ôfsizzing besocht om in ferfanger te finen. Utsoarte betsjutte soks fertraging foar it projekt. Om’t it allegear wol hiel lang begûn te duorjen hawwe wy op in stuit besletten om it boek dan mar te publisearjen mei it materiaal dat al ynkaam wie. Dat beslút namen wy mei pine yn it hert, mei’t soks ynhold dat yn it boek oer de skiednis fan ’e Fryske taalkunde hielendal neat beskreaun stie oer de skiednis fan ’e stúdzje fan ’e Aldfryske en Nijfryske grammatika. Spitigernôch koenen wy gjin persoan fine dy’t it haadstik oer de beoefening fan ’e Aldfryske grammatika skriuwe woe. Mar doe’t professor Feitsma oanbea om de ûntjouwingen yn ’e Nijfryske grammatika te beskriuwen, hawwe wy dat oanbod mei beide hannen oannaam en de ekstra fertraging dy’t dêr mei anneks wêze soe foar leaf naam. It gefolch wie fansels al dat de bydragen fan ’e lju dy’t kreas op ’e tiid har stik(ken) klear hienen hieltyd mear ferâlderen. By elk stik hawwe wy dêrom oanjûn yn hokker jier oft it ôfsletten is. Mar no is it dan einlings sa fier dat der in skiednis fan ’e Fryske taalkunde is. It lidwurd in yn ’e titel jout al oan dat wy ús realisearje dat it hjir presintearre oersjoch net definityf is, al wie it allinich mar om’t it net folslein is. Lykwols tinke wy dat dit boek foar lju út ’e frisistyk en ek foar lju dy’t foar it earst yn ’e kunde komme mei de stúdzje fan it Frysk in nuttich oersjoch jout fan wat der op in beksaat mêd út ’e wei set is. Troch de faak wiidweidige lite- ratueroersjoggen by elk haadstik is it sawol foar de begjinner as foar de troch- krûpte frisist mooglik om gau relevante literatuer te finen. Wy binne dêrom fan betinken dat dit boek foar elkenien dy’t yn ’e frisistyk dwaande is gâns fertuten dwaan kin en wy hoopje dat it oansette sil ta fierdere stúdzje.

Ljouwert/Leien, novimber 1999 Anne Dykstra en Rolf H. Bremmer Jr

10 I Ynlieding

Tony Feitsma De Boeijer 23 9001 JJ Grou

Yn dit boek wurdt foar it earst in skiednis fan de Fryske taalkunde beskreaun. It behannelet net alle aspekten fan de saak en it iene ûnderwerp is aardich yngeander behannele as it oare, mar it is ek in earste besykjen. Wy ha om sa te sizzen ‘alles’ ferteld wat wy wisten fan de skiednis fan de Fryske taalkunde en wy hoopje dat oaren der wat út leare kinne en der ynspiraasje út helje sille om op dit paad fierder te gean. Yn dizze ynlieding sil ik besykje om de Fryske taalkunde sa’t dy yn de ûnderskate haadstikken behannele wurdt, yn in breder ramt te setten. Dat bart yn twa seksjes: I. De Fryske taalkunde en de posysje fan it Frysk; II. De Fryske taalkunde yn wider taalkundich perspektyf.

1 De Fryske taalkunde en de posysje fan it Frysk

1.1 Sprachbrauch en Sprachquell

Nei de Midsieuwen, yn de sechstjinde en santjinde ieu, krigen hiel wat folkstalen (= net-latynske talen) in beskriuwing fan har grammatika en stavering. It Frysk hie lykwols syn skriuwtradysje ferlern en der wiene gjin Fryske skriuwers en grammatisy. Yn ferliking mei it Nederlânsk en oare gruttere West- europeeske talen ferkearde de Fryske taal – as ien fan de minder ynfloedrike talen yn Westeuropa – yn in frijwat ûngeunstige begjinsitewaasje. Dochs wie it Frysk yn de perioade tusken 1650 en 1900 in kear of wat ûnderwerp fan grammatikale stúdzje. De ús oerlevere grammatikale teksten binne, yn alle gefallen yn it begjin, gauris frij koart of sels fragmintarysk. As regel joegen Fryske grammatika’s hiel beheinde ynformaasje oer de taal sûn- der op algemiene kwesjes yn te gean, wylst belangriker folkstalen lykas it Nederlânsk mear komplete grammatika’s hiene. Sawol Nederlânske as Fryske grammatika’s ûntjoegen har út de Latynske grammatikale tradysje. De Nederlânske grammatika’s wiene needsaaklik of yn alle gefallen nuttich foar it ûnderwiis, wylst der fandatoangeande gjin sosjale needsaak bestie om Fryske grammatika’s te skriuwen, en sadwaande wie ek de wittenskiplike niget lytser. Yn de njoggentjinde ieu waarden de Fryske grammatika’s komple-

11 ter. Dat kin sjoen wurde as in symptoom fan it oanwinnende maatskiplike belang fan de taal, hoe beskieden ek. By it beoardieljen fan it karakter fan de stúdzje fan it Frysk yn de rin fan de skiednis kinne twa termen fan de filosoof G.W. Leibniz (1646-1716) goede tsjinsten bewize. Leibniz (1717:§33,41) makket ûnderskie tusken stúdzje fan de Sprachbrauch (de ‘durchgehende VVorte’ dy’t ‘durchgehends in Schrifften und Reden wackerer Leute’ brûkt wurde, de skreaune en sprutsen taal fan beskaafde minsken dus) en fan de Sprachquell (de ‘alte und Land-VVorte, und solche Dinge, so zu Untersuchung des Ursprungs und Grundes dienen’). De lânwurden binne net sasear gaadlik ‘zum menschlichen Gebrauch’ mar wol ‘zur Zierde und Ruhm unserer Nation und Erklärung des Alterthums und der Historien’. Dat hâldt yn dat de bestudearring fan de Sprachbrauch oars yn syn wurken gean sil as dy fan de Sprachquell. De beskaafde taal wurdt bestudearre om dy taal sels, de dialekten omdat se oanwizingen en help jaan kinne op it stik fan de oarsprong, de grûn en de ferbettering fan de beskaafde taal. De fraach is no oft it Frysk yn de taalkundige bestudearring behannele wurdt as Sprach- brauch of as Sprachquell, en it antwurd op dy fraach hinget wer gear mei de posysje en de aksjeradius fan it Frysk sels, of wol mei de fraach yn hoefier’t it Frysk yn de maatskippij en troch taalkundigen foar fol oansjoen wurdt. It grutte foarbyld fan in beskaafde taal wie fanâlds it Latyn. Yn dy taal waard de eloquentia, de wolsprekkendhyd, beoefene en bestudearre. It Latyn waard fan alle kanten bestudearre, út it eachweid fan de trije ûnderdielen fan it saneamde trivium: de grammatica (ûnderdielen: etymologia (= ± wurd- soartelear, morfology) (en syntaxis), prosodia (= fersleare), orthographia (= stavering)), de dialectica (= riddenearkeunst) en de retorica (= reedners- keunst). It trivium wie ek de earste trime fan it ûnderwiis op de Latynske skoalle. At nei de midsieuwen de net-latynske folkstalen it Latyn in einhinne ferfange, dan wurde ek dy talen yn prinsipe op deselde manier bestudearre. Dat sjogge wy bygelyks yn de Twe-spraack fan H.L. Spiegel fan 1584. Dy grammatika wurdt rûchwei yndield yn orthographia (hdst. 1-4), prosodia (hdst. 5), etymologia (hdst. 6) en syntaxis (hdst. 7), mei in navenant grut plak foar de orthographia (Dibbets 1977:28-29 en 1985:18-19). Yn 1585 folget dan noch it Ruygh-bewerp oer de dialectica en yn 1587 de Rederijck-kunst oer de retorica. De aksjeradius fan it Frysk wie en is net earlik sa wiid as dy fan it Neder- lânsk, dat de posysje fan it Frysk is aardich beheinder. Wy kinne ús ôffreegje wêrom’t der eins Fryske grammatika’s skreaun waarden en hoe’t it karakter fan de Fryske grammatika’s beynfloede is troch de maatskiplike posysje fan it Frysk.

12 1.2 Santjinde ieu

Dat it Aldfrysk yn skreaune foarm oerlevere wie, makke dat it yn earste opslach as it Frysk gou, dat neffens guon útstoarn wie, mei’t it inkeld noch (op plakken) op it plattelân yn gebrûk wêze soe. As skreaune taal kaam it nei de midsieuwen lykwols yn ’e beneaming foar bestudearring troch filologen. Boppedat koene de Aldfryske teksten tsjinje as juridyske bewiisstikken. De stúdzje fan it Aldfrysk wie der yn earste opslach op rjochte om de teksten lêze te kinnen, in kombinearre praktysk-filologyske doelstelling dus. It Frysk as âlde taal wie boppedat fan belang as Sprachquell foar it Nederlânsk en ek hyltyd mear as sustertaal fan it Angelsaksysk (Aldingelsk), men soe dat in etymologyske, taalhistoaryske en ideologyske doelstelling neame kinne. De stúdzje fan it Aldfrysk past yn de filologysk-histoaryske en ynterpretearjende kant fan de taalkunde. Dat Gysbert Japicx (1603-1666) in literêr oeuvre skoep, besterke de status fan it Frysk as objekt fan stúdzje. Gysbert sels hat in lytse beskriuwing fan syn stavering jûn (printe yn de Gabbema-útjefte fan syn Friesche Rymlerije fan 1681, earste diel), en ymplisyt is de stavering fan syn Rymlerije in mânsk taalkundich wurkstik, dat in stik aktuele taalbou fertsjinwurdiget. Dy aktiviteiten op it mêd fan it (skriftlik) brûken fan de taal hearre dúdlik by de Sprachbrauch. De (Mid)fryske lessen fan de taalgelearde Franciscus Junius (1590-1677) by Gysbert Japicx komme sa’t liket fuort út in taalhistoaryske of alteast taal- ferlykjende doelstelling, wêrby’t de besibbens tusken Frysk en Ingelsk de earste oantrún liket te wêzen. Itselde sil yn prinsipe jilde foar de Fryske stúdzjes fan de jurist Janus Vlitius (1620-1666). It giet by harren benammen om wurd- stúdzjes. Foar de werútjefte fan de Rymlerije skreau S.A. Gabbema (1628-1688) twa tige erudite foaropwurden yn it Nederlânsk, wylst it (alhiel nije) twadde diel fan it boek njonken wurk fan de dichter in Aldfryske tekst yn twa ferzys befette en twa taalkundige fragminten yn it Latyn: ien oer Fryske grammatika (Quaedam ad grammaticam spectantia) en ien oer Fryske letters en har útspraak (Fragmentum de Literis Frisicis) (sjoch dêroer hdst. VII). De edysje as gehiel stiet dúdlik yn de eigentiidske filologyske, erudite tradysje. Ek de twa Latynske taalkundige teksten yn de Rymlerije-edysje moasten bydrage oan de kultivearring, útwurking en ferheffing fan de Fryske taal. Dochs tsjutte dy op harsels noch net op in stribjen nei Sprachbrauch. Dat, yn en om de Rymlerije fan Gysbert Japicx is sprake fan taalbou en ek – fragmintarysk – in begjin fan it opsetten fan in hiel beheind stikje grammatika. Gysbert Japicx is optein oer it grammatikale fragmint, dat er beskôget as in argumint yn syn striid tsjin it foaroardiel dat it Frysk net skreaun wurde kin. Dêrmei ferdigenet er nochris eksplisyt de Fryske Sprachbrauch.

13 Winliken soe men ek it sammeljen fan Fryske sprekwurden by de taalkunde rekkenje kinne. Ut de sechtjinde ieu binne ús Bogerman syn sprekwurden oerlevere, dy’t fuortkomme út de klassyk-humanistyske sfear. Fan de folksaardige Burmania-sprekwurden besteane yn de santjinde ieu trije ferzys. Junius hat de printe fersy fan 1641 brûkt by de Fryske lessen fan Gysbert Japicx, en Vlitius jout in lyts tal dêrfan apart út. Dat der is sa foar en nei gâns belangstelling foar it sjenre, ek yn lettere ieuwen. Dy erudite sammelakti- viteiten yn de trant fan dy tiid binne wol fan belang foar de status fan de taal, mar wize op harsels noch net yn de rjochting fan de Sprachbrauch.

1.3 Om 1700 hinne

Yn in brief oan Gabbema fan 12-7-1687 jout de klassikus Johannes Hilarides (1649-1725) utering oan syn blidens oer de Gysbert-edysje fan Gabbema fan 1681. Hy rint heech mei de dichter, mar dochs liket by him it Frysk navenant minder status te hawwen as by Gysbert. Yn syn taalkundige planning wurdt dúdlik ûnderskie makke tusken de behanneling fan it yn beskaafde rûnten gongbere Nederlânsk en dy fan it minder machtige Frysk. Oer it Frysk giet syn hânskrift fan de Naamspooringen, in list fan Fryske wurden mei ferklearringen, parallellen en etymologyen, mei de nedige útlis oer de realia om de wurden hinne:

Naamspooringen van het Platte Friesk; zijnde De Oude Friessche Lants- taale: In de Oorsprongen opgezocht. In Taalgronden verklaard. Om De Krachtige Beteekeninge des zelven, als het Weezentlijkste der Taalen, ujt de Oude Gewoonten, Wetten, Plechtigheeden; ujt de Taalwoorden en Spreek- wijzen, aan te merken.

De titel docht tinken oan de klassike antiquitates, dêr’t op de universiteit kolleezje oer jûn waard, en oan de Sprachquell fan Leibniz. Oer it Nederlânsk hat Hilarides in hiel oar boek ûnder hannen (dat ús net oerlevere is): Van de Aard der Taalen in ’t gemeen; en op de Neederdujtsche in ’t bysonder toegepast. Dat boek soe in wittenskiplike taalbeskriuwing wurde moatte en leit mear yn de sfear fan Leibniz syn Sprachbrauch. Dy pretinsje hat Hilarides syn Naamspooringen net. Mar dat ûnderskie is dochs net de hiele wierheid. Hilarides (Naamspoo- ringen 5) makket in nije stavering foar it Frysk. In stavering mei de wenstige letters koe de útspraak fan it Frysk net werjaan en dy sitewaasje wie in slim neidiel foar de taal. At syn nije stavering earder bestien hie, dan soe de Fryske taal yn in goede steat oerlevere wêze en dan hie dy ‘krachtige’ taal tsjinje kinnen foar it ûnderwiis yn gâns nuttige dingen. Mar in goede stavering soe de

14 taal ek no noch fuortsterkje kinne, ek al wie it net in soad brûkt yn skreaune foarm, en syn reëel belang dêrtroch navenant lyts. Hilarides docht dus dochs wol oan taalbou mei in praktysk doel, foar de Sprachbrauch. Syn wurk oan de taal is – lykas syn literêre produksje – mear praktysk- foarljochtsjend, dat fan Gysbert wie mear literêr. Hilarides réagearret fierder op it grammatikale fragmint (Quaedam) út de Rymlerije fan 1681, mei syn Castigationes (1687). Mear as de auteur fan Quaedam beskriuwt er hjir it Frysk yn syn eigen rjochten. It kommentaar bestrykt lykwols gjin grutter fjild as it grammatikale fragmint dêr’t er op yngiet, it bliuwt ek by him in torso. Der bliuwt fan oer dat Hilarides syn kwantum oan Nederlânsk wurk en syn bedoelingen dêrmei in hiel wat grutter fjild bestrike as syn wurk foar it Frysk. Hoewol, ek fan syn plannen mei it Nederlânsk en it Latyn is mar in lyts part klear kommen, of alteast oerlevere. Dat Gysbert Japicx mei syn wurk soarge hat dat it eigentiidske Frysk yn skriftlike foarm oerlevere waard, hie noch in oar gefolch. De Amsterdammer taalkundige Lambert ten Kate (1674-1731) giet te seil op de teksten fan Gys- bert Japicx yn syn Schetse van de Landvriesche Dialect, Vergeleken tegen onze Nederduitsche (yn syn Aenleiding, 1723 I: 697-710). Yn de Aenleiding nimme de regels fan de ôflieding fan it Nederlânsk en de ‘regelmaet en rangschikking der Nederduitsche Verba’ in wichtich plak yn. In beskriuwing fan it Frysk achtet Ten Kate fan belang, om't dêr noch ‘eenige Woorden in zwang moeten gebleven zijn, die bij Ons versleten zijn, [...]; om ook ter gelegener tijd eenig verlorene van Ons uit het hunne te konnen herstellen, even gelijk uit de Oudheid;’ (1699). Guon Fryske wurden ‘houden nog eenigermate een Dialect-streek’ (= ferskille op regelmjittige wize yn út- spraak fan it Nederlânsk), mar fan oare wurden dy’t ‘vrij duister, en ook dub- belzinnig’ binne en dy’t dus net dy ‘Dialect-streek’ hawwe, makket Ten Kate in apart listje (1703). En yn it tredde diel fan syn Schetse jout er in list fan konjugaasjes fan Fryske verba, ferlike mei dy fan it Nederlânsk en op grûn fan de klasse-yndieling fan de Nederlânske verba. Lykas by Hilarides spilet by Ten Kate de ‘regelmaet’ of analogy (út de klassike tradysje) in belangrike rol, mar it Frysk tsjinnet by him dúdlikernôch inkeld as Sprachquell mei it each op de ferriking fan de Nederlânske Sprachbrauch.

1.4 Njoggentjinde ieu

De Frjentsjerter heechlearaar Gryksk Everwinus Wassenbergh (1742-1826) begjint yn 1774 syn Fryske stúdzjes mei in stik oer eigennammen, dêr’t in werprintinge fan de sprekwurdesamling fan Vlitius oan taheakke is. Foar de Fryske taalkunde is it belangrykst de útjefte fan Jolle in Haytse-yem yn syn Taalkundige Bydragen II (1806). Wassenbergh syn filologyske metoade fan

15 kommentaar mei taalen letterkundige parallellen is de yn klassike stúdzjes gebrûklike, en hy seit ek mei safolle wurden (1806:VII) dat er mei dy útjefte sjen litte wol ‘hoe men, naar mijne Gedachten, daar mede kon te werk gaan, door ze te behandelen even eens, als de Taal- en Oordeelkundigen de Clas- sieke Werken en Meesterstukken der Ouden plegen te behandelen.’ Yn de filology sa’t Wassenbergh dy beoefenet, wurdt ek it begryp fan de analogy tapast dat by heechleararen Gryksk yn Frjentsjer en Leien út de saneamde ‘Schola Hemsterhusiana’ fierder útwurke wie. Dat lykop gean fan it Frysk mei de klassiken jildt foar de filologyske metoade, net foar de eloquentia. De Welsprekendheid, en dêrmei de Sprach- brauch, wurdt wol op syn kolleezjes Nederlânsk behannele en oefene, mar mei’t Wassenbergh gjin kolleezjes Frysk joech (sjoch Feitsma 1986:6-7), spilet de wolsprekkendheid by it Frysk allinne dêrom al gjin rol. It tichtst by de wolsprekkendhyd en dêrmei by de Sprachbrauch stiet noch syn Latynske dissertaasje oer Gysbert Japicx fan 1793, dêr’t klassike ynfloeden op Gysbert Japicx yn behannele wurde, mar dy leit op literêr mêd en behannelet Gysbert Japicx ek noch by de graasje fan de klassike skriuwers. Wassenbergh syn eigen literêre produksje yn it Frysk beheint him ta gelegenheidsfersen, meast fan it kluchtige soarte. Dat ek by Wassenbergh bliuwt it mei it Frysk dochs wat in heal-om- heal-spultsje, wêrby’t de stúdzje fan it Frysk lykas by de measte eardere frisisten wat in torso bliuwt. No liket Wassenbergh ek net fan doel west te hawwen om in grut oeuvre oer it Frysk (bygelyks in Gysbert-edysje) te meitsjen. Nei oanlieding fan syn útjefte fan Jolle in Haytse-yem seit er mei safolle wurden (1806:VII): ‘Wordt ‘er iemand door uitgelokt om deze taak ter hand te neemen: of dient ook mijne Proeve om onzen grooten en braaven Dichter bij zijne Landgenooten, meer en meer, in zijne voortreflijkheid bekend te maaken, het een zo wel, als het ander, zal mij eene uitneemende voldoening geeven.’

Dy taak hat in learling fan Wassenbergh, de klassikus Ecco Epkema (1759- 1832), op him nommen mei syn útjefte fan Gysbert Japicx (1821), mei as twadde diel it wurdboek op de taal fan de dichter (1824). Foaryn dat wurdboek stiet in grammatika fan de taal fan de dichter, de earste navenant folsleine beskriuwing fan ortografy en morfology fan it Frysk, mar sûnder de pretinsje fan folsleinens, sûnder fierdere diskusje, tige ôfhinklik fan it Neder- lânsk en beheind ta it aldernedichste. It wiidweidichst is Epkema hast noch oer de fraachpunten oangeande de kar tusken de Nederlânske stavering mei e of ee en o of oo yn iepen wurdlid by de Leiener heechlearaar Nederlânsk Siegenbeek (1805: 264-336). Oan de iene kant dus Sprachbrauch, mar oan de oare kant in grutte ôfhinklikens fan en sels in tsjinjende funksje by de Neder- lânske grammatika, as Sprachquell dus.

16 Yn de tekst-edysje fan 1821 normalisearret Epkema Gysbert syn stavering wat, wêrby’t er aardich sekuer syn feroaringen ferantwurdet. Leafst hie er lykwols taal en grammatika fan de dichter wat beskaafder makke mei ûnder- skiedingen yn geslacht en fallen en sa. Sûnder dy ûnderskiedingen soe it Frysk alhiel in ‘patois’ wêze, ornearret Epkema, en dat wie perfoarst net wier. Gysbert hat, ornearret Epkema, ten ûnrjochte it spontane Frysk fan it plat- telân skreaun sûnder de grammatikale regels yn acht te nimmen. Epkema (1824:XLIV) hat dêrom, as foarbyld fan hoe’t Gysbert eins skriuwe moatten hie, in ‘naar de in de Nederduitsche tale aangenomene regels’ ferbettere en beskaafd fragmint fan Gysbert ôfprinte, dat hiel ticht by it Nederlânsk komt. Letter publisearret Epkema sels wol yn it Aldfrysk dat er Aldstedfrysk neamde en dat wer in soad fan it Nederlânsk hat. Nei alle gedachten hie de hegere wurdearring fan it Nederlânsk as symboal fan beskaving, dy’t noch altyd in belangrike rol spilet (Feitsma 1980), yn dy tiid in noch gruttere ynfloed. Epkema (1824:III en XLIV) beskôget it (Lân)- frysk dúdlikernôch as minder selsstannich en minder beskaafd; it is in einhinne de ‘oudste Zuster, of veeleer de Moeder’ fan it Nederlânsk. It wie faaks net moaier as it Nederlânsk, mar it hie natuerlike skientme en goede kwali- teiten bewarre dy’t de mear beskaafde dochter ferlern hie. Wol moai dus, mar net earlik ‘salonfähig’ mear. Dy karakterisearring fan it Frysk hat in parallel yn it betinken fan Gisbert Koen (dy’t yn 1767 in blaumoandei heechlearaar Gryksk yn Frjentsjer west hie), dat it Gryksk de ‘mater pulchrior’ fan it Latyn wie: in reden foar de kombinaasje fan de stúdzje fan Gryksk en Latyn (Gerretzen 1940:309). En dy ferliking kin jin foar it Frysk suver wer in bytsje moed jaan. Mar al mei al bliuwt it wol by in bytsje. Dochs hoege wy der net oan te twiveljen dat Epkema, lykas de santjinde-ieuwers, mei syn wurk de kultivearring, de elaboraasje en de ferheffing fan it Frysk befoarderje woe.

Joast Halbertsma (1789-1869) sjocht dêr hiel oars tsjinoan. Wylst Epkema (1824) de klam lei op foarskreaune grammatikale regels, taalnoarm en skreaune taal, hiene foar Joast Halbertsma de ûntjouwing en de regels fan de sprutsen taal en de beskriuwing fan de útspraak prioriteit. Dy ideeën slute oan by de tradysje fan de natura linguae, en by Tiberius Hemsterhuis en syn skoalle (Gerretzen 1940:49, 116-117). It grutte wurdboek dat Halbertsma opset hat, syn Lexicon Frisicum, dijt yn ’e rin fan ’e tiid út ta in ûnbidich grut wurk, mei wiidweidige artikels by elk lemma oer alderhande – ek net taalkundige – saken. Yn dat opsicht hat it wol wat fan de Naamspooringen fan de troch Halbertsma no just net sa heechsette Johannes Hilarides. It hânskrift fan Halbertsma, dêr’t inkeld it begjin (A-Feer) (1872) fan útjûn is, is de foarrinder fan it wurdboek fan Waling Dykstra (1896-1911).

17 Noch belangriker foar it praktysk spraakgebrûk binne Halbertsma syn skôgingen oer de stavering. Yn it earstoan brûkte er in ienfâldige stavering nei it Hollânsk ta, grif mei it each op it grutte publyk, letter wurde syn sta- veringsideeën mear etymologysk, sa’t dat yn dy tiid foar in echte taal hearde. Halbertsma is beynfloede troch de Schola Hemsterhusiana, troch de nije histoarysk-ferlykjende skoalle fan Grimm en oaren en troch de Romantyk. Yn syn literêre produksje leit er de klam op spontane sprutsen taal, kombinearre mei in ferfryskjende en argaïsearjende trend. De Sprachbrauch spilet al en net in rol by Halbertsma. Hy wol, paradoksalerwize, it libbene sprutsen Frysk stypje en besykje te bewarjen troch it fêst te lizzen en te brûken as skriuwtaal foar in grut publyk, en dat hat gâns fertuten dien foar it praktysk gebrûk fan it Frysk, ek skriftlik, en hy hat ek essayistysk wurk yn it Frysk skreaun, mar hy liket folle minder te stribjen nei in noarm en nei offisjeel gebrûk fan de taal. Dy stap wurdt troch oaren set. Dêr waard namste mear ferlet fan field, mei’t de Eastfries Wiarda en de Dútske taalkundige Adelung en, yn neifolging fan har, de Deenske taalkundige Rasmus Rask (1787-1832), úthoden, dat it Frysk útstoarn wie. Yn syn Frisisk Sproglære (= Fryske Grammatika) (1825) hie Rask skreaun dat it Frysk nei 1300 net mear bestie. De eigentiidske Fryske taal befette inkeld noch resten, spoaren fan de echte Aldfryske taal. Ek it skreaune Frysk fan Gysbert Japicx koe Rask der net fan oertsjûgje dat de Fryske taal noch bestie. Dy opfetting late by minsken as De Haan Hettema (1796-1873) en Harmen Sytstra (1817-1862) ta in soarte fan Aldfryske foarmlear en stavering dy’t sjen litte moast dat it nijere Frysk net wêzentlik ferskilde fan it âlde Frysk, sa’t dy bûtensteanders ha woene. Op sa’n manier soene minsken as Rask en oaren maklik oertsjûge wurde kinne fan har ûn- gelyk. (Ek fan Wassenbergh (1820) en Halbertsma (sjoch Rask 1830) binne protesten bekend tsjin it idee fan it útstoarne Frysk mar dy loeken dêr gjin konsekwinsjes út wat de Fryske stavering oangiet). Dy skreaune Fryske taal fan De Haan Hettema c.s. soe oerienkomme mei it folsleine, regulearre en suvere Frysk en koe it Westerlauwersk- en it Noardfrysk beide oerkoepelje. Inkeld taalferoaringen dy’t holpen om de taal te beskaven, wiene akseptabel. Dy klam op it noarmative aspekt paste goed yn de taalbou dy’t yn rûnten fan it Frysk Genoatskip en dêromhinne opjild die. It Genoatskip hie fan it begjin ôf (1827) as doelstelling op dat mêd: ‘De grammaticale beoefening der Frie- sche taal, in hare volle uitgebreidheid’ en Telting (1840/44), dy’t it eigentiidske sprutsen Frysk seach as resten fan de âlde oarspronklike taal, woe oan op ‘de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang’ om it Frysk syn oarspronklike suverens en omfang wer te jaan. Dat is it klimaat dêr’t de stavering en de grammatika fan Harmen Sytstra yn ûntsteane. De rol fan it deistige praat wie yn dy skriftueren aardich beheind wurden. Ut it betinken wei dat it Frysk net allinne yn syn besteande foarm mar ‘in zijn volle uitgebreidheid’ bestudearre en beskreaun wurde moat, set Sytstra in

18 grammatika op dy’t Ald- en Nijfrysk èn Noard- en Westerlauwersk Frysk oerkoepelje moat yn stavering en wurdfoarmen: in noarmative grammatika dus foar in echte taal. Mar fansels, it moat allegearre yn de frije tiid helle wurde, dat dizze grammatika is net klear kommen en bliuwt in torso lykas dy út de santjinde ieu. Mar, mear as doedestiids is de grammatika fan Sytstra symboal en demonstraasje fan de posysje dy’t Sytstra it Frysk ta ha wol. En mei dat doel is it Sytstra tinken; hy is ek in man fan praktyske taalbefoardering en stie dus hiel dúdlik en prinsipieel oan de kant fan de Sprachbrauch. Sytstra syn spraakkeunst wie in produkt fan syn tiid, mar foar de Friezen fan doe en – mei de breklike ynfrastruktuer fan it Frysk fan doe – rikte syn projekt te heech en foar de praktyk fan it taalgebrûk waard it ferlet fan in ienfâldiger opset field. Dat, nei Sytstra komme der yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu in pear (allyksa Nederlânsktalige) grammatika’s mei in ienfâldiger stavering, dy’t de klam lizze op de praktyske brûkberens: spraakkeunsten dy’t it praktysk gebrûk fan it Frysk stypje en yn goede banen liede moatte. De help by it praktysk lêzen en skriuwen fan de taal wint it fan it mear wittenskiplik-romantyske stribjen nei in folsleine taal, en de ‘praktyske’ noarm wurdt in hyltyd wichtiger elemint yn de Fryske skriuwerij. Yn 1879 stelt it Selskip foar Fryske Taal en Skriftekennisse (it Selskip 1844) de stavering fêst, wêrby’t dy fan Halbertsma frijwat ynfloed hân hat. Yn dyselde snuorje set it wurk oan it wurdboek fan Waling Dykstra útein, mei finansjele stipe fan de provinsje. Ek dy fuortsetting fan Halbertsma syn leksikografysk wurk hat no in folle praktysker karakter krige. It giet foargoed oan op be- foardering fan de Sprachbrauch.

Underwilens ha ek oare gebieten fan de frisistyk omtinken fan ûndersikers hân, lykas Aldfryske filology, tekstútjeften, leksikology, rjochtsskiednis: Frysk op in ôfstân dus en inkeld as objekt fan stúdzje. Theodor Siebs (1862- 1941) bestudearret yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu net allinne de histoaryske lûdleare fan it Frysk mar hy ûndersiket ek de dialekten by de minsken sels: histoaryske taalkunde dêr’t it Frysk as sprutsen taal o sa gaadlik foar is en sa’t it wittenskiplik sjoen heart yn dy tiid. De aktiviteiten fan Siebs ha grif it selsfielen fan de Friezen ferhege, mei’t har taal sa belangryk achte waard troch in bûtenlânsk gelearde, mar it wurk fan Siebs past noch alhiel yn de stúdzje fan sprutsen taal sûnder fierdere pretinsjes. Wat dat oangiet leit dat wurk folle mear as de grammatika’s fan Sytstra en dêrnei yn de sfear fan de Sprachquell.

19 1.5 Tweintichste ieu

At om 1900 hinne in hiel hoeden begjin makke wurdt mei Frysk ûnderwiis bû- ten de skoaloeren, makket dy oantrún dat der in Frysktalige grammatika foar ûnderwizers skreaun wurdt. Sa wurdt der in hiel streekrjocht ferbân lein mei it besykjen om de posysje fan it Frysk te fersterkjen. De Fryske en profesjonele frisist Buitenrust Hettema jout him – folle mear as de measte profesjonele frisisten – yn de Fryske beweging, ek al sil er mei syn ideeën net by elk like wolkom west ha. Hettema paste op it Frysk deselde begjinsels ta as op it Nederlânsk, en syn belangrykst begjinsel wie it primaat fan de sprutsen taal. As taalkundige hat er in skoftlang ynfloed hân op it wurdboek fan Waling Dykstra en op de ideeën fan S.K. Feitsma, ek al sil dy op it punt fan taalsuverens mear belang hân ha by ‘geef Frysk’ as Buitenrust Hettema, foar wa’t ek hollannismen yn de Fryske sprektaal ‘goed’ wiene. Wylst de stúdzje fan it Nederlânsk al yn 1797 ynstitúsjonalisearre wie oan de universiteiten, waard dêr foar it Frysk earst hûndert jier letter, yn 1897, in skruten begjin mei makke doe’t Buitenrust Hettema yn Utert talitten waard as privaat-dosint foar Frysk. En earst yn de jierren tritich-fjirtich fan dizze ieu kaam de universitêre frisistyk goed op gong. Yn 1930 waard P. Sipma (1872- 1961) beneamd as lektor yn Grins, yn 1934 waard G. Gosses (1877-1955) bysûnder heechlearaar yn Amsterdam en yn 1935 yn Utert. Yn 1941 waard de earste ordinarius foar Frysk yn Grins beneamd yn de persoan fan Jelle Brouwer (1900-1981). Fan 1949 oant 1993 wie der ek in learstoel Frysk oan de VU, en op dit stuit binne der professoraten yn Grins en oan de UvA, wylst Leien in bysûndere learstoel hat. De universitêre frisistyk sette út ein mei de beoefening fan de histoaryske grammatika, Aldfryske filology ensafuorthinne, mar al gau-eftich kaam ek it eigentiidske Frysk oan bod (sa’t dat by Buitenrust Hettema yn Utert nammers ek al it gefal west hie). Men soe sizze kinne dat dy útwreiding nei it Nijfrysk in oanwizing is fan de relative krêft fan de posysje fan it Frysk. Oan de ûnder- syksprioriteiten kin men gauris sjen wêr’t op in stuit benammen ferlet fan is yn it praktyske taalbelied. Dêrnjonken spylje uteraard de ideologyske en taalkundige prioriteiten in rol. Nije taalkundige streamingen binne mear op de syngrony rjochte en ha dêr- troch in minder eksplisyt ferbân mei de Fryske ideology, ek al wol dat net sizze dat dat ferbân der no net mear wêze soe. In foarbyld fan in fakgebiet dat goed past yn de eigentiidske ynternasjonale wittenskip en tagelyk foarsjocht yn in praktysk ferlet fan de Fryske taalpolityk, is de sosjolingwistyk, likefolle at de klam mear leit op it taalkundige of it sosjale aspekt, of – noch better – op in kombinaasje/yntegraasje fan beide. Sjoen it praktyske belang fan dat stúdzjegebiet foar it Frysk en sjoen de spesifike posysje fan it Frysk as min- derhydstaal hoecht it jin gjin nij te dwaan dat der yn it Fryske fermidden fier

20 foar de offisjele sosjolingwistyk al hiel wat sosjolingwistyske opmerkingen en skôgingen nei foaren brocht binne.

2 De Fryske taalkunde yn wider taalkundich perspektyf

2.1 Taalkunde yn soarten

De beoefening fan de Fryske grammatika yn syn ferskillende perioaden moat sjoen wurde yn it ramt fan de algemiene ûntjouwing fan de grammatikale stúdzje yn West-Europa. Yn it hjir folgjende sil ik oan de hân fan in pear sintrale begripen aspekten fan de taalkunde behannelje dy’t foar de ûntjouwing fan de Fryske taalkunde fan bysûnder belang binne.

2.2 Ferheffing fan de taal

Yn de sechstjinde/santjinde ieu spilet neffens goed-humanistyske tradysje de taalbou, de ferhearliking en de kultivearring fan de eigen taal en de literêr- filologyske kant fan de saak in sintrale rol. Yn Fryslân fertsjinwurdigje benammen Gysbert Japicx en S.A. Gabbema dy trend. Gysbert Japicx syn behanneling fan de Fryske stavering oan Den Nauw- keurigen Neederlander (1655), de anonime beskriuwing fan Fryske letters en har útspraak (Fragmentum de Literis Frisicis) en it allyksa anonime fragmint fan in Fryske grammatika (Quaedam ad grammaticam spectantia), en de hiele opset fan de fan Gabbema útjûne Gysbert-edysje fan 1681 tsjûgje fan de taalkundige en literêre Renaissance-idealen fan dy tiid. Mar al yn de sechstjinde ieu is dêrnjonken it ûndersyk nei de causae (de grûnen, de struktuer) fan de taal mear op ’e foargrûn kommen. Padley (1976, haadstik 2) konstatearret yn de Latynske grammatikale teory in brek yn de tradysje, dêr’t er de nammen fan J.C. Scaliger (1484-1558), Petrus Ramus (1515-1572) en Franciscus Sanctius (1554-1628) oan ferbynt. Yn de santjinde ieu waard ek stribbe nei in universele grammatika. Fan dy stream(en) yn de tradysje fan de klassike stúdzjes is Johannes Hilarides de belangrykste fertsjinwurdiger op it Fryske mêd. Hilarides wol in ‘taalbeschrijving’ jaan basearre op de ratio, de rede, en hy agearret tsjin de ‘spraakkunden’ dêr’t de usus, it gebrûk, en de ars bene loquendi, de spraakkeunst, foar master opslagge (Niewe Taalgronden 11 en 6). Yn de syntaksis makket er ryklik gebrûk fan de ellips as ferklearring fan skynbere ûnregel- mjittichheden (wêrby’t ‘ûnfolsleine’ útdrukkingen ‘oanfolle’ wurde ta de ‘goede’ útdrukkingen), en yn de stavering wol er de lûden sekuer werjaan yn it ramt fan in universele stavering, yn neifolging fan de Nederlânske gramma-

21 tikus Petrus Montanus. Hilarides is dêrneist in man fan folkstaal en dialektferskaat. Ek syn krityk op Quaedam, de Castigationes (1687), heart dêrby. Hilarides fertsjinwurdiget in moderner, mear ferljochte stânpunt, praktysk sawol as teoretysk, tsjinoer it filologyske stânpunt fan Quaedam. Epkema syn grammatika yn it wurdboek op syn útjefte fan Gysbert Japicx (1824) slút aardich oan by de santjinde-ieuske Renaissance-tradysje en fansels ek by de autoriteit fan grammatisy as Adelung. Opfallend is Epkema syn sterke ôfhinklikens fan en oansluting by de Nederlânske grammatika en de tsjinstberens fan syn Fryske grammatika oan it Nederlânsk. De noarmative filologyske tendins fan Epkema syn taalopfettingen set him troch yn de ideeën fan De Haan Hettema en Sytstra dy’t in oerkoepeljende op it Aldfrysk basearre stavering en foarmlear foarsteane en útwurkje. Dat wie net sa útsûnderlik as it no liket, want ek de opposanten fan Sytstra syn stavering, lykas Ph. van Blom, giene net út fan de folkstaal en ferdigenen yn wêzen in like elitêre taalopfetting, al wie dy dan minder argaysk as by Sytstra. It is wol dúdlik dat it doel fan de minsken dy’t by dizze streamingen hearden, is en bliuwt it kultivearjen, it útwurkjen en it ferheffen fan it Frysk.

2.3 Analogy

De term analogy tsjut fanâlds op de opfetting fan taal as in regelmjittich stel- sel mei regelmjittige bûgingen fan nomina en verba en sa. Hilarides syn analogy-begryp (= regelmaat) komt oerien mei dy âlde klassike betsjutting fan it wurd. In nijer, dynamysker analogy-begryp komt by de Schola Hemster- husiana op it aljemint, mei as wichtichste fertsjinwurdigers de heechleararen Gryksk yn Frjentsjer en Leien: Tiberius Hemsterhuis (1685-1766) en L.C. Valckenaer (1715-1785). Dy beheine har net ta de klassike analogy, mar dogge dêr in kreatyf elemint by. Jacobus Perizonius (1651-1715), heechlearaar yn Frjentsjer en Leien, hie it begryp al dynamysker opfette en brûkte it foar rekonstruksje fan âldere foarmen (Verburg (1952:426). Dy nije lading fan dat begryp as taalbouwend prinsipe krige syn folle kâns yn de achttjinde ieu troch tadwaan fan de Schola Hemsterhusiana. Analogy is net mear allinne de kongruinsje by gelikense bûging fan wurden, mar ek it kreative prinsipe dat it minskdom folge hat by it foarmjen fan bûgingen, ôfliedingen en útdruk- kingen, de ‘gong fan de taal’. Fan de redenen foar de ferskillen tusken de talen dy’t yn ’e rin fan de ana- logywurking ûntsteane (Gerretzen 1940:132; Lectio publica 326-329) neamt Hemsterhuis twa: it ferskil yn wenplak en it ferskil yn seden, wetten, ynstel- lingen en gewoanten (Gerretzen 1940:139). Hemsterhuis wiist dêrby op de wetjouwing en de rjochtspraak dy’t wolsprekkendheid kweekt.

22 Valckenaer karakterisearret analogy as ‘similitudo exemplorum’ en ‘certa rerum ad res proportio ac similitudo’, mei oare wurden de gelikensens en de regelmjittige ûnderlinge ferhâlding fan de taaleleminten. Dy analogy koe sels brûkt wurde ‘als norm en vergelijkingsmiddel om in het grieksch verloren ge- gane woorden en den oorspronkelijken vorm der stammen te herstellen’ (Ger- retzen 1940:276-279). Op sa’n manier koene âlde, ferâldere en oarspronklike wurden wer ophelle wurde (sjoch Valckenaer 1743/1790). Dy analogyske metoade is in soarte fan ynduksje mei trije stadia: earst observaasje en sammeljen, dan ferlykjen en beoardieljen, en op it lêst analogyske konklúzje (sensus, testimonium, analogia) (Gerretzen (1940:11). Valckenaer giet út fan it ienfâldige en primitive yn de oarspronklike taal en dêrútwei wurdt dan de ‘gong fan de taal’ neigien en rekonstruearre. De ‘nije’ analogy hat trije wichtige ‘ôfstammelingen’ yn de frisistyk: de Graecus Everwinus Wassenbergh, dy’t de klassike metoade fan syn learmas- ters út de Schola Hemsterhusiana ek op it Frysk tapast, Joast Halbertsma mei syn inerlike analogy en de ûntjouwing fan in taal troch dyjingen dy’t him brûke, en yn in hiel oar ramt Harmen Sytstra, waans analogysk rekonstruearjende metoade via Telting faaks mear op Valckenaer liket werom te gean. Wassenbergh hat net sa’n soad publisearre oer syn tapassing fan de analogy. It giet by him meast om it neigean fan besibbens tusken wurden mei deselde konsonanten dy’t – neffens in al âldere tradysje – wikselje kinne fan fokaal. Op sa’n manier soe men ferskillende wurden ta ien oarsprong werom- bringe kinne. Ek Epkema moat yn datselde spoar sitte, mar dy lit him ornaris net mei safolle wurden oer de analogy út. Foar Halbertsma binne de inerlike analogy (de yn prinsipe regelmjittige ûntjouwing fan de taal), en de taalgeast (genius linguae) it eigene fan de taal yn syntaksis en betsjutting), beskiedend foar de ûntjouwing en it karakter fan de taal. Dêrfandinne syn neidruk op de útspraak en de folkstaal. Hy hat grutte beswieren tsjin fan boppen ôf opleine regels. De fan boppen ôf opleine regels fan taal en literatuer wiene neffens him deadlik foar de ynwindige analogy, de natuerlike ûntjouwing fan de taalfoarmen en foar de geast fan de taal (genius linguae) yn syntaksis en semantyk. Lykas Ten Kate is er fan betinken dat de taalkundige de regels fan de taal net meitsje mar fine moat. Mei dy ynstelling is it neat gjin wûnder dat Halbertsma gjin grammatika skreaun hat. Syn wurdboekprojekt, it Lexicon Frisicum paste better by syn persoan en syn ideeën. Dêryn, en yn syn tekstkommentaren en syn oare publikaasjes joech er syn taalkundige observaasjes en skôgingen oer diagroane en syngroane taalregels. Foar de minsken dy’t in komplete standerttaal foarstiene wie it rekonstruearjende part fan de analogy à la Valckenaer hiel belangryk. Sa propagearre A. Telting al yn 1840 in histoarysk-analogyske grammatika foar it Frysk, dy’t makke wurde moast troch it sammeljen en ferlykjen fan âlde foar-

23 men en op basis dêrfan it oarderjen fan it materiaal ta in komplete Fryske grammatika. Dêrby koe útgien wurde fan de wurkwize fan Grimm (foar it sammeljen en ferlykjen) en fan Rask (foar it oarderjen). Dat projekt fan Telting hat Sytstra oanpakt. Yn de lettere histoaryske taalkunde yn de njoggentjinde ieu krige de analogy in nije betsjutting; de funksje fan de analogy waard no de ferklearring fan út- sûnderingen op de lûdwetten yn de ûntjouwing fan de taal.

2.4 Komplete en ynkomplete taal

Benammen yn de njoggentjinde ieu spilen begripen as komplete en ynkomplete taal en resten fan in taal in rol yn de diskusje. Yn de priisfraach dy’t it Kongelige danske videnskabernes selskab yn Kopenhagen yn 1817 útskreau oer it Noardfrysk wiene de resten (Levninger, vestigia) fan de taal ien fan de ûnderwerpen. Wy ha al sjoen dat der neffens de Deenske lingwist Rask (1825) sûnt 1300 inkeld noch mar resten fan it Westerlauwerske Frysk oer wiene. Yn deselde trant beskôget A. Telting (1840/44) it yn syn dagen op it plat- telân sprutsen Frysk, dat syn funksjes as skreaune taal ferlern hie, as de resten fan de âlde oarspronklike Fryske taal. Hy achte it nedich dat der ûndersyk dien waard om de Fryske taal syn oarspronklike suverens en kompletens wer te jaan. Der wie in histoaryske en analogyske grammatika nedich om de echt Fryske trekken fan de taal te rekonstruearjen. Halbertsma wie it sa’t liket net mei Telting en oaren iens dat de sprutsen Fryske folkstaal in rest wie fan it komplete Frysk; foar him stie krekt dy sprutsen folkstaal boppe-oan. Hy seach de kompletens fan it Frysk mear geografysk en rekkene yn syn Gysbertstúdzje mei alle Westerlauwersk Fryske dialekten: ‘Mijne hand [...] heeft altijd getast in de levende volkstaal der Friezen, en na lang zoekens is ’t mij eindelijk gelukt bijkans den ganschen Gysbert aldaar terug te vinden’ (Halbertsma 1851:41). En: ‘Veel is er van de taal van Gijsbert verloopen; maar hier en daar verspreide overblijfsels, door een naauwkeurigen opmerker met geduld gegaderd, leveren noch heden vrij volkomen den ganschen Gijsbert uit’ (Halbertsma 1840:97). Yn dy sin wie it Frysk (= de sprutsen Fryske taal mei syn dialekten) neffens Halbertsma noch in einhinne folslein. Telting hode ek rekken mei de geografy, want de noch libjende resten fan Westerlauwersk- en Noardfrysk en Sealtersk foarmen foar him meiinoar in weardefol taalkundich gehiel. Harmen Sytstra (1854:IV) gie fierder en ornearre dat, ek al waard it Frysk nearne praten yn alle folsleinens en rykdom, de komplete Fryske taal dochs wier bestie, at men alles binnen de Fryske grinzen ûndersocht en sammele. De begripen komplete en ynkomplete taal ha te krijen mei de tsjinstelling skreaune standerttaal – ynformele sprutsen taal of dialekt. Der spilet hjir in

24 eigenaardige paradoks. Oan de iene kant waard de taal, benammen yn de foarm fan sprutsen taal en dialekt, yn positive sin beskôge as in soarte fan organisme mei in ‘inneres Sprachgesetz’, in ‘inner analogy’, wylst de standerttaal dêr net tsjinop koe, mei’t dy mear in kwestje fan ‘konvinsje’ wie. Oan de oare kant waard yn ’e praktyk – en bytiden ek yn teory – de standerttaal heger set as middel en fiertaal fan oplieding, kultuer en literatuer. Ek ien as Jacob Grimm dy’t de âlde midsieuske taal en de âlde boere- dialekten heech hie en fan betinken wie dat regels fan boppen ôf ûnderstek diene oan de taal, ferdigene as it nypt de foardielen fan de Heechdútske standerttaal foar de politike ienwurding fan Dútslân, en ek omdat de ‘Abgezogen- heit’ fan de moderne taal likegoed fan belang wie as de ‘Sinnlichkeit’ fan de âlde folkstaal. De dominante funksje fan de standerttaal wûn it yn ’e praktyk fan de ideologyske foarkar foar sprutsen taal en dialekt. Dat it Frysk, dat hast inkeld as sprutsen taal funksjonearre, hie ferlet fan in regulearre skreaune taal om de status fan komplete taal te berikken. It stribjen nei in mear Aldfryske stavering past dus net allinne yn de argumintaasje foar de gelikensens fan Ald- en Nijfrysk mar ek yn de algemienere trend nei in komplete taal. Halbertsma seach dat hiel oars. Hy bleau derby dat regels fan boppen ôf ûnderstek diene oan de taal en dêrmei it autentike Frysk, de sprutsen (sa- neamd ynkomplete) taal fan it folk bedoaren. De romantikus Halbertsma fielde net foar in unifoarme standerttaal; by him stie de sprutsen folkstaal foarop. Sytstra syn ideaal fan in Standertfrysk, mear yn ’e trant fan de noarmative tradysje fan Adelung, like yn dy sin mear op Grimm syn stânpunt.

2.5 Histoaryske taalkunde

It histoarysk komôf fan talen en wurden hat al hiel lang ûnderwerp fan stúdzje en ûndersyk west. Mar yn de rin fan de tiid is dy stúdzje stadichoan systematysker wurden. Lambert ten Kate hie yn it begjin fan de achttjinde ieu al ferskillende regels foar it ljocht helle, de Schola Hemsterhusiana besocht dat benammen yn de klassike talen, de histoarysk-ferlykjende taalkunde fan Rask, Bopp en Grimm hat dêroan fierder boud en de neogrammatisy besochten de systematyk definityf fêst te lizzen mei har ‘ausnahmslose Lautgesetze’, dus ‘echte’ regels sûnder útsûnderingen. Epkema syn grammatika ferskynde yn 1824, fiif jier nei de earste edysje fan Grimm syn Deutsche Grammatik yn 1819. Al sitearret Epkema aardich wat âldere parallellen, it is net sa frjemd dat dy histoaryske kant fan de saak by him in hiel oar karakter hat as by Grimm en dat syn grammatika noch alhiel yn de filologyske tradysje fan syn foargongers stiet. Yn de njoggentjinde ieu begjint de belangstelling foar de histoarysk- ferlykjende taalkunde grutte foarmen oan te nimmen, mei ûnder ynfloed fan de

25 Romantyk. De grutte foarman fan it nije ljocht, Jacob Grimm (1819, XI) ûnderskiedt trije soarten fan wittenskiplike grammatika: filosofysk, kritysk en histoarysk. De filosofyske grammatika ûndersiket de grûnen fan de taal, itsij histoarysk (etymology), itsij logysk. De krityske grammatika, de âlde noarmative grammatika,

will die sinkende oder doch sich ändrende Sprache festhalten und setzt, weniger aus einer inneren Ergründung dieser selbst, als aus den für voll- kommen gegebenen besten Schriftstellern gewisser Zeiten ein System zusammen, von welchem abzuweichen ihr für fehlerhaft oder bedenklich gilt. [...]. Sobald die Critik gesetzgeberisch werden will, verleiht sie dem gegen- wärtigen Zustand der Sprache kein neues Leben, sondern stört es gerade auf das empfindlichste.

Tsjin de filosofyske en krityske rjochting hat Grimm earnstige beswieren. Hy- sels hie keazen foar it skriuwen fan in histoaryske grammatika (1819: XVII). It Frysk krige ek omtinken by de foarmannen fan de histoarysk-ferlykjende skoalle. Yn syn Deutsche Grammatik (1822) hie Jacob Grimm net allinne de âldere stadia fan it Heechdútsk beskreaun mar ek oare Aldgermaanske dialekten yn syn ûndersyk behelle. ‘Deutsch’ betsjut by Grimm eins ‘Ger- maansk’. It Aldfrysk heart ek by de dialekten dy’t Grimm behannelet, ek al nimt dat troch de krapte oan Aldfrysk tekstmateriaal in hiel beskieden plakje yn syn grammatika yn. Grimm giet út fan de ûntjouwing fan de grammatikale struktueren fan de Aldgermaanske dialekten as gehiel. Fryske paradigmata en feiten steane troch de hiele grammatika hinne. Yn it ramt fan syn beskriuwing fan de Aldgermaanske talen lûkt Grimm troch ferliking syn konklúzjes oer de ûntjouwing fan foarmen en struktueren. Yn syn Frisisk Sproglære (1825) karakterisearret Rask (Fortalen, s. 24) Grimm syn Deutsche Grammatik (1822) as in wurk dat wêzentlike bydragen leveret oan de Fryske grammatika, hoewol frijwat ûnfolslein en mei guon slimme flaters. Rask beskriuwt it Aldfrysk as ien gehiel en brûkt gauris feiten út oare talen om konklúzjes te lûken oer it Aldfrysk. De belangstelling foar de skiednis yn it algemien wie geunstich foar de stúdzje fan it Aldfryske rjocht en de Aldfryske taal, wylst de niget oan folkstaal en dialektferskaat (ek al om't de dialekten histoaryske relikten bewarre hiene) ynspirearre ta de bestudearring fan it Nijfrysk by minsken as Halbert- sma en Sytstra. Yn de lette njoggentjinde ieu, de perioade fan de neogrammatisy, kriget ien en oar noch in útrinder yn it neogrammatyske dialekt- ûndersyk. It Frysk wie hiel gaadlik as ‘Fundgrube’, sawol foar de Romantisy as foar de Neogrammatisy. Halbertsma wie yn de skoalle fan Hemsterhuis grut wurden en hie, lykas oaren, profitearre fan Ten Kate syn foarwurk, oant er op it lêst (om 1830

26 hinne) yn ’e kunde kaam mei de histoarysk-ferlykjende skoalle fan Grimm en dy wurkwize sels ek tapaste. Halbertsma liket in oergongsfiguer te wêzen tusken de Schola Hemsterhusiana en de histoarysk-ferlykjende skoalle fan de njoggentjinde ieu. Hy is net allinne in belangryk fertsjinwurdiger en propa- gandist fan dy nije skoalle yn Fryslân, mar ek yn Nederlânske ferhâldingen ien fan de earsten op dat mêd. Sytstra boude ek fierder op Grimm en Rask. Hy besocht sels om ‘die alten Autoritäten’ (noch âlder as de bêste skriuwers dêr’t Grimm it oer hân hie) yn de noarm fan de Fryske skreaune taal yn te fieren. Dat wie alhiel tsjinoersteld oan de opfettingen fan Grimm. Oan de oare kant bestudearre er de Aldfryske teksten histoarysk om de gongbere foarmen mei de âlde te ferlykjen. Yn dy sin wurke er wol wer yn de geast fan Grimm. Sytstra syn grammatika is net filosofysk, wol kritysk, mei ’t er de Friezen in praktyske grammatika jaan wol mei regels foar goed skreaun Frysk, en histoarysk, om't er syn regels basearret op histoarysk ûndersyk en rekonstruksje fan dy regels. Sytstra (1854:VIII- IX), dy’t grut respekt hat foar Grimm en Rask, kritisearret se dochs ek mei’t se as net-Friezen de eigentiidske Fryske taal net behannelje koene en dêr ek te min fan wisten. Har behanneling fan it Aldfrysk hie dêrûnder lit. Boppedat wiene wichtige wurken oer it Aldfrysk yn har tiid noch net útkommen. Struktuer en ideeën yn Sytstra syn grammatika kinne ferlike wurde mei de grammatika’s fan Grimm (1822) en Rask (1825; mei Hettema syn oersetting fan 1832), mar yn praktysk opsicht benammen mei de Dútske grammatika fan Heyse (1838 en 1851). Lykas Sytstra behannelet Heyse in eigentiidske taal, wylst oan de oare kant de Dútske bûgingen yn ferskillende opsichten op de Aldfryske bûgingen by Sytstra lykje. Sytstra neamt Heyse net, mar der binne wol oerienkomsten, bygelyks yn opset en folchoarder. Heyse syn grammatika wie tige bekend, dat it wie faaks in fanselssprekkende grûnslach foar grammatikaal wurk. J.H. Behrns, dy’t Sytstra goed koe, hie Heyse syn skoalgrammatika yn it Nederlânsk oerset en bewurke (Behrns 1832). Naumann (1986: 170) neamt de grammatika’s fan de famylje Heyse de ‘mit groem Abstand erfolgreichsten Grammatiken des 19. Jahrhunderts’. Brill syn Hollandsche Spraakleer (1846) is ek basearre op Heyse (1838) (Bakker (1977:133). De histoaryske teoryen en wurkwizen wiene in skoftlang suver allinne- hearskjend yn de taalwittenskip. De syngroane grammatika’s út dy tiid waarden gauris (mear fanwegen de moade as op reële grûnen) net sasear as wittenskiplik wurk beskôge en yn ’e hoeke fan de didaktyk treaun. Dêr pasten de Fryske syngroane grammatika’s út de twadde helte fan de njoggentjinde ieu goed yn; dy hiene útdruklik mear in praktysk as in wittenskiplik doel.

27 2.6 Aspekten fan taalkunde yn de tweintichste ieu

Yn de tweintichste ieu komt der in ferskowing yn de aksinten fan de frisistyk. Njonken de histoaryske grammatika en de dialektology, dêr’t it Frysk as folkstaal bysûnder materiaal foar leverje koe, kaam in ‘neutraalder’ syngroane taalkunde op, it strukturalisme, dat him rjochte op de struktuer fan in taal- systeem. Dêr koe it Frysk net mear sa bot as ‘Fundgrube’ tsjinje. Dochs die bliken dat it Frysk as folkstaal ek yn dat paradigma in eigen rol hie. Yn de generative taalkunde binne de Fryske eigenheden ek net samar sichtber te meitsjen, mar dat betsjut net dat dy teory gjin belangrike aspekten fan it Frysk oan it ljocht bringe kin. De sosjolingwistyk as wittenskipsdomein bestiet yn de taalkunde, en yn Fryslân dochs, al frijwat langer as de namme fan it fak. Mei troch de ynternasjonale trend yn de hjoeddeiske taalwittenskip is de sosjolingwistyk no al wer in aardich skoft ynstitúsjonalisearre.

3 Beslút

De earste teksten oer Fryske grammatika stiene yn it ramt fan de klassike lingwistyske tradysjes fan ferheffing fan de taal en filology. Dêrop folget in perioade fan grutter omtinken foar de praktyske funksje fan de taal en foar it Frysk as folkstaal. Yn de njoggentjinde ieu woene de skriuwers fan de praktyske grammatika’s de status fan de taal ferheegje en it ‘patois’, it ûnbe- skaafde dialekt, bestride. De klam wie in einhinne oergien fan de filology nei it praktysk ûnderwiis. De Fryske taalbeweging hie in rol krige yn it maatskiplike libben, dat de Fryske grammatika moast folgje. Wittenskiplik sjoen sloech de histoarysk-ferlykjende taalkunde de hiele ieu lâns, yn ferskillende soarten en fazen, foar master op. De Fryske taalkunde ûntjoech him stadichoan mear yn de rjochting fan nijere grammatikale tradysjes fan histoaryske taalkunde en dialektferskaat. It belang fan it Frysk as ‘âlde taal’ waard dêrmei nochris ekstra ûnderstreke. Yn de noch wer nijere syngroane en sosjolingwistyske tendinzen wurdt dat aksint uteraard wer swakker, wylst ek de praktyske tapasberens fan karakter feroaret en him faaks mear de pragmatyske kant út ûntjaan sil. Ofsjoen fan de ferskillende manifestaasjes fan de Fryske taalwittenskip, mear of minder parallel mei wat der om ús hinne yn de wrâld te keap is, kin men yn it algemien sizze dat de Fryske taalstúdzje lykop giet mei it bestribjen fan in folweardich plak fan it Frysk as skreaune taal. Ek al liket it derop dat in part fan de profesjonele frisisten it Frysk op dit stuit mear (en leaver?) sjocht as Sprachquell ynstee fan as Sprachbrauch.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1998)

28 Literatuer

Adelung, J.C. (1809) Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde. Bearbeitet von J.S. Vater. Zweyter Theil. Berlin. Bakker, D.M. en G.R.W. Dibbets (red.) (1977) Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch. Behrns, J.H. (1832) Nieuwe Hoogduitsche Spraakleer, voornamelijk naar de spraakkunstige werken van J.C.A. Heijse bewerkt, ten gebruike voor Nederlanders. Franeker. Blom, Ph. van (1889) Beknopte Friesche Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd. Uitgegeven door het ‘Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse’ Joure. Bogherman, Reynerus (1542, 1551) De loquela frisonica adagiorum appendix (ms. UB Göttingen, ms. PB Leeuwar- den) (ed. T.J. de Boer, De Vrije Fries 19, 1900, pp. 207-279). Breuker, Ph.H. (1989) It wurk fan Gysbert Japix I-II. Ljouwert. Brill, W.G. (1846) Hollandsche Spraakleer. Leiden. Brouwer, J.H. (ed.) (1940) ‘De Burmania-sprekwirden’, yn: P. Sipma, J.M.N. Kapteyn, J.H. Brouwer, De twadde jiergearkomste fan de Fryske Akademy. Assen, pp. 83-113. Campbell, Alistair (ed.) (1948) Gysbert Japicx: The Oxford Text of Four Poems. edited with a complete glossary. Bolsward. Dibbets, G.R.W. (ed.) (1985) Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584). Assen/Maastricht. Dibbets, G.R.W. (1977) ’Grammaticale geschriften uit de zestiende eeuw’, yn: Bakker-Dibbets (1977), pp. 23-37. Dijkstra, Waling (1898-1911) Friesch Woordenboek I-IV. Leeuwarden Epkema, E. (1821) Gysbert Japicx Friesche Rijmlerye. De tredde druwck. Ljeauwert. Epkema, E. (1824) Woordenboek op de Gedichten en Verdere Geschriften van Gijsbert Japicx, als een vervolg op de II vorige deelen van dat werk. (‘Inleiding’ pp. III-LXXVIII). Leeuwarden. Feitsma, A. (ed.) (1956) Oude Friesche Spreeck-woorden, Franeker 1641 synoptysk mei Friesche By- wirden, hs. Gabbema. Grins. Feitsma, A. (1980) ‘The Frisian native speaker between Frisian and Dutch’, yn: D.J. van Alkemade et al. (eds.), Linguistic Studies offered to Berthe Siertsema. Amsterdam, pp. 335- 339.

29 Feitsma, A. (1986) Kroniek van een eeuw universitaire frisistiek I (oraasje UvA). Ljouwert/ Leeuwarden. Fryske Boekstavering (1879) De Fryske Boekstavering; In hantlieding for hwa yn ’t Frysk skriuwe wolle. Heerenveen. Gerretzen, J.G. (1940) Schola Hemsterhusiana. De herleving der Grieksche studiën aan de Neder- landsche universiteiten in de achttiende eeuw van Perizonius tot en met Valcke- naer. Nijmegen - Utrecht (diss. KUN). Gysbert ,Jacobz. (1655) ‘Nauw-keurigen Needer-lander’, yn: Gysbert Japix, Friesche Rymlerye. Leuward (1681, I, ***4r - ****1r (reprint yn: Ph.H. Breuker (1989, I), pp. 275-277). Gysbert ,Japix (1681) Friesche Rymlerye. Leuward. [Mei: Het twaede diel fen dy Friesche Wirkken. Leuward. (reprint yn: Ph.H. Breuker (1989, I), pp. 241-398)]. Grimm, J. (1819) Deutsche Grammatik. Erster Theil. Göttingen. Grimm, J. (1822) Deutsche Grammatik. Erster Theil. Zweite Ausgabe. Göttingen. Halbertsma, J.H. (1840) ‘Gysbert Japix’, yn: J.H. Halbertsma, Letterkundige Naoogst I. Deventer, pp. 96- 298. Halbertsma, J.H. (1851) ‘Inleiding’, yn: Aanteekeningen op het vierde deel van den Spiegel Historiael van Jacop van Maerlant. Deventer, 1-84 (paginearring foarwurk). Halbertsma, J.H. (1872) Lexicon Frisicum. A-Feer. Post auctoris mortem edidit et indices adiecit Tial- lingius Halbertsma Justi filius. Deventer. Hemsterhusius, Tiberius (s.a.) ‘Lectio publica de originibus linguæ Græcæ’, yn: J.H. Halbertsma, Letterkundige Naoogst II. Deventer (1845), pp. 324-370. reprint yn: Lectio Publica Tiberii Hemsterhusii De originibus Linguae Graecae. Amsterdam - Münster (1997). Heyse, J.C.A. (18385 ) Theoretisch-praktische deutsche Grammatik oder Lehrbuch der deutschen Sprache, nebst einer kurzen Geschichte derselben. Zunächst zum Gebrauch für Lehrer und zum Selbstunterricht. Erster Band. Fünfte, völlig umgearbeitete und sehr vermehrte Ausgabe. Hannover (reprint Georg Olms Verlag, Hildesheim- New York 1972). Heyse, K.W.L. (185117 ) Dr. Joh. Christ. Aug. Heyse’s deutsche Schulgrammatik oder kurzgefasstes Lehr- buch der deutschen Sprache, mit Beispielen und Übungsaufgaben. Neu bearbeitet [...]. Siebzehnte, gänzlich umgestaltete und sehr erweiterte Ausgabe. Hannover.

30 Hilarides, J. (± 1687) Naamspooringen van het platte Friesk; zijnde De Oude Friessche Lantstaale: In de Oorsprongen opgezocht. In Taalgronden verklaard. Stedsbibleteek Ljouwert hs A452. Útjûn yn: A. Feitsma e.o. (1965-1966, I; (Estrikken XXXVII). Grins. Hilarides, J. (1687) ‘Castigationes In Quædam ad Grammaticam Frisicam Spectantia, ante centum, et qvod excurrit annos conscripta, ut dicitur; ad Virum Clarissimum, Simonem Abbes Gabemam; Ordinum Frisiæ Historicum; qvi eadem ante sexennium edidit’, yn: J. Hilarides, ±1687; útjûn yn: A. Feitsma e.o. (1965-1966, I; Estrikken XXXVII). Grins 1965, (219-226). Hilarides, J. (1705) Niewe Taalgronden der Neederdujtsche Taal; Weegens Het Gebruijk der Voor- leedekens/ de/ den: die; deeze/ dit/ dat/ het; en de Neederlandtsche Woord- rekkinge: voor Daavid van Hoochstraaten Med. Doct. en conrector t'Amsterdam. Fraaneker. Jacobz., Japix Ú Gysbert Kate Hermansz., Lambert ten (1823) Aenleiding Tot de Kennisse van het Verhevene Deel der Nederduitsche Sprake I-II. Amsterdam. Leibniz, G.W. (1717) ‘Unvorgreiffliche Gedancken, betreffend die Ausübung und Verbesserung der Teutschen Sprache’, yn: Collectanea Etymologica, Illustrationi linguarum, Veteris Celticae, Germanicae, Gallicae, aliarumque inservientia cum Praefa- tione Jo. Georgii Eccardi. Hanoverae, I, pp. 255-314. Montanus, Petrus (1635) Bericht van een niewe konst, genaemt De Spreeckonst: ontdect ende beschreeven door [...] van Delft, Bedienaer van Goots Woort inden Niewen Hoorn. Waer in verhandelt ende in ’t licht gebracht wort, den rechten en tot nuu toe verborgen aert van alle uitspraec: als met naemen, vande Oude en veel Niewe Letteren, vande Woordleeden, Woorden, Reedensneen, Reedenleeden, ende Reedenen. Delff. Naumann, B. (1986) Grammatik der deutschen Sprache zwischen 1781 und 1856. Die Kategorien der deutschen Grammatik in der Tradition von Johann Werner Meiner und Johann Christoph Adelung. Berlin. Padley, G.A. (1976) Grammatical Theory in Western Europe 1500-1700: The Latin Tradition. Cambridge. Rask, Erasmus (1830) ‘[brieven oan J.H. Halbertsma (21-4 en 25-6)]’. Utjûn yn: Louis Hjelmslev (ed.), Breve fra og til Rasmus Rask II (1941), nr. 895 en 907, pp. 236-243. Rask, R. (1825) Frisisk Sproglære udarbejdet efter samme Plan som den islandske og angel- saksiske. København.

31 Rask, R. (1832) Friesche Spraakleer. Met enige veranderingen uit het Deensch vertaald, door Mr. M. Hettema. Leeuwarden. Siebs, Theodor (1889) Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache. Halle a. S. Siebs, Theodor (1891, 19012 ) ‘Geschichte der friesischen Sprache’, yn: Hermann Paul (ed.), Grundri der germanischen Philologie. Strassburg, pp. 1152-1464. Siegenbeek, M. (18052 ) Verhandeling over de Nederduitsche Spelling, ter bevordering van eenparigheid in dezelve. Amsterdam. [Spiegel, H.L.] (1584) Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals. Leyden. [Spiegel, H.L.] (1585) Ruygh-bewerp vande Redenkaveling ófte Nederduytsche Dialectike. Leyden. [Spiegel, H.L.] (1587) Rederijck-kunst in Rijm opt kortst vervat. Leyden. Sytstra, H.S. (1854-1862) Friesche Spraakkunst: Inleiding; I: Klank- en Schriftleer der Friesche Taal; II: Woordenleer der Friesche Taal. Uitgegeven door het Gezelschap voor Friesche Taal- en Letterkunde. Leeuwarden. Telting, A. (1844) ‘Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang’, yn: De Vrije Fries III, 158-192. Valckenaer, L.C. (1743) ‘Observationes, quibus via munitur ad origines Graecas investigandas, et lexi- corum defectus resarciendos’, yn: L.C. Valckenaerius, Observationes academicae, [...]; et Io. Dan. a Lennep praelectiones academicae, de analogia linguae Graecae, recensuit, [...], Traiecti ad Rhenum 1790. (twadde printinge 1805; ek yn: L.C. Valckenaer, Opuscula. Lipsiae 1808. I, pp. 255-316). Verburg, P.A. (1952) Taal en Functionaliteit. Een historisch-critische studie over de opvattingen aangaande de functies der taal. Wageningen. Vulcanius, B. (ed.) (1597) De Literis & Lingua Getarvm, Siue Gothorvm. Item De Notis Lombardicis. Quibus accesserunt Specimina variarum Linguarum. quarum Indicem pagina quæ Præfationem sequitur ostendit. Lvgdvni Batavorvm, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium. [Wassenbergh, Ev.] (1774) Verhandeling over de eigennaamen der Friesen. Met ses bijlagen, daar toe betrekkelijk. En eene toelage van Friesche Spreekwoorden. Franeker. Wassenbergh, Ev. (1793) Specimen Philologiae Patriae Academicum, quo Narratio exhibetur de Vita, Moribus et Carminibus Clarissimi Poetae Frisii Giseberti Jacobi F. et eiusdem Carmina cum Poetis Antiquis, Graecis ac Romanis, quos imitando expressit,

32 conferuntur. Hoc [...] Praeside Everwino Wassenbergh defendet Gerardus Benthem Reddingius, Frisius [14-6] Franequerae. Wassenbergh, Ev. (1802-1806) Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen Tongval I-II. Leeuwarden. [Wassenbergh, Ev. ed.] (1820) Waatze Gribberts Brilloft, Kommeedje fen acht Uitkomsten: rjeucht formeitselyk om te lezzen Yn it Lân-Friesk. dy oorde, folle bettere druwck. Liauwert. Wetten (1827) ‘Wetten van het Provinciaal Friesch Genootschap ter Beoefening der Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde 1827’, yn: Verslagen van het Provinciaal Friesch Genootschap ter beoefening der Friesche geschied- oudheid- en taalkunde 1828-1841. Leeuwarden, p. 1ss. Wiarda, Tilemann Dothias (1784) Geschichte der ausgestorbenen alten friesischen oder sächsischen Sprache. Aurich.

33 II Foar-Aldfrysk: In oersjoch1

Hans F. Nielsen Syddansk Universitet Odense Denemarken

Ynlieding

Dit haadstik behannelet de ûndersyksskiednis oangeande it tiidrek dat oan it ferskinen fan de Aldfryske hanskriften foarôfgiet. Ik haw derfoar keazen om dy perioade taalkundich te beskriuwen mei in gelegenheidsterm, Foar-Ald- frysk, ynstee fan mear hjoeddeistige útdrukkings lykas Proto-Aldfrysk of Pree-Aldfrysk. Myn motyf dêrfoar is dat it tiidrek dat ik behannelje, hielendal weromgiet nei de tiid doe’t foar it earst melding makke waard fan Friezen troch klassike histoarisy en de Friezen faaks noch net iens in Germaansk idioom sprieken, lit stean fan in Frysk dialekt fan it Germaansk. ‘Proto-Ald- frysk’ is om noch in oare reden in ûngaadlike term om hjir te brûken: it foar- ûnderstelt rekonstruksje op basis fan letter Frysk en ferlykber Germaansk bewiismateriaal. Mar dat is net oan ’e oarder yn in haadstik dat him rjochtet op de ûndersyksskiednis fan iere nammekundige bewizen, rune-ynskripsjes en oar ynsidinteel taalmateriaal dat mei Fryslân te krijen hat. It soe lykwols mooglik wêze om de beneaming ‘Pree-Aldfrysk’ te brûken foar de lettere ieuwen fan it tiidrek dat dit artikel beslacht. Omtinken moat jûn wurde oan it feit dat net-taalkundige dissiplines lykas argeology yn myn behanneling fan ’e ûndersyksskiednis fan Foar-Aldfrysk mar tige beheind opnommen binne. De reden dêrfoar sille dúdlik wêze. It wie myn doel om in sa koherint mooglik byld fan dat tiidrek yn ’e taalkundige skiednis fan Fryslân te jaan. Yn in inkeld gefal, benammen yn paragraaf 4, is de seleksje fan materiaal foar presintaasje beynfloede troch myn eigen (sterke) opinys (mei de ûnûntkombere romtlike beheiningen), mar de út en troch persoanlike sjenswize sil dit artikel amper minder nijsgjirrich makke hawwe.

1 De namme fan ’e Friezen

1.1 Beleine foarmen

De namme fan ’e Friezen kaam foar it earst nei foarren yn ’e kroniken fan klassike skiedkundigen, dy’t de stam tusken de mûning fan ’e Ryn en de rivier de Eems pleatse. Plinius en Tacitus brûke beide de term Frisii en lettere foar-

1 In Ingelsktalige ferzje fan dit haadstik is ferskynd yn: NOWELE, vol. 24, 1994, pp. 91-136.

34 men binne 0'J?)#, 0'?)# (Cassius Dio), 0'?)#, 0'?))# (Ptolemeus) en 0'?))# J+ (Procopius). De lêstneamde foarm is in n-stamfariant dy’t men ek oantreft yn in tredde-ieuske ynskripsje, Frisiones. In oare stamnamme neamd troch Plinius, Frisiavones, kin, alhoewol’t it ek in n-stam is, foarme wêze neffens in net-Germaansk model (fl. fierderop yn 1.3). De Aldfryske foarmen fan de nammen binne Frssa (Rüstring Fr sa), Frssan; it Aldingelsk hat Frssan, Frysan ; it Aldnoarsk, Frísir; yn it Aldheechdútsk binne Frieson en Frson belein. It Middelheechdutsk hat Vrssen en it Middelnederlânsk, Vriesen.

1.2 Iere opfettings

In tige iere wittenskipper dy’t de namme fan ’e Friezen ferklearre, wie Kaspar Zeuss dy’t yn syn Die Deutschen und die Nachbarstämme fan 1837 de namme yn ferbân brocht mei it Goatyske fraisan ‘tentare’ (ferliede) en hy tocht dat de namme sadwaande ‘hja dy’t útdaagje’ betsjutte (1837:136). Dy suggestje waard jierren letter wer oppakt troch Theodor Siebs (1891:723 Anm.; ²1901:1153 Anm.), dy’t tocht dat de Friezen faaks net allinne ‘út- daagjend’ mar ek ‘bedrige’ wiene om’t se ticht by de see wennen. Siebs syn útwreiding fan de betsjutting ‘hja dy’t yn gefaar binne’ kaam krityk op fan Erdmann (1890:83-4). Noch Zeuss, noch Siebs syn oplossing waard goedkard troch Much (1893:150) mei ’t der gjin ablautfarianten wiene fan de stam fan Goatysk fraisan, fl. it fokalisme fan ’e foarmen earder neamd yn 1.1. Yn it lêst fan syn libben wie Siebs fan betinken dat alle spekulearjen oer de betsjutting fan de namme fan ’e Friezen nutteleas wie (1930:52-53). Yntusken wiene ûnderskate oare ynterpretaasjes op it aljemint brocht. Yn ’e tredde edysje fan syn Deutsche Grammatik diel 1, brocht Jacob Grimm it mei it Frânske friser ‘krol’, ‘kroes’ yn ferbân, mooglik liend út it Germaansk (*frise, adj. ‘krol’, ‘kroezich’), fl. Afr. frsle, frssle, ‘hierlok’ (1840:408). Dy opfetting waard akseptearre troch Much (1893:150) en hat ûnferwachts lang stân hâlden yn learboeken en etymologyske wurdboeken, fl. Kluge/Götze 1953:227, Holthausen 1963:116 en Markey 1981:13. (Foar fierdere ferwizingen, sjoch Törnqvist 1958:27-28.) Dat konservatisme docht jin nam- merste mear nij om’t Grimm in pear jier nei’t er dy etymology útsteld hie, fan miening feroare en Much der ek net lang fan oertsjûge bleau. Wat foar Grimm (1848:670; 41880:465) de trochslach die, wie dat der gjin bewiis wie dat de Friezen oarspronklik krol of kroezich hier hiene, in punt dat (úteinlik) ek troch Siebs (1930:52-53) oannommen waard. (Sjoch ek Hirt 1909:321-322, Much 1920:85 en Gysseling 1962:2.) Much (1913:101; 1937:308) lit de fraach iepen. Mar faaks kaam de swierste klap foar Grimm syn iere teory fan de Frânske taalkundige Gilliéron dy’t oantoande dat it Frânske friser, mei in

35 sekundêre -s-, hielendal net fan Germaansk komôf is, mar tebek giet op it Latynske frgere ‘briede, roasterje’ (sjoch Krogmann 1964:18). Wat wie eins Grimm syn nije etymology? Grimm (1848:670) ferbûn ‘Frysk’ no mei in Yndo-europeeske stam mei de betsjutting ‘dierber’ of ‘frij’, fl. Goatysk frijon, Aldn. frjá, Aldfr. fra, Aldi. frogan, Alds. friohan ‘leavje’ en Goatysk freis, Aldi. frso, Aldfr./Alds./Aldhd. fr ‘frij’ (Yndo-e. *prsi, *pr-), in útstel dat hûndert jier letter oernommen waard troch Krogmann (1952:col 1531; ²1957:col. 1910) mar ek fluch wer fersmiten waard troch deselde wittenskipper mei’t der gjin taalkundich bewiis is dat it tafoegjen fan in s-formant oan Yndo-e. *prsi-*pr- (Krogmann 1964:20) te rjochtfeardigjen is. Unôfhinklik fan (Grimm en) Krogmann hie Gysseling de etymology Yndo-e. *prei-s- ‘earder; âld; dierber’ útsteld foar de namme fan ’e Friezen, sa in ferbining lizzend mei de Keltyske stamnamme Rsmi (Yndo-e. *prei-m-), fl. Gysseling 1961:40, 43; ²1992:32, 35; 1962:3; en 1970:45.

1.3 Resinte ynterpretaasjes

Wylst de foargeande ferklearrings fan ’e namme fan ’e Friezen oer ’t generaal allegearre yn ’e 19de ieu ferskynden, kamen yn dizze ieu trije grutte teoryen (of groepen fan teoryen) nei foarren. De earste dêrfan waard yntrodusearre troch Von Grienberger (1914:51-52), dy’t tocht dat de namme feitliks de beneaming foar in lân wie: ‘it lân dat foaroan leit, dat grinzet oan de see’, in ôf- lieding fan Proto-Latyn *prs-mo- (= Latynsk prmus). Hellquist (1939:I:238) brûkt in soartgelikense etymology en N.Å. Nielsen (1966:116) neamt de mooglikheid dat de namme net foar in lân mar foar in folk stiet: ‘hja foaroan’ Von Grienberger en Hellquist krigen krityk fan Törnqvist (1958:28) en Krog- mann (1964:23). Op basis fan de beleine foarmen fan ’e namme nimt Törnqvist oan dat it Germaanske woartellûd s² wie, sadat de Yndo-europeeske foarm *prsi-s (mei in s-formant) postulearre wurde moat. Törnqvist tinkt dat er wol metatesis oannimme kin yn dy hypotetyske foarm om Yndo-e. *psir-s mei Goatysk fsra, Aldhd. fsra, fiara ‘(syd)kant’ ferbine te kinnen. De Friezen wurde sadwaande ‘hja dy’t by de kant, grins, kust wenje’ (1958:29-30). Krogmann hat lykwols hielendal gelyk as er mei it beswier komt (1964:22) dat metatesis fan r yn lettere taalstadia yn dat gebiet allinne foarkomt yn ferbân mei in koart lûd, en dat in preefokalyske r meastentiids postfokalysk wurdt, en net oarsom sa’t Törnquist ha wol. In oare grutte teory dy’t opkomt yn dizze ieu is dy fan Loewenthal yn 1929 en ûntwikkele troch Krogmann yn 1964. Loewenthal (1929:463) ferbynt de namme fan ’e Friezen mei it Grykske substantyf %'?7 ‘seage’, nei alle gedachten de namme fan in wapen, in harpoen mei tosken (as it blêd fan in seage), fl. Frsones: %'?7 mei Saxones ‘Saksen’ sahs ‘swurd’ Krogmann

36 hantearret in soartgelikense woartel, de i-basis fan Yndo-e. *per- ‘snije, kappe’ útwreide mei help fan in -s: Yndo-e. *preis- (1964:27). Hy fynt in be- wiisplak foar dy ôflieding yn Switsersk-Dútsk Fries ‘yrrigaasje-sleat’, ‘sleatgraver'(1964:33). Doe’t de Fryske sompen foar it earst bewenne waarden yn it lêste milennium foar ús tiid, waard dat appellatyf brûkt foar de nije bewenners troch har buorlju; it waard letter pas in eigennamme mar ier genôch foar de Romeinen om it oer te nimmen (1964:41). Kuhn (1963:277) fynt it ûnwierskynlik dat in appellatyf de âlde stamnamme fan ’e Friezen yn Switserlân mei mear as 2000 jier oerlibbe hawwe soe. Foar wiidweidige krityk op Krogmann 1964, sjoch Kuhn 1966:194-199. De tredde en lêste teory dy’t nei foarren brocht waard, is ek de meast radikale oant no ta. Yn in searje fan artikels dy’t tweintich jier beslagge (1959- 1978), pleitet Hans Kuhn foar in lette germanisaasje fan in grut (Yndo- europeesk) gebiet yn Noardwest-Dútslân en Nederlân, fl. fierderop yn 2.2 en 2.3. Oars as syn foargongers dy’t in Germaansk komôf fan ’e namme oan- namen, tinkt Kuhn dat de Fryske stam opkommen is en syn namme krige hat ear’t germanisaasje plakfûn. It is opmerklik, neffens Kuhn (1963:270) dat Plinius de Friezen net rekkene ta de Ingweoanske stammen en dat de stamnamme Frisiavones dy’t er neamt, in ôfliedingssuffiks hat mei folle mear tsjinhingers bûten as binnen Germania dêr’t allinne Gamaven en Bataven ferlykbere nammen hawwe. It grutte ferskaat oan beneamingen foar de Frie- zen, fl. 1.1 boppe, soe neffens Kuhn taskreaun wurde moatte oan de hege âlderdom fan ’e namme en syn oergong nei en oanpassing oan it Germaansk. Dat giet op foar bgl. de nammen mei fariaasje tusken en s en dy mei fariaasje tusken sterke en swakke nominale foarmen (1963:270-272; 1959:36). It oannimmen fan in net-Germaanske oarsprong fan ’e Fryske stam makket alle foargeande besykjen ûnjildich om de begjinkonsonant fan de namme ôf te lieden fan Yndo-europeesk *p-. Ynstee dêrfan wol Kuhn f- leaver ôfliede fan Yndo-e. *bh-, troch de namme fan ’e Friezen te ferbinen mei de persoansnamme Brso, fl. ek de fariaasje tusken b- en f- yn de plaknammen (Alt-)Brei- sach (Opper Ryn) en Friesach (Karintsje), fl. Kuhn 1959:36, 1963:271-272. De stamnamme soe wjerklinke kinne yn de doarpsnamme Vries yn it noarden fan Drinte (1963:278-279) mar de betsjutting fan de namme op himsels is foar Kuhn ‘nebensächlich’ (1963:270). Alhoewol’t it Kuhn net slagget om Russchen 1965 en benammen Krogmann 1968 te oertsjûgjen fan it net-Germaanske komôf fan ’e namme fan ’e Frie- zen, is it nijsgjirrich dat Russchen, yn syn boek New Light on Dark-Age Frisia (1967) ôfsjocht fan in besprek fan ’e namme (en de ideeën fan Kuhn yn oare opsichten oernimt, fl. 1968:19-20) en dat Krogmann, yn syn bydrage oer it Aldfrysk (postúm publisearre yn 1970) oan Kurzer Grundriß der germanischen Philologie bis 1500 diel 1, hast safier is om him oan te sluten by

37 dejingen dy’t pretindearje agnostisy te wêzen as it giet om it bepalen fan ’e etymology fan de namme fan ’e Friezen (1970:191).

2 It taalkundich komôf fan de âldste plaknammen fan Fryslân

2.1 It tradisjonele stânpunt

Oant healwei de tweintichste ieu waard der net twivele oan it Germaanske karakter fan it âldste nammekundich materiaal yn Fryslân. Yn syn monumintaal wurk oer Fryske plaknammen (fl. Miedema 1961:133-134) naam Buitenrust Hettema as fansels oan dat âlde plaknammen lykas bgl. Urk en Flie (Vlie) autochtoane Germaanske nammen wiene (1899:8-9, 14-16). Op ’e selde manier fûn W. de Vries yn syn boek oer de plaknammen fan Grins gjin foar-Germaanske ynspiraasje yn de plaknammen fan dy provinsje. Sels de plaknammen mei inisjale P- lykas De Paddepoel, Padinghem en De Pallerd, Poldert waard net oan twivele troch De Vries (1946:180-183), fl. hjirfoar, 1.3 en benammen fierderop, 2.2 en 2.3. Yn syn stúdzje fan de Noardhollânske plaknammen twivele Karsten (1951: 12-13, 22-23) oars net as oan it bestean fan in Frysk substraat yn it nammekundich materiaal fan dy provinsje (fl. de withoefolle Fryske persoans- en skaainammen dy’t men dêr oantreft), mar it fûneminteel Germaansk komôf fan de Noardhollânske plaknammen waard wer net neigien. As lêste wurdt it Germaanske karakter fan ’e ierste nammekundige bewizen fan Fryslân stilswijend oannommen troch Boeles (1951:ch.3, 1, fl. benammen s. 112, 119, 122) en meast resint, troch Sipma (1966:32-33). Wittenskiplike mieningen oer it soarte fan Germaansk dat sprutsen waard troch de iere Germanen yn it Fryske gebiet sille fierderop besprutsen wurde yn paragraaf 3.

2.2 De ‘Belgyske’ hypoteze fan Gysseling en de ‘Noardwestblok'- hypoteze fan Kuhn

Yn in artikel út 1952 leit Gysseling der de klam op dat – mei de oannimlike útsûndering fan Fryslân en Grinslân – hast alle Lege Lannen in preehistoarysk laachje fan plaknammen hiene dat net Germaansk (en net Gallysk-Romaansk) wie en dat Gysseling by gebrek oan better: ‘Belgysk’ neamde. Gysseling stie yn twivel oer de eastlike en súdlike ekstinsje fan dy taal, dy’t nei syn idee fuortkommen wie út in net-Yndo-europeesk substraat fermongen mei in Yndo- europeesk (mooglik proto-Keltysk) superstraat. Foar in oersjoch fan karakte- ristike skaaimerken fan ‘Belgysk’, sjoch Gysseling 1952:69-70. Yn in stúdzje oer de ierste plaknammen fan Hollân en Utert sân jier letter, wiisde Gysseling

38 derop dat de noardeastlike en sintrale dielen fan in krite dy’t rûn fan Frânsk-Flaanderen oant de rivier de Main yn it suden en yn it (noard)easten oant de rivieren Aller en Weser ierdernôch germanisearre west hawwe moatte foar de Germaanske konsonantferskowing om yn de plaknammen fan dy dielen wjerspegele te wurden. Nei it súdwesten en súdeasten fan dy regio bleauwen bgl. p en kw behâlden (Pénin, Péonne, Canche < Quantia), wat derop wiist dat de sprutsen taal yn ’e lette preehistoaryske tiden yn ’e Lege Lannen en Noardwest-Dútslân (foar de germanisaasje) net-Keltysk west hawwe kin (1959:1). Gysseling wie dêrmei aardich ticht by de Noardwestblok-hypoteze kommen fan Hans Kuhn. De essinsjes fan dy hypoteze waarden yn 1959 publisearre yn in artikel dat it earste wie fan in begjinsearje fan trije oer dat ûnderwerp (Kuhn 1961, 1962), fl. ek boppe, 1.3. De streek tusken de legere Wezer, de Aller en de Harz yn it noardeasten en easten, Thuringen en Hessen yn it suden en (minder dúdlik) Rynlân en Belgje yn it súdwesten foarmje Kuhn syn Noardwestblok (1962:106), in krite dy’t taalkundich benammen karakterisearre waard troch nammekundich materiaal (1959:6-22) mei in bewarre Yndo-europeeske p, bewiisplakken fan de suffiksen k, st en -andr, en riviernammen mei apa, in skaaimerk dat ek yn Gysseling syn list foarkaam (1952:69-70). It behâld fan net-ferskode Yndo-europeeske begjin -p wie benammen wichtich yn Kuhn syn teory (fl. 1959:6-8; 1961) mei’t yn it Ger- maansk p in f wurdt, wylst er ferdwynt yn it Keltysk, fl. in Noard- westblok-plaknamme as Plore, dy’t besibbe is oan Germaansk Flur en Aldiersk lár (1959:8, Meid 1986:190-191). De streek wie oarspronklik dus noch Keltysk noch Germaansk maar waard bewenne troch ‘die letzten Reste der westlichen Indogermanengruppe’ (1962:127). It blok wie by steat en kear de germanisearring in hiel skoft op, nei alle gedachten oant nei – en dat komt net alhiel oerien mei Gysseling 1959 – de lêste fazen fan ’e Germaanske konsonantferskowing (1959:21). Yn de trije artikels dêroer makket Kuhn him der net sa drok oer wannear’t de germanisaasje plakfûn yn Fryslân, mar sa’t wy fierderop sjen sille yn 2.3, wurdt dat probleem troch Kuhn earne oars besprutsen. Op dit pas kinne wy opmerke dat Kuhn him yn de trije artikels út en troch bewust is fan materiaal út Fryslân. In foarbyld dêrfan is it opnimmen fan de Grinzer foarm Padinghem (sjoch earder, 2.1) yn Kuhn syn list fan plaknammen mei P (en -haim), fl. 1961:25. Earder waard al neamd dat Gysseling 1952 Fryslân en Grinslân net by syn ‘Belgysk’ territoarium rekkene. Yn in artikel út 1965 leit Gysseling der de klam op dat it foarkommen fan plaknammen besteande út in persoansnamme + ingja of haim ûntstien wêze moat yn ’e ieu fan it grutte Folkeferfarren. As wy Russchen (1967:28) leauwe meie, moat Fryslân (Westergoa) syn (ierste Germaanske) plaknammen krigen hawwe yn dat tiidrek, nei alle gedachten troch werbeneaming, mei’t de preehistoaryske plaknammetypen frekwint

39 binne yn de neistlizzende provinsje Drinte en dat, neffens H.T. Waterbolk, de Friezen oarspronklik fan (of troch) it ‘diluvium fan Drinte’ kamen om likernôch 500 foar Kristus (Russchen 1967:61; 1968:142-143). Russchen ponearret – sûnder folle sukses – ûnderskate oplossings om it gat yn ’e tiid te ferklearjen tusken de komst fan de kolonisten fan Fryslân (Westergoa) en de datearring fan -ingja- en -haim-nammen (1967:28-29, 61-62).

2.3 Kuhn, Gysseling en de âldste plaknammen fan Fryslân

Al yn 1960 publisearre Kuhn in artikel mei de titel: ‘Vorgermanische Per- sonennamen bei den Friesen’, dêr’t er yn sjen liet dat Fryslân in tal foar- Germaanske persoansnammen mei p-, -k of -st eleminten hie dy’t oerienkomme mei toponimen fan it Noardwestblok. Om’t sokke persoansnammen lykwols liend wêze kinne soene fan de buorlju fan de Friezen, liet Kuhn de fraach fan ’e lette germanisaasje fan Fryslân lizze foar lettere behanneling. Yn in artikel publisearre yn 1968, ‘Die ältesten Namenschichten Frieslands’, giet Kuhn by einsluten yn mear detail op it probleem yn. Foar Kuhn stiet it net yn ’e kiif dat Fryslân nammen hat dy’t de Germaanske bewenning yn it gebiet antedatearje. Fan de âldste nammen blike de measten net beynfloede te wêzen troch de Germaanske konsonantferskowing, fl. Borkum en Murk. Underskate toponymyske nammen mei P- binne bewarre bleaun lykas yn ’e riviernamme Peasens. Ferskate delsettingsnammen op -ing of -haim befetsje persoansnammen mei P- as foarste elemint, fl. Padinghem, Pattum, Pakens, en dat toant oan dat mear as fyftjinhûndert jier lyn net-Germaanske foarnammen yn aktyf gebrûk west hawwe moatte (1968:24). Guon fan de preehistoaryske plaknammen wifkje tusken ferskode en net-ferskode konsonanten lykas yn Burchanis, Burcana (Borkum) en Ekmund, Egmund (Egmond), wat derop wiist dat de Germaanske ekspânsje nei Fryslân plakfûn yn ’e lêste faze fan ’e Germaanske konsonantferskowing (en net letter as de twadde ieu foar Kr.). Fan de seis beleine manljusnammen yn Fryslân út it Romeinske tiidrek is mar ien fan Germaansk komôf (Cruptorix, fl. 1968:24-25). Dat is allegear in oanwizing dat Fryslân yn in let stadium germanisearre waard. Mar noch (fl. boppe, 2.2) bliuwe wy sitten mei de swierrichheid fan it net oantreffen fan foar-Germaanske en Germaanske plaknammen dy’t datearje fan foar de ieu fan it grutte Folkeferfarren yn Westerlauwersk Fryslân (Westergoa), dêr’t de sompe-delsettings fan werom geane oant 500 foar Kr. Kuhn sjocht dêr in ûntregeling yn fan ’e bewennings-kontinuïteit mar jout ta dat it bewarre bliuwen fan persoansnamme-eleminten mei P- yn delsettingsnammen lykas Pakens en Pattum suggerearje dat de eardere bewenners fan ’e sompen net allegearre deamakke of ferdreaun binne (1968:28).

40 De âldste Fryske plaknammen waarden twa jier letter troch Gysseling wer oansnijd. Hy merkt op dat plaknammen fan foar it ferfarren op ’e Fryske klaai sa goed as net besteane, wylst it sânige súdlike part fan ’e provinsje tal fan foarbylden sjen lit. Gysseling skriuwt de toponymyske diskontinuïteit (fl. boppe, Russchen 1967 en Kuhn 1968) op ’e klaaigrûn ta oan in see- oerstreaming dy’t plakfûn yn ’e post-Romeinske tiid (1970:42-44, fl. ek 1981:109). Ut syn stik docht bliken dat Gysseling it hieltyd mear lykfine kin mei Kuhn en de Noardwestblok-teory. Hy is it dermei iens dat de plaknammen fan ’e streek tusken de rivieren de Somme en de Aller oanjouwe dat dêr in Yndo-europeesk idioom sprutsen waard dat noch Keltysk noch Germaansk wie en dat de Lege Lannen en Fryslân yn dat algemiene patroan passe. Mar Gysseling tinkt dat it germanisearringsproses earder plakfûn hat as oannommen wurdt troch Kuhn. Etymologysk besjoen binne de argayske rivieren delsettingsnammen fan Fryslân benammen Germaansk of op syn minst germanisearre. Net allinne fertoane in stikmennich iere plaknammen lykas Vlie, Fivel, Hantum en Hunze de Germaanske konsonantferskowing, mar de ferskowing is ek belein yn de nammen fan de Friezen, fl. 1970:45 en boppe, 1.2. Lykas earder sein, hie Kuhn in oare ferklearring fan ’e stamnamme (1.3). Gysseling neamt nochris wer wat er al yn 1952 sei, nammentlik dat de relikten fan in eardere taal (‘Belgysk’) benammen frekwint wiene nei it súdwesten en súdeasten, mar leit der de klam op dat er it iens is mei Kuhn om persoansnammen mei P-, oantroffen yn plaknammen lykas Pingjum, Peins en Padinghem, ûnder te bringen by in Fryske groep fan relikten (1970:45). Yn syn resintste wurk is Gysseling ek tichter by Kuhn kommen mei syn beoardieling fan it germanisearringsproses yn Fryslân meidat distribúsje- kaarten mei toponymyske bewizen him oertsjûge hawwe dat Fryslân en de eastlike en benammen de súdlike omkriten gâns net-Germaanske lûden sjen litte en dat de Germaanske konsonantferskowing dêrom min ofte mear dien west hawwe moat doe’t dy kriten germanisearre waarden (foar kaarten, sjoch Gysseling 1981:100-103; fl. ek 1986:153). Nammekundich en leksikaal wurde dy kriten karakterisearre troch it behâld fan Yndo-e. p- (1986:153-160, 1987:49-58; fl. ek 1984:244, 246). Foar krityk op Gysseling syn oanpak om de substraatwurdskat te identifisearjen, sjoch Polomé 1989; fl. ek Salmons 1992:267.

Ik wol paragraaf 2 graach ôfrûnje mei omtinken te freegjen foar de krityk dy’t oproppen is troch Kuhn syn Noardwestblok-teory en dy’t wiidweidich besprutsen is troch Meid (1986:195-202) en Kuhn sels (1977). Wittenskippers hawwe Kuhn ûnder oaren ferwiten dat er syn materiaal net sekuer genôch skifte hie (Gysseling beskuldige Kuhn dêr al fan yn 1959 (:35)), dat er gjin koherint lûdsysteem presintearre foar syn substraattaal en dat er net by steat wie om de grinzen fan syn Noardwestblok goed oan te jaan. Sels al kin in

41 soad fan de krityk op Kuhn syn materiaal en metodology rjochtfeardige wurde, likegoed is Meid der fan oertsjûge dat Kuhn syn wichtichste arguminten foar in Noardwestblok’, fl. boppe 22, yn wêzen korrekt binne (1986:198-199, 1987:93).

3 De posysje fan it Frysk binnen de Germaanske dialekten

3.1 Ynliedende opmerkings

Yn ’e foargeande paragraaf waard nei foarren brocht dat plaknammen op -ing en -haim (en wy soene -wurþ tafoegje kinne) wichtige iere delsettingsnammen yn Fryslân wiene, fl. Kuhn 1968:27, Russchen 1972:4, Gysseling 1970:46- 47; fl. ek Spahr van der Hoek 1960:54-63. Der moat lykwols by betocht wurde dat soartgelikense toponymyske eleminten bûten Frisia/Fryslân in soad brûkt waarden troch de Germanen yn de ieu fan it grutte Folkeferfarren en dat dy foarmen, watfoar Fryske taalkundige skaaimerken oft se tsjintwurdich ek hawwe meie, allinne oannommen wêze moatte doe’t it Frysk him oppenearre as in apart Germaansk dialekt. Steande foar de taak it plak fan it Frysk te bepalen tusken de iere Ger- maanske dialekten, hawwe wittenskippers it altiten dwaan moatten mei Ald- fryske tekstbewizen dy’t út ’e 13de ieu en letter komme, en dy’t sadwaande de earste belisplakken fan Germaanske dialekten mei ferskate ieuwen post- datearje, dialekten dêr’t it Aldfrysk it measte mei ferlike is, nammentlik Aldingelsk en Aldsaksysk (sjoch hjirnei, 3.3 en 3.4). De pear rune- ynskripsjes: en oar ynsidinteel pree-Aldfrysk materiaal dat beskikber is (hjirnei besprutsen yn paragraaf 4 en 5) hawwe net folle nut dien foar it besykjen om it plak fan it Frysk binnen it Germaansk te bepalen. Foar komparative doelen lykwols hawwe net folle wittenskippers twivels hân oer it ûnderskate ieuwen weromprojektearjen fan Aldfrysk en Aldfryske taalkundige karak- teristiken, sa’t dúdlik wurde sil út ús besprek hjirnei, fakentiden sels noch foardat de oerhearskjende Germaanske toponymyske patroanen der wiene.

3.2 Frysk en makrogroepearrings binnen it Germaansk

Yn it ferline hat it Frysk net folle swierrichheden opsmiten foar kom- parativisten dy’t makrogroepearrings ûnderskiede woene binnen it Ger- maansk. Statistysk besjoen is it Frysk it meast ûnderbrocht by in Westger- maanske haadtûke yn in trijedielige stambeam mei East- en Noardgermaansk as de beide oare tûken of yn in twadielich model mei Goatysk en Noarsk kombinearre yn Eastgermaansk. De lêste oplossing waard foar kar nommen

42 troch Müllenhoff 1900, Scherer 1868, Zimmer 1876 en oaren, wylst de bekende trijetûkige stambeam it earst útsteld waard troch Schleicher 1860, al moatte de termen Noard-, East- en Westgermaansk taskreaun wurde oan Streitberg 1896. Ta de wittenskippers fan it Frysk dy’t it Aldfrysk ûnder- brochten by in Westgermaanske makrogroepearring behearre Siebs 2 1901: 1154, Steller 1928:1, Sjölin 1969:4 en Markey 1981:17. Rask (1818) dielde it Aldfrysk mei it Aldingelsk, Aldsaksysk, Aldheech- dútsk en Goatysk yn by in ‘Germaanske’ tûke, it ‘Noarsk’ dy’t de twadde haadgroep fan ’e famylje foarmet. Yn de lêste trije of fjouwer desennia is it hieltyd gebrûkliker wurden om in primêre ferdieling yn de Germaanske wrâld oan te bringen tusken Goatysk (Eastgermaansk) en Noardwestgermaansk, wêrby’t de lêste groep him yn in frij let stadium opsplitst yn Noard- en West- germaansk, fl. Kuhn 1955a, Adamus 1962, Antonsen 1967, Haugen 1970, Penzl 1985 en oaren. Jacob Grimm (1819), dêrfoaroer, wurke mei fjouwer primêre, (yn ’e grûn stam)groepen binnen it Germaansk: (1) Goaten (mei besibbe stammen), (2) Longobarden, Beiersken, Bourgondjers, Alemannen en Franken, (3) Saksen, Westfaalsken, Friezen en Angelen en (4) ‘Noardsk’ It iennichst ferlykbere model dat yn dy ieu foarsteld is, is nei myn witten, Kar- stien syn ferdieling fan ’e Germaanske talen yn de folgjende fjouwer makro- groepen: Goatysk, Dútsk, Anglo-Frysk en Noardgermaansk (1939: 4-23). Dêr moat by opmurken wurde dat Saksen, Friezen en Angelen yn Grimm syn eagen allegearre ta deselde makrogroep behearre, wylst yn Karstien syn model it Aldsaksysk feitliks diel útmakket fan ’e primêre Dútske groep. In selde soarte fan ûnwissichheid oangeande de posysje fan it Aldsaksysk kin men opstrewearje as men de teory fan Schwarz (1951) oer de iere Ger- maanske ynterrelaasjes ferliket mei de útstellen fan Rösel (1962). Neffens Schwarz wie de earste skieding dy tusken ‘Noardgermanen’ en ‘Súdger- manen’ (3de ieu foar Kr.) mei Noardseegermaanske dielname oan de noardlike groep. Mar tsjin de 3de ieu nei Kr. wie it Noardseegermaansk ticht genôch opskood nei de Súdgermaanske groep om deryn opnommen te wurden (1951:276). Rösel dielt de miening fan Schwarz fan de feroarjende posysje fan it Noardseegermaansk, mar oars as Schwarz lit er allinne it pree-Ald- ingelsk en it Frysk falle ûnder it Noardseegermaansk, it Aldsaksysk net. Dat set de toan foar de rest fan dit ûnderdiel: (1) Foarmen it Ingelsk en it Frysk in spesjale groep binnen it (West) Germaansk? (2) Makke it Aldsaksysk (Ald- nederlânsk) diel út fan dy groep? En (3) Hat it Aldfrysk ferbiningen mei it Aldnoarsk sjoen it Noardgermaansk komôf fan it Aldfrysk (Noardseeger- maansk) dat Schwarz en Rösel oannimme?

43 3.3 De Anglo-Fryske hypoteze

Ieuwen foardat de komparative Germaanske filology yn ’e njoggentjinde-ieu in wittenskiplik ûnderwerp waard, hiene wittenskippers oannommen dat der benammen sterke relaasjes wiene tusken it Ingelsk en it Frysk (Bremmer 1982:79-81; 1989). Dy tradysje krige nei de njoggentjinde ieu in sterker wittenskiplike basis (Nielsen ²1985:40-47). Der waard sels besocht om sterke bannen oan te toanen tusken it Frysk en ûnderskate Aldingelske dialekten (foar details, sjoch Nielsen 1981b:49-50). Wy sille ús hjir yn haadsaak dwaande hâlde mei it opkommen fan ’e Anglo-Fryske hypoteze. Wylst Hettema folhâlde dat it Aldfrysk de ‘fons et origo’ fan it Aldingelsk wie (1858:196; sjoch ek 1832:xvi), fl. ek de santjinde-ieuske wittenskipper Jan van Vliet (sjoch Hewett 1879:41 en ek Cummins 1887:x), beskreau Hal- bertsma it Angelsaksysk en it Frysk as net folle mear útinoar rinnend as troch lytse ferskillen fan dialekt yn de tiid fan har ienwêzen (1836:46) foar de Angelsaksyske landnám. Aldsaksysk waard beskôge as ‘Germaansk inte op in Anglo-Fryske beam’ (1836:75). Mar om’t Sweet de earste wittenskipper wie dy’t úthold dat de taal dy’t sprutsen waard troch de stammen dy’t Ingelân feroveren en de efterbliuwers, foar it Folkeferfarren (1877:162) Anglo-Frysk wie en dat it Anglo-Frysk de mienskiplike foargonger wie fan sawol it Ingelsk as it Frysk, is der wol reden om Sweet as de heit fan ’e Anglo-Fryske hypoteze te beskôgjen (fl. Sjölin 1973:329). Sweet syn stânpunten soene in soad ynfloed útoefenje op ’e stúdzje fan ’e Ingelske taal: Chadwick brûkt de term Anglo-Frysk gauris (sjoch bgl. 1907:99-101, 141-143) en it begryp wurdt brûkt yn hiel wat hânboeken fan ’e skiednis fan ’e Ingelske taal (fl. Nielsen ²1985:42 n.1, 46), en meast resint troch Kisbye (1992:19). Siebs distansjearret him lykwols fan Sweet syn term en jout ynstee dêrfan de foarkar oan Ingelsk-Frysk (‘englisch-friesisch’, fl. 1889:7), in hiel wat beskiedener beneaming dy’t allinne ferwiist nei de som fan fonologyske skaaimerken dy’t Angelsaksyske en Fryske dialekten foar de kolonisaasje fan Brittanje mienskiplik hawwe en dy’t mooglik tebek geane op de twadde of tredde ieu nei Kr. Yn syn letter wurk bleau Siebs by syn miening troch Ingelsk-Frysk te beskôgjen as in Westgermaanske subgroep yn kontrast mei Dútsk (²1901:1154; fl. ek 1930:70). Siebs syn foarstelling fan saken wurdt fuort wjerspegele yn Streitberg 1896:4 en Steller 1928:1 en hat faaks ynfloed hân op Hoops 1911-13:87 en Luick 1921:I.1, 10-11. Ta de folgelingen fan Sweet yn Dútslân behearden Loewe (1899:10-11, 47-49) en Bremer (1900:809-810) dy’t frij sprieken fan Anglo-Friezen en in Anglo-Fryske ienheid: hja fûnen beide dat de mannichte skaaimerken (ynnovaasjes) dy’t it Aldingelsk en it Aldfrysk mien hawwe, dêr foldwaande empirysk bewiis foar wiene (fl. benammen Bremer 1900:843). Bremer skreau it ‘Anglo-Fryske’ elemint yn it Aldsaksysk ta oan de taalkundige ynfloed fan

44 aadlike Anglo-Fryske famyljes fan oansjen dy’t de macht hiene yn Noard- Dútslân (1900:861-862, 866). In Fryske neifolger fan Sweet wie Sipma (1913:1-3). In pear kear is myn Old English and the Continental Germanic Languages (Nielsen 1981a, ²1985) presintearre as in hjoeddeistich pleit foar de Anglo- Fryske hypoteze. De reden dêrfoar is wol te begripen mei’t ien fan myn foarnaamste befinings wie dat it Aldingelsk mear fonologyske en morfologyske ferbiningen hat mei it Aldfrysk as mei hokker oare Germaanske taal ek. Mar om’t allinne it Aldingelsk doel fan ûndersyk wie, kinne myn resultaten net sjoen wurde as in befestiging fan ’e Anglo-Fryske hypoteze en yn it neidiel fan ’e Ingweoanske teory. Sa’t wy hjirnei yn 3.4 sjen sille, is de dialektyske posysje fan it Aldsaksysk (Aldnederlânsk) fan krusiaal belang foar de Ing- weoanske teory. Mar om’t Ingelsk myn iennichste fertrekpunt wie, haw ik krusiale kwestjes lykas de eksklusive parallellen tusken Aldsaksysk en Ald- frysk oan ’e iene kant en tusken Aldsaksysk en Aldheechdútsk oan ’e oare kant, net ûndersocht. Foar mear bysûnderheden fan dy diskusje, sjoch Bremmer 1982:89-90; 1990:366-368; Nielsen 1986:168, 173-174, 179-180; ²1985:8.

3.4 De Ingweoanske teory

In moai detaillearre oersjoch fan ’e ûndersyksskiednis fan de saneamde Ing- weoanske teory wurdt jûn yn Nielsen ²1985:47-65. Aldere wittenskippers dy’t it Aldsaksysk rekkenen ta in aparte groep mei it Aldfrysk en it Aldingelsk, wiene Jacob Grimm 1819, dy’t dat yn termen fan folksstammen die (fl. hjirfoar, 3.2), en Rasmus Rask waans ‘Germaanske’ haadtûke ferdield wie yn Saksysk en Dútsk, wêrby’t de foarste subgroep bestie út Frysk, Nederlânsk, Platdútsk en Angelsaksysk (1818:63-72, fl. ek 1817:32 en Bosworth 1836: 11). De folksstamterm Ingweoansk waard brûkt troch Müllenhoff (1900:119- 120) dy’t de Ingweoanen fan ’e klassike histoarisy as de foarâlden fan ’e Friezen, Angelsaksen en, foar in part, de ‘Aldsaksen’, neffens Müllenhoff in folksstam dy’t mongen wie mei parten fan ’e beide oare Westgermaanske stammen, de Istwaeonen en de Herminonen. Ingweoansk waard dêrnei in term dy’t troch in soad taalkundigen brûkt waard om mienskiplike dialektyske parallellen tusken it Aldfrysk, it Aldingelsk en it Aldsaksysk oan te jaan lykas it weiwurden fan nasalen foar f, þ, s; gelikense tiidwurdlike meartalsútgongen, ensfh. fl. Holthausen 1899:§ 8, 10, 29, ensfh. en Wrede 1919:14-16; 1924: 274, 277-278. It is wat iroanysk dat de earste wittenskipper dy’t in plausibele ferklearring joech fan de Ingweoanske hypoteze de âlde stammeterm net brûkte. Ik tink hjirby oan Morsbach 1897, dy’t neffens de prinsipes fan ’e dialektgeografy,

45 ynnovaasjes yn it Aldingelsk, Aldfrysk en Aldsaksysk taskreau oan de lytse geografyske ôfstân op it kontinint foar de Angelsaksyske emigraasje. Morsbach woe benammen de beheinde opfetting oer it Ingelsk-Frysk fan Siebs wjerlizze (sjoch hjirfoar, 3.3). De Ingweoanske teory krige in tebekset doe’t Lasch (1923:31) en Holt- hausen (²1921:§8-30) Aldsaksyske oerienkomsten mei Aldfrysk en Aldingelsk earder ynterpretearren as it resultaat fan skriftlike ynfloeden of letter kontakt as as autochtoane skaaimerken. Yn in rige artikels, begjinnend yn 1932, ferdigenet Rooth de Ingweoanske hypoteze en bringt arguminten by dat Ing- weonismen sa frekwint foarkamen yn ’e lytsere Aldsaksyske teksten en yn it nammekundich materiaal fan Noard-Dútslân (1932b:42, 47) dat dy net be- skôge wurde moatte as frjemde eleminten. De Karolingyske politike oerhearsking waard ferantwurdlik hâlden foar it Dútske elemint yn it Aldsaksysk (1932a:40, 54). Dal is it dêr min ofte mear mei iens. Yn har wurk, publisearre tusken 1934 en 1983 (fl. Nielsen 1993a) komt se der foar út dat se oertsjûge is fan in Noardseegermaanske Sprachkreis dy’t ûntstien is foar de Angel- saksyske úttocht en dy’t sterk ôfwiek fan it Heechdútsk (1983:88, 78). Mar oars as Rooth tocht Dal dat it (lettere) Dútske elemint yn it Aldsaksysk (Heliand-epyk) net alderearst in saak fan Frankyske skriftlike ynfloed wie as wol fan echt taalkundich ynkringen fan bgl. Heechdútske morfologyske foarmen. In tredde Skandinavyske wittenskipper dy’t de Ingweoanske haadstrea- ming fertsjintwurdiget, wie Jørgensen 1957 foar wa’t Ingweoansk it spraak- gebiet wie dêr’t Noardwestgermaanske ynnovaasjes oerhearsken en dat gjin dúdlik ôfbeakene isoglossebondel sjen liet om it dúdlik ûnderskiede te kinnen fan Súdwestgermaansk. Yntusken hie Wolff 1934 de miening nei foarren brocht dat it Aldsaksysk feitliks in taalkundige ienwurding wie fan ‘Dútske’ en Angelsaksyske/Fryske eleminten. Mar Wolff klassifisearre it proto-Aldsaksysk net as in ‘Dútsk’ dialekt, yn tsjinstelling ta Lohse 1940 dy’t it Aldsaksysk seach as in produkt fan it ynkringen fan Noardseegermaansk yn it ‘Dútsk’. It mingd karakter fan it Aldsaksysk foel Maurer ek it measte op, mar hy liket te tinken dat de Noardseegermaanske laach yn it Aldsaksysk earder en wichtiger wie as it Wezer-Ryn-Germaanske elemint (1952:66). Wat de Lege Lannen oangiet, it oerhearskjende byld fan (histoaryske) dia- lektologen lykas Frings, Kloeke en Schönfeld wie dat de autochtoane Ger- maanske taal it Ingweoansk wie en dat it mingd karakter fan it Nederlânsk kaam fan Frankyske taalkundige ynfloed, benammen nei 700. Yn it noarden lykwols bleau it Ingweoansk bewarre en ûntwikkele him ta it Frysk (fl. Schönfeld/van Loey 1970:xxiv-xxv, xxxiii; Frings 1944, 1957; Vleeskruyer 1948). Oare talen dy’t fuortkamen út it Ingweoansk, wiene it Aldingelsk en it Aldsaksysk, (foar de frankisearring), fl. Schönfeld/Van Loey 1970:xxxiii). Dat jout oan dat der yn prinsipe gjin ferskil is tusken dit stânpunt en dat fan

46 bgl. Rooth, Dal en Jørgensen. Krektlyk leaude Heeroma yn in grut en âld Ingweoansk kontinuüm, teminsten oant 1965 ta. Foar in wiidweidich besprek fan Heeroma syn (gauris tige spekulative) wurk oer it Ingweoansk fan 1934 ôf oant 1970, sjoch Garfinkle 1975:39-67. Campbell 1947 liet it Ingweoansk in wat beskiedener rol spylje yn ’e Lege Lannen; hy beheinde de oarspronklike ekspânsje ta Fryslân, Grins en in part fan Midden-Nederlân (1947:11). De seldsume Ingweoanske skaaimerken dy’t opdûkten yn it Seefrankysk (term fan Heeroma foar de dialekten fan West- flaanderen, Seelân, Súd-Hollân, Utert en Noard-Hollân) waarden taskreaun oan lette ûntliening oan it Frysk of lettere mienskiplike ûntjouwing. (Foar in mooglik Frysk substraat yn Hollân, sjoch Buma 1957:4 en Weijnen 1966: §154-155, 168; 1984 mei fierdere ferwizings. Sjoch ek fierderop, 4.2.) Mar Campbell syn idee fan Frysk as in Ingeweoanske relikttaal yn relaasje ta Leechdútsk, dy’t sterk beynfloede wie troch it Heechgermaansk (1947:11, 14) siet hielendal op itselde spoar as de Ingweoanske hypoteze. Swiere krityk op it tradisjonele stânpunt waard benammen levere troch Kuhn (1955a & b) en Cordes (1956), in studint fan Lasch, fl. hjirfoar. Beide setten se fraachtekens by de ynfloed dy’t it Frankysk tatocht waard op de lettere ûntjouwing fan it Aldsaksysk; en wat de Noardseegermaanske skaaimerken oangiet, fûnen se dat mar in pear de Angelsaksyske emigraasje ante- datearren en dat de Noardseegermaanske ynnovaasjes meastepart yn in letter stadium út it Aldfrysk en Aldingelsk wei yn it Aldsaksysk yntrodusearre wiene. Mei Boeles (1951:207-218; fl. fierderop, 4.2) tocht Kuhn dat de Angelsaksen, kommend út it easten, har tydlik festige hiene yn it Fryske terpegebiet yn ’e foarste helte fan ’e 5de ieu foar harren ynvaazje fan Grut- Brittanje. Neffens Kuhn koe dêrom it begjin fan it Noardseegermaansk dat it Ingelsk en it Frysk omfette, allinne datearre wurde troch dat lette stadium. (Sjoch Kuhn 1955a:41-42, 26). In resintere ferdigener fan it opkommen fan it Noardseegermaansk yn ’e 5de ieu is Haugen (1976:112), dy’t it Aldsaksysk en it Aldleechfrankysk (Ald- nederlânsk) by de letter bekende talen fan dy groep rekkene. Markey (1976:36-71) besocht de tradisjonele Ingweoanske teory yn safier oan te passen oan Kuhn syn model dat er it Noardseegermaansk beskôge as in groep fan besibbe dialekten dy’t in blok foarmen tusken Noardgermaansk en Heech- dútsk dat úteinliks frankisearre waard, mar dêr’t fan tocht waard dat de mienskiplike skaaimerken, 36 ‘typysk Ingweoanske’ parallellen, har ûntwikkele hiene nei 450, útsein (1) weiwurden fan nasalen foar frikativen, (2) gelikense tiidwurdlike meartalsútgongen en (3) weiwurden fan -r yn ienwurdliddige foarnamwurden. Noch net sa lang ferlyn skreau Sanders (1982:110-111) it grutte tal Ing- weoanismen dat, benammen nammekundich, wjerspegele wurdt yn guon Ald- saksyske oerbliuwsels ta oan in sosjale laach yn Noard-Dútslân, wêrby’t it

47 Frankysk foar de boppelaach stiet en it Ingweoansk foar de ûnderlaach. Meast resint hat Århammar (1990) posysje keazen yn it foardiel fan de tradysjonele hypoteze. Krekt as Rooth en oaren giet er út fan in Ingweoansk kontinuüm besteand út it proto-Aldingelsk, it proto-Aldfrysk, it proto-Aldsaksysk en it proto-Aldleechfrankysk (1990:10). It Frysk waard in selsstannige taal troch eigen ynnovaasjes, mar mear noch troch de ûnt-ingweonisaasje fan it Leechdútsk dat net earder begûn as doe’t de de Saksen troch Karel de Grutte ûnderwurpen waarden. fl. ek de ûnt-yngweonisaasje fan it Leechfrankysk (1990:13). As lêste moat opmurken wurde dat der, sûnt it Heliandfragmint fan Straubing opdûkte ein jierren santich, writen dien is om fêst te stellen dat dat, de meast Ingweoanske fan alle Heliandferzys, earder fan Frysk as fan Ald- saksysk komôf is, fl. Fon Wearinga 1984 en Huisman 1986. Klein beskul- diget Huisman der fan dat er beskate Straubingskaaimerken ynterpretearret as frisismen (fl. hjirfoar, Holthausen ²1921 en Lasch 1923) wylst dy it Aldsaksysk perfoarst net ûneigen binne. Foar Klein stiet it net yn ’e kiif dat it fragmint fan Straubing, mei syn dialektkarakteristiken dy’t sawol noard as súd wize, skreaun wie yn it Aldsaksysk. In Frysk komôf fan de ferzy fan Straubing wurdt ek ôfwiisd troch Nielsen 1991a.

3.5 Ferbinings tusken Aldfrysk en Aldnoarsk

Hjirfoar (yn 3.2) is opmurken dat Schwarz 1951 en Rösel 1962 it Aldfrysk keppelen oan in Noardseegermaanske subgroep dy’t yn in tige ier stadium behearde ta in noardlike makrogroep binnen it Germaansk. Dêrmei wiene Schwarz en Rösel ferdigeners wurden fan it bestean fan genetysk kondisjo- nearre, âlde eksklusive parallellen tusken Noardseegermaansk en Noard- germaansk. It is wier dat Walter 1911 yn syn ûndersyk fan it Aldfryske leksikon, eksklusive parallellen fûn dy’t it Aldfrysk mear mei it Skandinavysk as mei it Ingelsk ferbûn (1911:74-76), mar hy lûkt dêr earder de konklúzje út dat der gjin eardere taalkundige ienheid fan Ingelsk en Frysk west hawwe kin (fl. ek Schönfeld/van Loey 1970:xxxii) as dat it Frysk en Skandinavysk ienkear genetysk ticht meiinoar ferbûn west hawwe moatte. Walter waard der fan beskuldige dat er it Nijfrysk net belutsen hie yn syn ûndersyk en dat er hjoeddeistige East- en Noardfryske boarnen ûnfoldwaande brûkt hie, fl. Löfstedt 1969:37). Löfstedt syn eigen ûndersyk nei leksikale parallellen tusken Noardseegermaansk en Skandinavysk (1963-65, 1966, 1967 en 1969) liet sjen dat der hast trije kear safolle eksklusive oerienkomsten tusken it In- gelsk en it Frysk wiene (sa’n 110) as tusken Skandinavysk en Frysk (sa’n 40), fl. 1969:25-36), en dat de parallellen dy’t it Frysk oan it Ingelsk keppelje (gauris nammen foar lichemsdielen en foar immens fysike en mentale tastân)

48 tige âld west hawwe moatte (1969:37). Oan ’e oare kant waarden de Frysk-Skandinavyske leksikale oerienkomsten meast taskreaun oan kontakten yn ’e Wytsingtiid en dêrnei (1969:39). Geografysk tichtby-wêzen en kontakt binne meastentiids as beskiedende faktoaren beskôge foar it opkommen fan (Anglo-)Frysk-Skandinavyske parallellen. Grimm (1819:L-LI) seach Friezen en Angelen as oergongsstammen yn syn tredde makrogroep yn relaasje ta syn ‘Noardlike’ makrogroep (fl. hjirfoar, 3.2), sûnder ek mar ien taalkundige reden te jaan. Rask (1825:9-13), dy’t in folle útsprutsener miening hie, fûn it Aldfrysk tichter by it Aldnoarsk sitten as hokker oar lid fan syn ‘Germaanske’ tûke ek, fl. hjirfoar, 3.2 en Hewett 1879:41. Wittenskippers as Bremer (1900:809-810, 815-816, 842) en Neckel (1927:11-12), fl. ek Loewe 1899:10-11, leine lykwols de klam op de lytse geografyske Anglo-Fryske/Skandinavyske ôfstân om de oerienkomsten tusken de talen yn kwestje te ferklearjen. En Hammerich 1937 ponearre sân fonologyske en morfologyske parallellen en in mennich leksikale oerienkomsten (1937:355-358) tusken it Frysk en it Skandinavysk: de âldste fan beide soe tebek gean kinne op de pree-Karolingyske tiid, doe’t Friezen en Skandinaviërs buorlju wiene, wylst oaren út ’e tiid komme kinne soene doe’t Fryske hannelers in wichtige rol spilen yn Hedeby en Birka (fl. hjirnei, Wadstein). Yn in wiidweidige evaluaasje fan Hammerich syn artikel bekritisearret Feitsma 1962 him om syn al te beheinde fyzje op it mienskiplik Frysk-Skandinavysk materiaal. Under ferwizing nei Kuhn 1955b wiist hja derop dat guon fan Hammerich syn ûnderwerpen parallellen fertoane mei it Noardumbrysk oare kant de Noardsee (1962:119). Hja joech ta dat Skandinavysk-Fryske kontakten tige âld wêze koene, begjinnend yn de ieu fan it grutte Folkeferfarren en mooglik duorjend oant de 13de ieu ta (1962:119-120). De tendins nei opgeande twalûden, ien fan Hammerich syn fonologyske parallellen (fl. 1937:355; Feitsma 1962:103-104) wie it ûnderwerp fan in artikel fan Bennett (1953), dat ek de opgeande twalûden fan it Middelkentsk behannele. Bennett sleat net út dat opgeande twalûden yn it Frysk, Kentsk en (West) Noarsk tafal wêze koene, mar hy tocht dat se ynterpretearre wurde moasten yn termen fan ‘assosjaasjes tusken stammen’ (1953:76) foar de Angelsaksyske landnám. Foar krityk op Bennett, sjoch Nielsen ²1985: 244-245. In oare parallel fan Hammerich, u-epentesis (fl. 1937:355; Feitsma 1962:101-104, 119) makket diel út fan in resinter, mear algemiene behanneling troch Philippa (1982a; 1982b:47-48) oer brekking en felare ûmlaut yn it Aldfrysk, Aldingelsk en Aldnoarsk. Philippa jout ta dat dy diftongearring ûnofhinklik faninoar plakfine kinnen hat yn de trije talen, mar hja tinkt dat ynfloed oer en wer ek in plausibele ferklearring fan ’e parallelle ûntjouwing nei twalûd wêze kin, sjoen de nauwe kontakten yn de Noardseekrite (1982a: 127). Foar krityk op Philippa, sjoch Nielsen 1984a.

49 Yn in stikmennich wurken tusken 1920 en 1940 ûndersocht Wadstein (byg. 1922 en 1933) de kulturele relaasjes tusken Friezen en Skandinaviërs nei 500. Hy beseach benammen de oanwêzichheid fan Fryske hannelslju en oaren yn plakken lykas Hedeby, Birka en Sigtuna yn ’e Wytsingtiid. Neffens Wadstein (1933:15-21) laten dy kulturele kontakten ta de yntroduksje fan Fryske nau- tyske termen, wurden yn ferbân mei hannel en it stichtsjen fan stêden, en Fryske kristlike nomenklatuer yn de Skandinavyske talen. Wadstein krige krityk fan Borchling (1938:66-71) dat er net krekt genôch west hie yn it ûnder- skieden fan Fryske wurden fan Ingelske en Leechdútske en dat er sadwaande de Fryske leksikale ynfloed op it Skandinavysk wat oerskat hie, benammen op it mêd fan kristlike ûntlienings. Askeberg (1944:30-34 mei fierdere ferwizings) hie ek krityk op in part fan it leksikale materiaal fan Wadstein en dat er gjin rekken hâlden hie mei ynfloeden út Skandinaavje yn ’e tiid dat de aktiviteiten fan ’e Wytsingen field waarden yn Fryslân en fierder yn Noardwest- Europa. Mooglike foarbylden fan Skandinavyske leksikale ynfloed op it Aldfrysk wurde behannele yn Miedema 1972 en 1978, fl. ek Miedema 1966. Blok 1978 (mei fierdere ferwizings) is derop tsjin dat taalkundige parallellen tusken it Aldfrysk en it Aldnoarsk taskreaun wurde oan ûnderstelde Wytsing- oerhearsking yn Fryslân.

3.6 Konkludearjende opmerkings

As myn útlis hjirfoar yn 3.2-3.6 faaks wat betiizjend west hat, dan soe soks lizze kinne oan de terminology. Etnologyske, geografyske en taalkundige beneamingen waarden brûkt foar de subgroepen fan it Germaansk dêr’t it Frysk yn ûnderbrocht wie: Ingweoansk, Noardseegermaansk, Anglo-Frysk en Ingelsk-Frysk. En ien subgroep, it Anglo-Frysk, berikte yn ien gefal sels de status fan makrogroep (Karstien 1939). Gronologysk besjoen moat opmurken wurde dat, mei útsûndering fan it Noardseegermaansk fan Kuhn (en syn neifolgers), oannommen waard dat de ûnderskate subgroepen foarme waarden foar de 5de ieu doe’t de Angel- saksyske kolonisaasje fan Brittanje begûn. Dat jildt net allinne foar Sweet en Bremer har Anglo-Frysk, Siebs syn Ingelsk-Frysk en it Ingweoansk fan Rooth en Frings, mar ek foar it Noardseegermaansk fan Schwarz en Dal. Yn paragraaf 4 hjirnei sil de ûndersyksskiednis fan de ‘Fryske’ rune- ynskripsjes besjoen wurde. Der moat op it feit wiisd wurde dat mei ien út- sûndering (Kantens) alle ynskripsjes datearje fan nei de 5de ieu, sadat dy (fl. hjirfoar, 3.1) om gronologyske reden net folle konsekwinsjes hawwe foar wat yn dizze paragraaf besprutsen is. Mar it soe yn dy kontekst relevant wêze kinne om der op te wizen dat de Wezerrunen dy’t ûntdutsen binne oan de legere Wezer net safier fan it Fryske gebiet ôf, en dy’t datearre binne op ’e

50 (4de of) 5de ieu (en dy’t in pear jier lyn noch as ferfalskingen beskôge waarden, fl. Pieper 1989), Westgermaanske konsonantferdûbeling fertoane yn kunni en Ingweoansk of pree-Aldsaksysk fokalisme yn it lêste lûd fan 3de pers. sg. dede (Nielsen 1991b:37-38) sjen litte.

4 De ‘Fryske’ rune-ynskripsjes

4.1 Foarriedige observaasjes

It korpus ‘Fryske’ rune-ynskripsjes is mei goed tweintich nûmers neffens de lêste telling mar beheind. Yndie, der binne goede reden om de term ‘Fryske’ yn dizze kontekst tusken skrapkes te setten. Gronologysk besjoen wurde de ynskripsjes meast tawiisd oan it tiidrek tusken de 5de en de 9de ieu, mar, sa’t Gysseling ûnderskate kearen oanjûn hat, it Frysk kin net earder as yn ’e 8ste ieu in ûnôfhinklike taal wurden wêze (1960:77-80; 1962:7). Dat soe betsjutte dat runetekens lykas de Harnzer solidus (6de ieu) en it Arumer swurdsje (6de- 7de ieu) it ferskinen fan de Fryske taal antedatearje. Geografysk sjoen waarden de measte ynskripsjes ûntdutsen binnen in gebiet dat ynnommen waard troch it midsieuske Fryslân; dochs binne foarwerpen dy’t bûten Fryslân fûn wiene, yn it korpus opnommen. In foarbyld dêrfan is de Amay-ynskripsje dy’t as earste ûntdutsen is by Luik yn België. Runologysk besjoen fertoane de measte ‘Fryske’ rune-ynskripsjes ien of beide fan twa runen ( ), ( ) tafoege oan it tradisjonele futhark fan 24 letters; mar likernôch 40 % fan ’e ynskripsjes hat dy ekstra runen net, fl. it opskrift fan it Britsumer stêfke; de runen, neffens Boeles 1951:341, ‘vertonen nog het stadium van het algemeen Ger- maanse runenalphabet van 24 tekens’ Boppedat komme de twa runen ek foar by de adysjonele runeletters fan Angelsaksysk Ingelân; mei oare wurden, en ûnderskiede it ‘Fryske’ korpus net fan it Ingelske. As lêste is it taalkundige kritearium dat it runekorpus fierweihinne ferbynt oan it taalstadium fan ’e Aldfryske hânskriften, de ûntwikkeling fan au > a lykas yn skan(omodu) < *skaun-, net beheind ta it Frysk mar is ek belein yn it Aldsaksysk (mei ynbegryp fan it Heliandfragmint fan Straubing), fl. Nielsen 1984b:12, 18; sjoch ek 1993b. It is wier dat de ein -u sûnder klam karakteristyk is foar ferskate ‘Fryske’ rune-items en dat as sadanich -u brûkt wurde kin as in kritearium om se te rekkenjen ta it ‘Fryske’ korpus (Quak 1990:359), mar dêr moat by opmurken wurde dat út komparatyf eachpunt wei -u gjin spesifyk Frysk kritearium is (fl. Nielsen 1984b, c; 1991c) as wy ûnder Frysk de taal fersteane dy’t belein is yn de âldste Fryske hanskriften.

51 4.2 It fêststellen fan in ‘Frysk’ runekorpus

Doe’t Arntz & Zeiss yn 1939 harren monumintale Die einheimischen Runen- denkmäler der Festlandes publisearren, waarden njoggen ynskripsjes taskreaun oan de Friezen: Arum, Britsum, Ferwert, Hantum, Harns, Westerem- den A en B, Winaam en Amay (1939:472-473). De earste dy’t dêrfan foar ’t ljocht kaam wie de Harnzer solidus, fûn yn 1846 (runen in pear jier letter herkend), folge fan it Arumer swurdsje yn 1895 (runen ûntdutsen yn 1899), it Britsumer stêfke fan taksushout yn 1906, it Hantumer bienplaatsje en it Wi- namer amulet beide yn 1914, Westeremden B (taksusstêf) yn 1917, en Wes- teremden A (weverskaam) yn 1928. De kaam fan Amay waard al yn 1892 fûn, mar de rune-ynskripsje derop waard pas publisearre yn 1935 (1939: 438-442, 456). Wat de Ferwerter kaamhâlder oanbelanget, dy waard yn 1916 ûntdutsen mar de runen waarden net earder as 17 jier letter herkend (1939: 206-210, 445, 459). Arntz & Zeiss jouwe wiidweidich ynformaasje (mei alle relevante bibliografyske details) oer de njoggen ynskripsjes. Hja bringe ek yn ’t sin (1939:258) dat de skanomodu solidus, dy’t oarspronklik ta de kolleksje fan George III (†1820) behearde, úteinliks earder út Fryslân as út Ingelân stamme kinne soe, sjoen it feit dat Germaansk au a wurden wie en net sa lykas yn it Aldingelsk (fl. boppe, 4.1). Sjoch Boeles 1903:202-203 en Bammesberger 1990 (mei fierdere ferwizings). Arntz & Zeiss wiene har skerp bewust fan ’e swierrichheden dy’t anneks wiene mei it ûnderbringen yn ien korpus fan de acht rune-ynskripsjes dy’t oant doe ta ûntdutsen wiene yn Fryslân (1939:107-109). Fjouwer dêrfan (Britsum, Ferwert, Hantum en Winaam) hiene net ien fan ’e ekstra runetekens, en Arntz & Zeiss stiene dêrom net alhiel ôfwizend foar ûnderskate âldere runologen oer dy’t bgl. Britsum en Winaam yn ferbân brochten mei de Herulyske stam (1939:155-157; 413-415). Wat de Harnzer solidus oangiet, dy ynskripsje waard lang algemien beskôge as ynfierd út Ingelân, mar doe’t mear foarwerpen mei runen opdûkten yn Fryslân, waard it hieltyd slimmer om dat stânpunt te hanthavenjen. Neffens Arntz & Zeiss is der gjin bewiis foar de ûnderstelling dat de Harnzer solidus net yn Fryslân makke wêze soe en dat der gjin Frysk opskrift op stiet (1939:257-259). Arntz & Zeiss harren njoggende runefoarwerp, de kaam fan Amay (mei , fl. 4.1) wurdt rekkene ta it Fryske korpus om’t de steat fan bewarjen der op wiist dat it net om ymport út Ingelân giet, mar dat it mooglik in Fryske terpfynst is (1939:438-439, 471). Foar’t wy trochgeane mei it fierdere lot fan it ‘Fryske’ korpus, is it fan belang om op te merken dat de iennichste mienskiplike neamer fan Arntz & Zeiss foar it taskriuwen fan de njoggen ynskripsjes oan de Fryske stam (1939:472-473) it feit is dat hja allegearre, of, yn ien gefal by ûnderstelling, fûn wiene yn de Fryske terpen (1939:471).

52 Boeles syn korpus fan ynskripsjes út Fryslân (1951:338-351) ferskilt allinne dêryn fan Arntz & Zeiss dat Boeles gjin rekken hâldt mei Amay en dat er de Harnzer solidus net beskôget as in autochtoane fynst. Fanwegen syn numismatysk besjoen isolearre status yn Fryslân (1951:346) bliuwt Boeles by syn stânpunt fan in healjier earder dat de Harnzer munt – mei de skanomodu solidus – makke is yn Ingelân. Boeles bringt it oantreffen fan Anglo-Fryske runeletters yn de Fryske terpen (fl. ek Arum, Westeremden A en B) yn ferbân mei de oerienkomsten yn spraak tusken Angelsaksen en Friezen, wat wer it gefolch wêze koe fan stamoerienkomsten yn it spoar fan de Angelsaksyske festiging yn Fryslân foarôfgeand oan de ynvaazje fan Brittanje (fl. Boeles 1951:207-218, 347; en hjirfoar, 3.4). In earnstige tebekset foar it konsept fan in Frysk korpus wie Krogmann (1953) dy’t allinne de rune-ynskripsje fan Arum as in echte Fryske ynskripsje goedkarde (fl. ek 1952:col. 1533; ²1957:col. 1912; 1970:196; Markey 1981: 52). Mei Boeles is er it iens dat de Harnzer solidus numismatysk besjoen yn Ingelân heart, en wat de oare ynskripsjes oangiet, hâldt er fol dat dy moai wis net as autentyk of autochtoan beskôge wurde kinne (1953:2-8). Krogmann syn besykjen om it Fryske runekorpus ôf te skaffen waard fuort- daliks wjerlein troch Boeles (1954) yn in wiidweidich artikel. En yn syn ynaugurele kolleezje yn Grins mei de titel Frieslands runeninscripties foel professor Buma (1957:4-6) wittenskippers oan dy’t de histoaryske betsjutting fan Fryslân en de Friezen lytser besochten te meitsjen, bgl. troch fraachtekens te setten by it bestean fan in Frysk substraat yn Hollân (fl. hjirfoar, 3.4), troch te ûnderstellen dat de Angelsaksen Fryslân beset hiene ear’t se har yn Brittanje festigen (Boeles 1951), of troch de autentisiteit fan de Fryske rune-ynskripsjes yn ’e kiif te stellen (Krogmann 1953). Buma, dy’t de Harnzer solidus en de kaam fan Amay (1957:19, 26) ta syn korpus rekkenet, besiket net allinne Krogmann syn arguminten te wjerlizzen (1957:20-28) mar hy foeget ek twa nije fynsten ta oan syn rune-oersjoch (1957:28-29): it Jouswierster bonkstikje (dat letter in ferfalsking bliek te wêzen) en in stikje brûnsbeslach fûn yn it Frysk Museum te Ljouwert (dêr’t letter fan bliken die dat it gjin rune-ynskripsje wie, fl. Düwel & Tempel 1970:377-379); Düwel 1991:105. Beide spesi- men waarden neamd yn Sipma syn rune-list (1960:71-73) mei ymportearre items lykas de Hitsumer brakteaat (út Skandinaavje) en de hada (Harns), skanomodu en pada-munten (út Ingelân). Sipma (1960:72) naam in tredde nije fynst op (de hilamodu-ynskripsje), dy’t ek ûnecht bliek te wêzen (Düwel & Tempel 1970:379). Doe’t Düwel & Tempel harren runekorpus publisearren yn 1970 namen hja Amay, Arum, Britsum, Ferwert, Hantum, Harns, de skanomodu-solidus, Westeremden A op en (mei wat twivels) B en Winaam tegearre mei it Ras- querter hantfet (Grins) (publisearre troch Buma yn 1966) en de solidus fan Schweindorf (Eastfryslân) (publisearre troch Berghaus & Schneider yn 1967). Hja foegen dêr noch fjouwer foarwerpen oan ta (ôfkomstich út Fryske terpen)

53 dêr’t de rune-ynskripsjes net fan ûntdutsen wiene doe’t se ynearsten ûntfongen wiene troch musea yn Grins en Ljouwert. Twa dêrfan, it kaamdoaske fan Kantens en de Hegebeintumer kaam, hienen rune-ynskripsjes dy’t min ofte mear ûnbegryplik wiene en dy’t net ien fan de ekstra runetekens hiene. Oan de oare kant fertoanden de kammen fan Toornwerd en Oostum net allinne runen fan ’e útwreide futhark (fl. Buma 1970:25-28); hja hiene ek namwurden mei a-stammen útgeand op -u (kobu, kabu, fl. hjirfoar, 4.1), nei alle gedachten Germaansk nsm. *-az, asm. *-an werjaand (fl. fierderop, 4.3). Neffens Düwel & Tempel lizze de fynsten fan Toornwerd en Oostum de klam op de betsjutting fan -u as in kritearium foar opname yn it Fryske runekorpus (1970:369, 367, 384), wat de ynterpretaasje fan de ynskripsje fan Schweindorf (weladu) en de klassifikaasje fan dy ynskripsje en de skanomodu-munt (fl. ek Page 1961:73-74; 1969:21) as Frysk (Düwel & Tempel 1970:382-384); Düwel 1983:133) makliker makke. Wat de Rasquerter ynskripsje oangiet, twivelje Düwel & Tempel net oan de autentisiteit (1970:379-381 en benammen 389), mar hja fine Buma syn ynterpretaasje (ekumædkloka ‘ik, Umæ, rits dy yn’, fl. 1966:89) ûnoannimlik. Foar resintere ynterpretaasjes fan it Rasquerter hantfet, sjoch Gysseling 1980:18 en Looijenga & van Els 1991:153-154. It is de muoite wurdich om op te merken dat Düwel & Tempel Amay meinimme yn it Fryske runekorpus op it gesach fan Arntz & Zeiss (of teminsten har refe- rinsjeramt), en dat it earder numismatyske as taalkundige oerienkomsten tusken de trije solidi yn it korpus binne dy’t de trochslach dien hawwe om Harns te klassifisearjen as Frysk (1970:383). As lêste fine Düwel & Tempel (1970: 384) it nedich om yn de opsomming fan har ta 16 útwreide Fryske runekorpus mei klam te sizzen dat twa fan ’e fjouwer nije fynsten, Kantens en Hegebein- tum, yn wêzen diel útmeitsje fan it korpus. Foarsafier’t ik wit hawwe nei 1970 fjouwer wittenskippers besocht om in Frysk runekorpus gear te stallen en hja wiene allegearre tige ôfhinklik fan Düwel & Tempel. De nûmers op ’e list fan Miedema (1974:114-116) en Wes- tergaard (1987:15-19) binne identyk mei dy fan Düwel & Tempel, en Gysse- ling wykt allinne ôf troch de ynskripsjes fan Kantens en Hegebeintum wei te litten (en ynstee dêrfan de Hitsumer brakteaat en de stien fan Uden op te nimmen). It nijste útstelde korpus, Quak syn oersjoch fan Fryske rune-ynskripsjes út 1990, beslacht alle foarwerpen fan Düwel & Tempel plus trije nije ynskripsjes: de Eenumer biensplinter (in terpfynst út Grins mei rune-opskrift dat in manljusnamme wêze kinne soe, fl. Buma 1975), de tremissis fan Folkestone (en Glasgow, fl. Blackburn 1991:143-144) (mei de persoansnamme aniwulufu (of æniwulufu), fl. Grierson & Blackburn 1986:160, 640-642; sjoch ek Insley 1991:172-174), en de stêf fan Bernsterbuorren (Fryslân) (beskreaun mei persoansnammen (of namwurden) op -a en -u, fl. Knol & Looijenga 1990:240- 241; Looijenga 1992:59-62; Quak 1991a:19-21; 1992:63-64). Mei de tanom- men kodifikaasje fan it Fryske runekorpus yn it spoar fan Düwel & Tempel hawwe wittenskippers de oanstriid hân om it grienmank fan geografyske,

54 runologyske, taalkundige en numismatyske kritearia dêr’t it korpus op basearre is, te negearjen. Mei Düwel & Tempel (en de Toornwerder en de Oostumer fynsten) is it efterheaksel -u (tafoege oan Germaanske namwurden mei a-stam, fl. ek hjirnei, 4.3) in karstien wurden foar it bepalen fan it Frysk komôf fan in ynskripsje (sjoch Knol & Looijenga 1990:234, 241; Page 1973:187- 188, Insley 1991:173-174; fl. ek Quak 1990:359; 1991b:288-289). En soks nettsjinsteande it feit dat noch net iens de helte fan bgl. Quak syn 19 ynskripsjes -u hawwe en dat -u gjin Aldfrysk taalkundich skaaimerk is yn de wiere sin fan it wurd (fl. hjirfoar, 4.1). It belang dat oan -u takend wurdt, ferklearret nei alle gedachten wêrom’t Quak wol de tremisses fan Folkestone opnimt yn syn korpus, mar net de Hamwih-bonke, dy’t ek yn Ingelân fûn is (Page 1973: 170-171), en en dêr’t de runeletter yn foarkomt, dy’t a foarstelt (< au, fl. hjirfoar, 4.1) as de ynskripsje katæ, sa’t it sûnder mis wêze moatte soe, assosjearre wurdt mei it Aldfrysk kate (knokkel-)bonke’ (Hofmann 1976). Lit my ta beslút deroan tafoegje dat der twivel oer ûntstien is oft de Doiju- mer bonke (jûn oan it Frysk Museum yn 1970) wol opnommen wurde moatte soe yn it korpus (sjoch bgl. Quak 1990:366). Pieper hat oannimlik makke dat dy ynskripsje net echt is (1991:466-467, fl. ek Looijenga 1991b:100-102). Tineke Looijenga fertelt my (brief fan 9 november 1992) dat nei har idee Eenum út de Fryske runelist weilitten wurde moatte soe, mar dat in terpfynst út 1990, de Winamer gouden hinger mei de ynskripsje hiwi ‘mater familias’, yn ’e beneaming komt om opnommen te wurden (sjoch Looijenga & Zijlstra 1992:97-100; fl. ek Besteman e.o. 1992:33-42, benammen 35). Der moat lykwols by sein wurde dat de nije fynst net allinne net ien fan de ekstra runeletters hat (en ek net ien fan ’e ‘diagnostyske’ taalkundige skaaimerken), mar ek de h mei inkele dwersstreek, dy’t typearjend is foar de âlde rune-ynskripsjes fan Skandinaavje (fl. Page 1985:39-41). Foar bibliografyske gegevens oangeande de ûnderskate ‘Fryske’ rune-ynskripsjes, sjoch Schnall 1973 en Bremmer 1992:183-184.

4.3 Resinte ûndersykspatroanen

Ut ’e foargeande paragraaf die bliken dat der hiel wat artikels oer nije fynsten publisearre binne nei it ferskinen fan Arntz & Zeiss yn 1939. Dat wol net sizze dat eardere fynsten net bleat stien hawwe oan werûndersyk en werynter- pretaasje. Krogmann 1953 beseach op ’e nij Grienberger syn lêzing (1910) fan de Arumer ynskripsje, edæboda ‘renuntius’ (dws. ‘werom-boadskipper’) en ferfong it troch edlboda ‘sykte-boade’, mar hy is mei dy ynterpretaasje by myn witten allinne neifolge troch Markey 1981:52. Allyksa waard de skanomodu-ynskripsje dêr’t fan âlds fan oannommen waard dat it om in persoansnamme gie, ‘Schönmut’, troch Berghaus & Schneider (1967:52-58 mei fierdere ferwizings) ynterpretearre as in sin, scan © m©du, mei de betsjutting ‘er

55 hat immer durch Mut geschienen’. Mar nochris, de nije lêzing hie net folle ynfloed op oare runologen, fl. Page 1969:17-23; Bammesberger 1990:458-459. Koartlyn hat Odenstedt Bugge syn lêzing fan de mearstrekige rune ( ) oanfochten, dy’t trije kear foarkomt yn de Britsumer ynskripsje en dy’t neffens Bugge (1908:176-179) – en mei him Buma 1951– in koart iepen i-lûd foarstelde yn bygelyks it foarste wurd fan ’e ynskripsje, þin ‘dit’ Neffens Odenstedt soe de mearstrekige beskôge wurde moatte as in fersimpele foarm fan mearstrekige (þon, fl. Aldingelsk þone) yntrodusearre fanwegen ‘the cramped space available’ (1989:158; fl. ek Arntz & Zeiss 1939:166 n.1). De ynterpretaasje fan Odenstedt liket my tige ûnwierskynlik ta meidat de ynskripsje a) mearstrekige foarmen hat fan de runen en en (b) ûnderskate foarbylden fan inkelstrekige runen mei ynbegryp fan . Dus wat kin de rune-byldhouwer der ta oanset hawwe om op dy wize de mearstrekige rune te ferienfâldigjen? It runefoarwerp dêr’t oer de jierren it meast oer striden en spekulearre is, is sûnder mis de Westeremden B-ynskripsje, dy’t – mei syn 41 runen – de langste ynskripsje is fan it korpus. Syn libben lang hat Wolfgang Krause der fan oertsjûge west dat Westeremden B falsk wie. Hy skreau dat yn brieven oan Arntz (Arntz & Zeiss 1939:389), en yn in artikel út 1969 joech er sân reden om fraachtekens te setten by de autentisiteit fan de ynskripsje (1969: 94-97). Fansels fûn Krogmann Westeremden B ek twivelich (1953:5), fl. fierder Düwel & Tempel 1970:384. Mar oer it generaal hiene runologen de oanstriid om it as echt te akseptearjen (sjoch, bgl. Arntz & Zeiss 1939:389) en koartlyn hat Looijenga (1991a:341) konkludearre út har ûndersyk fan it taxushoutsje Westeremden B dat der gjin bewiis is foar de ûnderstelling dat it in ferfalsking is. Oer de ynterpretaasje fan de ynskripsje is noch folle feller debattearre as oer de echtens. Yn 1928 ferklearre Von Friesen dat er der neat sinfols út opmeitsje koe (sjoch Arntz & Zeiss 1939:390-392), wylst Kapteyn in pear jier letter mei in tige fantastyske ynterpretaasje oansetten kaam dêr’t de legin- daryske figuer fan Hamlet (1932:84; fl. ek 1933:205) yn foarkaam: ‘Op Opheim vatte post, Amlud. Voor runentaxusstaafjes is de branding weg- gedoken. Voor runentaxus duike de branding weg’ Nettsjinsteande alle tûkel- teammen kinne Arntz & Zeiss (1939:413) it yn ’e grûn lykfine mei Kapteyn. Sûnt koart is der in serieus alternatyf útsteld foar Kapteyn syn foarstel. Ik tink hjir oan it artikel fan Seebold fan 1990 dêr’t de folgjende ynterpretaasje yn út- steld wurdt (1990:423): ‘Auf der Heimstätte bleibt das Glück. N.N. besitzt diese. Durch die Eibe möge sie aufwärts wachsen’ (Deselde rune-folchoarder bewarre as yn Kapteyn syn oersetting.) It grutte ferskil fan ynsjoch tusken Seebold en Kapteyn soe alderearst taskreaun wurde moatte oan it ferskillend lêzen fan de ‘slimme’ runen yn de ynskripsje: , waarden bgl. troch Kapteyn beide lêzen as st (fl. de stan-rune belein yn Aldingelske manuskripten) mar troch Seebold as respektyflik p ( ) en v ( b) lêzen. En, as in oar foarbyld, yn it lêste part fan ’e ynskripsje (lêste rigel) lêst Seebold k (rune 5)

56 en n (rune 10) dêr’t Kapteyn yn deselde folchoarder s en k lêst. Oare wittenskippers dy’t gear west hawwe oer Westeremden B binne Sipma (1960: 73), Gysseling (1980:15-17) en Quak (1990:364-365; 1991b:291-294). De Westeremden B-ynskripsje hat net fan grutte wearde west foar it fêst- stellen fan de taal fan Fryslân foar it ferskinen fan de earste Aldfryske hânskriften fanwegen de (ûnûntkombere) spekulative lêzingen en ynterpretaasjes. Op algemiener nivo hawwe yn dat stik fan saken de ûnbeklamme lûden fan de ‘Fryske’ rune-ynskripsjes fan folle grutter betsjutting west. In wiidweidige behanneling fan it ûnderwerp is te finen yn Nielsen 1984b en 1991c. In swierrichheid dy’t hjir net oplost waard, it einlûd yn deda ‘die, makke’ (Oostum), wurdt behannele troch Bammesberger 1991a. It meast nijsgjirrige ûnbeklamme lûd is sûnder mis de ein -u, dy’t oantroffen is yn in tal ynskripsjes, fl. hjirboppe, 4.1 en 4.2. As -u tafoege wurdt oan a-stammen, dan soe -u it bêst ferklearre wurde kinne as in werjefte fan Germaansk nsm. *-az of asm. *-an (Krause 1968:§34 Anm.; §6 Anm. 2; Düwel & Tempel 1970: 365-367; Nielsen 1984b:13-14; fl. ek Page 1969:20-21), ek al is út Ing- weoansk (of Westgermaansk) gesichtspunt sa’n ynterpretaasje net sûnder tûkelteammen (Nielsen 1991c:300-302). Fan âlds waard it suffiks beskôge as in datyf of as in ynstrumintalis, fl. bgl. Kapteyn 1932:53; Arntz & Zeiss 1939:387; Berghaus & Schneider 1967:56-57; Gysseling 1980:8-18; Beck 1981:75; en Insley 1991:173-4. As it tradisjonele stânpunt lykwols goed wêze soe, dan soe der statistysk besjoen in absurd heech persintaazje oan ynstru- mintalissen en dativen sitte tusken de yn it korpus oantroffen foarmen yn ’e earste namfal sa’t ik earne oars sjen litten haw (Nielsen 1984c:97-98). In skoftsje lyn hat Bammesberger (1990:461-462) it – neffens my fier sochte – útstel dien dat de útgong -u yn skanomodu in analooch (u-stam) fokatyfsuffiks foarstelt. In oar algemien ûnderwerp dat ûnder de oandacht brocht is, is de trijefâldige fraach fan wannear’t, wêrom’t en hoe’t de nije runen en yntrodusearre waarden yn Fryslân en yn de rune-relikten dy’t hjir ûntdutsen binne. Alle trije solidy út ’e 6de ieu hawwe , en sawol as (en ) binne oantroffen yn de Arumer ynskripsje (om 600 hinne). Lykwols is der yn East-Anglia in noch eardere fynst mei opdûkt, nammentlik de brakteaat fan Undley fan likernôch 475 (Hines & Odenstedt 1987:77-78), de tiid dat de nije runen ûntwurpen wêze moatte (foaropsteld dat de datum krekt is), fl. Derolez 1990:419-420. It is dúdlik dat de ynfiering fan de nije runen sjoen wurde moat yn nau ferbân mei de prosessen fan foarútspraak, rûning en monoftongearring dy’t plakfûnen yn de Ingweoanske/Noardseegermaanske gebieten (fl. hjirboppe, 3.4). Neffens Odenstedt (1990:137; 1991:66 n. 1) wie de earste stap it foar yn ’e mûle út- sprekken fan Germaanske a en Westgermaanske a sa dat de ferfoarlike æ- klank foarsteld waard troch de âlde rune en de nije rune waard ûntwurpen foar a. waard ynearsten brûkt foar nasalearre a, en om 475 hinne foar © (fl. Hines & Odenstedt 1987:93; Page 1985:34-35). Odenstedt syn gronology

57 folget min ofte mear datjinge wat Luick (1921:I,1 §291) oer dy ûntjouwingen ponearret. As alternatyf foar wat it tradisjonele stânpunt neamd wurde kin, kinne wy in senario postulearje dêr't as earste stap ai yn monoftongearre wurdt ta a, en wêryn’t dêrnei Westgermaanske a nei foarren lutsen wurdt ta æ ˜ en nasalearre a˜ gearfalt mei © yn in ‘triuwrige mei splits-en mingproses’ (Nielsen 1993c; fl. ek Krupatkin 1970). De trije runen stienen letter ek foar de korrespondearjende koarte lûden. Sa’n senario kloppet mei de ûntjouwing fan de runenammen Aldingelsk ac (<*aik-), æsc (< *ask-) en ©s (< *ans-), fl. Derolez 1990:411-412; Bammesberger 1991b:395-397. Boppedat komt it oerien mei Page syn grafematyske útlis fan de nije runen: = + | en = + (1973:45; cf. Derolez 1990:412; Bammesberger 1991b:394), dy’t Odenstedt (1990:140) lykwols leaver beskôget as ‘net mear as arbitrêre grafyske konvinsjes’. Mar de konsekwinsje fan sa’n ynterpretaasje foar de runen fan Fryslân is dat op syn minst ymportearre wêze moat út it Angelsaksyske systeem (Seebold 1991:507-508). Gjin inkelde ynskripsje yn it Fryske korpus fertoant ( ) foar a (< æ) < ai, mar yn ferskillende gefallen stiet de rune foar a < au. It hat sadwaande alle eigenskip dat neidat au a wurden wie, yn Fryslân yntrodusearre is, fl. Nielsen 1993c. (Foar in wiidweidich besprek fan it proto-Fryske systeem fan lange lûden, sjoch Jørgensen 1946:109-110.) Foar mieningen oer de relaasje tusken de Ingelske en Fryske runekorpora, sjoch Page 1973:18-51, 96-102, 186-188; 1985:33-41; Seebold 1991:502-565; Derolez 1990; Bammesberger 1991b; Quak 1991b). In oare ymplikaasje fan it lêstneamde senario foar de ynfiering fan de nije rune is dat de monoftongearring fan au (en ai) yn Fryslân foarôfgie oan i-mutaasje (Nielsen 1993b; foar in oare miening, sjoch Hofmann 1964:180-184). Koartby hat Odenstedt besocht om oan te toanen dat oan 650 ta net allinne gaadlik wie om de æ- út te drukken mar ek de a-klank yn de ‘Anglo-Frisian inscriptions’ (1991:53). Neffens Odenstedt, de ‘clearest example is probably afforded by the Frisian Britsum’ (1991:56), dêr’t yn stiet foar a ‘altyd’ (< *aiw). De hypoteze fan Odenstedt hinget ôf fan de semantyske ynterpretaasje fan Britsum (þin i a ber ...). En hoe witte wy dat de ritser by machte wie om de ekstra futhark-runen te brûken? Mei oare wurden, hoe kinne wy der wis fan wêze dat de ynskripsje ‘Frysk’ is yn runologysk en/of taalkundich opsicht? Ta beslút kinne der mooglik fraachtekens set wurde by it nut fan it brûken fan ‘Anglo-Fryske ynskripsjes’ yn dizze kontekst. De trije solidy en Arum, dy’t allegearre earder of út ’e selde tiid as Britsum binne, fertoane de rune op in tiidstip dat dy rune net belein is yn Ingelân. De lêste paragraaf slút oan by in mennich grûnproblemen dêr’t it ‘Fryske’ korpus mei te meitsjen hat (4.1). Dochs binne Fryske runestúdzjes in hiel ein wei kommen sûnt Von Grienberger derop stie om de runen en de wurden dy’t op it Arumer swurdsje krast binne te klassifisearjen as Angelsaksysk (1900: 298-299). Hjoed de dei ûndersykje wittenskippers by foarkar de rune- ynskripsjes fan Fryslân op harsels. In foarbyld dêrfan is Seebold 1990:408.

58 5 De Lex Frisionum en de Traditiones Fuldenses

Fan twa Frankyske skreaune boarnen út ’e selde tiid as ferskillende fan de lêste rune-ynskripsjes dy’t yn it foargeande besprutsen binne, is útholden dat se in Frysk leksikaal elemint befetsje. Lit ús begjinne mei de twadde en minst belangrike fan beide, de Traditiones Fuldenses (Dronke 1966), dy’t in passaazje hat mei de titel ‘Iste sunt solutiones uirorum in Fresia qui censum solvere debent’. Dy passaazje giet tebek op in dokumint ferbûn mei greve Nordalah (út it skaai fan kening Redbad) dy’t Westerlauwersk Fryslân nei 793 regearre. Under it hantsjefol ûnderstelde Fryske wurden yn dizze Latynske tekst, is it meast nijsgjirrige wurd rÅtforstar, in nominatyf pluralis fan rÅtforst, in a-stammige gearstalling dy’t letterlik ‘brânhoutbosk’ betsjut. Dat soe de earste en iennichste attestaasje wêze kinne fan in -ar-meartal yn it Westfrysk, in wurdein dy’t tige bekend is yn East- en Eilân-Noardfrysk (Dronke 1966:45; Krogmann 1970:193; Markey 1976:52; 1981:54; Blok 1978:46). De wichtichste boarne, de Lex Frisionum (Von Richthofen 1866; Eckhardt 1982) komt út likernôch 800. Oer it komôf en de status is hiel wat redendield (sjoch Siems 1980:1-43; Krogmann 1963:76-90; Kalma et al. 1968:101-102, 165-167; fl. ek Bakker 1962:120, 124), mar wittenskippers fan tsjintwurdich soene faaks sizze dat de Lex Frisionum net in goedkarde en ôfmakke wetstekst jout mar allinne mar in tariedend ûntwerp, gearstald op fersyk fan Karel de Grutte (Krogmann 1963:76-77; 1970:194; Eckhardt & Eckhardt 1982: 19-22 mei fierdere ferwizings). Wat it foarkommen fan Fryske wurden yn de Lex Frisionum oangiet, de tradisjonele miening wie lang dat der gjin yn sieten (Brunner 1906:476-477; Heck 1927:41-43; fl. ek Krogmann 1963:90) of in hiel lyts bytsje (Baesecke 1935:68-84) Germaanske wurden fan spesifyk Frysk komôf. Krogmann (1963:90-92, 99); 1970:194) jout ta dat Germaanske lienwurden dy’t opnommen wiene yn ’e Latynske wetstaal meastentiids net fan Frysk komôf wiene, en dat itselde jildt foar de Germaanske wurden dy’t yn koppen en noaten foarkomme, om’t dy nei alle gedachten ynfoege binne troch amtners fan Karel de Grutte. Mar as Latynske siswizen lykas quod uocant en quod dicunt foar Germaanske wurden steane yn de Lex Frisionum, dan mei ferwachte wurde dat de Germaanske wurden ôfstamme fan it Frysk (1963:91; 1970:194) Foarbylden dêrfan binne tsn ‘tien, twiich’, durslegi ‘geweldige slach’, herthamon (acc. sg. fan herthama) ‘pericardium’ uuilitiuam ‘miship- tens fan it lichem’ (fl. Aldingelsk wlitewamm), cladolg ‘slitaazje’ en oaren (Krogmann 1963 :92-99; 1970:194-196). Wylst Russchen (1967:57) blykber syn betinkings hat oer de taalkundige aspekten fan Krogmann syn fynsten, is Munske (1973:106-107) it folslein iens mei dy syn metoaden en resultaten. Neffens Krogmann (1963:100) is de taalkundige betsjutting fan de Lex Frisionum dat de Fryske wurden dêryn ús ‘einen Einblick in eine Vorstufe des Altfriesischen, der uns bisher verwehrt

59 war’ biede. Ut ús Foar-Aldfrysk gesichtspunt wei kinne wy der konkludearjend oan tafoegje dat it bewiismateriaal dat de Lex Frisionum opsmyt net folle draachwiidte hat foar it taalmateriaal fan de rune-ynskripsjes fan Fryslân út ’e selde tiid en de taalhistoaryske swierrichheden dêrmei anneks lykas útinoar set yn paragraaf 4.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1994)

60 Literatuer

Adamus, M. (1962) ‘Mutual Relations between Nordic and Other Germanic Dialects’, yn: Germanica Wratislaviensia 7, pp. 115-58. Antonsen, E.H. (1967) ‘’Proto-Scandinavian’ ans Common Nordic’, yn: Scandinavian Studies 39, pp. 16-39. Århammer, N. (1990) ‘Friesisch und Sächsisch. Zur Problematik ihrer gegenseitigen Abgrenzung im Früh- und Hochmittelalter’, yn: R.H. Bremmer et al. (eds.), Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdam/Groningen, pp. 1-25. [Estrik nr. 69]. Arntz, H. & H. Zeiss (1939) Die einheimischen Runendenkmäler des Festlandes. Leipzig. Askeberg, F. (1944) Norden och kontinenten i gammal tid. Uppsala. Baesecke, G. (1935) ‘Die deutschen Worte der germanischen Gesetze’, yn: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 59, pp. 1-101. Bakker, G. (1962) ‘De grenzen van Frisia tussen 600 en 1150’, yn: It Beaken 24, pp. 120-130. Bammesberger, A. (1990) ‘Skanomodu: Linguistic Issues’, yn: A. Bammesberger & A. Wollmann (eds.), Britain 400-600: Language and History. Heidelberg, pp. 457-466. Bammesberger, A. (1991a) ‘The Morphology of Old Frisian deda’, yn: A. Bammesberger (ed.), Old English Runes and their Continental Background. Heidelberg, pp. 305-308. Bammesberger, A. (1991b) ‘Ingvaeonic Sound Changes and the Anglo-Saxon Runes’, yn: A. Bammesberger (ed.), Old English Runes and their Continental Background. Heidelberg, pp. 389- 408. Beck, H. (1981) ‘A Runological and Iconographical Interpretation of the North-Sea-Germanic Rune-Solidi’, yn: Michigan Germanic Studies 7, pp. 69-88. Bennett, W.H. (1953) ‘A West Norse-Frisian-Kentish Parallel’, yn: International Anthropological and Linguistic Review 1, pp. 71-80. Berghaus, P. & K. Schneider. (1967) Anglo-friesische Runensolidi im Lichte des Neufundes von Schweindorf (Ost- friesland). Köln/Opladen. Besteman, J.C. et al. (1992) Graven naar Friese Koningen. Franeker. Blackburn, M. (1991) ‘A Survey of Anglo-Saxon and Frisian Coins with Runic Inscriptions’, yn: A. Bammesberger (ed.), Old English Runes and their Continental Background. Heidelberg, pp. 137-189.

61 Blok, D.P. (1978) ‘De Wikingen in Friesland’, yn: Naamkunde 10, pp. 25-47. Boeles, P.C.J.A. (1903) ‘Nogmaals het zwaardje van Arum en de Hadamunt’, yn: De vrije Fries 20, pp. 190-203. Boeles, P.C.J.A. (1951) Friesland tot de elfde eeuw. Tweede druk. ’s-Gravenhage. Boeles, P.C.J.A. (1954) ‘De inheemse runen-inscripties uit Friesland en Groningen’, yn: Oudheidkundige mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Nieuwe reeks. 35, pp. 18-32. Borchling, C. (1938) ‘Die Friesen und der skandinavische Norden’, yn: De Iepening fen de Fryske Akademy. Assen, pp. 56-75. Bosworth, J. (1836) The Origin of the Germanic and Scandinavian Languages, and Nations. London. Bremer, O. (1900) ‘Ethnographie der germanischen Stämme’, yn: H. Paul (ed.), Grundriss der germanischen Philologie. Vol. III. 2. Auflage. Strassburg, pp. 735-950. Bremmer, R.H. (1982) ‘Old English - Old Frisian: The Relationship Reviewed’, yn: Philologia Frisica anno 1981, pp. 79-90. Ljouwert. Bremmer, R.H. (1989) ‘Late Medieval and Early Modern Opinions on the Affinity between English and Frisian: The Growth of a Commonplace’, yn: Dutch Working Papers in English Language and Linguistics 9. Bremmer, R.H. (1990) ‘The Nature of the Evidence for a Frisian Participation in the Adventus Saxonum’, yn: A Bammesberger & A. Wollmann (eds.), Britain 400-600: Language and History. Heidelberg, pp. 353-371. Bremmer, R.H. (1992) A Bibliographical Guide to Old Frisian Studies. Odense. Brunner, H. (1906) Deutsche Rechtsgeschichte. Vol. I. 2. Auflage. Leipzig. Bugge, S. (1908) Das Runendenkmal von Britsum in Friesland’, yn: Zeitschrift für deutsche Philo- logie 40, pp. 174-184. Buma, W.J. (1951) ‘Das Runenstäbchen von Britsum’, yn: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 73, pp. 306-316. Buma, W.J. (1957) Frieslands runeninscripties. Groningen. Buma, W.J. (1966) In runefynst út Rasquert’, yn: Us Wurk 15, pp. 85-90. Buma, W.J. (1970) ‘Nije runefynsten’, yn: Philologia Frisica anno 1969, Grins, pp. 21-29.

62 Buma, W.J. (1975) ‘In runefynst út Eenum’, yn: Us Wurk 24, pp. 49-52. Campbell, A. (1947) ‘West Germanic Problems in the Light of Modern Dialects’, yn: Transactions of the Philological Society, pp. 1-14. Chadwick, H.M. (1907) The Origin of the English Nation. Cambridge. Cordes, G. (1956) ‘Zur Frage der altsächsischen Mundarten’, yn: Zeitschrift für Mundartforschung 24, pp. 1-51, 65-78. Cummins, A.H. (1887) A Grammar of the Old Friesic Language 2nd ed. London. Dal, I. (1934) Über den altsächsischen Dativ Sg. Mask. und Neutr. der pronominalen Flexion’, yn: Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap 7, pp. 142-162. Dal, I. (1983) ‘2.1. Altniederdeutsch und seine Vorstufen’, yn: G. Cordes & D. Möhn (eds.), Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. Berlin, pp. 69-97. Derolez, R. (1990) ‘Runic Literacy Among the Anglo-Saxons’, yn: A. Bammesberger & A. Woll- mann (eds.), Britain 400-600: Language and History. Heidelberg, pp. 397-436. Dronke, E. (1966) Traditiones et antiquitates Fuldenses. Neudruck. Osnabrück. Düwel, K. & W.-D. Tempel. (1970) ‘Knochenkämme mit Runeninschriften aus Friesland. Mit einer Zusammen- stellung alle bekannten Runenkämme und einem Beitrag zu den friesischen Runeninschriften’, yn: Palaeohistoria 14 (1968), pp. 353-391. Düwel, K. (1983) Runenkunde. 2. Auflage. Stuttgart. Düwel, K. (1991) ‘Fälschungen. §3. Runologisches’, yn: Reallexikon der Germanischen Altertums- kunde. Vol. VIII. 2 Auflage. Berlin, pp. 104-107. Eckhart, K.A. & A. Eckhardt. (1982) Lex Frisionum. Hannover. Erdmann, A. (1890) Über die Heimat und den Namen der Angeln. Uppsala. Feitsma, T, (1962) ‘Sproglige berøringer mellem Frisland og Skandinavien’, yn: Sprog og Kultur 23, pp. 97-121. Frings, T. (1944) Die Stellung der Niederlande im Aufbau des Germanischen. Halle. Frings, T. (1957) Grundlegung einer Geschichte der deutschen Sprache. 3. Auflage. Halle. Garfinkle, M.S. (1975) Ingwaonic: A Brief Survey and Evaluation. Diss. Cornell University. Ann Arbor: Xerox University Microfilms.

63 Grienberger, T. von. (1900) ‘Neue Beiträge zur Runenlehre’, yn: Zeitschrift für deutsche Philologie, 32, pp. 289-304. Grienberger, T. von. (1910) ‘Zwei Runeninschriften aus Norwegen und Friesland’, yn: Zeitschrift für deutsche Philologie, 42, pp. 385-397. Grienberger, T. von (1914) Review of M. Schönfield, Wörterbuch der altgermanischen Personen- und Völkernamen, yn: Anzeiger für indogermanische Sprach- und Altertumskunde. Beiblatt zu den Indogermanischen Forschungen 32, pp. 42-54. Grierson, P. & M. Blackburn. (1986) Medieval European Coinage. I. The Early Middle Ages. Cambridge. Grimm, J. (1819) Deutsche Grammatik. Vol. I. Göttingen. Grimm, J. (1840) Deutsche Grammatik. Vol I. 3. Auflage. Göttingen. Grimm, J. (1848) Geschichte der deutschen Sprache. Leipzig. (4th ed., 1880). Gysseling, M. (1952) ‘Inleiding tot de studie van het oude Belgisch’, yn: Mededelingen van de Ver- eniging voor Naamkunde te Leuven en de Commissie voor Naamkunde te Am- sterdam 28, pp. 69-76. Gysseling, M. (1959) ‘De oudste plaatsnamen in Holland en Utrecht’, yn: Bijdragen en mededelingen der Naamkunde-Commissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van We- tenschappen te Amsterdam 17, pp.1-12, diskusje 35-38. Gysseling, M. (1960) ‘Chronologie van enkele klankverschijnselen in het oudste Fries’, yn: K. Dykstra et al. (eds.), Fryske Stúdzjes. Assen, pp. 77-80. Gysseling, M. (1961) ‘Proeve van een Oudnederlandse grammatica (eerste deel)’ yn: Studia Germanica Gandansia, 3, pp. 9-52. (Reprinted in R.H. Bremmer Jr. & A. Quak (eds.), Zur Phonologie und Morphologie des Altniederländischen (Odense), 1992, pp. 1-44). Gysseling, M. (1962) ‘Het oudste Fries’, yn: It Beaken 24, pp. 1-26. Gysseling, M. (1965) ‘Het chronologisch probleem bij de jongprehistorische en vroegmiddeleeuwse nederzettingsnamen’, yn: Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven en de Commissie voor Naamkunde te Amsterdam 41, pp. 90-97. Gysseling, M. (1970) ‘De oudste Friese toponymie’, yn: Philologia Frisica anno 1969, pp. 41-51. Grins. Gysseling, M. (1980) Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschirften, Deel 1, Fragmenten.’s Gravenhage.

64 Gysseling, M. (1981) ‘Germanisering en taalgrens’, yn: Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Vol. I. Haarlem, pp. 100-115. Gysseling, M. (1984) ‘Speurtocht naar Frieslands oudste namen’, yn: N.R. Århammar et al. (eds.), Miscellanea Frisica. Assen, pp. 243-247. Gysseling, M. (1986) ‘Substraatinvloed in het Engels, Fries, Nederlands en Nederduits’, yn: Philologia Frisica anno 1984, pp. 151-167. Ljouwert. Gysseling, M. (1987) ‘Substratwörter in den germanischen Sprachen’, yn: NOWELE 10, pp. 47-62. Halbertsma, J.H. (1836) ‘IV.-Friesic’, yn: J. Bosworth 1836, pp. 35-80. Hammerich, L.L. (1937) ‘Über das Friesische’, yn: Mélanges linguistiques offerts à M. Holger Pedersen. Aarskrift for Aarhus Universitet 9, pp. 351-358. Haugen, E. (1970) ‘The Language History of Scandinavia: A Profile of Problems’, yn: Hreinn Benediktsson (ed.), The Nordic Languages and Modern Linguistics. Reykjavík, pp. 41-86. Haugen, E. (1976) The Scandinavian Languages. London. Heck, P. (1927) Die Entstehung der Lex Frisionum. Stuttgart. Hellquist, E. (1939) Svensk etymologisk ordbok. Vols. I-II. Ny omarbetad och utvitgad upplaga. Lund. Heeroma, K. (1965) ‘Wat is Ingweoons?’, yn: Tijdschrift voor Nederlandsche taalen letterkunde 81, pp. 1-15. Hettema, F. Buitenrust. (1899) Friese plaatsnamen (= Nomina Geographica Neerlandica 4). Leiden. Hettema, M. (1832) See R. Rask 1832. Hettema, M.d.H. (1856) ‘Hints on the Thesis “The Old-Friesic above all others the fons et origo of the Old-English”’, yn: Transactions of the Philological Society, pp. 196-215. Hewett, W.T. (1879) The Frisian Language and Literature. Ithaca. Hines, J. & B. Odenstedt. (1987) ‘The Undley Bracteate and its Runic Inscription’, yn: Studien zur Sachsen- forschung 6, pp. 73-94. Hirt, H. (1909) Etymologie der neuhochdeutschen Sprache. München. Hofmann, D. (1964) ‘”Germanisch” I² im Friesischen’, yn: W. Foerste & K.H. Borck (eds.), Festschrift für Jost Trier zum 70. Geburtstag. Köln/Graz, pp. 160-185.

65 Hofmann, D. (1976) ‘Eine friesische Runeninschrift in England’, yn: Us Wurk 25, pp. 73-76. Holthausen, F. (1899) Altsächsisches Elementarbuch. Heidelberg. (2nd ed., 1921). Holthausen, F. (1963) Altenglisches etymologisches Wörterbuch 2. Auflage. Heidelberg. Hoops, J. (1911-1913) ‘Angelsachsen’, yn: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. Vol I. Strassburg, pp. 87-95. Huisman, J.A. (1986) ‘Die Straubinger Heliandfragmente als altwestfriesische Übersetzung’, yn: H.L. Cox et al. (eds.), Wortes Anst - Verbi Gratia. Donum natalicium Gilbert A.R. de Smet. Leuven/Amersfoort, pp. 227-235. Insley, J. (1991) ‘Appendix 2. The Personal Name *

66 Krause, W. (1968) Handbuch des Gotischen. 3. Auflage. München. Krause, W. (1969) ‘Die Hamletstrophe Snæbjorns’, yn: C. Gellinek (ed.), Festschrift für Konstantin Reichardt. Bern/München, pp. 87-97. Krause, W. (1971) Die Sprache der urnordischen Runeninschriften. Heidelberg. Krogmann, W. (1952) ‘Die friesische Sprache’, yn: W. Stammler (ed.), Deutsche Philologie im Aufriss. Berlin, koll. 1523-1550. (2nd ed., 1957, koll. 1899-1930). Krogmann, W. (1953) Zur Frage der friesischen Runeninschriften. Grins. [Estrik nr. 2]. Krogmann, W. (1963) ‘Entstehung und Eigenart der Lex Frisionum’, yn: Philologia Frisica anno 1962. Grins, pp. 76-103. Krogmann, W. (1964) ‘Der Name der Friesen’, yn: Us Wurk 13, pp. 18-42, 70. Krogmann, W. (1968) ‘Kurze Erwiderung auf Kuhns Einwände’, yn: It Beaken 30, pp. 161-164. Krogmann, W. (1970) ‘Altfriesisches’, yn: L.E. Schmitt (ed.), Kurzer Grundri der germanischen Philologie bis 1500. Vol. I. Berlin, pp. 190-210. Krupatkin, Y.P. (1970) ‘From Germanic to English and Frisian’, yn: Us Wurk 19, pp. 49-71. Kuhn, H. (1955a) ‘Zur Gliederung der germanischen Sprachen’, yn: Zeitschrift für deutsches Alter- tum und deutsche Literatur 86, pp. 1-47. Kuhn, H. (1955b) ‘Friesisch und Nordseegermanisch’, yn: Us Wurk 4, pp. 37-46. Kuhn, H. (1959) ‘Vor- und frühgermanische Ortsnamen in Norddeutschland und den Nieder- landen’, yn: Westfälische Forschungen 12, pp. 5-44. Kuhn, H. (1960) ‘Vorgermanische Personennamen bei den Friesen’, yn: K. Dykstra et al. (eds.), Fryske Stúdzjes. Assen, pp. 379-388. Kuhn, H. (1961) ‘Anlautend p- im Germanischen’, yn: Zeitschrift für Mundartforschung 28, pp. 1-31. Kuhn, H. (1962) ‘Das Zeugnis der Namen’, yn: R. Hachmann et al., Völker zwischen Germanen und Kelten. Neumünster, pp. 105-128. Kuhn, H. (1963) ‘Der Name der Friesen’, yn: It Beaken 25, pp. 270-279. Kuhn, H. (1966) ‘Der umstrittene Name der Friesen’, yn: It Beaken 28, pp. 194-200.

67 Kuhn, H. (1968) ‘Die ältesten Namenschichten Frieslands’, yn: Philologia Frisica anno 1966. Grins, pp. 20-29. Kuhn, H. (1977) ‘Kracht es im Nordwestblock?’, yn: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 106, pp. 321-346. Lasch, A. (1923) Review of F. Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch (2nd ed., 1921). An- zeiger für indogermanische Sprach- und Altertumskunde. Beiblatt zu den Indo- germanischen Forschungen 41, pp. 30-33. Loewe, R. (1899) Die ethnische und sprachliche Gliederung der Germanen. Halle. Loewenthal, J. (1929) ‘Etmologica’, yn: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 53, pp.462-463. Löfstedt, E. (1963-9) ‘Beiträge zur nordseegermanischen und nordseegermanisch-nordischen Lexiko- graphie’, yn: Niederdeutsche Mitteilungen 19-21 (1963-5), pp. 281-345; 22 (1966), pp. 39-64; 23 (1967), pp. 11-61; 25 (1969) 25-39. Lohse, G. (1940) ‘Zur Frühgeschichte der nordseegermanischen (-ingwäonischen) Dialekte’, yn: Germanisch-Romanische Monatsschrift 28, pp. 24-39. Looijenga, J.H. & W.A. van Els. (1991) ‘Een nieuwe interpretatie van de runeninscriptie op de zwaardgreep van Ras- quert’, yn: Westerheem 40, pp. 149-155. Looijenga, T. (1991a) ‘Yew Wood and Runic Inscriptions in the Frisian Terp-Area’, yn: A. Bam- mesberger (ed.), Old English Runes and their Continental Background. Heidel- berg, pp. 335-342. Looijenga, T. (1991b) ‘De runeninscriptie van Doijum (Fr.): Echt of vals?’, yn: Paleo-Aktueel 2, pp. 100-102. Looijenga, T. (1992) ‘Bernsterburen Revisited’, yn: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 36, pp. 59-62. Looijenga, T. & J. Zijlstra. (1992) ‘Een gouden hanger met runeninscriptie uit Wijnaldum (Fr.)’, yn: Paleo- Aktueel 3, pp. 97-100. Luick, K. (1921) Historische Grammatik der englischen Sprache. Vol I, 1. Leipzig. Markey, T.L. (1976) Germanic Dialect Grouping and the Position of Inguæonic. Innsbruck. Markey, T.L. (1981) Frisian. The Hague. Maurer, F. (1952) Nordgermanen und Alemannen. 3. Auflage. Bern/München.

68 Meid, W. (1986) ‘Hans Kuhns “Nordwestblock”-Hypothese’, yn: H. Beck (ed.), Germanenprobleme in heutiger Sicht. Berlin, pp. 183-212. Meid, W. (1987) ‘Zur “Germanen”- Problem’, yn: NOWELE 9, pp. 91-97. Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. Ljouwert/Leeuwarden. Miedema, H.T.J. (1966) Van York naar Jorwerd. Groningen. Miedema, H.T.J. (1972) ‘Thor en de Wikingen in Friesland’, yn: Naamkunde 4, pp. 1-20. Miedema, H.T.J. (1974) ‘Dialect en runen van Britsum en de oudste Anglofriese runeninscripties’, yn: Taal en Tongval 26, pp. 101-128. Miedema, H.T.J. (1978) ‘Van Dublin naar Dokkum’, yn: Naamkunde 10, pp. 48-80. Morsbach, L. (1897) Review of O.F. Emerson, The History of the English Language. Anglia. Beiblatt 7, pp. 321-338. Much, R. (1893) ‘Die Germanen am Niederrhein’, yn: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 17, pp. 137-177. Much, R. (1913) ‘Friesen’, yn: J. Hoops (ed.), Reallexikon der germanischen Altertumskunde. Vol. II. Strassburg, pp. 100-101. Much, R. (1920) Deutsche Stammeskunde. 3. Auflage. Berlin. Much, R. (1937) Die Germania des Tacitus. Heidelberg. Müllenhoff, K. (1900) Deutsche Altertumskunde. Vol. IV. Berlin. Munske, H.H. (1973) Der germanische Rechtswortschatz im Bereich der Missetaten. Berlin. Neckel, G. (1927) ‘Die verwantschaften der germanischen sprachen untereinander’, yn: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 51, pp. 1-17. Nielsen, H.F. (1981a) Old English and the Continental Germanic Languages. Innsbruck. (2nd ed., 1985). Nielsen, H.F. (1981b) ‘Old Frisian and the Old English Dialects’, yn: Us Wurk 30, pp. 49-66. Nielsen, H.F. (1984a) ‘A Note on the Origin of Old English Breaking and Back Mutation’, yn: Amster- damer Beiträge zur älteren Germanistik, 22, pp. 73-81. Nielsen, H.F. (1984b) ‘Unaccented Vowels in the Frisian Runic Inscriptions’, yn: N.R. Århammar et al. (eds.), Miscellanea Frisica. Assen, pp. 11-19.

69 Nielsen, H.F. (1984c) ‘On Case-Form Endings in Runic Frisian’, yn: Us Wurk 33, pp. 97-99. Nielsen, H.F. (1986) ‘Old English, Old Frisian and Old Germanic’, yn: Philologia Frisica anno 1984, pp. 168-180. Ljouwert. Nielsen, H.F. (1991a) ‘The Straubing Heliand-Fragment and the Old English Dialects’, yn: P. Sture Ureland & G. Broderick (eds.), Language Contact in the British Isles. Tübingen, pp. 243-273. Nielsen, H.F. (1991b) ‘The Undley Bracteate, “Continental Anglian” and the Early Germanic of Schleswig-Holstein’, yn: J.O. Askedal et al. (eds.), Festskrift til Ottar Grønvik på 75-årsdagen den 21. oktober 1991. Oslo, pp. 33-52. Nielsen, H.F. (1991c) ‘Unaccented Vowels in Runic Frisian and Ingveonic’, yn: A. Bammesberger (ed.), Old English Runes and their Continental Background. Heidelberg, pp. 299- 303. Nielsen, H.F. (1993a) ‘Ingerid Dal’s Views on Old Saxon in the Light of New Evidence’, yn: Ms. 23 pp. (forthcoming). Nielsen, H.F. (1993b) ‘Runic Frisian skanomodu and aniwulufu and the Relative Chronology of Monophthongization and i-Mutation’, yn: Twenty-Eight Papers Presented to Hans Bekker-Nielsen on the Occassion of his Sixtieth Birthday, 28 April 1993. (=NOWELE 21/22.) Odense, pp. 81-88. Nielsen, H.F. (1993c) ‘On the Dialectal Split of Ingveonic West Germanic from the Early Runic Language of Scandinavia’, yn: Ms. 16 pp. (forthcoming). Odenstedt, B. (1989) ‘The Frisian Inscription from Britsum - a Reappraisal’, yn: B. Odenstedt & G Persson (eds.), Instead of Flowers. Stockholm. Odenstedt, B. (1990) On the Origin and Early History of the Runic Script. Stockholm. Odenstedt, B. (1991) ‘On the Transliteration of the -rune in Early English and Frisian Inscriptions’, yn: J.O. Askedal et al. (eds.), Festskrift til Ottar Grøvik på 75-årsdagen den 21. oktober 1991. Oslo, pp. 53-69. Page, R.I. (1961) ‘The Old English Rune EAR’, yn: Medium Ævum 30, pp. 65-79. Page, R.I. (1969) ‘The Runic Solidus of Schweindorf, Ostfriesland, and Related Runic Solidi’, yn: Medieval Archaeology 12, pp. 12-25. Page, R.I. (1973) An Introduction to English Runes. London. Page, R.I. (1985) ‘Runic Links Across the North Sea in the Pre-Viking Age’, yn: H. Bekker- Nielsen & H.F. Nielsen (eds.), Fjerde tvæfaglige vikingesymposium. Odense Universitet 1985. Moesgård, pp. 31-49.

70 Penzl, H. (1985) ‘Zur gotischen Urheimat und Ausgliederung der germanischen Dialekte’, yn: Indogermanische Forschungen 90, pp. 147-167. Philippa, M. (1982a) ‘Verwarring rond de velaarumlaut: een kwestie van terminologie’, yn: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 17, pp. 113-128. Philippa, M. (1982b) ‘Frisa kiltar letu reisa stein þensa...’: taalkundige gevolgen van de “mercantiele” confrontaties tussen Friezen en Skandinaviërs in de vroege middeleeuwen’, yn: Philologia Frisica anno 1981. Ljouwert, pp. 40-51. Pieper, P. (1989) Die Weser-Runenknochen. Oldenburg. Pieper, P. (1991) ‘Zur Echtheitsfrage der Gravuren auf dem Runenknochen von Doijum, Franeker, Friesland, Niederlande’, yn: Archäologisches Korrespondenzblatt 21, pp. 445-448. Polomé, E.C. (1989) ‘Substrate Lexicon in Germanic’, yn: NOWELE 14, pp. 53-73. Quak, A. (1990) ‘Runica Frisica’, yn: R.H. Bremmer Jr. et al. (eds.), Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdam/Groningen, pp. 357-70. [Estrik nr. 69]. Quak, A. (1991a) ‘Zur Runeninschrift von Bernsterburen’, yn: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 34, pp. 19-21. Quak, A. (1991b) ‘Altfriesische und altenglische Runen’, yn: A. Bammesberger (ed.), Old English Runes and their Continental Background. Heidelberg, pp. 287-298. Quak, A. (1992) ‘Nachtrag zu Bernsterburen’, yn: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 36, pp. 63-64. Rask, R.K. (1817) Angelsaksisk Sproglære. Stockholm. Rask, R. (1818) Undersögelse om det gamle Nordiske eller Islandske Sprogs Oprindelse. Kjöbenhavn. Rask, R. (1825) Frisisk Sproglære udarbejdet efter samme Plan som den islandske og angel- saksiske. København. Rask, R.K. (1832) Friesche Sprakkleer. Met enige veranderingen uit het Deensch vertaald door M. Hettema. Leeuwarden. Richthofen, K. Freiherr von. (1866) De Lex Frisionum. Leeuwarden. Rooth, E. (1932a) ‘Die Sprachform der Merseburger Quellen’, yn: Niederdeutsche Studien. Fest- schrift für Conrad Borchling. Neumünster, pp. 24-54.

71 Rooth, E. (1932b) ‘Tyskans och engelskans inbördas släktsskapsförhållanden’, yn: Vetenskaps- Societeten i Lund. Årsbok 1932, pp. 35-47. Rösel, L. (1962) Die Gliederung der germanischen Sprachen. Nürnberg. Russchen, A. (1965) ‘Neuere Literatur zum Ursprung der Friesen’, yn: It Beaken 27, pp. 1-11. Russchen, A. (1967) New Light on Dark-Age Frisia. Drachten. Russchen, A. (1968) ‘Origin and earliest expansion of the Frisian tribe’, yn: It Beaken 30, pp. 127-149. Russchen, A. (1972) ‘H. Kuhn und die friesische Urgeschichte’, yn: It Beaken 34, pp. 1-6. Salmons, J. (1992) ‘Northwest Indo-European Vocabulary and Substrate Phonology’, yn: Per- spectives on Indo-European Language, Culture and Religion. Studies in Honor of Edgar C. Polomé. Vol II. McLean, Virginia, pp. 265-279. Sanders, W. (1982) Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Göttingen. Scherer, W. (1868) Zur Geschichte der deutschen Sprache. Berlin. Schleicher, A. (1860) Die deutsche Sprache. Stuttgart. Schnall, U. (1973) Bibliographie der Runeninschriften nach Fundorten. Zweiter Teil: Die Runen- inschriften des europäischen Kontinents. Göttingen. Schönfeld (1970) Schönfeld’s Historische grammatica van het Nederlands. (1970) Verzorgd door A. van Loey. 8e druk. Zutphen. Schwarz, E. (1951) Goten, Nordgermanen, Angelsachsen. Bern. Seebold, E. (1990) ‘Die Inschrift B von Westeremden und die friesischen Runen’, yn: R.H. Bremmer Jr. et al. (eds.), Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdam/Groningen, pp. 408-427. [Estrik nr. 69]. Seebold, E. (1991) ‘Die Stellung der englischen Runen im Rahmen der Überlieferung des älteren Fuþark’, yn: A. Bammesberger (ed.), Old Englisch Runes and their Continental Background. Heidelberg, pp. 439-569. Siebs, T. (1889) Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache. Halle. Siebs, T. (1891) ‘Geschichte der friesischen Sprache’, yn: H. Paul (ed.), Grundriss der germanischen Philologie. Vol. I. Strassburg, pp. 723-779. (2nd ed., 1901, pp. 1152-1464.) Siebs, T. (1930) ‘Die Friesen und die nächstverwandten Stämme’, yn: Mitteilungen der schlesi- schen Gesellschaft für Volkskunde 31, pp. 44-84.

72 Siems, H. (1980) Studien zur Lex Frisionum. Edelsbach. Sipma, P. (1913) Phonology and Grammar of Modern West Frisian with Phonetic Texts and Gloss- ary. Oxford. Sipma, P. (1960) ‘Eat oer Fryske runen’, yn: K. Dykstra et al. (eds.), Fryske Stúdzjes. Assen, pp. 67-76. Sipma, P. (1966) Fryske Nammekunde. Vol. II. Drachten. Sjölin, B. (1969) Einführung in das Friesische. Stuttgart. Sjölin, B. (1973) ‘Anglofriesisch’, yn: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. Vol. I. 2. Auflage. Berlin, pp. 329-331. Spahr van der Hoek, J.J. (1960) ‘Oantekeningen oangeande it âlde wengebiet fan de Friezen yn Nederlân, nei oanlieding fan de plaknammen’, yn: Philologia Frisica anno 1959, pp. 54-63. Grins. Steller, W. (1928) Abri der altfriesischen Grammatik. Halle. Streitberg, W. (1896) Urgermanische Grammatik. Heidelberg. Sweet, H. (1877) ‘Dialects and Prehistoric Forms of Old English’, yn: Transactions of the Philological Society, 1875-6, pp. 543-569. Törnqvist, N. (1958) ‘Der Name der Friesen’, yn: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprach- forschung, 81, pp. 27-32. Vleeskruyer, R. (1948) ‘A. Campbell’s Views on Inguaeonic’, yn: Neophilologus, pp. 173-183. Vries, W. de. (1946) Groninger Plaatsnamen. Groningen. Wadstein, E. (1922) Friesische Lehnwörter im Nordischen. Uppsala. Wadstein, E. (1933) ‘On the Relations between Scandinavians and Frisians in Early Times’, yn: Saga- Book of the Viking Society for Northern Research, pp. 5-25. Walter, G. (1911) Der Wortschatz des Altfriesischen. Eine wort-geographische Untersuchung. Leipzig. Wearinga, J. fon. (1984) ‘The Frisian Pronoun si’, yn: N.R. Århammar et al. (eds.), Miscellanea Frisica. Assen, pp. 103-109. Weijnen, A. (1966) Nederlandse dialectkunde. 2e druk. Assen.

73 Weijnen, A. (1984) ‘Fries in Holland’, yn: N.R. Århammar et al. (eds.), Miscellanea Frisica. Assen, pp. 97-102. Westergaard, K.-E. (1987) ‘Frisland i den germanske runetradisjon’, yn: Middelalderforum/Forum mediaevale,12 (1986), pp. 9-20. Wolff, L. (1934) ‘Die Stellung des Altsächsischen’, yn: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 71, pp. 129-154. Wrede, F. (1919) ‘Zur Entwicklungsgeschichte der deutschen Mundartenforschung’, yn: Zeitschrift für deutsche Mundarten, pp. 3-18. Wrede, F. (1924) ‘Ingwäonisch und Westgermanisch’, yn: Zeitschrift für deutsche Mundarten 19, pp. 270-283. Zeuss, K. (1837) Die Deutschen und die Nachbarstämme. München. Zimmer, H. (1876) ‘Ostgermanisch und Westgermanisch’, yn: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 19, pp. 393-462.

74 III De leksikografy fan it Aldfrysk

Rolf H. Bremmer Jr Universiteit Leiden Leien

1 It pree-Richthofenske tiidrek

Foar it bestudearjen fan in taal binne leksikografyske wurken fansels ûnmis- ber. Al yn ’e Midsieuwen waarden yn ’e oanswettende talen, lykas it Ald- ingelsk, Latynsk-folkstalige glossaria oanlein. In stadium dat oan sokke glossaria foarôfgong wie it glossearjen fan Latynske teksten. Glossearjen hold yn, dat in brûker fan in tekst boppe beskate wurden it folkstalige ekwivalent skreau om it lêzen makliker te meitsjen. Foar it Aldfryske tiidrek hawwe wy oanwizings dat soks ek wol barde. Faaks wol de âldste Fryske tekst is in fragmintarysk oerlevere psaltearium út it begjin fan ’e trettjinde ieu dat net, lykas meastentiids wenst wie, ynterlineêre glossen hat, mar saneamde ynterferbaal glossen, d.w.s. dat beskate Latynske wurden folge wurde troch de Fryske oersetting. Dat tsjut derop dat dy tekst oerskreaun is fan in hânskrift dêr’t de glossen noch ynterlineêr yn wiene.1 It soe oant de twadde helte fan ’e sechstjinde ieu duorje, ear’t der op ’en nij tekens binne fan leksikografyske aktiviteiten. Yn Grinslân, dêr’t sûnt de midden fan ’e fyftjinde ieu it Frysk as fehikel fan ’e rjochtsteksten ferdwûn wie, krigen de minsken mear en mear muoite mei it lêzen fan ’e wetten dy’t fan it Frysk yn it Leechdútsk oerset wiene. Gâns technyske termen waarden net mear begrepen, wat in goede tapassing fan it rjocht fansels net befoarderje koe. Dat sadwaande hat de jonker Johan Rengers fan Ten Post (1542-1626) in listke makke fan justjes ûnder de hûndert wurden en termen neffens it abie. Dat glossarium is te finen op in los bledsje en in skutblêd fan in Ommelanner rjochtshânskrift (Ryksargyf Grins, Coll. Fransum, nr. 939). It hat lykwols foar persoanlik gebrûk en net foar publikaasje ornearre west (Gerbenzon 1961). Lettere prikken dy’t yn it wurk steld waarden om ta in Aldfrysk wurdboek te kommen, hienen likemin resultaat. Sa hat Jan van Vliet (alias Janus Vlitius; 1620-1666) om 1661 hinne dwaande west mei in Aldfrysk glossarium yn ferbân mei syn plannen om in edysje fan ’e Aldfryske wetten te besoargjen. Dat er dat fan doel wie, wurdt dúdlik út ’e korrespondinsje fan syn learmaster Franciscus Junius (Breuker 1990: 61, n. 46). Van Vliet syn begjinnerskre- wearjen kin noch besjoen wurde yn ’e Leidske Universiteitsbiblioteek. Dêr fûn ik ek in ier-Latynsk-Gryksk wurdboek dêr’t Van Vliet yn ’e marzjes in rudi- mintêr, alfabetysk oardere wurdboek foar it Aldfrysk yn op priemmen set hat. Allinne de Aldfryske wurden hat er delskreaun, de betsjuttingen hat er nea

1 Foar in edysje mei kommentaar, sjoch Langbroek (1990).

75 tafoege. As boarne hat er de Fryske ynkunabel brûkt.2 Folle ambisjeuzer is in Aldfrysk wurdboek dat er opsteld hat en dat yn hânskrift yn ’e biblioteek fan Lambeth Palace yn Londen bewarre wurdt.3 Franciscus Junius (1591-1677) sels kaam folle fierder as Van Vliet, alteast wat it skriuwen fan in wurdboek oanbelanget. Yn ’e Bodleiaanske Biblioteek te Oxford is in sa goed as folslein Aldfrysk-Latynsk wurdboek yn hânskrift (MS Junius 115a; sjoch Breuker 1990: 1.2b), mar ek yn oare hânskriften hat Junius oansetten jûn ta sa’n wurk. Lykas Van Vliet, basearre Junius him op it materiaal yn Druk, hoewol’t er oars as Van Vliet ferskate Aldfryske hânskriften ta syn foldwaan hie. (Oer Junius syn Fryske stúdzjes, sjoch Breuker 1990; oer Junius sels, Bremmer 1998). In oare ferneamde Leidske taalgelearde dy’t ferlet hie fan kennis fan it Aldfrysk wie Marcus Zuerius Boxhorn (1602-1653). Boxhorn wie benammen ynteressearre yn de gearhing tusken de Europeeske talen en de rekonstruksje fan harren oertaal, dy’t er Skytysk neamde.4 Om mear ynsjoch yn de Aldfryske taal en kultuer te krijen, skreau er in brief oan syn âld-studint Pibo van Doma yn Ljouwert, dêr’t er wiidweidich yn út ’e doeken die hokker belang de âlde Friezen hienen foar syn stúdzje. Yn in P.S. einiget dy brief mei in smertlike útrop: ‘Binne der net guon wurdboeken of glossaria dêr’t de âlde Fryske wurden yn ferklearre wurde? Ach wie it my tastien dat ik dy sjen koe!’5 It soe lykwols oant ’e ein fan ’e 18e ieu duorje ear’t oan ’e leksikografyske beskriuwing fan ’e âldste faze fan it Frysk stal jûn waard. Dat hat grif te krijen mei in nije belangstelling mank rjochtshistoarisy yn dy tiid foar de âlde folkstalige rjochtstradysjes. (sjoch haadstik IV). As in ier foarbyld fan dy oplibbing kin in lytse stúdzje tsjinje fan ’e Uterter jurist C.A. von Wachendorff (1766) dêr’t er yngeand alle arguminten yn ôfweaget oangeande de betsjutting en etymology fan it wurd bordmagad út ’e Lex Frisionum.6 In treffender foarbyld is de mânske stúdzje út 1778 oer it iere rjocht yn Grinslân fan ’e Grinzer rjochter Dyderik F.J. van Halsema (1736-1784) dêr’t Het aloude Ommelander Wetboek van Hunsingo in de oude oorspronglijke Friesche landtale in ûnderdiel fan wie. Dy tekstedysje wie basearre op ’e Ald- fryske teksten yn ’e hânskriften H1 en H2 (sjoch haadstik IV). Oan dy edysje hat Van Halsema op s. XXXIV-XLVI in glossarium taheakke mei drege Aldfryske wurden: ‘Verklaring van eenige minverstaanbaare Friesche woorden

2 Sjoch Joannes Craston, Vocabularium Latino-Graecum in epitome redactum a Bono Accursio (Reggia: Dion. de Bertochis et Mc. Ant. de Bacileriis, 1497) [UBL 766 B 2]. 3 Lambeth Palace, MS 783, fols 91v-126v. Oer Van Vliet syn Aldfryske stúdzjes, sjoch Dekker (1999: 138-139, 178-179, 251-252) en Dekker (1998: 113-138). 4 Foar Boxhorn, sjoch Dekker (1999: 208-215). 5 ‘An non extant quædam sive Lexica, sive Glossaria, in quibus antiqua vocabula Frisica exponentur? Utinam videre ea liceret!’, yn: [Caspar Commelinus, red.], V. Cl. Marci Zuerii Boxhornii Epistolæ & Poemata (Amsterdam 1662), 216-217, op s. 217. Oer Van Doma, sjoch S. en P. van Tuinen, ‘Pibo van Doma kontra prins Willem Freark. Biskriuwing fan in polityk konflikt yn 1664’, yn: It Beaken 49, 1987, pp. 79-104. 6 Ik tankje dy ferwizing oan Flippus Breuker.

76 voornaamlijk aangaande de misdaaden, wondingen, ende beledigingen, der onderscheidene leden, en gedeelten van ’t lighaam in dit wetboek voorkomende’. Yn 1779 krige de Leidske Maatschappij der Nederlandsche Letteren in brief fan J.F. Mieg út Heidelberg mei it fersyk ‘een prijs uit te looven voor het best en volledigst Idioticum Frisicum’. By Mieg syn brief (dy’t net mear yn Leiden te finen is) wie in oanbod ynsletten fan Van Halsema om sa’n wurdboek gear te stallen. De hearen fan ’e Maatschappij namen doe it beslút de Grinzer jurist dy kâns te jaan.7 Op ’e 28e fan ’e ‘wiedemaand’ (juny) stjoert Van Halsema, dy’t oars al sûnt 1769 lid fan ’e Maatschappij wie, in eksimplaar fan syn boek mei: ‘veele en zeldzaame aanmerkingen aangaande de oude Friesche tale, welke ik mij door eene langdurige oefening eenigzins eigengemaakt heb’ (UBL, LTK 1004). Hy ferfolget dan: ‘Indien [het] in ’t opstel van ’t woordenboek nopens ’t Oudfriesch eenigzins van dienst kan zijn, bied [ik] mijnen persoon en geringe talenten aan; dewijl men doch weinige kundigen in die tale aantrevt’. It is klear dat Van Halsema grutte plannen hie, mar spitigernôch hat er gjin kâns sjoen syn krewearjen ta in befredigjend en foldroegen ein te bringen. Yn Ljouwert kin men sjen hoe fier at er kommen is mei syn Proeve van een Woordenboek der aloude Friesche tale uit egte stukken der middeneeuwen, zoo gedrukte als ongedrukte, bijeen versameld; en veeltijds met der woorden oorspronglyke afleidingen verrijkt (PBF Hs 364). Dat hânskrift fan goedernôch 100 siden is net ien gehiel, mar bestiet út somtiden ridlik goed útwurke parten fan glossaria en somtiden út heal wurk. De Proeve, dy’t ynlaat wurdt troch koarte paragraafkes oer lân, folk en taal fan ’e Friezen, is alfabetysk oardere. Mar binnen eltse letter hat Van Halsema de wurden delskreaun, sa’t er dy tsjinkaam, dus net alfabetysk. Syn materiaal hat er benammen gearswile út Von Wicht, mar ek út F, H, Schotanus, Siccama, Gabbema syn Verhaal van Leeuwarden (1701) en út it twadde diel fan Gabbema syn edysje (1684) fan ’e Rymlerye van Gysbert Japicx. Hie Van Halsema mei syn leksikografysk wurk op ’e merk kommen, dan soe de stúdzje fan it Aldfrysk faaks in oare koerts nommen hawwe. Ommers, yn Aurik (Eastfryslân) wie Tilemann Dothias Wiarda (1746-1826) dwaande mei de stúdzje en útjefte fan Aldfryske teksten. Syn yn 1786 ferskynd Alt- friesisches Wörterbuch berêste sawol op printe teksten (û.o. Druk, H, E1 en oarkonden) as op Aldfryske hânskriften út syn eigen besit (û.o. R1 en B1). Wiarda hat yn syn wurdboek ek it let-santjinde-ieusk Eastfrysk fan ds. Johannes Cadovius Müller syn Memoriale linguae Frisicae (sjoch haadstik XV) ferwurke. Wiarda syn doel kin as twaliddich beskôge wurde: as histoarikus en jurist hie er nocht oan ’e midsieuske Fryske teksten; as earste sekre- taris fan it lân Aurik en as Fries wie er grutsk op it rike ferline fan Eastfryslân en woe er troch syn wurdboek (en gâns oare boeken dy’t er skreaun hat) de

7 Handelingen der Nederlandsche Maatschappij der Letterkunde oer it jier 1779 (UBL, 1499 A 8). Ik tankje dy ferwizing oan Flippus Breuker, dêr’t ik troch op it spoar fan Van Halsema syn brief kaam.

77 rom fan ’e âlde Fryske taal buorkundich meitsje. Sels bringt er syn motivearring ta it gearstallen fan syn wurdboek sa ûnder wurden (s. XLII):

Da Deutschland mit dieser alten friesischen Sprache, welche nunmehr voellich ausgestorben ist, noch gar nicht bekant ist, indem ueber sie, so viel mir bewust, nicht das mindeste geschrieben worden: so glaube ich den Sprachforschern keinen unangenehmen Dienst erwiesen zu haben, wenn ich ihnen hiemit ein Woerterbuch dieser alten Sprache in die Haende gebe. Ich baue um so viel mehr darauf, weil ich zur Ausarbeitung eines Woerterbuches sowohl oeffentlich im Journalen, als auch durch privat Briefe einiger Gelehrten dazu aufgefordert worden.

Yn it 83 siden lange foaropwurd ta syn wurdboek jout Wiarda in wiidweidich histoarysk oersjoch fan ’e oarsprong, oerlevering en sprieding fan ’e Fryske taal. Benammen de inge besibbens fan it Aldfrysk mei it Aldingelsk moat de wichtigens fan earstneamde taal útkomme litte. Wiarda giet sels safier dat er syn eigen Aldfryske tekst skriuwt om ’e oerienkomst mei it Aldingelsk dúdlik te meitsjen (Bremmer 1988: 185-186)! Mar syn hope, de taalûndersikers in tsjinst te bewizen mei syn wurdboek is net beskamme, want foar de paad- wizers fan ’e nijere Germaanske filology, Rask en Grimm, wie it de tagong ta de Aldfryske minen dêr’t hja materiaal fûnen dat brûkber wie foar de grûnslaggen fan ’e ferlykjende Germaanske taalkunde. In aparte fermelding fertsjinnet Albert ten Broecke Hoekstra (1765-1828), in gelearde dy’t wurke op it brekflak fan ’e âlde, spekulative taalkunde, en de nijere, troch Rask en Grimm ynsette rjochting. Yn in programmatysk artikel út 1816 frege Hoekstra omtinken foar de stúdzje fan it (Ald-)frysk, en sels hat er dwaande west mei in soarte fan Aldfrysk etymologysk wurdboek, dat yn hânskrift op ’e Keninklike Biblioteek yn Den Haach bewarre wurdt (KB, Hs KAW CXCI). It wurk hat as titel ‘Aantekeningen uit de Oude Vriesche Wetten zoo van P. Wierdsma als uit Schotanus, Asega-Buch, Gabbema verhaal van Leeuwarden ...’. Mei Schotanus wurdt dy syn Tablinum bedoeld, it Asega-Buch is T.D. Wiarda syn edysje út 1805 fan R1. Dêrnjonken befettet it tsjûke hânskrift leksikografyske oantekeningen op âldere Nederlânske skriuwers lykas Anna Bijns, Roemer Visscher en P.C. Hooft. Hoekstra hat syn materiaal alfabetysk oardere, mar net binnen deselde letter (krekt as wy by Van Halsema seagen). Dit wurk, dat neffens my oant no ta net bekend wie by frisisten, soe faaks ek noch nijgjirrich wêze kinne foar de kennis fan it Nij- frysk, om’t Hoekstra dêr ek wol foarbylden fan jout. In typearjend lemma sjocht der by him sa út (s. 346v):

[Asega-Buch] her and sward 186. haar en huit men zegt nog in Friesland van iets yselyks te hooren. Dat giet my troch yl en sward

78 Dan folgje in tal etymologyske ferklearrings, dy’t yn dit gefal krekt binne: ‘Kil[iaan] swaerde van den hoofde, cutis capitis Eng. sward [in marg.: the green turf or surface of the ground. and skin of bacon]. Holl. spekzwoerd. H.D. schwarte. A.S. sweard, Schw. Swärd’. Mar lykas al syn oare leksikografyske projekten, hat Hoekstra dit wurk net ta in goed ein bringe kinnen.8 De grutte Japicx-kenner Ecco Epkema (1759-1832) hat him om 1830 hinne ek dwaande hâlden mei Aldfrysk leksikografysk wurk (Miedema 1961: 29- 30), mar it wurdt hast wat ientoanich ta publikaasje kaam er net.9 As lêste yn dizze paragraaf moat it wat nuvere wurdboekje fan Montanus (de Haan) Hettema (1796-1873) neamd wurde, dat yn 1832 ferskynde: Proeve van een Friesch en Nederlandsch Woordenboek. ‘Friesch’ stiet hjir foar ‘Aldfrysk’, wat doe wisânsje wie. Lykas yn earder wurk (Beknopte handleiding om de oude Friesche taal, voor zoo verre zij in handschriften en in druk nog bestaat, gemakkelijk te lezen en te verstaan, hoofdzakelijk voor diegenen, welke eenige kennis der tegenwoordige Land-Friesche taal hebben [Leeuwarden, 1830]), holp Hettema de lêzer troch it jaan fan in min-ofte-mear Nijfryske útspraak, parallel printe njonken de Aldfryske wurden, krekt as wie it Aldfrysk hast neat feroare yn al dy ieuwen.

2 Von Richthofen syn Altfriesisches Wörterbuch (1840)

Sûnder mis is Karl Freiherr von Richthofen (1811-1888) syn wurdboek in mylpeal dy’t noch altiten syn wjergader yn ’e frisistyk net fûn hat. De jonge rjochtsgelearde hat syn wurk basearre op hast alle doedestiids bekende printe teksten en de fan him foar de earste kear printe gruttere hânskriften mar benammen de oarkonden binne ûnfoldwaande brûkt of brûkt út in ûnbetroubere útjefte. It wurdboek kipet der út troch syn gebrûksfreonlikens: it is alfabetysk fan opset (ek komposita ferskine neffens it abie). De wurdboekartikels binne sa oardere dat earst de haadfoarmen fan in wurd jûn wurde yn fet. Dan folget de betsjutting tusken heakjes. Dêrnei jout it alle grammatikale foarmen fan in wurd, d.w.s fan haad- en eigenskipswurden alle bûgde foarmen en fan tiidwurden alle ferfoege foarmen. Dan neamt Von Richthofen gâns in list fan sitaten dêr’t er it wurd yn ’e kontekst jout, jamk foarsjoen fan in oersetting fan it foarbyld. It lemma wurdt ôfsletten mei in etymologyske fingerwizing dy’t dêryn bestiet dat it, at it heal kin, de besibbe wurden út ’e oanswettende (Ald-)germaanske talen presintearret. Ut en troch ferwiist Von Richthofen ek nei in Mid- of Nijfryske wjergader.

8 Oer Ten Broecke Hoekstra, sjoch Gerla-De Bruin en Bremmer (1994), en de literatuer dêr. 9 Bygelyks Index op het Asega-Buch, of Oud-friesch Wetboek der Rustringers, 280 pp (PBF 188 Hs) en Woordenboek op de oude Friesche Wetten door Wierdsma en Brantsma; de Charters van Schotanus en Gabbema; de Wilkerren van Opstalsbaeme, enz. (PBF 187 Hs), datearre om 1825-1830 hinne.

79 Yn syn ynrjochting fan ’e lemmata en de folsleinens fan ’e ekserpearring fan syn boarnen is Von Richthofen syn wurdboek in hichtepunt yn ’e skiednis fan ’e leksikografyske ûntsluting fan ’e Aldgermaanske talen. Hy hat oare wurdboeken út dy tiid, lykas J. Bosworth syn Dictionary of the Anglo-Saxon Language (Oxford, 1838) (ferl. Stanley 1990) of E.G. Graff syn Althochdeutscher Sprachschatz (Berlin, 1834-1846) wat dat oangiet yn ’t skaad set. Ut it foar ús hjoeddeiske noarmen wol tige koartkriemende foaropwurd is Von Richthofen oars net rij mei ynformaasje oer syn leksikografyske metoade. It wurdboek, seit er, woeks him ûnder de hannen wei doe’t er in saakregister makke op syn Friesische Rechtsquellen. It doel wie likegoed de teksten yn ’e Rechtsquellen taalkundich te ûntsluten as troch it oanjaan fan rjochtskundige útlizzings in kaai te leverjen foar in better ferstean fan it Aldfrysk rjocht. (Dat lêste aspekt is ien fan ’e reden wêrom’t syn wurk no noch sa brûkber is). In neiere stúdzje nei de boarnen dy’t er rieplachte hat by it tarieden fan syn wurdboek soe nijsgjirrige resultaten opsmite kinne. Hoewol’t Von Richthofen op s. 382-384 in list fan likernôch 24 titels opsommet, hat er dochs folle mear boarnen oanboarre as dat er suggerearet. Foar it Aldingelsk bygelyks neamt er gjin literatuer, dat it is net dúdlik oft er Bosworth syn wurdboek út 1838 noch besette kind hat. Ik wol it net útslute, want it feit dat er (s.v. grat, p. 782) nei Halbertsma syn bydrage (1836/1838) oan Bosworth ferwiist, makket soks wol oannimlik. Richthofen wie der oars as de piken by om noch de lêste publikaasjes mei te nimmen. Sa neamt er ûnder it lemma hetene foar in Aldingelsk besibbe wurd noch Jacob Grimm syn splinternij boek Andreas und Elene (Cassel, 1840)! Ek hat er Edward Lye syn edysje fan Franciscus Junius syn Etymologicum Anglicanum (Oxford, 1743) op syn buro hân (bgl. s.v. hordom; hoxene), in wurk dat er mei krityske sin temjitte kaam. Foar it Aldheechdútsk konsultearre er û.o. Graff (bgl. s.v. hredda), mar ek gâns wurken fan syn learmaster Grimm (bgl. s.v. hoxene, hoxna en hreraf). Sa’n ûndersyk nei Von Richthofen syn boarnen sil grif sjen litte dat de man net allinne in ûnbidich grutte wurkkrêft hie, mar ek tige be- lêzen wie en iepen stie foar de nijste ûntjouwingen op it brede mêd fan ’e Ald- germanistyk. It is net om ’e nocht dat syn wurdboek mei al syn lekken en brekken noch altiten brûkber is. As lêste steal fan Von Richthofen syn op- merkingsfermogen woe ik wize op syn yn it foaropwurd utere hypoteze dat er op grûn fan it wurdmateriaal ta in yndieling fan it Aldfrysk yn twa groepen kaam: de eastlike kriten soene yn har wurdfoarrie mear oerienkomst sjen litte mei it Aldingelsk en Aldyslânsk, de westlike kamen yn guon opsichten mear oerien mei it Aldsaksysk fan ’e Heliand. Hoe’t it Altfriesisches Wörterbuch ûntfongen is krekt nei it ferskinen is min te sizzen. Ik haw oant no ta gjin besprekken fûn. De earste reaksje kaam faaks fan Grimm sels, dy’t in pear koarte oanfollingen en korreksjes op it boek skreau, mar nea publisearre. Oft er dat út piëteit foar syn learling dien hat of

80 net, syn krityk is pas lang nei syn dea printe wurden (Grimm 1884). By dy krityk soe it lykwols net bliuwe, sa’t wy sjen sille.

3 Fan Von Richthofen oant Holthausen

In skoftsje hat it duorre ear’t tsjin Von Richthofen syn wurk beswieren makke waarden. Twa wurdboeken ferskynden nei Von Richthofen dêr’t it Aldfrysk in gruttere of lytsere rol yn spilet. It earste wie Joast Hiddes Halbertsma syn postúm útbrocht Lexicon Frisicum (1872), besoarge troch syn soan Tsjalling. It Lexicon is in nuver wurk yn mear as ien ding. Halbertsma hie der syn libben lang oan wurke, en by syn dea wiene allinne de lemmata A oant Feer printree. De fiertaal fan it wurdboek is Latyn, om’t Halbertsma fan betinken wie dat allinne sa de ynhâld fan it o sa ambisjeus opsette boek brûkber wie foar de ynternasjonale mienskip fan taalgelearden. Foar him wie it dúdlik dat it Nederlânsk lit stean it Frysk in behindering wie foar de tagonklikens fan it wurdboek (ferl. Sybrandy 1969: 135). Halbertsma syn doel by it opsetten fan syn Lexicon wie kleardernôch in oersjoch te jaan fan it Frysk yn romte en tiid. Dêrom fynt men skriks en skrank lemmata dy’t no ris Aldfrysk (oanjûn mei F.[risica] v.[etus]) as stekwurd hawwe, dan wer Westerlauwersk Frysk of sels Noardfrysk. Faken jout Halberstma etymologyske ynformaasje yn ’e foarm fan besibbe wurden en siswizen út oare Germaanske talen, dêr’t syn belêzenens yn benammen de Ingelske literatuer jin by opfalt. Dat hat grif te krijen mei Halbertsma syn opfetting dat it Frysk tige nei besibbe wie oan it Ingelsk (ferl. syn bydrage oan ’e ynlieding fan Bosworth syn Aldingelsk wurdboek [Halbertsma 1836]). Foar it Aldfrysk jout er lykwols gjin boarnen op, noch primêre noch sekundêre, dat it is min te sizzen oft er Von Richthofen brûkt hat of op eigen mannenboet syn materiaal gearswile hat. It wurk moat dan ek net as reaksje of oanfolling op Von Richthofen syn wurdboek sjoen wurde.10 Fansels hat Buma (1969: 104) gelyk as er seit dat Halbertsma fierste min Aldfrysk opnommen hat yn it wurdboek om brûkber te wêzen by de stúd- zje fan it Aldfrysk.11 Neffens Buma wie dy komponint fan it Lexicon sels oerstallich wurden nei it ferskinen fan Von Richthofen syn wurdboek. Mar neffens my hat Halbertsma it Aldfrysk mei opsetsin net weilitten. Hy hie al besletten ta syn opset ear’t Von Richthofen syn wurdboek ferskynd wie, om’t er it Aldfrysk in organysk plak yn ’e Fryske taal joech en dêrtroch it Frysk op ien

10 Halbertsma hat him yn alle gefallen ienris (om 1865 hinne) oer it Altfriesisches Wörter- buch útlitten, hast by de noas lâns, as er oer Berlyn te praat komt. Dêr wennet ek ‘de beromde profester Fryhear von Richthofen, [dy’t] nei jirren ind jirren fen ‘n roazaftigh blokken, dat beromde wirdboek fen it âld-Frysk yn quarto âfmakke het, dær nin teal- gelearde hjir iendris ‘n drukker foár fine scoe’, Rimen ind teltsjes fen de Broárren Halbertsma (Deventer 1871: 80-82). Ik tankje dizze ferwizing oan Flippus Breuker. 11 Ferl. Buitenrust Hettema (1888: III): ‘Van het Oud- en Middelfriesch is de woordenschat minder volledig ingedeeld’.

81 nivo sette mei de oare kultuertalen om him hinne. It opnimmen fan it Aldfrysk tsjinne foar him likegoed in ideologysk as in taalkundich doel. Al yn 1829 kundiget Halbertsma oan dat er fierhinne ree is mei:

een Latijnsch woordenboek van het Friesch, hetwelk in de vermeende misslagen der Engelsche, Fransche en Hollandsche etymologisten zal pogen te voorzien, op de inlassching van een honderdtal woorden wacht om naar mijn maatstafje voltooid te heten (Halbertsma 1829: IV).

En wat Buma syn argumint oer de folsleinens oanbelanget ek as tesaurus fan it Nijfrysk kin it wurdboek skraachoan tarikkend neamd wurde (oer it Lexicon Frisicum sjoch haadstik X). In oar Frysk produkt dat koart nei Halbertsma syn Lexicon ferskynde, wie it Idioticon Frisicum fan De Haan Hettema (1874). Neffens it foaropwurd wie dit wurdboek (dat de skriuwer sels net mear sjoen, mar al yn 1843 oankundige hat)12 de delslach fan fyftich jier wurkjen mei Aldfryske teksten. De Haan Hettema fûn mei rjocht dat Von Richthofen yn syn wurdboek te min omtinken jûn hie oan benammen de Aldwestfryske rjochtsteksten, en dêrom hie er sels besocht dêr feroaring yn te bringen. De lemmata begjinne mei it Aldfryske wurd, folge troch, earst, in Latynske oersetting en dan de betsjutting yn it Nederlânsk. Hjirnei folget it wurd yn ’e kontekst, faken noch wer mei in Nederlânske oersetting, en altiten mei in krekte ferwizing nei de tekst. Dy teksten binne dan meastentiids te finen yn ien fan De Haan Hettema syn eigen tekstedysjes. Sa te sjen liket dat in gaadlike opset dêr’t net folle tsjinyn te bringen is. Mar by neiere beskôging docht bliken dat De Haan Hettema mei in aaklik probleem siet dêr’t er mei oan wie. Hokker foarm fan it Aldfrysk moast er brûke as stekwurd? Von Richthofen hie dat oplost troch, at it heal koe, it Riustringer dialekt foar kar te nimmen. De Haan Hettema woe dêr net oan, mar koe ek gjin befredigjende wize fine om nominale foarmen op nominatyf iental en ferbale foarmen op ’e ynfinityf werom te bringen, dat sa kaam er ta de dryste oplossing dat er as stekwurd de foarmen joech sa’t dy yn syn boarnen foarkamen. Oft dat no bûgde foarmen, doetiden of wat dan ek wienen, hy hat de wurden gewoanwei op har alfabetysk plak presintearre mei alle betizing dy’t dêrút folget. By de wurdferklearrings roait er de planke ek nochal ris mis. Dochs moat De Haan Hettema neijûn wurde dat er hoe koe it ek oars yn ferliking mei Von Richthofen in protte nij wurdmateriaal te boek stelde. Mar in echte bedriging foar Von Richthofen syn wurdboek hat it Idioticon nea west. Twa jier letter letter kaam Wopke Eekhoff (1809-1880) mei in mânske út- jefte yn eigen behear fan ’e oarkonden dy’t op it Sint Anthonij-Gasthuis yn

12 Sjoch Jelle H. Brouwer en Jacob J. Kalma (red.), Winst út forlies. Briefwiksel tusken T.R. Dykstra, J. van Loon en H.S. Sytstra út ’e jierren 1841-1847 (Ljouwert), brief nr. 29, s. 84 ûnderoan.

82 Ljouwert bewarre wiene. Oan ’e ein fan it twadde diel (s. 984-994) presintearret Eekhoff in ‘Verklaring van eenige verouderde woorden, spreekwijzen, gebruiken, enz. in dit werk voorkomende’. Eekhoff is him tige bewust fan it amateuristyske karakter fan syn list, en soe dy net makke hawwe, ‘als ik door eene veeljarige studie in deze en andere charters de Oudfriesche taal niet had lief gekregen’. No’t Von Richthofen blyn wurden is, hopet er dat oaren de taalkundige stúdzje fan it Aldfrysk fuortsette sille. Yndied hat Holthausen letter de list (Aldfrysk-Nederlânsk, sûnder grammatikale oanwizingen) brûkt foar syn wurdboek, mar hielendal sekuer hat er de list net lêzen, want der misse guon wurden yn syn wurdboek dy’t Eekhoff wol opnommen hat. Ien fan ’e earsten dy’t de rige iepene fan dyjingen dy’t de flaters en tekoart- kommingen fan it Altfriesisches Wörterbuch oan it ljocht brochten wie Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922). Yn syn proefskrift Bijdragen tot het Oud- friesch woordenboek (1888) fan net mear as 125 siden joech er yn ’e ynlieding in kritysk oersjoch fan ’e Fryske leksikografy oant likernôch 1880. Dêrnei demonstrearre er oan ’e hân fan in pear dozyn wurden wat der mis wie mei de Aldfryske wurdferklearings. No wie de hikke fan ’e daam. Yn ’e folgjende jierren soe Buitenrust Hettema noch in hânfol artikels mei in soartgelikense ynhâld as syn proefskrift publisearje, mar al gau kaam der in man dy’t syn wurk yn ’t skaad sette soe, sawol wat it nivo as wat hoemannichte oanbelanget. Dat wie de Neerlandist Willem Lodewijk van Helten (1849-1917). Yn syn Altostfriesische Grammatik (1890:253-255) seach er kâns gâns ferbetteringen op Von Richthofen syn wurdboek mei te nimmen, wylst er ek fan 1889 ôf yn Paul und Braune harren Beiträge en oare ynternasjonale tydskriften lykas Indogermanische Forschungen en Zeitschrift für deutsche Wort- forschung in ûnbidich tal korreksjes joech op Von Richthofen. Al dat wurk hat úteinlik resultearre yn twa monografyen, it tinne en dêrom wat teloarstellende Zur Lexicologie des Altwestfriesischen (1896) en it folle tsjûkere (397 siden), mar ek wichtigere Zur Lexicologie des Altostfriesischen (1907). It doel fan lêstneamd boek wie, sa’t Van Helten yn syn foaropwurd stelt: 1) Von Richthofen syn ferklearrings fan it Aldeastfrysk wurdmateriaal kritysk te hifkjen; 2) te attindearjen op ’e leksikografyske stúdzjes oer it Aldeastfrysk, dy’t sûnt Von Richthofen ferskynd wienen, as it moast kritysk; 3) syn rispinge oan leksikografyske stúdzje oer te lizzen fan dy teksten dy’t Von Richthofen net of yn in minne edysje ta syn foldwaan hân hie. Zur Lexicologie des Altostfriesischen is in wat nuver wurk, om’t it no net drekt in wurdboek is, mar folle mear jout, en dêrtroch ek wer slimmer te brûken is. Van Helten behannelet de wurden yn alfabetyske oarder, mar sjocht altiten kâns ek grammatikale en etymologyske ynformaasje te jaan, en boppedat hiele sindielen te parafrasearjen en ta te ljochtsjen. Yn ’e fuotnoaten kin men ek noch hiel wat nuttichs fine. Om koart te kriemen, in yndeks hie tige gaadlik west, mar dy sil men omdoch sykje. Wol hat Van Helten it boek ôfsletten mei trije siden ferbetterings en oanfollings op syn grammatika. Hoe dreech it ek is om yn it

83 boek thús te reitsjen, it is sûnder mis it earste hichtepunt nei Von Richthofen syn Altfriesisches Wörterbuch. Germanisten lykas Otto Bremer en Otto Heinertz leveren ek in wichtige bydrage ta de krityk op Von Richthofen. Oer it generaal kin dy krityk sa gearfette wurde (ferlykje de trije doelen fan Van Helten, boppe): 1) Von Richthofen hie de teksten dy’t er ta syn foldwaan hie net leksikografysk útslachte; 2) hy hat gauris in hânskrift ferkeard lêzen en sa spoekwurden makke; 3) hy hie noch net profitearje kind fan ’e grutte flecht dy’t de histoaryske taalkunde nimme soe sûnt de Neogrammatyske skoalle om 1870 hinne de nije trend sette. Sa waard it byld fan in ûnoantaastber wurdboek stadichoan ôfbrutsen. Mar mear is nedich as krityk om sa’n wurdboek te ferfangen. In earste oanset dêrta wie Ferdinand Holthausen syn Altfriesisches Wörter- buch (1925). Hjiryn fine wy de rispinge fan ’e krityk en de foarútgong op hast elke side. Boppedat hat Holthausen sels noch withoefolle teksten ekserpearre dy’t yn ’e 85 jier nei it ferskinen fan Von Richthofen syn wurdboek publisearre wiene. Ien fan ’e reden wêrom’t er ta it gearstallen fan in nij Aldfrysk wurdboek kaam, wie it feit dat yn ’e etymologyske wurdboeken fan syn tiid de taalgelearden op ’e doele brocht waarden troch de flaters en spoekwurden yn Von Richthofen syn wurdboek. Dochs kin net sein wurde dat Holthausen syn nij wurdboek dat fan Von Richthofen definityf nei de boppeste planke fan ’e boekekast ferwiisde. Dêrfoar wie it te beheind fan opset. Yn it earste plak is ‘wurdboek’ eins in fierste grut wurd foar it wurkje, dat mear it karakter fan in glossarium hat al is it dan ek in tige wiidweidigen ien. Holthausen jout net folle mear as de betsjutting(s) fan ’e wurden dy’t er opnaam. Wurden yn ’e kontekst siket men omdoch. Boppedat jout er ek gjin fynplakken fan ’e wurden en seit er sels net oft in wurd Aldeast- of Aldwestfrysk is. Yn tsjinstelling ta Von Richthofen hat Holthausen syn wurdboek net strang alfabetysk oardere, mar kin men gearstallings fine ûnder it simpleks. Wol is it wurdboek gaadlik as etymologysk helpmiddel foar it Aldfrysk om’t Holthausen, as it heal koe, tusken kante heakken in wurd oanjout út ien fan ’e besibbe talen. Hy skewielt de brûker ek mei literatuerferwizings hjir en dêr, benammen by pro- bleemgefallen. Mar as it deropoan komt, hie Holthausen by it tarieden fan dit wurdboek in oar doel foar eagen as it foarúthelpen fan ’e frisist. It hat oars net west foar him as in prelude ta syn Altenglisches etymologisches Wörterbuch dat earst yn 1934 op ’e merk kaam (Bremmer 1988). Hoe’t it ek wêze mei, it wurdboekje krige in entûsjast ûnthaal yn ’e nasjonale en ynternasjonale fakblêden. Spitigernôch bliuwt it in hânwurdboek: Holthausen jout gjin ferwizings nei teksten. Hy is ek net sa folslein as er wêze kind hie en moat himsels tige bewust west hawwe fan ’e lekken en brekken fan syn hânwurdboek. Nei s. 134 folgje noch hast 27 siden mei Berichtigungen und Nachträge, dy’t op har bar folge wurde troch oardeheal side mei Addenda. Ferliking mei De Haan Hettema syn Idioticon, dat Holthausen neffens syn literatueropjefte wol rieplachte hie, lit sjen dat Holthausen hyn ofte nei net de wurden jout dy’t er

84 jaan kind hie. Hoe’t in grut Aldfrysk Wurdboek der wòl útsjen moast, omskriuwt Sipma (1927: 230-231) yn syn besprek fan Holthausen:

Het toekomstige Oudfriesche Woordenboek zal zeker moeten bevatten een volledigen inventaris van het woorden vormenmateriaal der verschillende dialecten, een nauwkeurige zifting en omschrijving der betekenissen, niet enkele of vele, maar alle [!] vindplaatsen, de parallellen uit Oudengelsch, Oudsaksisch en Oudnoorsch, de persoons- en aardrijkskundige namen, een afzonderlijke opgaaf der woorden gerangschikt naar de afzonderlijke klankverschijnselen (ongeveer als in Sweet’s Old English Texts, enz.).

Yndied, by sa’n ambisjeuze opset wie it mar behelpen mei Holthausen syn Alt- friesisches Wörterbuch. Krekt in jier nei Holthausen, kaam G.A. Nauta mei in Oudfriesche woordenlijst. Nauta rjochte him net sa lyk op ’e frisist mar op ‘niet-taalkundigen, juristen, locaalhistorici [en] oudheidliefhebbers, onder wie er meer dan één is, wiens naam met eere genoemd wordt’ (s. viii, n.1). De list fan likernôch 67 siden is alfabetysk oardere, mei de gearstallings ûnder it simpleks. Boppedat jout er gauris in wurd yn beskate kombinaasjes, en skewielt er de brûker mei bûgde en ferfoege wurdfoarmen. Faken hat Nauta de Westerlauwerske wjergader oanjûn fan in Aldfrysk wurd, mar fynplakken siket men omdoch. Nauta makket net dúdlik hoe’t er syn list gearstald hat, mar hy neamt Von Richt- hofen, De Haan Hettema en Van Helten yn syn ynlieding, dat hy sil wol te seil gongen wêze op dy trije wurboeken. Oft er noch selsstannich teksten ekserpearre hat is min nei to gean. Wol docht bliken dat er mei in beskate sels- stannigens en saakkundigens syn wurk dien hat, mar de list waard eins fuort- endaliks oerstallich nei it ferskinen fan Holthausen syn wurdboek.

4 Fan Holthausen oant no ta

Mei de komst fan ’e troch Pieter Sipma opsette rige Oudfries(ch)e Taal- en Rechtsbronnen yn 1927 waard net allinne wichtich nij materiaal útjûn lykas de oarkonden, mar waarden ek de ‘klassikers’ op ’en nij besoarge. Dy ‘blauwe’ rige13 hat laat ta in grut tal teksten mei konkordantyske wurdlisten en glossaria

13 Tegearre mei útjeften yn ’e Friesch-Saksische Bibliotheek, fan 1936-1941 ûnder redaksje fan ’e Grinzer Germanist Johan M.N. Kapteyn; Estrikken, in rige teksten en stúdzjes op it mêd fan ’e Fryske Taal- en Letterkunde útjûn fan it Frysk Ynstitút te Grins; Co-Frisica, de ‘konkurrint’ fan Estrikken, fan ’e Stúdzjerjochting Frysk fan ’e Vrije Universiteit en noch wat ferspraat ferskynde tekstedysjes.

85 (op ’e oarkonden nei),14 mar hat noch altiten net resultearre yn it nij grut Aldfrysk wurdboek, dêr’t Sipma de kontoeren fan sketst hie (sjoch hjirboppe). Yn syn foarberjocht ta de Eerste Emsinger Codex (OTR 4, 1943), fernijt Sipma de lêzer hy skriuwt dan maaie 1942 dat sjoen de faasje dy’t der kommen wie yn ’e útjefte fan Aldfryske teksten:

wij met stelligheid in afzienbare tijd een volledige bronnenpublicatie voor het Oudfriesch tegemoet [kunnen] zien. En onder de hand zou dan tevens aan de nieuwe grammaticale en lexicografische behandeling kunnen worden begonnen. Wat dat laatste betreft, is reeds een begin gemaakt: aan de Hansische Universiteit te Hamburg wordt, zoals bekend is, reeds gewerkt aan een nieuw Oudfriesch Woordenboek.

Sipma dielt dan grutsk mei dat er yn in kommisje fan tafersjoch op dat wurdboek sit, tegearre mei de ‘Heeren Professoren Borchling en Teske’.15 In nuver twatal, dy Borchling en Teske, fral yn retrospekt, want hja wiene beide Nazys. Hans Teske wie in learling fan Borchling en redakteur fan it Hamburgisches Wörterbuch, mar oer it Aldfrysk hat er, better net te witten, nea wat publisearre. Conrad Borchling, in grut kenner fan it Aldfrysk en Leechdútsk rjocht benammen yn Eastfryslân en redakteur fan it Mittelniederdeutsch Handwörterbuch, wie sjarmearre fan de ideeën fan it Tredde Ryk, en hie al foar de Twadde Wrâldoarloch yn Nederlân om syn politike opfettings bekritisearre west.16 De finansiering fan dit Hamburchske projekt hie in goeie start krige mei de takenning fan ’e ‘Hansische Rembrandt-Preis’, grut 10.000 Reichsmarken, yn 1937, in ‘blide tatiding’, sa’t it Akademybestjoer dat neamde.17 Foar it projekt hienen Teske en Borchling Willy Krogmann oanlutsen as meiwurker. Wat der oan wurk dien is yn Hamburch sil wol by bombarde- minten weirekke wêze.18 Hielendal yn oerienstimming mei de geast fan weropbou nei de oarloch, waard yn Grins yn 1948 ûnder lieding fan professor Jelle H. Brouwer it wurk

14 Foar in folslein oersjoch fan wat der oan Aldfryske wurdboeken, wurdlisten en glossaria ferskynd is (al of net mei etymologyske ferklearring), sjoch Bremmer (1992: III, 5.2 en 5.3); foar in oersjoch fan yndividuele Aldfryske wurdstúdzjes en wurdfjildstúdzjes, sjoch benammen Bremmer (1992: III, 5.7 en 5.8). 15 Sipma sels waard in earedoktoraat oan de Hamburchske universiteit takend om 1940-1941 hinne ‘op groun fen syn fortsjinsten for de Fryske philology’, meidieling Akademybestjoer, It Beaken 3 (1940-1941:81). Yn dyselde meidieling wurdt ek al fan de gearwurking mei Teske en Borchling sprutsen. 16 W. van Iterson, ‘Wissenschaft und Vaterland’, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 15 (1937), 97-104. Sipma moat dat stik grif lêzen hawwe om’t it oer Fryslân gong. 17 ‘Meidielingen’, It Beaken 1 (1939-1940), 3. 18 Wiidweidich oer Teske en Borchling: E. Krause, L. Huben en H. Fischer (red.), Hoch- schultag im "Dritten Reich". Die Hamburger Universität 1933-1945. II (Berlin/Hamburg, 1991), 647, 651, 661, 670. Oer it Aldfrysk wurdboekprojekt, p. 671. Oer Krogmann syn oanpart, sjoch Ulrich Pretzel, `Zum Gedächtnis an Willy Krogmann’, Korrespondenzblatt des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 74 (1967), 25-30, benammen 26. Ik tankje Bo Sjölin, Dietrich Hofmann en Oebele Vries foar ynformaasje oer dizze episoade.

86 oan in grut Aldfrysk wurdboek oangongen. In protte frijwilligers (ynklusyf sa’n santich middelbere skoalbern!) ekserpearren hânmjittich de earste trije dielen Oudfriesche Oorkonden (anon. 1952). Goed tritich jier letter wit Sjölin (1972-1973) te melden dat hast alle Aldfryske teksten op 1,4 miljoen fysjes brocht binne. It grutste part is wurdboekree, d.w.s. de wurden binne ek se- mantysk behannele. Mar wa’t wol ris gastfrij yn ’e ‘Wurdboekseal’ fan it Frysk Ynstitút yn Grins ûnthelle west hat, hat sels sjen kind dat de redaksjonele synteze noch begjinne moat. Alles is moai op hânskrift oardere, mar it gearfoegjen fan al dy wurden ta in gaadlik gehiel moat sa’n ôfgryslike put wêze, dat nimmen dat oandoard hat. Sjölin (1972-1973) hat wol gelyk at er seit dat in klear konsept fan ’e úteinlike foarm fan it wurdboek nea makke is. Men is begûn sûnder ek mar in idee fan mikro- of makrostruktuer, en in planning ûntbriek sels de fiertaal wie net wis: guon útjeften fan hânskriften hawwe wurdbetsjuttings yn it Dútsk, oaren yn it Frysk (lykas de Aldfryske Houlikstasprake, Codex Furmerius ynklusyf it Rudolfsboek-materiaal út dy kodeks), mar it grutste part dochs is dien yn it Nederlânsk. Safolle is dúdlik dat it projekt stie en foel mei de blauwe OTR-rige. Ut korrespondinsje op ’e Fryske Akademy docht bliken dat de belutsenen oan dy rige tige optimistysk wienen oer de mooglikheden fan ’e fuortgong.19 Yn maart 1953 waard rûze dat yn 1956 de folgjende edysjes op ’e merk wêze soenen (tusken kante heakjes it wiere jier fan ferskinen): R2 (1953) [1954], P (1953) [1954], E3 (1954) [1959], Snitser Recesboeken (1955) [1960, net yn ’e blauwe rige], Unia (1955) [net ferskynd], O IV (1955) [1977], Druk of J (1956) [beide net ferskynd], en R1 (1956) [1961]. F is iepenlitten (mar kaam yn 1970/75) út, en Roorda en Aysma wurde net neamd.20 At ik it goed sjoch is de grutte kâns om it projekt yn ’e jierren santich fan ús ieu yn in beskiedende faze te krijen mist, om’t de faasje út it OTR-projekt wie nei Oebele Vries syn edysje fan O IV (1977) hold de rige op te bestean en boppedat hat it ekonomysk en wittenskiplik-politike klimaat foar sa’n grut histoarysk-taalkundich projekt as it Aldfrysk wurdboek net meiwierre. It like derop dat al dat wurk, sa moai gearbrocht yn al dy laadsjes, troch de tiid yn- helle wie. Yn 1990 kundige Oebele Vries syn troch Nils Århammar ynspirearre plannen oan foar in Aldfrysk wurdboek, ynklusyf in proefartikel, dat allinne basearre wêze soe op ’e mear as 1100 oarkonden mei útsûndering fan de trije of fjouwer Easterlauwerske oarkonden. De reden foar dizze oanpak binne te rjochfeardigjen: krekt de útjeften fan ’e oarkonden, de Fryske brieven en de

19 Sjoch it brief fan 6 maart 1953 (Argyf Fryske Akademy, P 150) troch prof. Klaas Fokkema rjochte oan de beëage redakteurs fan de neamde hânskriften. Ik tankje dy ferwizing oan Flippus Breuker. 20 Underwilens ferskynde Jus yn 1977 yn ’e Göttinger rige Altfriesische Rechtsquellen, en hat W.J. Buma (1996) in grut wurdboek makke op dat hânskrift, it earste fan in Aldwestfrysk hânskrift. Fan ’e Fryske teksten yn Aysma ferskynde yn 1993 in edysje neffens it mal fan ’e Göttinger rige. Sjoch fierders haadstik IV.

87 Snitser Recesboeken misse in glossarium, en sa bliuwt al it tariedend wurk dat Meinte Oosterhuis foar benammen de oarkonden en de Recesboeken dien hat ûnbenut. It leit dan ek net yn ’e bedoeling dat dit wurdboek it wurk oan it ‘grutte’ oerstallich meitsje sil. Dochs hat Siebren Dyk (1992) mei rjocht en reden beswier tsjin sa’n ûndernimmen makke, om’t it ta in ûnnedige leksikografyske fersnipeling liede soe fan it yn wêzen mar o sa beheinde korpus Ald- frysk. De fan Sjölin (1972-1973) neamde grutte tûkelteammen yn it Aldfrysk fanwegen ferskillen yn tiid, romte en sjenre binne eins tige betreklik dy jilde likegoed foar bygelyks it folle gruttere korpus Ald- of Midingelsk en moatte op in oare wize oer te kommen wêze, binnen de bân fan ien wurdboek. Men hoecht net te wachtsjen oant alle Aldfryske teksten in moderne útjefte krige hawwe. De pear dy’t noch sa’n behanneling krije moatte (D, Ro, U) soene foarriedich sitearre wurde kinne neffens side en rigel fan it oarspronklike hân- skrift. Troch de automatisearring hoecht it dan net sa folle muoite te wêzen sokke ferwizings te feroarjen as ûnderwilens ien of mear fan ’e teksten fan D, U en Ro yn in moderne edysje foarhannen binne. In oare fraach is, oft ien man wol in wurdboek ta stân bringe kin dat opset is lykas Vries (1990) útstelt, sûnder foar dy taak frijsteld te wêzen. Yn ’e ynternasjonale germanistyk is driuwend ferlet fan in betrouber wurdboek dat de hiele Aldfryske wurdskat adekwaat beskriuwt. Op dit stuit wurde gâns nije wurdboeken fan âldere Germaanske talen taret,21 en men kin net fer- wachtsje dat de redakteuren fan dy wurdboeken eltse konkordantyske wurdlist fan ’e OTR of hokker rige dan ek trochkrûpe of altiten nei Grins skriuwe om ynformaasje. In needsprong om it ferlet fan in Aldfrysk wurdboek te ferhelpen wurdt yn sa’n situaasje gauris makke. Sa hat Gerhard Köbler yn 1983 in Ald- frysk-Dútsk hânwurboek útjûn, dat oars net mear is as in op ’en nij yn ’e kompjûter yntypte kombinaasje fan Von Richthofen en Holthausen harren wurdboeken, oanfolle mei wat nij materiaal út Ahlsson (1960). Ferbetteringen hat Köbler net oanbrocht, mar wol meitsje gâns printflaters it boek noch minder betrouber as de twa wurdboeken dêr’t it op basearre is. It nije fan Köbler syn wurdboek is lykwols dat it, tanksij de kompjûter, yn deselde bân ek in wurdboek Dútsk - Aldfrysk befettet. As men jin bewust is fan ’e tekoartkom- mingen fan Von Richthofen en Holthausen dy’t dus wer yn ’e sirkulaasje brocht binne kin it fertuten dwaan by bygelyks it wurdfjildûndersyk. Al justjes earder hie Köbler (1973) in list fan likernôch 750 lemmata Latyn- Aldfrysk gearfandele dy’t spitigernôch ek net hielendal betrouber is, en boppedat net folslein (ferl. Bremmer 1987; Langbroek 1990; Roeleveld 1990).

21 Bygelyks de Dictionary of Old English (Toronto), it Gammelnorsk Ordbog (Keapenhagen), it Altsächsisches Handwörterbuch (Bern) en it ier-Midnederlânsk wurdboek (Leiden). Foar de frisistyk wichtich is it nije projekt yn Leiden oan in ferfanging fan Pokorny’s Indoeuropäisches Wörterbuch. As earste diel sil de Yndo-Europeeske wurdskat fan it Aldfrysk behannele wurde troch Dirk Boutkan, dy’t ek troch de FA oanlutsen is om oan it Aldfryske wurdboek te wurkjen.

88 Yn dizze krisissitewaasje is gelokkich nij perspektyf kommen. De Fryske Akademy en de Grinzer universiteit hawwe yn 1997 in konvenant sletten, dêr’t yn bepaald is dat it ta stân bringen fan in grut Aldfrysk wurdboek in projekt is dêr’t hja tegearre noed foar stean sille. De FA sil benammen har ekspertize mei elektroanyske databanken en wurdboekskriuwen ynbringe, wylst it Grinzer Frysk Ynstitút soargje sil foar de filologyske komponint. As ien fan ’e earste produkten fan dit nije gearwurkingsferbân soe in folsleine konkordânsje op alle Aldfryske teksten publisearre wurde moatte, en dy hoecht noch net iens skaat te wêzen op homonimen. Sûnt it ferskinen fan sa’n konkordânsje foar it Aldingelsk (Venezky en diPaolo Healey 1980) hat de stúdzje fan dy taal op hiel ferskillende mêden in tigen ympuls krige. Liket de ferwurkliking fan in allesomfiemjend Aldfrysk wurdboek wer binnen de hoarizon te lizzen, foar in wurdboek op lytsere skaal wiist it minder. Yn 1969 kundige Dietrich Hofmann (1970) oan, dat er in kompleet oanpaste bewurking fan Holthausen syn Altfriesisches Wörterbuch ûnder hannen nommen hie. Mei oanstekkend entûsjasme liet er sjen hokker mankeminten oan dat wurdboek klibje. Op grûn fan selsstannige ekserpsje fan it hiele Aldfryske korpus hat Hofmann hast tritich jier wurke oan in wurdboek dat kwa opset nochal ferskille sil fan Holthausen sines. Sa sil oanjûn wurde oft in wurd Aldeast- of Aldwestfrysk is, oft it ier of let is en sels yn hokker sjenre it brûkt is. Neffens Hofmann syn rûzing hat Holthausen in tredde part fan ’e Aldfryske wurdskat net opnommen. Dêrfandinne, en troch in wat wiidweidiger opset fan mikro- en makrostruktuer, sil it nije wurdboek likernôch twa kear sa tsjûk wurde as Holthausen sines. As foarriedich substitút foar it nije wurdboek brocht Hofmann yn 1985 in provisoarysk ferbettere ferzje fan Holthausen út, dêr’t de Aldfrisisten en ferlykjende taalhistoarisy it mei dwaan moatte sille. Yn 1998 is dizze grutte Frisist ferstoarn, en moat syn wurdboek dat er al fierhinne klear hie, in ‘Unfollendete’ bliuwe. No’t it lân der sa hinne leit wat de Aldfryske leksikografy oanbelanget, sil it dúdlik wêze dat in Aldfrysk etymologysk wurdboek in noch lúksere winsk is. It gaadlikste helpmiddel op dit stuit bliuwt Holthausen syn Altfriesisches Wörterbuch fan 1925.22 Gelokkich hat de tiid net stil stien, en binne gâns wurden dy’t in tsjustere of ferkearde etymology hienen, befredigjend ferklearre.23 Dat der yn ’e frisistyk út en troch ek wolris wat te hastich etymologisearre west hat, hat Sjölin (1986) sjen litten. Oan ’e hân fan Buma syn etymology fan Aldfrysk quembIn demonstrearret Sjölin wat der metoadysk mis wie mei eardere ferklearrings fan himsels en fan Buma, en hoe’t it wol moatte soe. Oan ’e oare kant, wy moatte net ferjitte dat taal in minsklik produkt en taalferoaring har net sa neffens it boekje hâlde lykas wy dat graach sjen wolle. It dilemma dat Sjölin (1993) set as soe de etymolooch yn syn artikel wol de

22 By syn revyzje fan 1985 hat Hofmann de etymologyske ferklearrings fan Holthausen bûten beskôging litten. 23 Ferl. noat 14 boppe.

89 Fryske etymolooch by syn wurk kieze moatte tusken wittenskip en eigenwille is dan ek in oersimplifikaasje. Yn alle gefallen, sa lang as in nij Aldfrysk wurdboek útbliuwt sil it wol net sa folle wurde mei it behanneljen fan ’e etymology fan it Aldfrysk. Dat dit liedt ta in ûngelokkige tastân yn ’e behanneling fan it Aldfrysk yn oare Ger- maanske, en sels Yndo-Europeeske wurdboeken, mei klear wêze (ferl. Brem- mer 1988; 1993a). Yn ’e measte fan dy wurdboeken wurdt oan it Aldfrysk fierste min omtinken jûn, en at it al bart, dan is dat meastentiids oan ’e hân fan Von Richthofen. Soks makket it ûndersyk der dreger troch (ferl. Lendinara 1990: 287). Krekt fanwegen de beheinde oerlevering fan ’e Aldfryske wurdskat is it wichtich dat ek de trije Nijfryske haaddialekten meinommen wurde yn it etymologysk ûndersyk, sa’t bygelyks Nils Århammar mear as ien kear oantoand hat (gearfetsjend Århammar 1989; ferl. Lendinara 1990: 287). Len- dinara (1990) hat oertsjûgjend sjen litten dat it Aldfrysk gâns fan ’e Yndo- Europeeske kearnwurdskat bewarre hat en, nettsjinsteande de lette oerlevering fan it Aldfrysk, konservatyf is yn syn wurdfoarrie. Wollmann (1990) hat guon Latynske en Romaanske lienwurden yn it Aldfrysk yngeand bestudearre, en moast konstatearje dat it Aldfrysk wat sokke lienwurden oanbelanget, te’n ûnrjochte net behelle wie yn earder ferlykjend ûndersyk (Wollmann 1990: 518-519). Der sil feroaring yn komme mei it projekt ‘Frisia-Latina’, opset troch de Leidske anglist Kees Dekker yn 1998. It doel fan dit post-doc-ûnder- syk is om alle Latynske en Romaanske lienwurden yn it Aldfrysk yn in gear- hingjend taalkundich en kultuer-histoarysk perspektyf te beskriuwen en te analysearjen. Al mei al sil in Aldfrysk etymologysk wurdboek noch wol op him wachtsje litte. Soe in Nijfrysk etymologysk wurdboek earder realisearre wurde? In earste opset hat Klaas van der Veen (1993), haadredakteur fan it troch de Fryske Akademy útbrochte Wurdboek fan de Fryske Taal, jûn. Sa’t it no liket leit de takomst fan de hiele ynstitúsjonele Aldfryske leksikografy yn Ljouwert.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1998)

90 Literatuer

By it tarieden fan dit haadstik haw ik tige profyt hân fan ’e mei in stjerke oanjûne boeken en artikels, dy’t ik fierders net altiten yn myn tekst neamd haw, mar graach oanrikkemandearje soe: anon. (1952) ‘Aldfrysk wurdboek stân fan saken’, Us Wurk 1: 3-4. Ahlsson, Lars-Erik (1960) Die altfriesischen Abstraktbildungen. Uppsala. Århammar, Nils R. (1989) ‘Zur rekonstruktion des altfriesischen Lexikons mit Hilfe der neufriesischen Dialekte. (Appendix: Die friesische Wörter für ‘schön, hübsch’)’, Philologia Frisica anno 1988. Ljouwert. pp. 94-126. *Århammar, Nils R. (1990) ‘Friesische Lexikographie’, yn: Franz Josef Hausmann e.o., Wörterbücher- Dictionaries-Dictionnaires. Ein internationales Handbuch zur Lexikographie. Berlin en New York: 2022-2036. *Bremmer Jr, Rolf H. (1987) ‘De wyn en de sekken: resint wurk op it mêd fan de Aldfryske leksikografy’, Tydskrift foar Fryske Taalkunde 3: 60-68. *Bremmer Jr, Rolf H. (1988) ‘The Old Frisian Component in Holthausen’s Altenglisches etymologisches Wörterbuch’, Anglo-Saxon England 17: 5-13. *Bremmer Jr, Rolf H. (1992) A Bibliographical Guide to Old Frisian Studies. Odense. Bremmer Jr, Rolf H. (1993a) ‘Dutch and/or Frisian: North Sea Germanic Aspects in Dutch Etymological Dictionaries in Past and Present’, yn: Bremmer Jr, Rolf H., en Jan van den Berg (red.), Current Trends in West Germanic Etymological Lexicography. Leiden, New York en Keulen. pp. 17-36. Bremmer Jr, Rolf H. (1993b) ‘Frisian Etymology’ en ‘Frisian Lexicography’, yn: R.E. Asher en J.M.Y. Simpson (red.), An Encyclopedia of Language and Linguistics. Oxford en New York, vol. 3: 1308-1310. Bremmer Jr, Rolf H. (red.). (1998) Franciscus Junius and His Circle. Amsterdam, Atlanta GA. Bremmer Jr, Rolf H., Geart van der Meer en Oebele Vries (red.). (1990) Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 31-32. Amsterdam, Atlanta GA/ Grins. [Estrik nr. 69]. Bremmer Jr, Rolf H., Thomas S.B. Johnston en Oebele Vries (red.) (1998) Approaches to Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Ger- manistik 49. Amsterdam, Atlanta GA/ Grins. [Estrik nr. 72]. Breuker, Philippus H. (1990) ‘On the Course of Franciscus Junius’ Germanic Studies, with Special Reference to Frisian’, yn: Bremmer e.o. 1990: 42-68. Ek yn: Bremmer 1998: 129-157.

91 Buitenrust Hettema, Foeke (1888) Bijdragen tot het Oudfriesch woordenboek. Leiden. Buma, Wybren Jan (1969) ‘Dr. J.H. Halbertsma as wurdboekman’, yn: H. Halbertsma e.o. 1969: 102-111. Buma, Wybren Jan (1996) Vollständiges Wörterbuch zur westerlauwerschen Jus Municipale Frisionum. Ljouwert. Dekker, Kees (1998) ‘The Old Frisian Studies of Jan van Vliet (1622-1666) and Thomas Marshall (1621-1685)’, yn: Bremmer e.o.: pp. 113-138. Dekker, Kees (1999) The Origin of Old Germanic Studies in the Low Countries. Leiden, Boston en Keulen. Dyk, Siebren (1992) ‘In pleit foar ien grut Aldfrysk Wurdboek’, yn: Us Wurk 41: 130-138. Eekhoff, Wopke (1876) Oorkonden der geschiedenis van het Sint Anthonij-Gasthuis te Leeuwarden uit de 15e en 16e eeuw. I-II. Leeuwarden (niet in den handel). Gerbenzon, Pieter (1961) ‘In Aldfrysk glossarium fan Johan Rengers fan Ten Post’, yn: Us Wurk 10: 39-43. Gerla-De Bruin, Marie-Louise en Rolf H. Bremmer Jr (1994) ‘Over Albert ten Broecke Hoekstra, Joast Hiddes Halbertsma en de studie van het Oudengels in Friesland in de vroege negentiende eeuw’, in Ph.H. Breuker, H.D. Meijering en J. Noordegraaf (red.) Wat oars as mei in echte taal (Festschrift A. Feitsma). Ljouwert: 36-61. Grimm, Jacob (1884) ‘Zusätze zu: Karl Frhr. von Richthofens Altfriesischen Wörterbuch’, Kleine Schriften 7. Berlin: 26-27. Halbertsma, Hylke e.o. (1969) Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869). Brekker en bouwer. Drachten. Halbertsma, Joast Hiddes (1829) Het geslacht der Van Haren’s. Fragmenten. Deventer. Halbertsma, Joast Hiddes (1836) ‘Friesic, Ancient and Modern Friesic Compared with Anglo-Saxon’, yn: J. Bosworth, The Origin of the Germanic and Scandinavian Languages and Nations. London: 35-81. Ek opnommen yn: J. Bosworth, Dictionary of Anglo- Saxon (Oxford, 1838). Halbertsma, Joast Hiddes (1872) Lexicon Frisicum: A - Feer, postúm besoarge fan Tsjalling Joastes Halbertsma. Deventer. Halsema, Dyderik F.J. van (1778) Het aloude Ommelander Wetboek van Hunsingo. Groningen. Hettema, Montanus de Haan (1832) Proeve van een Friesch en Nederlands woordenboek. Leeuwarden.

92 Hettema, Montanus de Haan (1874) Idioticon Frisicum. Friesch-Latijnsch-Nederlandsch woordenboek. Uit oude handschriften bijeengezameld. Leeuwarden. Helten, Willem L. van (1890) Altostfriesische Grammatik. Leeuwarden. [repr. Niederwalluf-bei-Wiesbaden, 1970]. Helten, Willem L. van (1896) Zur Lexicographie des Altwestfriesischen. Amsterdam. [repr. Vaduz-Liechten- stein, 1984]. Helten, Willem L. van (1907) Zur Lexicographie des Altostfriesichen. Amsterdam. [repr. Vaduz-Liechtenstein, 1984]. *Hofmann, Dietrich (1970) ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’, Philologia Frisica anno 1969. Grins. pp. 100-118. Werprinte yn: Hofmann syn Gesammelte Schriften, II Hamburg, 1989. pp. 242-259. Holthausen, Ferdinand (1925) Altfriesisches Wörterbuch. Heidelberg. Twadde, ferbettere printinge besoarge fan Dietrich Hofmann, Heidelberg, 1985. Köbler, Gerhard (1973) Verzeichnis der Übersetzungsgleichungen früher friesischer Quellen. Göttingen. Köbler, Gerhard (1983) Altfriesisch-neuhochdeutsches und neuhochdeutsch-altfriesisches Wörterbuch. Giessen. Langbroek, Erika (1990) ‘Condensa atque Tenebrosa; die altfriesischen Psalmen: Neulesung und Rekon- struktion (UB Groningen Hs 404)’, yn: Bremmer e.o. 1990: 255-284. Lendinara, Patrizia (1990) ‘The Survival of Indo-European Words in Old Frisian’, yn: Bremmer e.o. 1990: 285-310. *Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. Ljouwert. Nauta, Gerrit A. (1926) Oudfriesche woordenlijst met de vertaling in het Nederlandsch en vergelijking met Nieuwfriesche woorden. Haarlem. Richthofen, Karl von (1840) Altfriesisches Wörterbuch. Berlin. [repr. Aalen, 1970]. *Sjölin, Bo (1972-73) ‘Het Grote Oudfriese Woordenboek: terugblik, balans, problematiek’, yn: Us Wurk 21-22: 193-206. Sjölin, Bo (1986) ‘Das quemben ein bequemer Knochen?’, yn: Us Wurk 35: 31-38. Sipma, Pieter (1927) Besprek fan Holthausen (1925) yn: Museum 34: 230-232.

93 Sjölin, Bo (1993) ‘Tussen wetenschap en willekeur: de methodologie van etymologisch onderzoek’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 8: 98-109. Stanley, Eric G. (1990) ‘J. Bosworth’s Interest in “Friesic” for his Dictionary of the Anglo-Saxon Language (1838): “The Friesic is far the most important language for my pur- pose”’, yn: Bremmer e.o. 1990: 428-452. Sybrandy, S. (1969) ‘J.H. Halbertsma en it Latyn fan it Lexicon’, yn: H. Halbertsma e.o. 1969: 135-142. Veen, Klaas F. van der (1993) ‘Towards an Etymological Dictionary of West Frisian’, yn: Bremmer en Van den Berg 1993: 143-154. Venezky, Richard en Antonette diPaolo Healey (1980) A Microfiche Concordance to Old English. Toronto. *Vries, Oebele (1990) ‘Zu einem Wörterbuch der altfriesischen Urkundesprache?’, yn: Bremmer e.o. 1990: 483-494. Wachendorff, C.A. von (1766) ‘Proeve van Taal- en oudheidkundige Mengel-Aanmerkingen. I. [bordmagad]’. Nieuwe Bijdragen tot Opbouw der Vaderlandsche Letterkunde, II. Leiden: 375-379. Wiarda, Tilemann D. (1786) Altfriesisches Wörterbuch. Aurich. Wollmann, Alfred (1990) ‘Zu den frühesten lateinischen Lehnwörtern im Altfriesischen’, yn: Bremmer e.o. 1990: 506-536.

94 IV Metodyk Aldfryske tekstútjeften

Oebele Vries Rijksuniversiteit Groningen Grins

1 Metoaden fan tekstútjefte

Teksten út âldere perioaden binne yn ’e regel oerlevere yn ien of mear hân- skriften (as orizjineel of as ôfskrift), mar soms ek wol ris yn âlde drukken. Sokke teksten kinne foar wittenskiplik ûndersyk ûntsletten wurde troch útjefte (edysje). Dêrby kin keazen wurde út ferskillende metoaden foar it werjaan fan de tekst: de krityske (of kritysk-normalisearjende), de diplomatyske of mingfoarmen fan dy beiden. In systematyske beskriuwing fan dy metoaden wurdt jûn yn Richtlijnen (1988). Yn it gefal fan in krityske tekstútjefte wurdt de tekst justjes bewurke, bygelyks troch it foar in part normalisearjen fan de stavering, troch it oanbringen fan ynterpunksje en haadlettergebrûk neffens hjoeddeiske regels, troch it stilswijend oplossen fan ôfkoartingstekens (abbreviatueren) en troch it ferbetterjen (emendearjen) fan evidint ferkearde lêzingen. Troch ferliking fan de oerlevere ôfskriften fan in ferlern giene tekst kinne soms ek minder evidinte flaters emendearre wurde. Sa kin besocht wurde om troch ‘tekstkrityk’ te kommen ta rekonstruksje fan in net mear besteande grûntekst of archetype. By in diplomatyske útjefte wurdt stribbe nei in sa krekt mooglike werjefte fan de tekst sa’t er der leit, dus mei ynbegryp fan alle lekken en brekken. Dy tekst mei dêrom net bewurke wurde. Ofkoartings wurde wol oplost, mar de oplossings wurde yn de tekst sichtber oanjûn, bygelyks troch kursivearring. Sels evidint ferkearde lêzingen wurde net ferbettere; eventuele emendaasjes wurde opjûn yn it noate-apparaat. De easken dy’t oan tekstútjeften steld wurde, binne yn it gefal fan in edysje foar taalkundich ûndersyk oars as by ien foar histoarysk ûndersyk. In frij sterk normalisearre tekst is nammentlik foar taalkundich ûndersyk al gau net mear optimaal brûkber, wylst histoarisy in diplomatyske tekst yn ’e regel te min tagonklik fine. In tekstútjefte kin ‘keal’ wêze, d.w.s. allinnich de tekst jaan. Yn ’e regel wurdt de útjefte lykwols ‘oanklaaid’ mei in ynhâldlike ynlieding, histoaryske en/of taljochtsjende annotaasje en ien of mear yngongen op ’e ynhâld, lykas in namme-yndeks en in ferklearjende wurdlist (glossarium). In goed oersjoch fan de metodyk fan tekstútjeften is te finen by Reichmann 1984.

95 2 Aldfryske teksten

Guon wichtige tekstsoarten, lykas geastlike en literêre teksten en ek kroniken, binne yn it Aldfrysk swak fertsjintwurdige. Dêrfoaroer is it tal rjochtsteksten yn de Aldfryske oerlevering ûnevenredich grut. Oare tekstsoarten dêr’t it Ald- frysk flink wat fan hat, binne: oarkonden (goed 1100) en brieven (goed 100). Fierders binne út twa stêden (Snits en Ljouwert) oantekenboeken oer bestjoer en rjochtspraak (‘stedstafels’ of ‘resesboeken’ neamd) bewarre bleaun. De Aldfryske rjochtsteksten binne oerlevere yn sechstjin hânskriften (codices) en ien âlde druk (oersjoch: Sjölin 1969:10-11; Munske 1973:94-97; Markey 1981:70-93). Tsien hânskriften binne ôfkomstich út it Easterlauwer- ske diel fan Fryslân, te witten: it earste en it twadde Riustringer hânskrift (R1, R2), it earste en it twadde Brookmer hânskrift (B1, B2), it earste, twadde en tredde Emsinger hânskrift (E1, E2, E3), it Fivelinger hânskrift (F) en it earste en it twadde Hunsinger hânskrift (H1, H2). De oare seis hânskriften en de iene âlde druk komme út Westerlauwersk Fryslân: Jus, Unia, Aysma, Roorda, Parisiensis, Furmerius en Druk. Ferskate rjochtsteksten binne, yn mear of minder faninoar ôfwikende redaksje, yn mear as ien hânskrift c.q. de iene âlde druk te finen (sjoch skema yn Sjölin 1969:12; Markey 1981:95). As sammel- namme fan de sechstjin hânskriften en de iene âlde druk wurdt de oantsjutting ‘rjochtshânskriften’ brûkt, alhoewol’t ien dêrfan gjin hânskrift is en yn de measte ek net-rjochtsteksten, lykas geastlike teksten en kroniken, opnommen binne. Fierders moat noch neamd wurde dat yn guon rjochtshânskriften ek teksten of oantekeningen mei kommentaar by de teksten (glossen) te finen binne yn oare talen as it Aldfrysk. Oer de Aldfryske tekstútjeften oant likernôch 1950 is al gâns ynformaasje te finen yn Miedema (1961).

3 Tekstútjeften oant 1900

3.1 Rjochtshânskriften

Yn 1840 ferskynde Von Richthofen syn monumintale útjefte Friesische Rechtsquellen (dêroer fierderop mear). Foar dy tiid wie lykwols al in tal rjochtshânskriften yn printe foarm útjûn. De earste edysje dy’t neamd wurde kin, is dy fan Druk troch de Frjentsjerter heechlearaar Chr. Schotanus yn 1664 (Schotanus 1664:36-106). De tekst is ‘keal’ útjûn, mar wol yntegraal, d.w.s. mei ynbegryp fan de Latynske glossen. De Ljouwerter jurist P. Wierdsma hat mei meiwurking fan P. Brantsma, riedshear fan it Hof fan Fryslân, in nije edysje fan Druk (mar sûnder de glossen) besoarge ûnder de titel Oude Friesche Wetten (1782-1788). Dy útjefte is lykwols ûnfolslein: fan de 17 ‘dielen’ fan Druk binne mar alve ferskynd, boppedat sûnder de ‘breedvoerige In-

96 leiding’ en de registers dy’t de útjouwers yn it foarútsjoch steld hienen. De edysje is foarsjoen fan in oersetting yn it Nederlânsk en fan ferklearjende annotaasje. Foar 1840 wienen ek al edysjes ferskynd fan fjouwer Easterlauwerske rjochtshânskriften. Ut 1778 datearret in útjefte fan H2, besoarge troch de Grinzer jurist D.F.J. van Halsema (Het aloude Ommelander Wetboek van Hunsingo). It giet om in ‘keale’ útjefte, dêr’t allinnich in list fan ‘eenige min verstaanbare Friesche woorden’ oan tafoege is. De Eastfryske jurist T.D. Wiarda hat twa hânskriften útjûn: yn 1805 R1 (Asega-buch) en yn 1820 B1 (Willküren der Brockmänner). Yn beide gefallen is in oersetting yn it Dútsk taheakke. Yn 1830 ferskynde in edysje fan E3 (mei oersetting yn it Neder- lânsk), besoarge troch de Ljouwerter jurist jhr. M. Hettema (Het Emsiger Landregt). Deselde Hettema hat noch fóár 1840 twa fan de fjouwer teksten út it Wes- terlauwerske hânskrift Roorda útjûn. Dy edysje is ûnder de titel Jurispru- dentia Frisica (nei fierwei de langste tekst yn it hânskrift) yn trije stikken ferskynd (1834-1835). De Latynske glossen binne weilitten. De tekst is yn it Nederlânsk oerset, wylst yn in taheakke in rige wurden taalkundich taljochte wurdt. Op ien útsûndering nei (de edysje fan Druk troch Wierdsma en Brantsma) binne boppeneamde útjeften breklik en ûnbetrouber, ek wat de oersettingen en de taalkundige oanmerkingen oanbelanget. De útjeftemetoade is hyltiten de krityske. Yn 1840 kaam dan it mânske boek Friesische Rechtsquellen fan de rjochtshistoarikus Karl Freiherr von Richthofen út. It belang fan dy edysje kin ôf- metten wurde oan it feit dat hast alle op dat stuit bekende rjochtshânskriften dêryn útjûn binne. Allinnich de hânskriften dy’t Hettema ûnder him hie (F, Roorda en Jus), binne der net yn opnommen (fan Jus wol inkelde teksten dy’t al yn de achttjinde ieu útjûn wienen). De hânskriften H1 en H2 hat Von Richt- hofen mar flechtich ynsjen kind. De yn Oxford berêstende Codex Aysma wie foar Von Richthofen net berikber; Unia, Parisiensis en Furmerius wienen noch net bekend. It bysûndere fan de Friesische Rechtsquellen is dat dy útjefte net oardere is neffens hânskriften, mar neffens teksten. Is in tekst yn mear as ien hânskrift oerlevere, dan wurde de ferzys út de ferskillende hânskriften nêstinoar (parallel/synoptysk) ôfdrukt òf de farianten wurde yn it noate-apparaat opjûn. It giet om in ‘keale’ útjefte: in oersetting wurdt bygelyks net jûn. Yn itselde jier as de Friesische Rechtsquellen ferskynde lykwols ek in al like monumintaal wurdboek op it Aldfrysk út dy edysje, lyksa fan Von Richthofen syn hân. Von Richthofen hantearret ek de krityske útjeftemetoade. De kwaliteit fan syn edysje kin, alteast yn de gefallen dat er de orizjinele hânskriften brûke kind hat, heech neamd wurde.

97 Underwilens arbeide Hettema (yn 1838 waard syn namme feroare yn De Haan Hettema) stoef fierder oan syn eigen útjefteprojekten. Yn 1841 kaam syn edysje fan F út ûnder de titel Het Fivelingoër en Oldampster Landregt (mei oersetting yn it Nederlânsk), yn 1846-1851 folge troch Oude Friesche Wetten (twa dielen, útjûn op kosten fan it Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde). Yn it earste diel fan lêstneamd wurk binne fiif Easterlauwerske rjochtshânskriften útjûn, dy’t ek yn Von Richthofen syn Friesische Rechtsquellen te finen binne, nammentlik efterinoar H1 (by Von Richthofen mar foar in part útjûn), R1, B2, E1 en E2. De Haan Hettema joech dy neffens syn taljochting om twa reden op ’en nij út: om’t er soms ferbettere lêzingen jaan koe èn om’t er Von Richthofen syn nei teksten oardere edysje net ‘doelmatig’ achte. Yn it twadde diel fan Oude Friesche Wetten is it mânske hânskrift Jus foar it earst útjûn (mei útsûndering fan inkelde koarte kronykteksten). De edysjes yn Oude Friesche Wetten binne net fan in oersetting foarsjoen. De Haan Hettema syn útjeftemetoade is wer de krityske. Be- nammen de edysjes fan F en Jus binne breklik. Wy kinne fêststelle dat al om 1850 hinne fan de Easterlauwerske hânskriften (útsein F) goede edysjes beskikber wienen. Yn it oerbliuwende part fan de njoggentjinde ieu binne gjin fierdere útjeften fan rjochtshânskriften ferskynd, dat sadwaande wienen ek oan de ein fan dy ieu de Westerlauwerske hânskriften noch altiten òf ûnbetrouber òf alhielendal net útjûn. Opfallend is dat alle njoggentjinde-ieuske útjeften besoarge binne troch rjochtshistoarisy of rjochtshistoarysk ynteressearren. Yn 1893 reizge de taalkundige Th. Siebs nei Oxford om dêr de Fryske hân- skriften fan de 17de-ieuske taalgelearde Franciscus Junius yn te sjen. Hy kaam ta de ûntdekking dat dêrûnder net ien, mar twa Aldfryske codices wienen (njonken Aysma ek Unia). Neitiid publisearre er in wiidweidige beskriuwing fan dy beide hânskriften; boppedat sinjalearre er it bestean fan Parisiensis. Hy wiisde fierders op ’e needsaak om net allinnich de Easter-, mar ek de Westerlauwerske rjochtshânskriften út te jaan (Siebs 1895). Inkelde jierren earder (1888) hie in oare taalkundige (F. Buitenrust Hettema) de besteande Aldfryske tekstútjeften bekritisearre: nòch dy fan Von Richthofen (in lyts part útsûndere) noch dy fan De Haan Hettema besieten neffens him ‘de nauwkeurigheid en bruikbaarheid (...), welke men voor het gebruik bij taalkundige studiën mag eischen’. Hy seach ek beswieren yn in neffens teksten oardere útjefte, lykas by Von Richthofen, om’t de hânskriften dêrtroch fersnipele waarden (Buitenrust Hettema 1888:XXXV). De flaters dêr’t er Von Richt- hofen op attrappearre, binne yn haadsaak it gefolch fan it net altiten konsekwint oplossen fan ôfkoartings, it stilswijend ferbetterjen fan evidinte flaters en it nei eigen ynsjoch pleatsen fan haadletters en lêstekens (Meijering 1972-1973:170). Sels hat Buitenrust Hettema in blomlêzing fan Aldfryske dokuminten (dêrûnder ek in tal oarkonden) útjûn (Buitenrust Hettema 1890). Hy folge dêryn in mingfoarm fan de krityske en de diplomatyske metoade.

98 3.2 Kroniken en oarkonden

De wichtichste útjeften fan Aldfryske kroniken út de njoggentjinde ieu binne dy fan Thet Freske Riim mei oantekeningen fan E. Epkema (1835) en fan de Gesta Fresonum mei oantekeningen fan J.W. de Crane (1857). De earstneamde edysje is kritysk, de twadde foar in part kritysk (it haadlettergebrûk en de ynterpunksje is modernisearre), foar in part diplomatysk (de ôfkoar- tingstekens binne yn druk oernommen, de emendaasjes steane yn de noaten). Yn de folgjende boarne-edysjes binne Aldfryske oarkonden útjûn: Schotanus syn Tablinum út 1658; de earste twa dielen fan G.F. baron thoe Schwartzen- berg en Hohenlansberg syn Groot Placaat en Charterboek van Vriesland (1768-1773; dêryn ek fragminten út it rjochtshânskrift Jus); H.W.C.A. Visser en H. Amersfoordt harren ‘Verzameling van vroegere charters’ (1828); W. Eekhoff syn Oorkonden der geschiedenis van het Sint Anthonij-Gasthuis te Leeuwarden (1876) en T.J. de Boer syn ‘Oorkonden uit het familie-archief van Sminia’ (1900). Alle edysjes binne kritysk; de âldste trije binne net betrouber. Fierwei de measte Aldfryske oarkonden wie oan de ein fan de njoggentjinde ieu noch gjin útjefte fan beskikber.

4 Tekstútjeften nei 1900

Yn 1923, nei’t earst aksje fierd wie om it jild derfoar byinoar te krijen, koe de Provinsjale Biblioteek fan Fryslân te Ljouwert út de neilittenskip fan Von Richthofen seis Aldfryske rjochtshânskriften (E3, F, H1, H2, Jus, Roorda) oankeapje (sjoch dêroer Fokkema 1959:15). Dêrmei waard, nei in lange stil- stân yn de útjefte-aktiviteiten, in nije weach fan edysjes op gong brocht. Dizze kear wienen it net rjochtshistoarisy dy’t har mei it besoargjen fan de útjeften belêsten, mar taalkundigen (yn it foarste plak P. Sipma). Troch Sipma syn krewearjen waard de rige Oudfriesche Taal- en Rechts- bronnen (OTR) opset, dêr’t yn 1927 it foarste diel fan ferskynde. It gie om in edysje fan in grut tal yn it Aldfrysk stelde oarkonden út Westerlauwersk Fryslân, dy’t troch Sipma sels bewurke wie (Oudfriesche Oorkonden, diel I). Yn it ‘Voorbericht’ waard meidield dat de ferskining fan dat wurk it begjin wie fan it ferwêzentlikjen fan in grutter plan, ‘nl. de uitgave of de heruitgave van zoo mogelijk alle, maar in elk geval van de Westerlauwersche Taal- en Rechtsbronnen’ (dêr’t njonken de oarkonden fansels ek de rjochtshânskriften ûnder falle). It wie, sa skreau Sipma, ‘ieder deskundige sinds lang duidelijk, dat er op dit stuk een geweldige achterstand was’. Oangeande de útjefte- metoade fan syn oarkonde-edysje dielde Sipma mei dat dy om ‘den hoogst mogelijken graad van nauwkeurigheid’ te berikken de diplomatyske wie. Dêrby die er ien konsesje oan de krityske metoade: hy keas derfoar om de eigennammen troch haadletters kenber te meitsjen (Sipma 1927:XI; sjoch oer de

99 fraach hoe konsekwint oft Sipma oan syn útjefteprinsipes fêsthâlden hat: Vries 1984:9-12). It giet om in ‘keale’ edysje: gjin oersetting, gjin ferklearjende oantekeningen, gjin glossarium. Diel II en diel III fan Sipma syn mânske oarkonde-útjefte (tagelyk diel II en III fan de OTR) ferskynden yn 1933 en 1941 (it lêste diel mei in namme- yndeks op diel I-III). Dêrmei wienen yn prinsipe alle út Westerlauwersk Fryslân bekende Aldfryske oarkonden útjûn. It begryp ‘oarkonde’ waard troch Sipma yn de romme sin fan it wurd opfette, want der binne yn syn útjefte ek oarsoartige stikken, lykas brieven, in tsjerkerekkenboek en in part fan de Snit- ser ‘stedstafel’, opnommen. Neitiid kamen der noch safolle Aldfryske oarkonden út Westerlauwersk Fryslân boppe wetter dat yn 1977 in fjirde diel ferskine koe (ûnder de titel Oudfriese Oorkonden), dat bewurke wie troch O. Vries (OTR XIV). De útjeftemetoade dêrfan is, op inkelde lytse oanpassingen nei, deselde as dy fan de earste trije dielen. Sipma syn útjefte is betrouber, mar dochs ek wer net alhiel sûnder wryt of slyt, dat sadwaande is yn 1984 in list mei ferbettere lêzingen útbrocht, ek wer troch Vries (Vries 1984:13-90). Noch krekt fóár it útkommen fan it earste diel fan de OTR is yn 1926 in oare edysje op it mêd fan it Aldfrysk ferskynd, besoarge troch W. Steller, in learling fan Siebs. It giet om de útjefte fan in rjochtstekst dy’t yn ferskillende rjochtshânskriften (Unia, Jus, Druk, Roorda) foarkomt, nammentlik it Aldere Skeltarjocht. Yn oansluting by de wize fan útjaan yn Von Richthofen syn Friesische Rechtsquellen binne de fjouwer Aldfryske redaksjes parallel ôf- printe. Hoewol’t der yn de ynlieding gjin ferantwurding fan ôflein wurdt, is de útjeftemetoade de diplomatyske. Njonken dy diplomatyske útjefte yn fjouwer- fâld jout Steller ek in krityske tekst, d.w.s. in rekonstruksje oan de hân fan de fjouwer oerlevere redaksjes mei dy fan Unia as grûnslach. In oersetting wurdt net jûn. Wol is de krityske tekst fan wiidweidige oantekeningen foarsjoen en is in glossarium taheakke. Steller hat yn in lettere publikaasje syn wize fan útjaan taljochte (Steller 1938; ferl. ek Steller 1960). Syn krityske tekst is, mei inkelde ferbetteringen, yn 1939 op ’en nij útjûn troch S. Fairbanks mei in wiidweidige ynlieding en in oersetting yn it Ingelsk. Steller syn útjefte is folge troch folle mear diplomatyske edysjes fan Ald- fryske rjochtsteksten. De earste is dy fan it Rudolfsboek, dat yn Jus, Druk en Unia (fragminten) foarkomt, troch H.S.E. Bos-van der Heide (1937). De trije redaksjes wurde net parallel, mar nei-inoar ôfprinte. Der wurdt gjin glossarium en ek gjin oersetting jûn, mar wol in oersjoch fan de klanklear en de grammatika fan de trije redaksjes. In folle koartere rjochtstekst (de Hunsinger kêsten fan 1252), dêr’t trije redaksjes fan bekend binne (H2, H1 [fragmint] en F), is yn 1938 útjûn troch D. Simonides. Hja jout ek in oersetting fan de tekst, mar fierders is de opset krekt-en-gelyk as dy fan Bos-van der Heide. Yn 1940 ferskynde in edysje fan ien fan de alderwichtichste rjochtsteksten, de Santjin Kêsten, dêr’t sân Aldfryske redaksjes fan bekend binne. De besoarger dêrfan is Jelle Hoekstra. Seis redaksjes (H2, R1, F, Jus, Druk, Unia) binne parallel

100 ôfprinte, de sande (E1) stiet apart. Hoekstra jout, njonken in skôging oer de oerlevering en filiaasje (gearhing) fan de hânskriften en redaksjes, in oersetting en in glossarium. Yn 1941 ferskynden twa rjochtstekstútjeften, dy’t beide neffens itselde mal bewurke wienen. De earste is dy fan in Westerlauwerske tekst, te witten Thet Autentica Riocht, besoarge troch J. Brouwer. De trije redaksjes (Unia, Aysma en Roorda [fragminten]) binne ûnder-inoar (yn partituer) ôfprinte; dêrnei wurde de Latynske glossen útjûn. Brouwer giet yn op ’e ûnderskate redaksjes, jout wiidweidich kommentaar op ’e ynhâld, mar gjin oersetting, en slút ôf mei in glossarium. De twadde útjefte út 1941 is dy fan de Algemiene Boetetaksen troch K. Nauta (Aldfryske redaksjes yn H1, H2, E1 en R1). De útjouwer jout nei-inoar de tekst fan H1 (mei de farianten fan H2 yn it noate-apparaat), E1 en R1. Fierders biedt er, útgeande fan H1/2, in oersetting en in glossarium. De folgjende yn de rige is B.W. van Klaarbergen, dy’t yn 1947 it Jongere Skeltarjocht útjoech. De trije redaksjes (Jus, Unia, Druk) èn in oersetting binne yn dit gefal parallel ôfprinte. Van Klaarbergen jout fierders ynhâldlik kommentaar en in glossarium. Op dizze rige fan diplomatyske rjochtstekstedysjes is mear as in fearnsieu letter (1974) noch ien folge: in útjefte fan de Wilkerren fan de Opstalsbeam troch H.D. Meijering. Fan dy tekst binne fjouwer Aldfryske redaksjes bekend: in koarte ferzy yn Druk en Unia en in langen-ien yn Roorda en Furmerius. Meijering hat beide ferzys parallel útjûn mei by elk de ferskillende redaksjes yn partituer. Hy giet fierders yn op ’e filiaasje fan de ferskillende ferzys en redaksjes, jout kommentaar op ’e ynhâld, in oersetting fan de meast wiidweidige redaksje en in glossarium. Dêrnjonken jout er in grafematyske analyse (d.w.s in beskriuwing fan de skriuwtekens) fan de tekst en besteget er oandacht oan rjochtshistoaryske en histoaryske aspekten. Dêrmei is dizze rjochts- tekstútjefte fierwei it meast ‘oanklaaid’ fan allegearre. Al mei al binne der dus njoggen diplomatyske rjochtstekstedysjes ferskynd. Dêrmei binne lykwols noch net alle rjochtsteksten dêr’t mear as ien redaksje fan bekend is, yn ien diplomatyske edysje útjûn. De belangrykste dy’t wy noch misse, binne de Fjouwerentweintich Lânrjochten (ferl. Munske 1973: 86). Opfallend is dat yn de útjeften dy’t op Steller sines folge binne, net besocht is om troch tekstkrityk te kommen ta in rekonstruearre krityske tekst. Nei’t al de iene rjochtstekstútjefte nei de oare ferskynd wie, kaam yn 1943 foar it earst sûnt 1851 wer in edysje út fan in rjochtshânskrift (E1). Dy wie troch Sipma bewurke en ferskynde dan ek as fjirde diel yn de troch him opsette rige OTR. Yn in wiidweidige, foar in part programmatyske, ynlieding, makke Sipma dúdlik dat de troch rjochtshistoarisy besoarge útjeften fan de rjochtshânskriften (troch him konsekwint ‘Taal- en Rechtsbronnen’ neamd) net foldienen oan de hege easken dy’t yn de tsjintwurdige tiid oan in útjefte steld waarden: ‘Voor linguisten en philologen (...) is een nieuwe, en een betere, uitgave een onafwijsbare eisch’. As bewiis dêrfoar helle er ûnder mear oan dat

101 ferskate taalkundigen net de besteande útjeften rieplachten, mar de hânskriften, en dat guon rjochtsteksten de lêste tiid al neffens moderne easken, d.w.s. neffens de diplomatyske metoade, publisearre wienen. Dat lêste soe dan no ek barre moatte mei de rjochtshânskriften. Sipma formulearre fierders in rige fan easken dêr’t de edysjes fan de rjochtshânskriften dy’t yn de OTR op ’en nij (lykas E1) of foar it earst publisearre waarden, oan foldwaan moasten. Dy easken kinne karakterisearre wurde as strang diplomatysk. Sa soe, oars as yn de oarkonde-útjefte (OTR I-III), it haadlettergebrûk net normalisearre wurde meie. Sipma syn eigen útjefte wie in perfekte demonstraasje fan de tapassing fan de troch himsels fêststelde regels. In oersetting fan de tekst hearde dêr net by, mar wol in wiidweidige ynlieding oer sa mooglik alle aspekten fan it hânskrift en in index verborum (wurdlist sûnder semantyske ferklearring, d.w.s. sûnder opjefte fan de betsjutting). De folgjende útjefte neffens Sipma syn model wie dy fan B1 en B2 (yn paralleldruk) troch W.J. Buma yn 1949 (OTR V). Buma joech, oars as Sipma, ek in oersetting fan de tekst en ynstee fan in beskieden index verborum in folslein wurdboek, dat mear as de helte fan syn boek út- makket. Dêrtsjinoer beheinde Hoekstra, dy’t yn 1950 H1 en H2 útjoech (OTR VI), him ta deselde ûnderdielen as Sipma. De folgjende fiif dielen kamen yn in tiidsbestek fan net mear as acht jier út: yn 1953 in útjefte fan E2, bewurke troch K. Fokkema (OTR VII), yn 1954 earst in edysje fan R2, bewurke troch Buma (OTR VIII), en dêrnei ien fan Parisiensis, bewurke troch P. Gerbenzon (OTR IX), yn 1959 in útjefte fan E3, bewurke troch Fokkema (OTR X), en yn 1961 in edysje fan R1, bewurke troch Buma (OTR XI). Oars as Sipma en Hoekstra joegen Fokkema en Gerbenzon yn harren index verborum semantyske ferklearrings, wylst Buma hyltiten in folslein wurdboek bea. De fiif dielen út de fruchtbere jierren 1953-1961 binne boppedat ferrike mei in rjochtshistoarysk register, dêr’t Gerbenzon hyltiten foar rette. Der soe yn de OTR neitiid (yn 1970) noch ien útjefte fan in rjochtshânskrift ferskine, nammentlik fan F, bewurke troch B. Sjölin (OTR XII). Dy edysje wykt, net wat de útjeftemetoade, mar wol wat de ‘oanklaaiïng’ oanbelanget, sterk fan Sipma syn model ôf. Sjölin beheinde him nammentlik net ta it útjaan fan de tekst en it jaan fan in wiidweidige ynlieding oer it hânskrift, mar gie yn syn ynlieding ek djip yn op ’e ynhâld en de taal. Men fynt by him bygelyks in yngeande grafematyske analyze fan de tekst, mar ek omtinken foar grammatika en wurdskat. Boppedat rette ek Sjölin foar in oersetting en in glossarium (it lêste ferskynde yn 1975 as nr. XIII fan de OTR). Wy kinne fêststelle dat fan alle tsien de Easterlauwerske rjochtshânskriften yn de OTR in nije útjefte ferskynd is. No hie Sipma dy rige yn it foarste plak opset foar de Westerlauwerske rjochtshânskriften, mar dêrfan is yn de OTR mar ien (en boppedat ien fan de behindichsten) útjûn. Underwilens is der in ein oan de edysje fan rjochtshânskriften yn dizze rige kommen, wat ûnder oaren

102 gearhinget mei it feit dat it de útjouwer te djoer waard en dat de bewurking fan twa rjochtshânskriften (Druk en Unia) net klear kommen is. Ien fan de útjeften yn de OTR is net troch in taalkundige, mar troch in rjochtshistoarikus (Gerbenzon) besoarge. Gerbenzon, dy’t yn 1956 it brûken fan de diplomatyske metoade ek foar rjochtshistoaryske útjeften ferdigene (Gerbenzon 1956:11-18), propagearre sûnt 1959 de troch de neerlandikus K. Heeroma ûntwikkele filologysk-diplomatyske útjeftemetoade. De bedoeling fan dy fariant fan de ‘klassike’ diplomatyske metoade is om ta in lêsberder en makliker brûkbere edysje te kommen, dy’t dochs ek de filolooch alles jout wat dy yn ridlikens winskje kin. Neffens dy metoade wurde net alle oploste abbreviatueren sichtber oanjûn, mar inkeld noch dy ôfkoartings dy’t op mear as ien wize oplost wurde kinne, en fierders alle letters dy’t om hokker reden ek net wis binne (Gerbenzon 1959:51-53). De earste útjefte dêr’t de filologysk- diplomatyske metoade yn tapast waard, wie de ûnder Gerbenzon syn lieding bewurke edysje fan Rudolfsboekmateriael (1961). De trije redaksjes fan it Rudolfsboek dy’t al troch Bos-van der Heide publisearre wienen, binne dêryn op ’en nij útjûn (yn partituer), oanfolle mei fragminten fan dy tekst út de troch Gerbenzon sels ûntdutsen samling ôfskriften fan Aldfryske stikken troch Bernardus Furmerius (Codex Furmerius; beskriuwing dêrfan yn Gerbenzon 1948). Dy edysje, dêr’t fierders ûnder mear noch Rudolfsboekfragminten út oare Aldfryske rjochtshânskriften yn útjûn binne, is foarsjoen fan in wiidweidige ferantwurding fan it oplossen fan de abbreviatueren, wylst fierders saneamde transkripsjekaaien (oersjoggen fan alle tekens dêr’t in letter yn in hânskrift mei werjûn wêze kin) opnommen binne. It ien en oar makket dat wy dizze publikaasje, ek al is dy mar yn ienfâldige stinsele foarm útbrocht, it útjefte-technyske hichtepunt op it mêd fan de Aldfryske tekstedysjes neame meie. De filologysk-diplomatyske metoade is ek tapast, alteast foarsafier as it om Gerbenzon syn oanpart giet, yn de útjefte fan Fryske stikken út Codex Fur- merius (1963), yn de troch Gerbenzon útjûne Kleine Oudfriese kronieken (1965) en de ûnder Gerbenzon syn lieding ta stân kommen útjefte Friese brieven (1967). Gerbenzon syn foarbyld hat lykwols gjin neifolging fûn. Sa hat Meijering yn 1974 keazen foar de ‘klassike’ diplomatyske metoade, om’t paleografyske bysûnderheden (lykas abbreviatueren) in rol spylje kinne soenen by tekstferliking (Meijering 1974:21). In beswier tsjin de filologysk-diplomatyske metoade is fierders dat dy fan de tekstútjouwer gâns tiid freget, om’t hyltiten wer neigien wurde moat oft in ôfkoartingsteken al of net ûnsichtber oplost wurde kin. Yn de hjirboppe neamde publikaasje Fryske stikken út Codex Furmerius binne alve Aldfryske teksten út Codex Furmerius útjûn, oanfolle mei in Ald- frysk kronykje út in oare bondel stikken fan Furmerius syn hân. Njoggen dêr- fan (mei ynbegryp fan it kronykje) binne bewurke troch Gerbenzon, soms yn ’e mande mei oaren, twa troch Buma en ien troch G. van Steijn. Buma en Van

103 Steijn ha de ‘klassike’ diplomatyske metoade hantearre. By alle tolve teksten is in aparte ynlieding en in glossarium opnommen; binne der parallelle teksten út oare rjochtshânskriften bekend, dan binne dy yn partituer útjûn. Trije Aldfryske teksten út Codex Furmerius ha yn dizze útjefte gjin plak fûn: dy fan it Rudolfsboek wie al útjûn yn Rudolfsboekmateriael, dy fan de wilkerren fan de Opstalsbeam is letter troch Meijering útjûn (1974), en dy fan de kronyk Gesta Fresonum is troch Biesheuvel (1999) útjûn. Der moatte noch inkelde diplomatyske útjeften neamd wurde fan teksten dy’t net yn de rjochtshânskriften foarkomme. Yn 1952 ferskynde in nije edysje fan Thet Freske Riim troch A. Campbell (‘oanklaaid’ mei in ynlieding oer ûnder mear de ynhâld, de styl en de taal fan de tekst en in glossarium) en yn 1957 in útjefte fan trije Aldfryske houlikstaspraken troch Buma (likernôch op ’e selde wize ‘oanklaaid’ as Campbell syn útjefte). Dêrop folge yn 1960 ûnder de titel Snitser Recesboeken in útjefte fan de ‘stedstafel’ en resesboeken fan Snits út it tiidrek 1490-1517 troch M. Oosterhout. It giet om in ‘keale’ útjefte, dêr’t yn 1964 noch in los nammeregister op ferskynd is. Yn 1982 kaam in edysje út fan de ‘stedstafel’ fan Ljouwert oer de jierren 1502-1504 (De Leeuwarder stedstiole), besoarge troch Vries en Oosterhout en ‘oanklaaid’ mei ûnder mear in histoaryske ynlieding en in glossarium. As lêste kin neamd wurde de yn 1986 ferskynde útjefte fan inkelde kronykjes dy’t yn 1977 foar it ljocht kommen wienen (Meijering, Oudfriese kronieken). De útjefte is foarsjoen fan in glossarium. Wylst noch drok wurke waard oan de diplomatyske útjefte fan de rjochts- hânskriften yn de OTR, waard yn 1963 in nije útjefterige opset ûnder de titel Altfriesische Rechtsquellen. De bedoeling dêrfan wie om de Aldfryske rjochts- hânskriften, nei’t dêr earst al in diplomatyske útjefte fan ferskynd wie, foar in breder (net-filologysk) publyk tagonklik te meitsjen troch it jaan fan in krityske útjefte en in oersetting yn it Dútsk. As earste diel ferskynde yn it neamde jier in útjefte fan R1 en R2 (Das Rüstringer Recht), bewurke troch Buma, dy’t earder al deselde twa rjochtshânskriften yn de rige OTR útjûn hie, en de rjochtshistoarikus W. Ebel. Njonken de krityske tekst (lykwols sûnder normalisearring fan de ortografy) en de oersetting waard allinnich in koarte ynlieding en in ‘Wort- und Sachregister’ jûn. It ferskil yn útjeftemetoade tusken de OTR en de Altfriesische Rechtsquellen wurdt dúdlik, as men deselde tekst út beide útjeften njonkeninoar set. Hjir folget as priuwke it begjin fan R1, in tekstfragmint sûnder abbreviatueren (de noaten binne hjir weilitten):

Hir is eskiuin thet wi frisa alsek londruiht hebbe and halde sa god selua sette and e bad thet wi hilde alle afte thing and alle riuhte thing. (Buma 1961:89) Hir is eskriuin, thet wi Frisa alsek londriuht hebbe and halde, sa God selua sette, and ebad, thet wi hilde alle afte thing and alle riuhte thing. (Buma/Ebel 1963:24)

104 Op it earste diel fan de Altfriesische Rechtsquellen folgen yn koarte tiid edysjes fan de oare Easterlauwerske rjochtshânskriften, allegearre útjûn troch it duo Buma en Ebel: yn 1965 Das Brokmer Recht (B1 en B2), yn 1967 Das Emsiger Recht (E1, E2 en E3), yn 1969 Das Hunsingoer Recht (H1 en H2) en yn 1972 Das Fivelgoer Recht (F). Yn 1977 ferskynde diel 6: in edysje fan it hânskrift Jus (ûnder de titel Westerlauwerssches Recht I), ek wer bewurke troch Buma en Ebel, mar dizze kear mei meiwurking fan M. Tragter- Schubert. It wie de bedoeling dat ek dit hânskrift earst yn de rige OTR ferskine soe, mar dat koe net mear trochgean. In diplomatyske edysje fan Jus is dêrtroch oant no ta net ta stân kommen. As folgjende diel yn de rige Altfriesi- sche Rechtsquellen stie in krityske útjefte fan Aysma, bewurke troch Buma, Gerbenzon en Tragter-Schubert, op it programma, mar no begûn ek it ferskinen fan dy rige fanwegen de hege kosten te stûkjen. Dy edysje is lang om let (1993) dochs ferskynd, mar bûten elke rige om. De bewurking is lykwols alhiel neffens it mal fan de Altfriesische Rechtsquellen. Sjogge wy it hear oer, dan kinne wy fêststelle dat oant no ta fan mar twa fan de fiif gruttere Westerlauwerske rjochtshânskriften (Jus en Aysma) in moderne útjefte ferskynd is. Ien fan de grutte desiderata fan de Aldfrisistysk is op dit stuit dan ek de útjefte fan de oare trije (Unia, Druk en Roorda).

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1995)

105 Literatuer

Biesheuvel, I. (1999) ‘Gesta Fresonum, een Oudfries kroniekje in Codex Furmerius’, yn: It Beaken 61, pp. 145ff. Boer, T.J. de (ed.) (1900) ‘Oorkonden uit het familie-archief van Sminia (1450-1535)’, yn: De Vrije Fries 19:295-316. Bos-van der Heide, H.S.E. (ed.) (1937) Het Rudolfsboek. Friesch-Saksische Bibliotheek 3. Assen. Brouwer, J.H. (ed.) (1941) Thet Autentica Riocht. Met inleiding, glossen, commentaar en woordenlijst. Friesch-Saksische Bibliotheek 7. Assen. Buitenrust Hettema, F. Sjoch: Hettema, F. Buitenrust Buma, W.J. (ed.) (1949) Die Brokmer Rechtshandschriften. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 5. ’s-Gra- venhage. Buma, W.J. (ed.) (1954) Het tweede Rüstringer handschrift. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 8. ’s-Gra- venhage. Buma, W.J. (ed.) (1957) Aldfryske houlikstaspraken. Mei ynlieding, oantekeningen, nammelist, wurdboek en in Ingelske gearfetting. Assen. Buma, W.J. (ed.) (1961) De eerste Riustringer codex. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 11. ’s-Graven- hage. Buma, W.J./Ebel, W. (eds.) (1963) Das Rüstringer Recht. Altfriesische Rechtsquellen 1. Göttingen. Buma, W.J./Ebel, W. (eds.) (1965) Das Brokmer Recht. Altfriesische Rechtsquellen 2. Göttingen. Buma, W.J./Ebel, W. (eds.) (1967) Das Emsiger Recht. Altfriesische Rechtsquellen 3. Göttingen. Buma, W.J./Ebel, W. (eds.) (1969) Das Hunsingoer Recht. Altfriesische Rechtsquellen 4. Göttingen. Buma, W.J./Ebel, W. (eds.) (1972) Das Fivelgoer Recht. Altfriesische Rechtsquellen 5. Göttingen. Buma, W.J./Ebel, W. (eds.) (1977) Westerlauwerssches Recht I. Jus Municipale Frisonum I-II. Altfriesische Rechts- quellen 6, 1-2. Göttingen. Buma, W.J./Gerbenzon, P./Tragter-Schubert, M. (eds.) (1993) Codex Aysma. Die altfriesischen Texte. Assen/Maastricht. Campbell, A. (ed.) (1952) Thet Freske Riim. Tractatus Alvini. ’s-Gravenhage. Crane, J.W. de (ed.) (1857) Gesta Fresonum, Uit de Apographa Juniana. Workum.

106 Eekhoff, W. (ed.)] (1876) Oorkonden der geschiedenis van het Sint Anthonij-Gasthuis te Leeuwarden, uit de 15e en 16e eeuw, 2 dln. Leeuwarden. Epkema, E. (ed.) (1835) Thet Freske Riim. Workum. Fairbanks, S. (ed.) (1939) The Old West Frisian ‘Skeltana Riucht’ Cambridge, Mass. Fokkema, K. (ed.) (1953) De tweede Emsinger codex. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 7. ’s-Gravenhage. Fokkema, K. (ed.) (1959) De derde Emsinger codex. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 10. ’s-Gravenhage. Friese brieven uit de vijftiende en zestiende eeuw (1967) Uitgegeven door studiegroepen aan de Rijksuniversiteiten te Groningen en Utrecht onder leiding van dr. P. Gerbenzon. Estrikken 42. Grins. Fryske stikken út Codex Furmerius [1963]. In rige foarstúdzjes fan Grinzer en Uterter frisisten, 2 dln. Estrikken 33-34. Grins. Gerbenzon, P. (1948) ‘Codex Furmerius’, De Vrije Fries 39:74-90. Gerbenzon, P. (ed.) (1954) Codex Parisiensis. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 9. ’s-Gravenhage. Gerbenzon, P. (1956) Excerpta Legum. Onderzoekingen betreffende enkele Friese rechtsboeken uit de vijftiende eeuw. Groningen/Djakarta. Gerbenzon, P. (1959) ‘Nije ûntjowing yn de útjeftetechnyk’, yn: Us Wurk 8:49-58. Gerbenzon, P. (ed.) (1965) Kleine Oudfriese kronieken. Groningen. Halsema, D.F.J. van (ed.) (1778) Het aloude Ommelander wetboek van Hunsingo. Groningen. Hettema, F. Buitenrust (1888) Bijdragen tot het Oudfriesch woordenboek. Leiden. Hettema, F. Buitenrust (1890) Bloemlezing uit Oudfriesche geschriften. Leiden. Hettema, M. (ed.) (1830) Het Emsiger Landregt, van het jaar 1312. Naar een oorspronkelijk Oud-Friesch perkamenten handschrift uitgegeven. Leeuwarden. Hettema, M. (ed.) (1834-1835) Jurisprudentia Frisica of Friesche Regtkennis. Een handschrift uit de vijftiende eeuw, 3 dln. Leeuwarden. Hettema, M. de Haan (ed.) (1841) Het Fivelgoer en Oldampster Landregt. Een Oudfriesch handschrift uit de 14e eeuw. Dokkum. Hettema, M. de Haan (ed.) (1846-51) Oude Friesche Wetten, 2 dln. Leeuwarden. Hoekstra, J. (ed.) (1940) Die gemeinfriesischen Siebzehn Küren. Friesch-Saksische Bibliotheek 6. Assen.

107 Hoekstra, J. (ed.) (1950) De eerste en de tweede Hunsinger codex. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 6. ’s-Gravenhage. Klaarbergen, B.W. van (ed.) (1947) Das altwestfriesische jüngere Schulzenrecht. Drachten. Markey, T.L. (1981) Frisian. The Hague/Paris/New York. Meijering, H.D. (1972-73) ‘Buitenrust Hettema en de Rechtsquellen’, yn: Us Wurk 21-22:167-72. Meijering, H.D. (ed.) (1974) De Willekeuren van de Opstalsboom (1323). Een filologisch-historische mono- grafie. Groningen. Meijering, H.D. (ed.) (1986) Oudfriese kronieken uit het handschrift Leeuwarden RA Schw. 3992. Co-Frisica 1A-B. Amsterdam/Kiel. Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. Th. Siebs (1862-1941), F. Buitenrust Hettema (1862-1922) en de Fryske filology tusken 1880 en 1940. Ljouwert/Leeuwarden. Munske, H.H. (1973) Der germanische Rechtswortschatz im Bereich der Missetaten. Philologische und sprachgeographische Untersuchungen. I. Die Terminologie der älteren westgermanischen Rechtsquellen. Berlin/New York. Nauta, K. (ed.) (1941) Die altfriesischen allgemeinen Bußtaxen. Texte und Untersuchungen. Friesch- Saksische Bibliotheek 8. Assen. Oosterhout, M. (ed.) (1960) Snitser Recesboeken 1490-1517. Assen. Oosterhout, M. (1964) Nammeregister op de Snitser Recesboeken 1490-1517. Assen. Reichmann, O. (1984) ‘Editionsprinzipien für deutsche Texte des späten Mittelalters und der frühen Neuzeit’ yn: W. Besch e.a. (eds.), Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Ge- schichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung. Berlin/New York:693- 703. Richthofen, K. von (ed.) (1840a) Friesische Rechtsquellen. Göttingen. [Repr. Aalen, 1960]. Richthofen, K. von (1840b) Altfriesisches Wörterbuch. Göttingen. [Repr. Aalen, 1961, 1970]. Richtlijnen voor het uitgeven van historische bescheiden (1988) Samengesteld in opdracht van het Nederlands Historisch Genootschap en van de Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis. 6e herziene druk. ’s-Gravenhage. Rudolfsboekmateriael (1961) Gearfandele en biarbeide fan in stúdzjerounte oan de Ryksuniversiteit to Utert. Estrikken 32. Grins.

108 Schotanus, Chr. (ed.) (1658) Tablinum Dat is: Brieven ende Docvmenten, dienende tot de Friesche Historie. In: idem, De Geschiedenissen Kerckelyck ende Wereldtlyck van Friesland Oost ende West. Franeker. Schotanus, Chr. (1664) Beschryvinghe van de Heerlyckheydt van Frieslandt Tusschen ’t Flie end de Lauwers. Franeker. [Repr. Amsterdam/Leeuwarden, 1978]. Schwartzenberg en Hohenlansberg, G.F. thoe (ed.) (1768-95) Groot Placaat en Charterboek van Vriesland. 6 dln. Leeuwarden. Siebs, T. (1895) Westfriesische Studien. Berlin. Simonides, D. (ed.) (1938) Die Hunsigoer Küren vom Jahre 1252 und das Ommelander Landrecht vom Jahre 1448. Friesch-Saksische Bibliotheek 4. Assen. Sipma, P. (ed.) (1927) Oudfriesche Oorkonden I. Oudfriesche Taal- en Rechtsbronnen 1. ’s-Gravenhage. Sipma, P. (ed.) (1933) Oudfriesche Oorkonden II. Oudfriesche Taal- en Rechtsbronnen 2. ’s-Graven- hage. Sipma, P. (ed.) (1941) Oudfriesche Oorkonden III. Oudfriesche Taal- en Rechtsbronnen 3. ’s-Graven- hage. Sipma, P. (ed.) (1943) De eerste Emsinger codex. Oudfriesche Taal- en Rechtsbronnen 4. ’s-Graven- hage. Sjölin, B. (1969) Einführung in das Friesische. Stuttgart. Sjölin, B. (ed.) (1970) Die "Fivelgoer" Handschrift I. Einleitung und Text. Oudfriese Taal- en Rechts- bronnen 12. Den Haag. Sjölin, B. (1975) Die "Fivelgoer" Handschrift II. Namenregister, Glossar, synoptische Übersicht. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 13. Den Haag. Steller, W. (ed.) (1926) Das altwestfriesische Schulzenrecht. Breslau. [Repr. Hildesheim/New York, 1977]. Steller, W. (1938) ‘Ein Beitrag zur altfriesischen Textkritik’, yn: Frysk Jierboek 2:176-89. Steller, W. (1960) ‘Prinzipien altfriesischer Textkritik’ yn: K. Dykstra e.a. (eds.), Fryske stúdzjes oanbean oan Prof. dr. J.H. Brouwer op syn sechstichste jierdei. Assen:89-97. Visser, H.W.C.A./Amersfoordt, H. (eds.) (1828) ‘Verzameling van vroegere charters, meest in den Oud-Frieschen tongval, hier en daar opgehelderd door den inzender, E. Epkema’, yn: idem, Archief voor Vader- landsche, en inzonderheid Vriesche geschiedenis, oudheid- en taalkunde. Derde stuk. Leeuwarden.

109 Vries, O. (ed.) (1977) Oudfriese Oorkonden IV. Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen 14. ’s-Gravenhage. Vries, O. (1984) Correcties op P. Sipma, Oudfriesche Oorkonden I-III. Aangevuld met een over- zicht van schrijvershanden. Estrikken 64. Grins. Vries, O./Oosterhout, M.G. (eds.) (1982) De Leeuwarder stedstiole 1502-1504. Tekstuitgave met inleiding, aantekeningen, indices en glossarium. Estrikken 60. Grins. Wiarda, T.D. (ed.) (1805) Asega-buch, ein Alt-friesisches Gesetzbuch der Rüstringer. Berlin/Stettin. [Repr. Vaduz-Liechtenstein, 1984]. Wiarda, T.D. (ed.) (1820) Die Willküren der Brockmänner, eines freyen friesischen Volkes. Berlin. [Repr. Vaduz-Liechtenstein, 1987]. [Wierdsma, P./Brantsma, P. (eds.)] (1782-1788) Oude Friesche Wetten, met eene Nederduitsche vertaaling en ophelderende aantekeningen voorzien. Kampen.

110 V De leksikografy fan it Midfrysk

Piter Boersma Fryske Akademy Ljouwert

1 Ynlieding

As Midfrysk wurdt beskôge it Frysk tusken ca. 1550 en 1800. De term sels en de ôfbeakening fan it Midfrysk yn ’e tiid binne oars net probleemleas (Breuker 1981, Buitenrust Hettema (ed.) 1887, s. VII, Van der Kooi (ed.) 1972, s. 3, Van der Meer 1989, ss. 57-58, Miedema 1960, ss. 110-111, 1968). Midfrysk is goed beskôge in iere foarm fan Nijfrysk. De eindatum 1800 is dêrom wat in willekeurige kar. De begjindatum gean swierrichheden mei mank. Der leit in kleau tusken de Aldfryske rjochtsboarnen en it Midfrysk fan ca. 1550, mar dat jildt net foar in kategory boarnen út de sechtjinde ieu dy’t ta it Aldfrysk rekkene wurde. Fan it Frysk út dy ieu binne de rjochtsteksten, oarkonden en brieven by it Aldfrysk yndield en al it oare by it Midfrysk.

Men kin prate fan de leksikografy fan it Midfrysk yn de Midfryske tiid sels en fan Midfryske leksikografy nei 1800. Benammen yn de tiid fan it Midfrysk sels stelt dat net folle foar, mar ek yn de tiid dêrnei en wol oant hjoed de dei ta is de leksikografy fan it Midfrysk yn foarwurk en oansetten hingjen bleaun. Yn de Midfryske tiid sels is, ôfsjoen fan inkelde sprekwurdesamlingen (Brouwer 1964), Naamspooringen (ca. 1686) fan Johannes Hilarides (Feitsma e.o. (eds.) 1965, 1966) de wichtichste delslach fan leksikografysk krewearjen op it mêd fan it Midfrysk. De stúdzje fan it Midfrysk hat him altyd benammen rjochte op it wurk fan Gysbert Japiks en dat jildt ek foar de leksikografy. Yn 1824 ferskynde fan de hân fan E. Epkema it Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gijsbert Japicx. It gong him om it tagonklik meitsjen fan dy syn wurk, dêr’t er yn 1821 in nije útjefte fan besoarge hie. W.L. Brandsma joech mei syn proefskrift Het werkwoord bij Gysbert Japicx (1936) in wurdboek op de tiidwurden by Gysbert Japiks. Earst yn ’e jierren fyftich fan ús ieu binne op it Frysk Ynstitút yn Grins prikken yn it wurk set om te kommen ta in folslein Midfrysk Wurdboek. Troch it útjaan fan tekstedysjes en it op fysje setten fan ’e Midfryske wurdskat is dêr de basis lein foar it skriuwen fan it wurdboek, mar dat is noait fan ’e grûn kommen. Yn 1993 hat ‘Grins’ it projekt oerdien oan de Fryske Akademy. Dêr is doe fuort begûn mei it opslaan fan it korpus Midfrysk yn ’e taaldatabank en

111 it tagonglik meitsjen fan dat materiaal. Yntusken is ek út ein set mei de tariedingen foar de redaksjonele faze.

2 De leksikografy fan it Midfrysk yn ’e Midfryske tiid sels

2.1 Hilarides syn Naamspooringen

Sa’t al sein is foarmet Johannes Hilarides (1649-1725) syn Naamspooringen (ca. 1686) it wichtichste leksikografyske wurk op it mêd fan it Midfrysk yn ’e Midfryske tiid sels. Hilarides wie der as taalkundige net gelokkich mei dat it Nederdútsk as algemiene kultuertaal hieltyd mear in Hollânsk karakter krige en oare eleminten fuortkeard waarden. It is dan ek net frjemd dat er each hie foar it Frysk fan syn tiid. De folsleine titel fan it wurk is Naamspooringen van het Platte Friesk; zijnde De Oude Friesche Lantstaale: In de Oorsprongen opgezocht. In taalgronden verklaard. Om De Krachtige beteekeninge des zelven, als het Weezentlijkste der taalen, uijt de Oude Gewoonten, Wetten, Plechtigheeden; uijt de Taalwoorden en Spreekwijzen, aan te merken. It is troch Hilarides net publisearre, mar it hânskrift wie wol bekend, want der wurdt troch Balthasar Bekker út sitearre yn it fjirde diel fan syn De Betoverde Weereld (Bekker 1693, ss. 131-133). Ta in útjefte kaam it earst yn 1965 doe’t A. Feitsma, R. Ferwerda, P. Gerbenzon, J.J. Kalma en E.H. Waterbolk it mei kommentaar, bibliografy en registers útbrochten yn ’e rige Estrikken - Nû. XXXVII (1965) en XXXVIII (1966). Yn Naamspooringen treft men in alfabetyske list oan fan sa’n 80 lemma’s, dy’t soms in koarte (bgl. bortjen is boertjen), mar gauris in hiele lange behanneling krije. Hilarides jout wurdferklearringen en, sa’t de titel fan it wurk al oantsjut, etymologyen en ynformaasje oer it âldfrysk rjocht, skiednis, folk- loare en byleauwe. Mei syn oanpak sleat er oan by de taalkundige en filologyske ideeën dy’t libben oan ’e Frjentsjerter universiteit by klassisy as Nicolaus Blancardus (1625-1703), Jacobus Perizonius (1651-1715) en Lam- bertus Bos (1670-1717), foar wa’t taalbeskriuwing bestean moast út it op- spoaren fan ’e grûnen fan ’e taal en by filology kennis hearde fan de skiednis, de wetten, it minsklik bedriuw (Feitsma e.o. (eds.) 1965, 1966).

2.2 Sprekwurdesamlingen

It útjaan fan sprekwurden en rymspreuken wie yn ’e 16e ieu wakker wisânsje. Mei syn samling Rymspreuken die Reyner Bogerman (1475-1566) dan ek mei oan in moade. Allinne, hy joech se yn it Frysk. Ta in útjefte fan syn Rym- spreuken kaam Bogerman lykwols net. De rymspreuken meitsje diel út fan twa hânskriften (it earste út 1542 en it twadde út 1552, dat in bewurking en

112 útwreiding is fan it earste) dêr’t er yn besocht oan te toanen dat de Friezen fan âlds frij en fan eale ôfkomst wiene. Bogerman syn samling sit net folle ûnder dat út ’e folksmûle komt. Syn spreuken gean foar it measte part op ’e eigentiidske en de klassike literatuer werom. Beide hânskriften jouwe tegearre sa’n 450 rymspreuken, dy’t yn 1900 troch T.J. de Boer útjûn binne. In oare samling sprekwurden is dy fan Carel Georg van Burmania (ca. 1570-1634). It is oars net wis dat hy de skriuwer is. Yn it hânskrift komme de letters C.G.v.B. foar. Mar wylst E. Wassenbergh (Wassenbergh 1806a) dêrút ôflaat dat Van Burmania de auteur wêze moast, seit J.H. Brouwer, dat er ek de oerskriuwer of besitter west hawwe kin (Brouwer (1964)). Fan de samling bestiet in hânskrift út 1614. De titel dêrfan, Der oude vrije friesen Spreeck- woorden gelijck d'zelue hyudendaags bij heur ende niemant anders in haar eigen Vaderland gebruijct ende gesproocken worden, by de Letter A.B.C. && gestelt jout al oan dat it om in oarsoartige samling giet as dy fan Bogerman. Net alle 1133 ‘spreekwoorden’ kinne oars foar sprekwurd trochgean, want der binne ek losse wurden, útroppen, skelwurden, fragen en ek as-ferlikingen by, mar dan noch is it in grutte en rike samling. Yn 1641 is der in útjefte fan ferskynd, Oude Friesche Spreeck-woorden, Gelijck die selve huyden daegs by haer / in haer eygen Vaderlant / gebruyckt ende gesproken worden / by die Letter A.B.C. ghestelt, dy’t yn guon opsichten ôfwykt fan it hânskrift út 1614 (Feitsma (ed.) 1956a). De tekst lit ferskillen sjen en der binne guon sprekwurden weilitten, mar ek in tal tafoege. Yn syn eksimplaar fan it boek binne troch Franciscus Junius (1589-1677) yn ’e tekst oanfollingen en ferbetteringen oanbrocht en achteryn hat er oantekeningen delskreaun. Dan binne troch Junius en Janus Vlitius (Jan van Vliet) (1620-1666) op losse fellen oantekeningen makke dy’t slaan op ’e útjefte fan 1641 (Campbell 1937). S. A. Gabbema (1628-1688) hat in hânskrift neilitten, FRYSKE BYWURDEN /so az me da deys en miels onder de lijoe in de Frieske tael brwke, dêr’t alle Burmania sprekwurden yn notearre stean en dêrnêst jout er tafoegingen. Yn dat hânskrift komme dêrnêst in pear feltsjes foar dêr’t Johannes Hilarides sprekwurden op delskreaun hat (dy’t op ien nei ek yn de Gabbema- samling stean). Vlitius hat it doel hân om de samling fan Burmania op ’en nij út te jaan, mar is net fierder kommen as it publisearjen fan 57 sprekwurden út de edysje fan 1641 yn de Bredaesche Almanac en Chronijck fan 1664 (Van de Velde 1965). E. Wassenbergh (1742-1826) hat dy jefte fan Vlitius op ’en nij útjûn as tajefte by syn Verhandeling over de eigennaamen der Friesen. Met zes bijlagen, daar tot betrekkelijk . En eene toelage van Friesche spreekwoorden (1774). Hy neamt Vlitius syn namme oars net, mar it binne krekt deselden as dy’t yn de Bredaesche Almanac en Chronijck stean. Wassenbergh hat oan de sprekwurden in oersetting en yn inkelde gefallen in ferklearring taheakke. De rige fan Vlitius wurdt yn 1812 nochris besoarge troch Jacob Henrik Hoeufft (1756-1843) yn Taalkundige aanmerkingen op eenige Oud-Friesche spreek-

113 woorden mei in Nederlânske oersetting en fan de wurden wiidweidige ferklearrings en oantekeningen. De útjefte is winliken in foech wurdboek. Hoeufft hat yn 1815 yn in twadde útjefte in register oan de earste tafoege, dêr’t er by de measte wurden in oersetting of ferklearring en taalkundige opmerkingen makket, sa as ferwizingen nei it wurd yn oare talen, wer in foech wurdboek dus. It hânskrift út 1614 is yn 1940 ûnder de titel De sprekwirden fen Burmania (1614) útjûn troch J.H. Brouwer en P. Sipma. Yn ’e rige Estrikken besoarge A. Feitsma in útjefte, dêr’t yn opnommen binne de druk fan 1641, it hânskrift fan Gabbema, de tafoegingen, ferbetteringen en oantekeningen fan Junius en Vlitius (Feitsma ed. (1956a) en it feltsje mei sprekwurden fan Hilarides. In priuwke út ’e sprekwurden fan Burmania en de rymspreuken fan Bogerman mei taljochting en ferklearring joech J. Hepkema (Hepkema (ed.) p. 1903).

2.3 Oare saken

De earste spoaren fan leksikografysk omtinken foar it Midfrysk foarmje de mei fris. oantsjutte wurden yn âlde wurdboeken fan oare talen en oare wurken út de twadde helt fan ’e sechtjinde en it begjin fan ’e santjinde ieu. It wichtichste wurk is wat dat oangiet it Etymologicum Teutonicæ linguæ (1599) fan Cornelis Kiliaan (1528-1607). Yn dy samling fan de Nederlânske taalskat mei Latynske ferklearring binne de net-Brabânske wurden – Kiliaan syn eigen taal it Brabânsk beskôge er min of mear as de oerkoepeljende kultuertaal – mei in geografyske oantsjutting sinjalearre. De oantsjutting fris. wurdt by sa’n 634 wurden jûn. Mei dy oantsjutting fris. bedoelde Kiliaan oars net allinne it gebiet dat it tsjintwurdige Fryslân beslacht, mar ek Grinslân, Drinte en de kop fan Oerisel, en ek by de Dútske (Eastfryske) stêd Emden hat er de oantsjutting fris. set (Fokkema 1935 en 1947, Heeroma 1961, Van der Kooi (ed.) 1976, De Smet 1960). Yn oare wurken is it tal mei fris. oantsjutte wurden gâns minder. Sa stean yn de Historia animalium (1551-1558) fan Conrad Gesner (1516-1565) 45 Fryske nammen. Yn de Nomenclator omnium rerum (1567) fan Hadrianus Junius (1511-1575), it earste wurdboek dêr’t op grutte skaal gewestlike oantsjuttingen yn opnommen binne, wurde fjouwer wurden as Frysk oantsjut. En yn de sechstjintalige Thesaurus polyglottus (1603) fan Hieronymus Megi- ser(us) (?-1616) komme 25 mei fris. oantsjutte wurden foar (Hoekema 1979). J. v.d. Kooi hat it mei Frysk oantsjutte materiaal út Kiliaan syn Etymo- logicum Teutonicæ linguæ gearbrocht mei de oantekeningen fan G. van Has- selt (1751-1825) en E. Halbertsma (1797-1858) (Van der Kooi (ed.) 1976). Van Hasselt jout oantekeningen by syn útjefte fan it Etymologicum fan 1777

114 en Halbertsma hat oantekeningen makke yn ’e marzjes fan syn eksimplaar fan dy útjefte (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân; sinjatuer 2203TL). Wurden mei de oantsjutting fris. út oare âlde wurdboeken en oare wurken binne troch F. Claes sammele ûnder de titel Friese woorden in de zestiende eeuw (Claes (ed.) 1979). Fan letter tiid binne de Observationes In Willerami (1665) fan Franciscus Junius, dêr’t 18 Fryske wurden yn oantekene binne, en syn Glossarium Ul- phila-Gothicum (1670), dêr’t by sân lemmata it Fryske ekwivalint neamd wurdt (Feitsma (ed.) 1956b). Yn syn Etymologicum Anglicanum (earst ferskynd yn 1743 fier nei syn dea) hat Junius by 83 lemmata it Fryske wurd notearre (Feitsma (ed.) 1957). Midfrysk stiet ek yn it Altfrieschisches Wörterbuch (1786) fan Tilemann Dothias Wiarda (Feitsma en Bosma (eds.) 1962). By moai wat wurden jout er nêst in Dútske oersetting it eigentiidske Fryske ekwivalint, dat er oantsjut as l. fr. (Land- oder Bauernfriesisch). As in oanset fan Midfryske leksikografy kin beskôge wurde de oersetlist Frysk-Nederlânsk dy’t Lambert ten Kate (1674-1731) jout by syn Schetse van de Land-Vriesche dialect, Vergeleken tegen Onze Nederduitsche, dy’t er as bylage opnommen hat yn syn Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake (1723) (Hoekema (ed.) 1969). Itselde jildt foar de oantekeningen (Frysk mei Nederlânske oersetting) dy’t E. Wassenbergh makke hat yn ’e marzjes fan de Catalogus Librorum (1776) (Van der Kooi (ed.) 1972). Oansetsjes binne winliken ek it oersetlistke Frysk - Nederlânsk Jennige Aedfriesche wudden dij trog dy Tied vervodde binne in disse Rymkes Ijn- frusle dat Durk Lenige (1722-1798) jout by ien fan syn hânskriften mei gedichten (Feitsma en Bosma (eds.) 1962) en de list mei oantekeningen (it Fryske wurd mei in Dútske of Latynske oersetting) dy’t Dietrich von Stade (1637-1718) makke hat by Gysbert Japiks syn Yen suwnerlinge forhânlinge fen libbjen in fen stearren (Hoekema 1984). Itselde jildt foar de oantekeningen fan Junius by Friesche Boere-Practica fan Petrus Baerdt (ca. 1590-p. 1671), Woutir in Tjalle en Ansck in Houck fan J. v. Hichtum (ca. 1560-1628) en gedichten fan Gysbert Japiks (Feitsma (ed.) 1956b). Neamd wurde moatte ek de oantekeningen fan Janus Vlitius (Brouwer en Campbell (eds.) 1939, Feitsma (ed.) 1956b), Van de Velde 1965). Leksikografyske eleminten treft men dan noch oan yn ûnderskate filologyske en oare geskriften dêr’t Midfryske wurden yn neamd (en ferklearre) wurde (Feitsma en Bosma (eds.) 1960, 1961, 1962, Van der Kooi (ed.) 1972). By inkelde teksten binne de tekstútjeften neamd dêr’t se yn stean. Foar de oaren kin men terjochte yn de Estrikken nr. XV, XX, XXI, XXII, XXIII, XLIII en XLV.

115 3 De Midfryske leksikografy nei 1800

3.1 De wurdboeken fan Epkema en Brandsma

As in help by it lêzen fan de troch him besoarge nije útjefte fan it wurk fan Gysbert Japiks skreau E. Epkema (1759-1832) it Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gysbert Japicx (1824). Oan it wurdboekpart lit Epkema in spraakkeunstige ynlieding foarôfgean: ‘Vooral zullen wij moeten spreken over de letters, en derzelver uitspraak en gebruik: over de twee- en Drieklanken enz.: over de verbuiging der Naam- en Voornaam-woorden: over de vervoeging der Werkwoorden, en wat hier mede in verband staat.’ Under de normalisearre, d.w.s. fan in troch de auteur fêststelde skriuwwize foarsjoene wurdboekyngongen jout Epkema, ôfhinklik fan it wurd, yn alle gefallen net systematysk en ek net op in oarderlike wize, it folgjende: in Neder- lânske oersetting, in ferklearring, ferklearjende opmerkings; soms de meartals- foarm; de foarmen dêr’t it wurd by Gysbert Japiks yn oantroffen wurdt mei fynplakken; fynplakken en it gebrûk fan it wurd yn oare boarnen; gearstallingen mei it oanbelangjende wurd en ôfliedingen; idiomatyske konstruksjes; foarmen fan it wurd yn oare talen; it gebrûk fan it wurd yn it Nederlânsk mei it fynplak; ferwizingen nei besibbe wurden; inkeldris de Nijfryske foarm; etymologyske opmerkings en ferwizings.

De earste sin fan de ynlieding yn W.L. Brandsma syn proefskrift Het werkwoord bij Gysbert Japicx (1936) is: ‘Deze studie is een bijdrage tot de vor- ming van een Middelfries Woordenboek.’ Brandsma neamt as motivearring foar syn boek it feit dat Epkema syn wurdboek ferâldere en net folslein betrouber is, Waling Dykstra syn Friesch Woordenboek (1900-1911) amper wat jout oan Midfrysk en dan ek noch ûnbetrouber is en hy in ûndersyk fan it Midfrysk fan grut belang achtet foar de Fryske taalstúdzje. Yn syn boek jout Brandsma earst in histoarysk oersjoch fan de tiidwurden neffens de Ger- maanske tiidwurdsklassen. Dêrnei folget it wurdboekpart mei neffens Gysbert Japicx syn stavering normalisearre yngongen. Gearstallingen en ôfliedingen hat Brandsma safolle mooglik ûnderbrocht by de grûnwurden. Under de normalisearre lemma’s kin, ôfhinklik fan it wurd, de folgjende ynformaasje oantroffen wurde: de wurdsoarte (de tiidwurdsklasse); in Nederlânske oersetting, ferklearring, ferklearjende opmerking of ferwizing foar de ferklearring nei in Frysk of Nederlânsk wurdboek; de Nijfryske (soms mei de bûgings- foarmen der by), de Aldfryske, Angelsaksyske, Aldsaksyske, Aldheechdútske en Goatyske foarm fan it wurd; in etymology of etymologyske opmerkingen; literatuerferwizings, ferwizings nei oare lemma’s; de bûgingsfoarmen fan it oanbelangjende wurd sa’t dy by Gysbert Japiks foarkomme mei fynplakken; sitaten.

116 It is oars net sa frjemd dat der oant no ta allinne mar wurdboeken op it wurk fan Gysbert Japiks makke binne. Dat wurk wie yn útjeften beskikber, it is omfangryk yn ferhâlding ta oare Midfryske geskriften en, wat faaks de wichtichste reden is, literêr sjoen stekke de oare Midfryske teksten der skraal by ôf. In oare skriuwer kaam dea-ienfâldich net yn ’e beneaming. En in wurdboek op alle Midfrysk moast winliken wachtsje op it byinoarswyljen en troch útjefte tagonklik meitsjen fan in hiele protte teksten.

3.2 Halbertsma syn Lexicon Frisicum

J.H. Halbertsma (1789-1869) makke by it skriuwen fan syn Lexicon Frisicum (allinne it part A - Feer kaam klear en waard yn 1872 besoarge troch syn soan Tsjalling Halbertsma) gjin ûnderskied tusken Ald-, Mid-, en Nijfrysk. Dat dêrom moat dat wurk it omtinken ha, alhoewol't it dochs benammen in wurdboek fan it Nijfrysk wurden is en eksplisite fermeldingen fan Midfrysk der mar in bytsje yn foarkomme (Buma 1969).

3.3 Oantekeningen, indices verborum en glossaria (by tekstútjeften); wurdstúdzjes

Nêst de beide neamde wurdboeken bestiet de leksikografyske rispinge nei 1800 út ferklearjende oantekeningen, indices verborum (normalisearre lemmalisten mei de wurdsoarte-oantsjuttingen, de ûnderskate wurdfoarmen en de fynplakken), glossaria (normalisearre lemma’s mei wurdsoarte-oantsjutting folge fan in oersetting, de ûnderskate wurdfoarmen en de fynplakken) en ferklearjende wurdlisten (normalisearre lemma’s folge fan in oersetting) makke by Midfryske tekstútjeften, yn in inkeld gefal los dêrfan en wurdstúdzjes.

3.3.1 Oantekeningen, indices verborum en glossaria

E. Wassenbergh hat oantekeningen makke by syn útjefte fan Nysgjirrige Iolle- in Haitze-iem fan Gysbert Japiks Proeve van Oudheid- Taal- en Dichtkunde op Gysbert Japiks Nysgierige Iolle-in Haitze-iem (Als voorbeeld eener nieuwe Uitgave van alle de gedichten) yn syn Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen tongval; II. stuk (1806b). Yn Letterkundige Naoogst (1840) joech J. H. Halbertsma de gedichten Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer in Tetke fan Gysbert Japiks út mei in Nederlânske oersetting dernêst en mei wiidweidige oantekeningen, dy’t bytiden útgroeie ta ferhannelingen.

117 Oantekeningen stean ek yn T. Leendertz Wz. syn Eenige gedichten van Gysbert Japiks met korte aantekeningen (1853), yn F. Buitenrust Hettema syn Bloemlezing uit Middelfriesche geschriften (1887) en Fryske Bybleteek. I. Starter’s Frysk (1895), yn in troch J. Hepkema gearstalde blomlêzing fan Midfryske teksten út 1899, yn de troch D. Kalma besoarge foarste jefte fan Gysbert Japiks Frieske Rymlerije (1923) (by dy foarste jefte bleau it oars) en yn Kalma syn útjefte fan inkelde gedichten fan Gysbert Japiks yn It hús- manne-petear fen Gysbert Japiks (1936). Oantekeningen wurde jûn yn de tekstútjeften yn ’e Magnus-rige (Brandsma (ed.) 1951, Brouwer (ed.) 1954, 1959, 1960, 1963, Brouwer en Hellinga (eds.) 1935, Sipma (ed.) 1932 en Smit (ed.) 1973). Yn dy rige jouwe Brouwer 1939 en Simonides en Stapelkamp (ed.) 1952 nêst oantekeningen ek in index verborum. Yn de nûmers XXIV, XXVI, XXVII en XXIX fan ’e rige Estrikken ferskynden fan Chr. Stapelkamp oantekeningen op teksten fan Gysbert Japiks (Stapelkamp 1957a , 1958a en b en 1959). By harren útjefte fan it wurk fan Gysbert Japiks, Gysbert Japicx Wurken (1966), ha de besoargers J.H. Brouwer, J. Haantjes en P. Sipma in mânsk diel Oantekeningen op Gysbert Japicx Wurken útjûn. Oantekeningen stean ek yn P. Gerbenzon syn útjefte fan Friese brieven uit de vijftiende en zestiende eeuw (Gerbenzon (ed.) 1967). Chr. Stapelkamp jout oantekeningen en in index verborum yn syn útjefte fan de psalmberimingen fan Jan Althuysen, Hôndert psalmen fin David mey dy Tyien Geboden (Stapelkamp (ed.) 1957b). Yn de index verborum stean de wurden dy’t om reden fan foarm, betsjutting of funksje yn ’t bysûnder it omtinken freegje. In index verborum en oantekeningen jout Stapelkamp lyksa yn syn útjeften fan wurk fan Eelke Mein(d)erts, Vitus Ringers en Symen Althuy- sen (Stapelkamp (ed.) 1952, 1953, 1954, 1955a). Itselde docht Kr. Boelens yn syn útjefte fan de Ackrumer-Boere Almanach 1671 (Boelens (ed.) 1953). Oantekeningen en in wurdlist mei Nederlânske oersetting jout W. Dykstra yn syn útjefte Gysbert Japiks Rymlerye, yn de spelling fen Dr. J.H. Halbertsma oerbrocht (1853). A. Campbell jout by syn útjefte Gysbert Japicx: The Oxford text of Four Poems (1948) oantekeningen en in glossarium mei Ingelske oersetting. J. Hepkema hat in blomlêzing útjûn fan de sprekwurden fan Burmania en de rymspreuken fan Bogerman, dêr’t er in oersetting by joech (Hepkema (p. 1903). T.J. de Boer foege in ferklearjende wurdlist mei Nederlânske oersetting ta oan syn besoarging fan ’e Friesche Rijmspreuken fan Reyner Bogerman (De Boer 1900). By it lemma jout er, nêst de Nederlânske oersetting, de fan it lemma ôfwikende foarmen, sa as de bûgde foarmen, de fynplakken en ferwizingen nei oare lemma’s.

118 In glossarium mei Nederlânske oersettingen jout P. Gerbenzon yn syn útjefte fan it Rekkenboek fan Rienck Hemmema (Gerbenzon (ed.) 1956). Yn 1993 besoargen A. Dykstra, J. Reitsma en W. Visser de útjefte Gysbert Japicx Wurden. Alfabetyske en retrograde wurdlisten fan it Fryske wurk fan Gysbert Japicx.

3.3.2 Wurdstúdzjes

Wurdstúdzjes foarmje ek leksikografysk foarwurk. Benammen W.J. Buma hat him op dat mêd fertsjinstlik makke. Wurdstúdzjes fan him en oaren binne foaral te finen yn ’e ûnderskate jiergongen fan it tydskrift Us Wurk. Yn ’e nû- mers VIII en XVI fan de rige Estrikken stean wurdstúdzjes fan Chr. Stapel- kamp (Stapelkamp 1955b en 1956). Yn wurdstúdzjes giet it om ’e betsjutting en ’e etymology fan wurden, dy’t mei help fan taalferliking en de histoaryske taalkunde bleatlein wurde. Guon artikels binne mear as allinne wurdstúdzjes, om’t dêryn útgeande fan in beskaat wurd, ek histoarysk taalkundige ferskynsels behannele wurde, sa as bygelyks J.H. Halbertsma docht yn syn artikel ‘Ontwikkeling der gronden van mijn gevoelen nopens een paar regels uit Giisbert Japiks, voorkomende in eene redevoering van den Hooggeleerden R. Koopmans over dien dichter’ (Halbertsma 1822) (sj. Feitsma 1997).

3.4 Nei in Midfrysk Wurdboek

Sûnt de jierren fyftich is op it Frysk Ynstitút fan de Rijksuniversiteit te Grins wurke oan tekstedysjes (yn ’e rige Estrikken) en it op fysjes bringen fan de Midfryske wurdskat. De samling, it ‘Midfrysk wurdboekapparaat’ neamd, beslacht mear as 800.000 fysjes, dy’t op grafy, d.w.s. skriuwfoarm, alfabetisearre binne (Van der Kooi (ed.) 1972), Van der Meer 1989). De fysjes hawwe yn ’e rin fan ’e jierren nut hân as te rieplachtsjen materiaal foar taalkundich ûndersyk en dat nut kinne se hâlde, mar foar it skriuwen fan it Midfrysk wurdboek sille se net mear brûkt wurde. It skriuwen fan it wurdboek waard toch it Frysk Ynstitút net mear oanpakt en by einsluten is yn 1993 it projekt oerdien oan de Fryske Akademy yn Ljouwert en dêr is doe fuort út ein set mei it ynfieren fan de Midfryske boarnen yn ’e kompjûter en it ynrjochtsjen en troch lemmatisearring optimaal tagonklik meitsjen fan de Midfryske taaldatabank en ek al rillegau mei de tariedingen foar it skriuwen fan it wurdboek.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1997)

119 Literatuer

Bekker, B. (1693) Der Betoverde Weereld, Het Vierde Boek. Amsterdam. Boelens, Kr. (ed.) (1953) Ackrumer Friesch-Boere Almanach Vor ’t Ier uws Heeren. 1671. Practicere trog Mr. Jan Sickes, Ljæf-habber der Stierre kunst ijn Ackrum. (Estrikken - Nû. IV) Grins. (Mei ynlieding, oantekeningen en index verborum). Boer, T.J. de (ed.) (1900) ‘Reyner Bogerman’s Friesche Rijmspreuken’, yn: De Vrije Fries, dl. XIX. Leeuwarden, pp. 207-279. (Mei ferklearjende wurdlist). Brandsma, W.L. (1936) Het werkwoord bij Gysbert Japicx. Assen. (Mei ferklearjende wurdlist). Brandsma, W.L. (ed.) (1951) Mayke Jakkelis. Mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 5) Boalsert. Breuker, P (1981). ‘Mieningen oant 1844 oer de periodisearring fan it Frysk’, yn: Us Wurk, jierg. 30. Grins, pp. 1-26. Brouwer, J.H. (ed.) (1939) Wouter in Tialle. Mei ynlieding en oanteikeningen. (Magnus-rige, nr. 4) Boalsert. (mei in Index Verborum). Brouwer, J.H. (ed.) (1954) It libben fen Aagtje IJsbrants of dy Frieske Boerinne. (Magnus-rige, nr. 7) Boal- sert. (Mei oantekeningen). Brouwer, J.H. (ed.) (1959) De Fryske fersen fan Durk Lenige en oare Makkumers. (Magnus-rige, nr. 8) Boalsert. (Mei oantekeningen). Brouwer, J.H. (ed.) (1960) Petri Baardt, Friesche Boere-practica. Neffens de foarste printinge mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 9) Boalsert. Brouwer, J.H. (ed.) (1963) De Burkerij of It Boere Bedrief. Neffens de printinge fan 1774. Mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 10) Boalsert. Brouwer, J.H. (1964) It Fryske sprekwurd. (Bûnte liuwen 11 en 12) Ljouwert. Brouwer, J.H. en A. Campbell (1939) ‘The early Frisian studies of Jan van Vliet’, yn: The Modern Language Review, Vol. XXXIV, No. 2. London, pp. 145-176. Ek ferskynd as oerprintinge. Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma (1966) Aantekeningen op Gysbert Japicx Wurken. Boalsert. Brouwer, J.H. en W.G. Hellinga (eds.) (1935) Ansck in Houck. Mei ynlieding en oanteikeningen. (Magnus-rige, nr. 4) Boalsert. (mei in Index Verborum). Brouwer, J.H. en P. Sipma (eds.) (1940) De sprekwirden fen Burmania (1614). Assen.

120 Buitenrust Hettema, F. (ed.) (1887) Bloemlezing uit Middelfriesche geschriften. Leiden. (Met aantekeningen) Buitenrust Hettema, F. (ed.) (1895). Fryske Bybleteek. I. Starter’s Frysk. Utrecht. (Mei oantekeningen) Buitenrust Hettema, F. (ed.) (1896) Fryske Bybleteek. II. Gysbert Japiks. Z’n brieven aan Gabbema; z’n verhouding tot Gabbema. Datering van z’n gedichten. Utrecht. Buma. W.J. (1969) ‘Dr. J.H. Halbertsma as wurdboekman’, yn: Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869 Brekker en bouwer. Drachten, pp. 102-111. Campbell, A. (1937) ‘New Frisian Material in a Lambeth Manuscript’, yn: Frysk Jierboek. Ljouwert, pp. 31-34. Campbell, A. (ed.) (1948) Gysbert Japicx: The Oxford Text of Four Poems. Edited with a complete glossary. Bolsward. Claes, F. (ed.) (1979) Friese woorden in de zestiende eeuw. (Estrikken - Nû. LVII) Grins. Dykstra, A, J. Reitsma en W. Visser (1993) Gysbert Japicx Wurden. Alfabetyske en retrograde wurdlisten fan it Fryske wurk fan Gysbert Japicx. Ljouwert. Dykstra, W. (ed.) (1853) Gysbert Japiks Frysche Rymlerye, yn de spelling fen Dr. J.H. Halberstma oerbrocht. Freantsjer. (Mei wurdlist en oantekeningen). Dykstra, W. (1900-1911) Friesch Woordenboek. Leeuwarden. Epkema, E. (1824) Woordenboek op de gedichten van Gijsbert Japicx. Leeuwarden. Estrikken Rige tekstútjeften útjûn troch it Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit fan Grins. Sjoch: Boelens (ed.) 1953 (Nû. IV); Claes (ed.)1979 (Nû. LVII); Feitsma (ed.) 1956a Nû. XI), 1956b (Nû. XV), 1957 (Nû. XX), Feitsma en Bosma (eds.) 1960 (XXI), 1961 (XXII), 1962 (XXIII); Feitsma, A. e.o. (eds.) 1965 (XXXVII), 1966 (XXXVIII); Gerbenzon (ed.) 1956 (Nû. XIV), 1967 (Nû. XLII); Hoekema, T. (ed.) 1969 (Nû. XLIII); Van der Kooi (ed.) 1972 (Nû. XLV), 1976 [LI]; Stapelkamp (ed.) 1952 (Nû. I), 1953 (Nû. III), 1954 (Nû. V), 1955 (Nû. VIII), 1956 (Nû. XVI), 1957a (XXIV), 1958a (Nû. XXVI), 1958b (Nû. XXVII), 1959 (Nû. XXIX). Feitsma, A. (ed.) (1956a) Oude Friesche spreeck-woorden, Franeker 1641 synoptysk mei Friesche bywurden, Hs Gabbema mei dêroan taheakke Oantekeningen fan Franciscus Junius F.F en Janus Vlitius. (Estrikken - Nû. XI) Grins. Feitsma, A. (ed.) (1956b) Frysk út de 17de ieu, teksten en fragminten. (Estrikken -Nû. XV) Grins.

121 Feitsma, A. (ed.) (1957) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel I: 1700 -1743. (Estrikken - Nû. XX) Grins. Feitsma, A. en R. Bosma (eds.) (1960) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel II: 1744 -1762. (Estrikken - Nû. XXI) Grins. Feitsma, A. en R. Bosma (eds.) (1961) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel III: 1763-1779. (Estrikken - Nû. XXII) Grins. Feitsma, A. en R. Bosma (eds.) (1962) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel IV: 1780 -1800 en net datearre stikken. (Estrikken - Nû. XXIII) Grins. Feitsma, A. e.o. (eds.) (1965) Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het platte Friesk. Diel I Naam- spooringen. (Estrikken - Nû. XXXVII) Grins. Feitsma, A. e.o. (1966) Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het platte Friesk. Diel II Johan- nes Hilarides. (Estrikken - Nû. XXXVIII) Grins. Fokkema, K. (1935) ‘De Friese woorden bij Kiliaan’, yn: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, jaarg. LIV. Amsterdam, pp. 210-235. Fokkema, K. (1947) ‘De ‘Fries-Hollandse’ woorden bij Kiliaan’, yn: Leuvense Bijdragen, jaarg. XXXVII. Leuven, pp. 41-46. Gerbenzon, P. (ed.) (1956) Rienck Hemmema. Rekenboeck off Memoriael. Met inleidingen van B.H. Slicher van Bath, J.H. Brouwer, P. Gerbenzon. Met namenregister en glossarium. (Estrikken - Nû. XIV) Grins. Gerbenzon, P. (ed.) (1967) Friese brieven uit de vijftiende en zestiende eeuw. (Estrikken - Nû. XLII) Grins. (Mei ynliedingen, kommentaar en register). Halbertsma, J.H. (1822) ‘Ontwikkelingen der gronden van mijn gevoelen nopens een paar regels uit Giisbert Japiks, voorkomende in eene redevoering van den Hooggeleerden R. Koopmans over dien dichter’, yn: Vaderlandsche Letteroefeningen. Mengelingen. Amsterdam, pp. 526-534, 582-593,635-633. Halbertsma, J.H. (1840) ‘Gysbert Japix’, yn: Letterkundige naoogst. Deventer, pp. 96-298. (Yn dit artikel útjefte fan Gysbert Japiks syn gedichten Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer in Tetke, mei in oersetting en wiidweidige oantekeningen). Halbertsma, J.H. (1872) Lexicon Frisicum. A-Feer. Den Haag. Heeroma, K. (1961) ‘Kiliaan als geograaf van Oost-Nederland’ yn: Driemaandelijkse Bladen, jaarg. 13. Groningen, pp. 13-19.

122 Hepkema, J. (ed.) (1899) Alde Fryske skriften fen Starter, Gysbert Japix en oaren, opgehaald en opnieuw in ’t licht gesteld voor deze tijd. Heerenveen. (Mei oantekeningen) Hepkema, J. (ed.) (p. 1903) Der Vrije Friezen Spreekwoorden, van Burmania te Stiens (1614), afgeschreven te Oxford uit het eenige nog bestaande exemplaar. Toegelicht en verklaard. Eenige Friesche rijmspreuken van veel ouder datum, door Johs. Bogerman van Dokkum (1542) en Gemeene Duitsche Spreekwoorden uit een verzameling gedrukt te Kampen in 1550, afgeschreven op de Koninklijke Bibliotheek te ’s-Gra- venhage. Heerenveen. (Hepkema hat yn Oxford ôfskreaun út in eksimplaar fan ’e druk fan 1641); Johs. Bogerman moat wêze Reyner Bogerman). Hoekema, T. (ed.) (1969) Frysk út ’e 17de en 18de ieu. Oanfollingen. Diel I. (Estrikken - Nû. XLIII) Grins. Hoekema, T. (1979) ‘Frysk út Hieronymus Megiserus syn wurken út 1603', yn: Nils Arhammer en Teake Hoekema, Scripta Frisica tinkbondel foar Arne Spenter (1926-1977). Us Wurk, jierg. 28. Grins, pp. 101-108. Hoekema, T. (1984) ‘Dietrich von Stade syn oantekens by: Ph. De Mornay / Gysbert Japiks, Yen suwnerlinge forhânlinge fen libbjen in fen stearren’, yn: Us Wurk, jierg. 33. Grins, pp. 25-32. Hoeufft, J.H. (1812) Taalkundige aanmerkingen op eenige Oud-Friesche spreekwoorden. Breda. Hoeufft, J.H. (1815) Taalkundige aanmerkingen op eenige Oud-Friesche spreekwoorden. Tweede uitgaaf, vermeerderd met een beredeneerd register. Breda. Kalma, D. (ed.) (1923) Gysbert Japiks Frieske Rymlerije. Fyfte printinge. Foarste jefte. Boalsert. Kalma, D. (ed.) (1936) It Húsmanne-petear fen Gysbert Japiks. Mei ynlieding en oanteikenings. Dokkum. Kooi, J. van der (ed.) 1972) Frysk út ’e 17de en 18de ieu. Oanfollingen. Diel II. (Estrikken - Nû. XLV) Grins. Kooi, J. van der (ed.) (1976) De ‘Fryske’wurden út Kiliaen. (Estrikken -Nû. LI) Grins. Leenderts Wz., T. (ed.) (1853) Eenige Gedichten van Gysbert Japiks met korte aantekeningen. Sneek. Magnus-rige Rige tekstútjeften. Sjoch: Brandsma W.L. (ed.) 1951 (nr.t. 5), Brouwer, J.H. (ed.), 1939 (nr. 4) 1954 (nr. 7), 1959 (nr. 8), 1960 (nr. 9), 1963 (nr. 10), Brouwer en Hellinga (eds.) 1935 (5), Simonides en Stapelkamp (eds.) 1952 (nr. 6), Sipma (ed.) 1932 (nr. 2), Smit(ed.) 1973 (nr. 11). Meer. G. van der (1989) ‘Het Middelfries woordenboek (stand van zaken en toekomstperspectieven)’ yn: Us Wurk, jierg. 38. Grins, pp. 57-70.

123 Miedema, H.T.J. (1960) ‘Achttiende-eeuws Fries’, yn: Leuvense Bijdragen, jg. XLIX. Leuven, pp. 109- 122. Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. Ljouwert. Miedema, H.T.J. (1968) ‘Oud-, Middel- en Nieuwfries: het probleem van de periodisering der Friese taalgeschiedenis’, yn: Handelingen van het dertigste nederlandse filologencongres. Groningen, pp. 121-123. Simonides, D. en Chr. Stapelkamp (eds.) (1952) De Fryske gedichten fan Eelke Meinerts út de jierren 1779-1783 neffens it Ing- wierrumer hânskrift. (Magnus-rige, nr. 6) Boalsert. (Mei in ynlieding, oantekeningen en in index verborum). Sipma, P. (ed.) (1932) Gysbert Japicx, Friessche Tjerne, mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus- rige, nr. 2) Boalsert. Smet, G. de (1960) ‘Op zoek naar de bronnen van Kiliaans Friese woorden’, yn: K. Dykstra, K. Heeroma, W. Kok, H.T.J. Miedema, Fryske stúdzjes. Assen, pp. 145-151. Smit, J. (ed.) (1973) Dit is ien seldzem almenak. It "Nieuw Leeuwarder Almanach" út it jier 1778. Mei ynieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 11) Boalsert. Stapelkamp, Chr. (ed.) (1952) Blijdschips Betjoeginge, oon zijn Trogloftige Heecheit, Willim de Fijfte, Prins fen Oranje, in za fort ... Tro Eelke Meinderts, Boer to Kollum. (Estrikken - Nû. I) Boalsert. (mei oantekeningen en in index verborum). Stapelkamp, Chr. (ed.) (1953) Volle Gelock en Wolkomst Winsk oon har Trogluftige Heegheden, Willim de Vijfte, Prins vin Oranje, en za vort, en zijn Keuninglijke Prinsesse en bebtjes ... Trog Eelke Meinderts, Boer ta Kollum. (Estrikken - Nû. III) Grins. (mei oantekeningen en in index verborum). Stapelkamp, Chr. (ed.) (1954) ‘Drie Friese Psalmen van Vitus Ringers (met aantekeningen en index verborum)’, yn: Vitus Ringers. (Estrikken - Nû. V) Grins, pp. 13-34. Stapelkamp, Chr. (ed.) (1955a) De Friese Gedichten van Symen J. Althuysen. Met inleiding en aantekeningen. (Estrikken - Nû. 10) Grins. Stapelkamp, Chr. (1955b) Frisiaca. (Estrikken - Nû. VIII) Grins. (Wurdstúdzjes) Stapelkamp, Chr. (1956) Frisiaca II. (Estrikken - Nû. XVI) Grins. (Wurdstúdzjes) Stapelkamp, Chr. (1957a) Aantekeningen op Gysbert Japicx’ "Friesche herder". (Estrikken - Nû. XXIV) Grins.

124 Stapelkamp, Chr. (ed.) (1957b) Hôndert Psalmen fin David mey dy Tyien Geboden byrymme trog Jan Althuysen Jinwurdig Pastoor op dy Lytze Jouwr. Met inleiding, aantekeningen en index verborum. Drachten. Stapelkamp, Chr. (1958a) Aantekeningen op Gysbert Japicx’ "Hijmmelsch harpluwd". (Estrikken - Nû. XXVI) Grins. Stapelkamp, Chr. (1958b) Aantekeningen op Gysbert Japicx’ "Hijmmelsch harpluwd". (Estrikken - Nû. XXVII) Grins. Stapelkamp, Chr. (1959) Aantekeningen op Gysbert Japicx’ "Hijmmelsch harpluwd". (Estrikken - Nû. XXIX) Grins. Us Wurk (1952-...) Tydskrift foar Frisistyk. Utjûn troch it Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit te Grins. Velde, R. van de (1965) ‘Vlitiana Frisica’, yn: Us Wurk, jierg. 14. Grins, pp. 17-24. Wassenbergh, E. (1774) Verhandeling over de eigennamen der Friesen. Met ses bijlagen daar toe betrekkelijk. En eene toelage van Friesche spreekwoorden. Franeker. Wassenbergh, E. (1806a) ‘Voorrede’, yn: E. Wassenbergh, Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen Tongval; II. stuk. Franeker. Wassenbergh, E. (1806b) ‘Proeve van oudheid- taal en Dichtkunde op Gysbert Japiks Iolle- in Haitze-iem (Als Voorbeeld eener nieuwe Uitgave van alle de Gedichten)’, yn: E. Wassen- bergh, Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen Tongval; II. stuk. Franeker.

125 VI De taalkunde fan it Midfrysk

Piter Boersma Fryske Akademy Ljouwert

1 Ynlieding

Nêst leksikografyske wurksumheden, mei ynbegryp fan allerhanne wurdstúd- zjes fan benammen Chr. Stapelkamp en W.J. Buma, dêr’t ek gauris histoarysk taalkundige ferskynsels yn oan ’e oarder komme (sjoch it haadstik De leksikografy fan it Midfrysk, paragraaf 3.3.) en it besoargjen fan betroubere tekstútjeften (foar in ienris te skriuwen Midfrysk wurdboek) yn ’e rige Estrik- ken en de Magnus-rige is de risping oan taalkundige bydragen oangeande it Midfrysk net grut, dat jildt sawol foar de Midfryske tiid sels as foar de tiid dêrnei. Wat de Midfryske tiid sels oanbelanget giet it dan alderearst om de anonime, yn it Latyn skreaune grammatikale fragminten de Quaedam Ad Grammaticam, dêr’t de ûnderdielen wurdsoarte en bûging yn oan ’e oarder komme en it Fragmentum De Literis Frisicis, dêr’t it yn giet oer it gebrûk en de klankwearde fan ’e letters (Japix 1681). Dêrnêst is der it stik Schetse van de Land-Vriesche dialect, Vergeleken tegen Onze Nederduitsche fan de Ne- derlânske taalkundige Lambert ten Kate (1674-1731, mei (nêst in leksikografysk part) omtinken foar de lûding fan it Frysk yn ferliking mei dy fan it Nederlânsk en de tiidwurdsbûging (Hoekema (ed.) 1969). Dan is der ek noch de krityk fan Johannes Hilarides op ’e Quaedam Ad Grammaticam (Feitsma e.o. 1965). Gysbert Japicx hat him útlitten oer in tal staverings- en útspraak- saken. De santjinde-ieuske taalkundigen Franciscus Junius (1589-1677) en Janus Vlitius (Jan van Vliet) (1620-1666) wiene warber op it mêd fan ’e germanistyk en krigen yn it kader fan de doetiids besteande ynteresse foar de ôfkomst en de oarsprong en it ferlykjen fan talen belangstelling foar it Frysk. Se makken der op in beskate wize stúdzje fan. Om har it Frysk eigen te meitsjen ha se beide in skoft yn Fryslân tahâlden. Junius hat les hân fan Gysbert Japiks. Yn it hanskriftlik materiaal fan Junius binne ôfskriften fan teksten fan Gysbert Japiks en oar Midfrysk weromfûn (Breuker 1989, Campbell 1937, 1948). Lyksa binne der oantekeningen fan Vlitius en dy hat sels in pear stikjes yn it Frysk skreaun (Brouwer en Campbell 1939). De resultaten fan Junius en Vlitius har krewearjen lizze op it leksikografyske flak. Leksikografysk fan aard binne ek Johannes Hilarides (1649-1725) syn Naamspooringen (Feitsma e.o. 1965) en itselde jildt foar it wurk fan de klassikus E. Wassenbergh (1742-1826) (Wassenbergh 1774 en 1806b).

126 Yn it kader fan it ferlykjen fan talen moatte pleatst wurde de meartalige samlingen fan it Us Heit, dêr’t ek Frysktalige ferzjes by sitte (Brouwer 1964).

Fan 1800 ôf, mar ek al dêrfoar (Junius, Ten Kate, Campbell, Wassenbergh) is it eins allinne de taal fan Gysbert Japiks dy’t it omtinken kriget en dat is oant yn ús tiid ta winliken sa bleaun, nettsjinsteande it feit dat yn ’e rin fan ’e lêste fyftich jier ek it oare Midfrysk yn útjeften beskikber kommen is. Mar Gysbert Japiks syn wurk is omfangryk yn ferhâlding ta oare Midfryske geskriften, it bêste bekend en troch de kwaliteit fan syn wurk kaam ek syn taal yn ’e beneaming om bestudearre te wurden. Ynstee fan oer in Midfryske filology koe hiel lang eins allinne mar praat wurde oer in Gysbert-filology sa’t H.T.J. Miedema it stelde (Miedema 1960a). Nei 1800 is der alderearst de ynlieding fan E. Epkema (1759-1832) by syn Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gijsbert Japicx (Epkema 1824) mei benammen omtinken foar de stavering en de útspraak by Gysbert Japiks en histoaryske ûntjouwingen op it mêd fan ’e lûding. Dêrnêst komme noch guon wurdsoarten en inkelde morfologyske saken oan ’e oarder. D. Kalma bestege in rige artikels oan ’e lûdlear fan it Midfrysk oan ’e hân fan it wurk fan Gysbert Japiks (Kalma 1938-1939). De lûdlear hie ek it omtinken fan H.T.J. Miedema (Miedema 1960a en 1960b). Yn A. Feitsma har dissertaasje De autografemen in het werk van Gysbert Japicx (1974) komme staveringssaken oan ’e oarder. W.L. Brandsma skreau it proefskrift Het werkwoord bij Gysbert Japicx (1936), dat foaral in leksikografysk wurk is, mar dêr’t ek apart omtinken yn jûn wurdt oan ’e morfology. De lêste jierren is ynsidinteel stúdzje makke fan inkelde morfologyske en syntaktyske ferskynsels (û.o. Breuker 1993, Hoekstra 1993a en 1993b, John- ston 1994). Konkludearjend kin sein wurde dat foaral de stavering en de lûdlear it omtinken hân ha, folle minder de morfology en de syntaksis amper. Dêrnêst is oan it wat apart steande ûndersyk fan ’e taalskiednis en de skiednis fan ’e taalkunde it ien en oar dien, benammen troch A. Feitsma (Feitsma 1967, 1978c, 1994a en b en Feitsma e.o. 1966).

2 Tekstútjeften

Foar ûndersyk en bekriuwing fan de taal en fan de teksten út in eardere taalfaze foarmje tekstútjeften de grûnslach. It útjaan fan ’e boarnen wie dan ek it alderearste doel fan ’e taalen letterkundigen dy’t har mei it Midfrysk dwaande hâlden. Teksten kinne op ûnderskate wizen útjûn wurde: kritysk(-normalisearjend), diplomatysk of mingfoarmen fan dy twa en ek noch omstavere yn ’e eigen-

127 tiidske stavering (en modernisearre). By de earste foarm wurdt de tekst op in beskate wize bewurke, bygelyks troch de stavering te normalisearjen, troch it oanbringen fan ynterpunksje en haadletters, troch it stilswijend oplossen fan ôfkoartingstekens, troch it oanbringen fan ferbetteringen. Foar taalkundich ûndersyk binne allinne diplomatyske útjeften optimaal brûkber, dat wol sizze útjeften mei in sa krekt mooglike werjefte fan ’e boarnetekst, dêr’t ôfkoar- tingen wol yn oplost, mar sichtber oanjûn wurde en fierders emendaasjes yn noaten ferantwurde wurde. De útjeften dy’t hjirûnder neamd wurde, wurdt dêrom de wize fan útjaan by jûn. Utjeften kinne dêrnêst allinne de tekst jaan, mar ek (en dat is ornaris sa) útjûn wurde mei (in) ynlieding(en) en al of net (taljochtsjende of ferklearjende) oantekeningen, in index verborum, in glossarium. Dy gegevens binne yn de bibliografyske list by de oanbelangjende útjeften werom te finen. Wat it Midfrysk oangiet hat it útjaan fan tekstedysjes fan (parten fan) it wurk fan Gysbert Japiks (om reden dy’t yn ’e ynlieding neamd binne) de langste skiednis. Kritysk-normalisearjend binne Wassenbergh (ed.) 1806b, Epkema (ed.) 1822, Halbertsma 1827 en 1840, Leendertz Wz. (ed.) 1853 en Buitenrust Hettema (ed.) 1887, omstavere yn ’e eigentiidske stavering en hjir en dêr modernisearre Dykstra (ed.) 1853 , Hepkema 1899, Kalma (ed) 1923 en 1936 en diplomatysk Buitenrust Hettema 1896, Brouwer e.o. (eds.) 1936, Campbell (ed.) 1948, Brouwer e.o. (eds.) 1966, Galama (ed.) 1977, Breuker (ed.) 1992). Dêrnêst is der it omtinken foar de twa Midfryske sprekwurdesamlingen, de sprekwurden fan Burmania en de rymspreuken fan Bogerman. E. Wassen- bergh jout de Burmania-sprekwurden út dy’t troch J. Vlitius yn ’e Bredaesche Almanac en Chronijck fan 1664 publisearre wiene (Wassenbergh 1774) (kritysk-normalisearjend), J. H. Hoeufft docht dat ek nochris (Hoeufft 1812, 1815) (kritysk-normalisearjend). T.J. de Boer besoarget yn 1900 yn De Vrije Fries in krityske útjefte fan de rymspreuken fan Bogerman. In blomlêzing (kritysk-normalisearjend) út de Burmania-sprekwurden en de rymspreuken fan Bogerman jout Hepkema p. 1903. J.H. Brouwer en P. Sipma besoargje yn 1940 in diplomatyske útjefte fan it hânskrift mei de Burmania-sprekwurden út 1614 en A. Feitsma yn 1956 yn ’e rige Estrikken in diplomatyske útjefte mei dêryn de printinge fan dy sprekwurden út 1641 (dy’t oars wat ôfwykt fan it hânskrift út 1614) tegearre mei in santjinde ieusk hânskrift mei dy sprekwurden fan S.A. Gabbema, dêr’t 1614 en 1641 yn byinoar brocht binne (Feit- sma e.o. (eds.) 1956a). Earst yn it lêst fan ’e njoggentjinde ieu krijt nêst it wurk fan Gysbert Japiks ek oare Midfryske literatuer it omtinken. Yn 1887 ferskynt Bloemlezing uit Middelfriese geschriften troch F. Buitenrust Hettema (kritysk-normalisearjend), yn 1899 Alde Fryske skriften fen Starter, Gysbert Japix en oaren troch J. Hepkema (yn ’e eigentiidske stavering).

128 Yn ’e 20ste ieu komme dan yn ’e Magnus-rige diplomatyske útjeften beskikber fan ’e wat gruttere teksten, dy’t ek in literêr belang hawwe. Der ferskynt ek in útjefte mei Midfryske ferzjes fan it Us Heit (Brouwer 1964) (diplomatysk) en ien mei de psalmberimingen fan J. Althuysen (Sta- pelkamp (ed.) 1957) (diplomatysk). En dan wurde sûnt de jierren fyftich yn ’e rige Estrikken fan it Frysk Yn- stitút yn Grins diplomatyske tekstútjeften besoarge, soms fan gruttere teksten, mar foaral fan hânskriftlik materiaal en lytse teksten en fragminten dy’t yn allerhanne boeken fersille lizze. It doel dêrby is om alle bekende Midfrysk yn tekstedysjes beskikber te hawwen (Boelens (ed.) 1953, Claes (ed.) 1979, Feitsma (ed.) 1956, 1957, Feitsma e.o.. (eds.) 1955, 1965, Feitsma en R. Bosma (eds.) 1960, 1961, 1962, Gerbenzon (ed.)1956 en 1967, Hoekema (ed.) 1969, Van der Kooi (ed.) 1972, 1976, Stapelkamp (ed.) 1952, 1953, 1954b, 1955a, Vries (ed.) 1987).

3 Stavering en lûdlear

Gysbert Japiks hat foar syn wurk in stavering betocht om’t ‘de Friezen ... eer- tijds, gelijck alle Nêerlandsche Provincien, wat ruwelijck ende wan-schicke- lijck in ’t stellen der letteren vervallen geweest’ wiene en mei de bedoeling om ‘mijn grijze moeder-ja beste-moeder-tael in soodanige letter-beelden te bekleeden en beklemmen, datse een letter-kundigen on-Frieze sal konnen (soo waan ick) lezen.’ Dat skriuwt er yn it stik Nauw-keurigen Needer-lander, dat troch S.A. Gabbema (1628-1688) opnommen is yn de troch him besoarge útjefte fan de Friesche Rymlerye (Japix 1681). Yn dat stik lit Gysbert Japiks him út oer inkelde staverings- en útspraaksaken. Hy besteget omtinken oan it a-lûd, dêr’t er de útspraak fan omskriuwt en dat er staveret as â en jout dêrnei foarbylden. Sa behannelet er ek de ou, de oe en de uw. Dan seit er dat oan ’e ein fan in wurd gjin s, mar in z (net huws mar huwz) skreaun wurde moat en dat de z ek midden yn in wurd ferskine kin. Dêr’t er de êa en de ôa skriuwt, seit er ‘wilde ick datmen ... des voor-staenden galmer het groote woord (om so te spreeken) liet voeren, den anderen sich ’er een weynigh onder mengende’. Hy seit yn hokker wurden as er de ligatuer æ brûkt en toant him ûntefreden oer it skriuwen fan de f oan ’e ein fan in wurd, want dy is eins te skerp, mar om dêr no in ‘stomme U’ foar yn it plak te setten liket him net goed ta. Om de rekking fan de y -'lange Y-igheyt’ - oan te jaan skriuwt er iji of yy. Hy dielt mei dat er in skriuwt foar ende en ijn foar in om’t dy wurden him sa yn ’e earen klinke. As lêste komt er op it o-lûd, dat er al nei’t it him foarkomt mei of sûnder dakje skriuwt. Gysbert Japiks hat dêrnêst yn in brief oan Gabbema opmerkingen makke oer de stavering yn ’e Quaedam ad Grammaticam (brief I. yn Japix 1681).

129 Yn deselde útjefte fan ’e Friesche Rymlerye is troch Gabbema ek opnommen it Fargmentum De Literis Frisicis, dêr’t net fan bekend is wa’t de auteur is (sjoch paragraaf 6). It heart by it ûnderdiel ortografy fan ’e doetiidske grammatikabeoefening. Yn it Fragmentum (sic) wurdt sa’t doe wenst wie net útgien fan lûden dy’t mei letters oantsjut wurde, mar fan de letters en letterkombinaasjes dy’t yn it Frysk brûkt wurde en dêr’t dan fan sein wurdt hoe’t dy yn ’e ûnderskate gefallen útsprutsen wurde moatte. Mei de term litera waard sawol letter as lûd bedoeld. Yn de ynliedende opmerkingen by syn Naamspooringen (Feitsma e.o. (ed.) 1965) lit J. Hilarides him út oer syn staveringsideeën. Hy moat de gewoane letters wol brûke, mar dêr kinne net goed de spesifike Fryske lûden mei werjûn wurde. Foar dy lûden wol er gjin nije letters brûke, mar de útspraak goed werjaan mei de help fan diakrityske tekens (‘bymerken’). De Nederlânske taalkundige L. ten Kate publisearre yn 1723 syn Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake. In taheakke dêrby is de Schetse van de Landvriesche dialect, Vergeleken tegen Onze Nederduitsche. Hy jout omtinken oan it Frysk ‘Dewijle bij de Vriezen, die zo vele eeuwen te rug zig in eenige Zeden en Spreektrant afgescheiden en vreemd gehouden hebben van ’t gebruik hunner Gebueren, eenige Woorden in zwang moeten gebleven zijn, die bij Ons versleten zijn, zo zullen we van de Land-Vriesche Dialect, die voornaemlijk na de Zuider-Zeekust nog onder- houden word, onze Schetswijzige Opmerkingen, die wij in ’t Lezen van Gys- bert Japicx Friesche Rymlerye & Wirkken, alwaer in ’t spellen de letters na de Nederduitsche waerde genomen zijn, voor ons zelf hebben aengeteekent, hier ter neder stellen’. Ien fan ’e dingen (sjoch ek paragraaf 4) dy’t Ten Kate docht (yn part I.) is fan in grut tal wurden de Fryske foarm ferlykje mei de Nederlânske. Hy giet dêrby út fan de ûnderskate lûden, bgl. fan de /a/ en seit dan dat de Nederlânske /a/ yn it Frysk no ris as /a/ en dan ris as /e/, /je/, /o/ of /æ/ realisearre wurdt. En dan jout er foarbylden mei dêrachter de Nederlânske foarm. Ten Kate stelt dat it Frysk in soad mienskiplik hat mei it Angelsaksysk. It Frysk bestimpelet er as slim ôfwikend fan ’e oare ‘Duitsche Taeltakken’ om ’t it de twalûden en de bylûden ‘verhandselt’, d.w.s. ferknoeit, ferfoarmet. Ten Kate naam yn syn tiid in bysûndere posysje yn as taalkundige mei syn belangstelling foar de histoaryske taalstúdzje. Hy wie fan betinken dat de regeljouwing yn de taalfeiten sels fûn wurde moast troch bestudearring fan âldere stadia fan talen, troch taalferliking en etymology en krekte observaasje fan ’e taalfariëteiten út ’e eigen tiid (Bakker en Dibbets 1977, Van der Wal 1992). E. Epkema lit yn syn Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gysbert Japicx (Epkema 1824) oan it wurdboekpart in taalkundige ynlieding foarôfgean. Hy jout dêryn gjin folsleine spraakkeunst om’t dat tefolle romte nimme soe. Mar dat is ek folslein net nedich om’t it Frysk ommers sa mei it Nederlânsk oerienkomt. Wat er û.o. (sjoch ek paragraaf 4) al docht is

130 wiidweidich te praat komme oer Gysbert Japiks syn gebrûk fan ’e letters en hoe’t dy útsprutsen wurde moatte. Hy behannelet de ienlûden, de twa- en trije- lûden, de stavering mei inkelde en dûbele lûden, de bylûden en de ferdûbeling fan bylûden by it staverjen. Hy bringt dêrnêst histoaryske ûntjouwingen op it aljemint, sa as it weifallen en tafoegjen fan lûden en bylûden en ferskynsels as de ferkoarting fan wurden, lûdferskowing en lûdwiksel, en metatesisgefallen. Hy bekommentariëarret en kritisearret dêrby geregeldwei it Fragmentum De Literis Frisicis. It Fragmentum is troch Epkema op ’en nij opnommen yn syn útjefte fan de Friesche Rymlerije (Japicx 1821). Hy hat dêr ferbetteringen yn oanbrocht dy’t er ferantwurdet yn ’e oantekeningen achteryn it boek. D. Kalma skreau in rige artikels yn it tydskrift De Pompeblêdden, Ta de lûdleare fen it Midfrysk I-VIII (Kalma 1938 -1939). Hy jout earst in krityske behanneling fan de Quedam ad Grammaticam (sjoch paragraaf 4) en it Fragmentum De Literis Frisicis. Fan de lêste seit er by einsluten: ‘It ein- oardiel oer it Fragmentum kin oars net as slim ûnginstich wêze. De skriuwer wit fen folle in hap en in snap; hy wit neat goed, noch it Ald-Frysk, noch it Frysk fen syn tiid, noch oare âlde germaenske dialekten, wit er genôch fen.’ Dêrnei bûcht er him oer Gysbert Japiks syn gedicht De Friesche Tjerne (de útjefte fan 1640) om út de stavering fan dy tekst it lûd achter de stavering werom te finen. Under de ûnderskate lûden en bylûden rubrisearret er de ûnderskate skriuwfoarmen. By einsluten set er de skriuwfarianten út in lettere útjefte fan De Friesche Tjerne (dy yn de Friesche Rymlerye fan 1668) nêst de oanbelangjende wurden út de ferzje fan 1640. Kalma lûkt gjin konklúzjes. H.T.J. Miedema giet yn it artikel Oer de fokaalsystemen fan Reyner Boger- man en Gysbert Japiks as oergongsstadia tusken Ald- en Nijfrysk (Miedema 1960) út ’en rûgens it systeem fan de lange en koarte lûden nei by Reyner Bogerman en Gysbert Japiks en ferliket harren systemen mei dy fan it Ald- frysk en it Nijfrysk útgeande fan de troch P. Sipma yn syn Fon alra Fresena Fridome (Sipma 1947, s. 55-56) opstelde lûdskema’s (lûdtrijehoeken). Yn it artikel Achttiende-eeuws Fries bringt er ek inkelde lûdferskynsels te praat (Miedema 1960a). A. Feitsma levere mei har dissertaasje De autografemen in het werk van Gysbert Japicx. Een verkennend grafematisch onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx en een bijdrage tot de friese spellingsgeschiedenis (Feitsma 1974) in bydrage oan it ûndersyk fan de struktuer fan de skreaune taal fan Gysbert Japiks. De beskriuwing fan it grafematyske systeem is ynspirearre op ’e metoaden fan ’e Kopenhagenske skoalle (J. Hjemslev, H. Spang- Hans- sen, A. Bjerrum en P. Diderichsen) en de behanneling fan ’e staveringsskiednis troch it wurk fan W.J.H. Caron. Wat de staveringsskiednis oangiet beljochtet se staveringsskaaimerken fan Gysbert Japiks mei help fan de Fryske staveringstradysje en mei tsjûgenissen fan Nederlânske en ek Ingelske grammatisy út dy tiid. Dat lêste docht se om’t se der fan út giet dat er foar de lettertekens dêr’t er neat oer seit gewoanwei de Nederlânske útspraak oan-

131 nommen hat en dat foar guon letterkonfiguraasjes de Ingelske stavering as foarbyld tsjinne hawwe kin. Se weaget har dêrby oan it oanjaan fan de mooglike klankwearde fan guon letterkonfiguraasjes en de datearring fan guon teksten op grûn fan staveringsskaaimerken. K. Fokkema skreau oer Dou hast en dou hest (Fokkema 1956). Yn dat artikel giet de auteur it gebrûk fan dy dûbelfoarmen nei foar de ûnderskate stadia en dialekten fan it Frysk. Nei it hoe en wat en wannear fan ’e saneamde brekking dy’t yn ’e rin fan ’e 18e ieu syn beslach krige, is wiidweidich ûndersyk dien troch G. v.d. Meer en wat de Midfryske teksten oanbelanget giet it dan yn it foarste plak om de oanwizingen foar en de bewizen fan brekking yn ’e stavering (v.d. Meer 1985).

4 Wurdsoarten en morfology

Oan it begjin fan de taalkunde fan it Midfrysk stiet de Quaedam Ad Gram- maticam. De auteur derfan is ûnbekend (sjoch paragraaf 6) en it waard troch S.A. Gabbema opnommen yn de troch him yn 1681 besoarge twadde printinge fan de Friesche Rymlerye fan Gysbert Japiks (Japix 1681) (sjoch wat dat oangiet en oangeande de histoarysk-taalkundige achtergrûn fan it stik paragraaf 6). De Quaedam jout allinne in (beheinde) behanneling fan de haadwurden, de eigenskipswurden, it lidwurd in en de telwurden. Wat de haadwurden oangiet jout it omtinken oan de meartalsútgongen en de bûging fan ’e genityf. Der wurdt steld dat de haadwurden gjin geslachten ha, mar fan ien geslacht binne en dat oars as yn it Latyn bûten de nominatyffoarm allinnich yn it inkeltal in genityffoarm bestiet en dan yn prinsipe ek noch allinne mar by haadwurden dy’t op in bylûd einigje. Ynstee fan ’e namfalsbûging wurde foar de haadwurden partikels set, sa as byg. fan as yn ’e genityf gjin -s taheakke wurdt. Fan guon haadwurden wurdt it bûgingsparadigma jûn yn de opstelling mei de seis klassike namfallen. Fan de adjektiven wurde de komparatyf- en de superlatyfbûging jûn mei foarbylden en der wurdt sein dat by de adjektiven ek gjin namfallen foarkomme. Wat de lidwurden oangiet wurdt in behannele as soene it en de net bestean. By de behanneling fan ’e telwurden wurde de foarnaamste haad-en rangtelwurden en harren bûging neamd. J. Hilarides syn Naamspooringen (Feitsma e.o. 1965, 1966) befettet nêst it leksikografyske part in krityske reaksje op de Quaedam, it stik Castigationes In Qvædam Ad Grammaticam Frisicam Spectantia. De krityk jildt benammen de stavering en it grammatikaal systeem dat yn de Quaedam foar de haadwurden presintearre wurdt. Hilarides jout in soarte fan ferbettere ferzje fan de Quaedam. It wichtichste dêrby is dat er stelt dat it gjin doel hat om in paradigma fan ’e seis namfallen foar de haadwurden te hantearjen, om’t it Frysk, sa’t de Quaedam nammers ek oanjout mar trije foarmen hat, it inkeltal, de genityf en it meartal en dat it mei it neamen dêrfan dus ta kin. Hilarides wie

132 dêrnêst in fûl tsjinstanner fan ’e namfalsbûging neffens Latynsk mal yn it Nederlânsk, sa’t dy yn ’e grammatika’s út dy tiid jûn waarden, om’t dy foar- skriften net yn oerienstimming wiene mei it gewoane gebrûk en hy woe ek neat witte fan in yndieling fan ’e haadwurden neffens slachte, mar it hâlde by in yndieling yn deen it-wurden (Feitsma e.o. 1966, Van der Wal 1992). E. Epkema hat yn syn útjefte fan ’e Friesche Rymlerye (Japicx 1821) de Quaedam ek opnommen, mar mei ferbetteringen. Wat er feroare hat, hat er yn ’e oantekeningen achteryn it boek ferantwurde. Yn de ynlieding by syn wurdboek op Gysbert Japiks (Epkema 1824) (sjoch ek paragraaf 3) behannelet Epkema de haadwurden, de eigenskipswurden, de foarnamwurden en de tiidwurden. Hy beropt him by syn bewearingen fansels op Gysbert Japiks en benammen by de behanneling fan ’e haadwurden bekommentariëarret en kritisearret er dêrnêst de Quaedam ad Grammaticam. Hy komt wat de haadwurden oangiet te praat oer iental en meartal, oer it geslacht, oer de namfallen en de namfalsbûging. Oer de eigenskipswurden is er hiel koart. De foarnamwurden rubrisearret er neffens de ûnderskate soarten en fan guon jout er it paradigma. De tiidwurden ferdielt er yn sterk, swak en ûn- regelmjittich (Epkema syn termen binne ongelijkvloeiend, gelijkvloeiend en onregelmatig). Wat de bûging oangiet jout er earst fan in hiele rige de ynfinityf, de doetiid en it mulwurd. Dan neamt er de yndieling yn bedriuwende, ûndergeande, ûnsidige, weromwurkjende en ûnpersoanlike tiidwurden en dêr- nei jout er as ‘voorbeelden van vervoeging’ fan in tal tiidwurden de persoans- en tiidsbûging. Epkema jout ek omtinken oan it keppeljen en gearfoegjen fan wurden en dat docht er yn ferbân mei it keppeljen fan (trije) wurden (en mear) sa as dat by Gysbert Japiks in protte foarkomt. Wat de krityk op ’e Quaedam oangiet is der ek D. Kalma syn besprek (Kalma 1938-1939). Hy giet de ynhâld derfan bylâns en referearret oan Gys- bert Japiks syn opmerkings oer de Quaedam. Fan it net neamen fan ’e lidwurden de en it seit Kalma dat de auteur se mooglikerwize ta de foarnamwurden rekkene hat, dêr’t de beskriuwing fan ûntbrekt. Syn konklúzje is by einsluten: ‘Det is alles; en alles meiïnoar is it in bytsje. Mar oer it prae-Gys- bertiaenske Frysk leart it dochs eat, faeks aldermeast dit, det it gâns tichter by uzes stiet, as men mei it each op de bytiden sterk ôfwikende stavering wol tinke scoe.' L. ten Kate jout yn part III fan syn Schetse van de Landvriesche dialect, vergeleken tegen Onze Nederduitsche, dy’t as bylage ferskynde yn syn Aen- leiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake (1723) (Feitsma en R. Bosma (ed.) 1962) (sjoch ek paragraaf 3) fan in rige tiidwurden de bûging, d.w.s. de ynfinityf, de doetiidsfoarm en it mulwurd en rubrisearret dy tiidwurden dêrby neffens in troch him yn ’e Aenleiding útwurke klasse-yndieling foar it Nederlânsk, Angelsaksysk, Ald- en Nijheech- dútsk, Yslânsk, Frysk en Goatysk. Hy beklammet dêrby de oerienkomst mei ‘al den anderen van den Duitschen Taelstronk’, mar konstatearret dêrnêst dat

133 yn it Frysk it foarheaksel /ge-/ net brûkt wurdt. Syn gegevens hat er helle út it wurk fan Gysbert Japicx. It falt op dat Ten Kate de ynfinityffoarmen op syn Hollânsk skriuwt, d.w.s. mei /-en/ oan ’e ein. Dat docht Hilarides yn syn Naamspooringen nammers ek. Op systematyske wize hat W.L. Brandsma him dwaande hâlden mei de tiidwurden fan Gysbert Japicx yn syn proefskrift Het werkwoord bij Gysbert Japicx (Brandsma 1936). Nêst in wurdboekpart jout it boek oan it begjin in histoarysk oersjoch mei gâns opmerkingen fan de by Gysbert Japiks foarkommende tiidwurden neffens de Germaanske tiidwurdsklassen. Yn normalisearre werjefte notearret Brandsma hieltyd de ynfinityffoarm, de doetiid- en de mulwurdfoarm. De beide lêsten allinne foarsafier’t se by Gysbert Japiks foarkomme. Brandsma makket dêrby opmerkingen op it mêd fan ’e histoaryske lûdlear en oer morfologyske ûntjouwingen. J. Hoekstra jout yn it artikel Ig-tiidwurden en g-tiidwurden (Hoekstra 1993a), dat hannelet oer de relaasje tusken -ig en g-tiidwurden spesjaal omtinken oan it foarkommen fan dy tiidwurden by Gysbert Japiks, yn waans wurk foar it earst g-tiidwurden foarkomme. De Midfryske tiidwurdsbûging komt ek oan ’e oarder yn Ph.H. Breuker syn artikel Oer it ûnstean fan de doetiidsmeartal útgong -ne (Breuker 1993). Dêryn komt te praat dat by Gysbert Japiks de -nen útgong (dienen) ûntbrekt. T.S.B. Johnston behannelet yn it artikel Konstruksje fan de folsleine tiid fan it Aldfryske wesa en it Midfryske wezze (Johnston 1994) fan de mulwurdsfoarm fan wêze de oergong fan sterk nei swak, fan wêzen nei west (sjoch ek 2.3.). G. v.d. Meer eidet yn it artikel It is in dregen baas (de ‘bûgings'-(e)n bij eigenskipswurden (v.d. Meer 1987) de ûntsteansskiednis fan dat ferskynsel nochris oer en hy jout dan oardere neffens de ûnderskate konstruksjes de troch him sammele Midfryske foarbylden, dêr’t er dan kommentaar by jout.

5 Syntaksis

Wat de syntaksis oangiet binne it mar inkelde ferskynsels dêr’t oant no ta omtinken oan jûn is. Chr. Stapelkamp besteget yn it artikel De constructie met vooropgeplaatst praepositionaal object (Stapelkamp 1954a) en in tafoeging dêrop (Stapel- kamp 1955b) omtinken oan it foarkommen fan dy konstruksje yn it Midfrysk. J. Krol ûndersiket yn it artikel It pronomen men yn it skreaune Fryske oant 1950 (Krol 1985) it gebrûk fan men. Hy besprekt it Aldfrysk, Midfrysk en Nijfrysk dêrby apart. Oan ’e oarder komme : 1. de ûnderskate foarmen fan men (ma, m’, me, men); 2. de betsjutting; 3. de bûging (inkeltal of meartal) fan it byhearrende tiidwurd; 4. de namfalsfoarmen fan men en de besitlike, weromwurkjende en wjersidige foarnamwurden dy’t by men foarkomme kinne.

134 J. Hoekstra besiket yn it artikel Ik woe ik ien zoepke hie: winskjende sinnen sûnder dat yn it Midfrysk (Hoekstra 1993b) yn ferbân mei it weiwurden fan ’e konjunktyffoarm fan it tiidwurd in strukturele ferklearring te jaan foar it ferskynsel dat yn sokke en oare sinnen dat oan it begjin fan ’e komplemintsin ûntbrekke kin. Yn it artikel Konstruksje fan de folsleine tiid fan it Aldfryske wesa en it Midfryske wezze behannelet T.S.B. Johnston (Johnston 1994) de folsleine tiid konstruksje fan wêze mei hawwe en de mulwurdsfoarm fan wêze (sjoch ek 4).

6 Taalskiednis en skiednis fan ’e taalkunde

Hoewol’t it by de skiednis fan ’e taal en de skiednis fan ’e taalkunde winliken om twa ferskillende saken giet, wurde de stúdzjes op dy terreinen hjir yn ien paragraaf byninoar set. Se stean meiinoar yn ferbân en komme dêrom faak tagelyk oan ’e oarder. W.G. Hellinga skreau in artikel oer hoe’t der yn ’e santjinde ieu troch taalkundigen en literatoaren tsjin it Frysk oansjoen waard, oer de taaltastân fan dy tiid en de posysje dy’t it Frysk ynnaam (Hellinga 1938). Guon fan dy saken komme ek koart te praat yn K. Fokkema syn artikel Over de groei van het Friese taalbesef (Fokkema 1949). Oer hoe’t yn ’e Midfryske tiid it Frysk oantsjut waard en wat ûnder it begryp Fries ferstien waard, is it nedige te finen yn Fokkema 1963. Yn Feitsma 1978b wurde ek mieningen en teoryen út ’e Midfryske tiid oer it Frysk neamd. A. Feitsma skriuwt yn Tussen volkstaal en schrijftaal – meningen van filologen over het Fries (Feitsma 1978c) oer de ideeën en it wurk fan û.o. Franciscus Junius, Lambert ten Kate, S.A. Gabbema, Gysbert Japicx, Ev. Wassenbergh, R. Rask, M. de Haan Hettema en E. Epkema en de posysje fan it Frysk. Yn it artikel Gysbert Japiks tusken frysk en nederlônsk pleatst Feitsma de taalkundige ideeën en it stribjen fan ’e dichter yn ’e tiid mei ferliking fan ûntjouwingen oangeande it Nederdútsk en Provensaalsk (Feitsma 1967). De earste dy’t him mei de skiednis fan ’e taalkunde fan it Frysk dwaande hâlden hat is A. Telting (1803-1863). Yn it artikel Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang (Telting 1844) neamt er û.o. yn krityske wurden koart de Quaedam ad Grammaticam en it Fragmentum De Literis Frisicis en de ynlieding fan Epkema by syn Woor- denboek op de gedichten en verdere geschriften van Gysbert Japicx. Oer it auteurskip en de datearring fan dy beide grammatikale fragminten lit Telting him net út, mar dêr is troch oaren wol oer spekulearre. Al yn 1687 sprekt Johannes Hilarides út dat oan ’e sloarderigens fan ’e grammatika wol te sjen is dat Gabbema de auteur is (en dat slacht dan benammen op de Quaedam) (Feitsma e.o. (ed.) 1965). Dy miening hat oant yn ús ieu ta stân hâlden (Feitsma 1978a, pp. 78-79 en 1978c, s. 17, Kalma 1938-1939, Mie-

135 dema 1961, s. 18, Waterbolk 1952, s. 124). Ph. Breuker wol der lykwols op ta dat Gabbema fan gjin fan beide stikken de skriuwer west hawwe kin, hy tinkt oan de lânskipsskiedskriuwer Bernard Furmerius (Breuker 1989, pp. 59- 61). R.H. Bremmer Jr. wiist yn de lêzing Oer datearring, funksje en auteurskip fan de earste Fryske grammatika (1681) (Bremmer 1992) Gabbema ek as auteur ôf en neamt Sibrandus Siccama as mooglikheid. Ofgeand op it titelblêd fan de Quaedam Ad Grammaticam – de folsleine titel is Quaedam Ad Grammaticam Spectantia, Lingam Phrysicam, & Prima Elementa, ante Centum Quinquaginta & Quod Excurrit Annos Conscripta – is it 150 jier foar de publikaasje derfan skreaun en soe it datearje út likernôch 1530 en wat sizze oer it Frysk út dy tiid. Mei Gabbema as auteur soe dat oars komme te lizzen. Bremmer komt lykwols op filologyske, taalkundige grûnen ta de kon- klúzje dat beide stikken net fan deselde skriuwer binne, dat de Quaedam Ad Grammaticam net út it begjin fan ’e 16e ieu komme kin, mar nei alle gedachten út ’e ein fan dy ieu stamt en dat it Fragmentum De Literis Frisicis ek yn dy snuorje skreaun wêze moat. De beide stikken wurde troch Bremmer pleatst yn it ramt fan ’e doetiidske grammatikabeoefening. De grammatika bestie doe út de ûnderdielen ortografy, prosody, etymology (doe de term foar morfology) en syntaksis. It Fragmentum heart by it ûnderdiel ortografy en is ridlik folslein. De Quaedam behannelet de etymology (morfology), mar net folslein, want it jout allinne omtinken oan haadwurden, eigenskipswurden en telwurden, wylst dêrnêst de foarnamwurden, tiidwurden, mulwurden, bywurden, ferhâldingswurden, bynwurden en útroppen behannele wêze moatten hiene. Yn it kommentaardiel by de útjefte fan syn Naamspooringen hat A. Feitsma skreaun oer Johannes Hilarides as Frysk taelkundige en Johannes Hilarides yn taelkundige polemyk (Feitsma e.o. 1966). Feitsma pleatst Hilarides yn it ramt fan de taalkundige streamingen yn syn tiid. Spesjaal omtinken jout se oan Hilarides syn krityk op ’e Quaedam Ad Grammaticam (sjoch ek paragraaf 2.2.) en benammen oan syn stavering(sideeën). Achtergrûn oan benammen it taalkundige wurk fan Johannes Hilarides jouwe Feitsma har artikels Analogy fon de Schola Hemsterhusiana en de frysisten Wassenbergh, Halbertsma en Sytstra (1) en (2) (Feitsma (1994a en b). Se behannelet dêryn gâns oangeande de taalkundebeoefening yn ’e Mid- fryske tiid en it begryp analogy dêryn, dêr’t de ideeën fan ’e klassikus Tiberius Hemsterhuis (1685-1766) sintraal by stean. Op itselde mêd leit ek S. Sybrandy syn artikel Analogy by Wassenbergh (Sybrandy 1989). Ynformaasje en dokumintaasje oer Franciscus Junius syn stúdzje fan it Frysk is te finen yn A. Campbell 1937 en 1948 en Breuker 1990. Breuker beskriuwt Junius syn ûntjouwing as germanistysk taalkundige en hy wol der op ta dat Junius syn belangstelling foar it Frysk te krijen hat mei syn etymologyske ûndersikingen fan û.o. it Nederlânsk, dêr’t er stipe by ha koe fan it as âld bekend steande Frysk.

136 Oer de aktiviteiten fan Janus Vlitius, dy’t kontakt hie en gearwurke mei Junius, is it measte te finen yn Brouwer en Campbell 1939. De gearwurking tusken Junius en Vlitius wurdt beljochte yn Van der Velde 1965. In protte ynformaasje op it mêd fan ’e Midfryske taalkunde is fansels ek te finen yn de dissertaasje fan H.T.J. Miedema Paedwizers fan ’e Fryske filology (Miedema 1961).

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1997)

137 Literatuer

Bakker, D.M. en G.R.W. Dibbets (1977) Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch. Boelens, Kr. (ed.) (1953) Ackrumer Friesch-Boere Almanach Vor ’t Ier uws Heeren. 1671. Practicere trog Mr. Jan Sickes, Ljæf-habber der Stierre kunst ijn Ackrum. (Estrikken - Nû. IV) Grins. (Mei ynlieding, oantekeningen en index verborum). Boer, T.J. de (ed.) (1900) ‘Reyner Bogerman’s Friesche Rijmspreuken’, yn: De Vrije Fries, dl. XIX. Leeuwarden, pp. 207-279. (Mei ferklearjende wurdlist). Brandsma, W.L. (1936) Het werkwoord bij Gysbert Japicx. Assen. (Mei ferklearjende wurdlist). Brandsma, W.L. (ed.) (1951) Mayke Jakkelis. Mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 5) Boalsert. Bremmer, R.H. (1992) ‘Oer datearring, funksje en auteurskip fan de earste Fryske grammatika (1681)’, yn: Philologia Frisica anno 1990. Ljouwert, pp. 9-32. Breuker, Ph.H. (1989) It wurk fan Gysbert Japix. I. Tekst yn facscimile. II. Oerlevering en ûntstean. Ljouwert. Breuker, Ph.H. (1990) ‘On the course of Franciscus Junius’ Germanic studies, with special reference to Frisian’, yn: R.H. Bremmer jr., G. v.d. Meer and O. Vries (ed.), Aspects of Old Frisian philology (Amsterdammer Beiträge zur älteren Germanistik, Band 31/32. Amsterdam- Atlanta; Grins. [Estrik nr. 69]. Breuker, Ph.H. (1993) ‘Oer ûntstean en ferrin fan de doetiidsmeartal-útgong -ne’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jierg. 8. Dokkum, pp. 14-26. Brouwer, J.H. (ed.) (1939) Wouter in Tialle. Mei ynlieding en oanteikeningen. (Magnus-rige, nr. 4) Boalsert. (mei in Index Verborum). Brouwer, J.H. (ed.) (1954) It libben fen Aagtje IJsbrants of dy Frieske Boerinne. (Magnus-rige, nr. 7) Boalsert. (Mei oantekeningen). Brouwer, J.H. (ed.) (1959) De Fryske fersen fan Durk Lenige en oare Makkumers. (Magnus-rige, nr. 8) Boalsert. (Mei oantekeningen). Brouwer, J.H. (ed.) (1960) Petri Baardt, Friesche Boere-practica. Neffens de foarste printinge mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 9) Boalsert. Brouwer, J.H. (ed.) (1963) De Burkerij of It Boere Bedrief. Neffens de printinge fan 1774. Mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 10) Boalsert. Brouwer, J.H. (1964) It Fryske sprekwurd. (Bûnte liuwen 11 en 12) Ljouwert.

138 Brouwer, J.H. (1964) It alderhillichst gebet yn Fryske lûden. Assen. Brouwer, J.H. en A. Campbell (1939) ‘The early Frisian studies of Jan van Vliet’, yn: The Modern Language Review, Vol. XXXIV, No. 2. London, pp. 145-176. Ek ferskynd as oerprintinge. Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma (eds.) (1936) Gysbert Japicx wirken. Boalsert. Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma (eds.) (1966) Gysbert Japicx wurken. Boalsert. (Dêrby as apart diel: Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Aantekeningen op Gysbert Japicx Wurken. Boalsert, 1966). Brouwer, J.H. en W.G. Hellinga (eds.) (1935) Ansck in Houck. Mei ynlieding en oanteikeningen. (Magnus-rige, nr. 4) Boalsert. (Mei in Index Verborum) Ljouwert. Brouwer, J.H. en P. Sipma (eds.) (1940) De sprekwirden fen Burmania (1614). Assen. Buitenrust Hettema, F. (ed.) (1887) Bloemlezing uit Middelfriesche geschriften. Leiden. (Mei oantekeningen). Buitenrust Hettema, F. (ed.) (1895) Fryske Bybleteek. I. Starter’s Frysk. Utrecht. (Mei oantekeningen). Buitenrust Hettema, F. (ed.) (1896) Fryske Bybleteek. II. Gysbert Japiks. Z’n brieven aan Gabbema; z’n verhouding tot Gabbema. Datering van z’n gedichten. Utrecht. Campbell, A. (1937) New Frisian Material in a Lambeth Manuscript yn: Frysk Jierboek 1937. Ljouwert, pp. 31-34. Campbell, A. (ed.) (1948) Gysbert Japicx: The Oxford Text of Four Poems. Edited with a complete glossary. Bolsward. Claes, F. (ed.) (1979) Friese woorden in de zestiende eeuw. (Estrikken - Nû. LVII) Grins. Dykstra, W. (ed.) (1853) Gysbert Japiks Frysche Rymlerye, yn de spelling fen Dr. J.H. Halberstma oerbrocht. Freantsjer. (Mei wurdlist en oantekeningen). Epkema, E. (ed.) (1822) Gysbert Japicx Friesche Rijmlerye. Ljeauwert. Epkema, E. (1824) Woordenboek op de gedichten van Gijsbert Japicx. Leeuwarden. Estrikken Rige tekstútjeften útjûn troch it Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit fan Grins. Sjoch: Boelens, Kr. (ed.) 1953 (Nû. IV); Claes, F. 1979 (Nû. LVII); Feitsma, A. (ed.) 1956a (Nû. XI), 1956b (Nû. XV), 1957 (Nû. XX), Feitsma en Bosma 1960 (XXI), 1961 (XXII), 1962 (XXIII); Feitsma, A. e.o. (ed.) 1955 (Nû. VII), 1965 (XXXVII), 1966 (XXXVIII); Gerbenzon 1956 (Nû. XIV), 1967 (Nû. XLII); Hoekema, T. (ed.) 1969 (Nû. XLIII); Kooi, J. van der (ed.) 1972 (Nû. XLV), 1976 [LI]; Stapelkamp, Chr. 1955 (Nû. VIII), 1956 (Nû. XVI), 1957a (XXIV), 1958a (Nû. XXVI), 1958b (Nû. XXVII), 1959 (Nû. XXIX); Stapelkamp, Chr. (ed.) 1952 (Nû. I), 1953 (Nû. III), 1954 (Nû. V), 1955 (Nû. X); Vries 1987 (Nû. LXVIII).

139 Feitsma, A. e.o. (ed.) (1955) Waatze Gribberts Bruyloft. Synoptysk mei Teweschen Hochtydt en tewesken Kindelbehr. (Estrikken - VII) Grins. Feitsma, A. (ed.) (1956a) Oude Friesche spreeck-woorden, Franeker 1641 synoptysk mei Friesche bywurden, Hs Gabbema mei dêroan taheakke Oantekeningen fan Franciscus Junius F.F en Janus Vlitius. (Estrikken - Nû. XI) Grins. Feitsma, A. (ed.) (1956b) Frysk út de 17de ieu, teksten en fragminten. (Estrikken -Nû. XV) Grins. Feitsma, A. (ed.) (1957) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel I: 1700 -1743. (Estrikken - Nû. XX) Grins. Feitsma, A. (1967) ‘Gysbert Japiks tusken frysk en nederlônsk’, yn: Us Wurk, jierg. XVI. Grins, pp. 1-22. Feitsma, A. (1974) De autografemen in het werk van Gysbert Japicx. Diel I-II en Diel III-IV. Ljouwert / Leeuwarden. Feitsma, A. (1978a) ‘De Friesche Rymlerye as boek’, yn: Meidielingen, nr. 3. Amsterdam, pp. 79- 109. Feitsma, A. (1978b) ‘Fryske taelskiednis’, yn: Meidielingen, nr. 3. Amsterdam, pp. 169-199. Feitsma, A. (1978c) Tussen volkstaal en schrijftaal. Meningen van filologen over het Fries. Ljouwert. Feitsma, A. (1994a) ‘De analogy fon de Schola Hemsterhusiana en de frysisten Wassenbergh, Hal- bertsma en Sytstra (1)’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jierg. 9. Dokkum, pp. 37-64. Feitsma, A. (1994b) ‘De analogy fon de Schola Hemsterhusiana en de frysisten Wassenbergh, Hal- bertsma en Sytstra (2)’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jierg. 9. Dokkum, pp. 77-112. Feitsma, A. en R. Bosma (ed.) (1960) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel II: 1744 -1762. (Estrikken - Nû. XXI) Grins. Feitsma, A. en R. Bosma (ed.) (1961) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel III: 1763-1779. (Estrikken - Nû. XXII) Grins. Feitsma, A. en R. Bosma (ed.) (1962) Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel IV: 1780 -1800 en net datearre stikken. (Estrikken - Nû. XXIII) Grins. Feitsma, A. e.o. (ed.) (1965) Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het platte Friesk. Diel I Naamspooringen. (Estrikken - Nû. XXXVII) Grins.

140 Feitsma, A. e.o. (1966) Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het platte Friesk. Diel II Johannes Hilarides. (Estrikken - Nû. XXXVIII) Grins. Fokkema, K. (1949) Over de groei van het Friese taalbesef. Groningen - Batavia. Fokkema, K (1956) ‘Dou hast en dou hest’, yn: It Beaken, jierg. 18. Ljouwert, pp. 91-99. Fokkema, K. (1963) ‘Wat verstond en verstaat de taalkundige onder ‘Fries'?’, yn: Philogia Frisica 1962. Ljouwert, pp. 23-30. Galama, E (ed.)(1977) Specimina Linguae Frisiae. Saeculroum XVII et XVIII. (Textus Minores -Vol. LI) Leiden. Gerbenzon, P. (ed.) (1956) Rienck Hemmema. Rekenboeck off Memoriael. Met inleidingen van B.H. Slicher van Bath, J.H. Brouwer, P. Gerbenzon. Met namenregister en glossarium. (Estrikken - Nû. XIV) Grins. Gerbenzon, P. (ed.) (1967) Friese brieven uit de vijftiende en zestiende eeuw. (Estrikken - Nû. XLII) Grins. (Mei ynliedingen, kommentaar en register). Halbertsma, J.H. (1827) ‘Excellent discours de la vie et de la mort par Philippe de Mornay, met de vertaling van Gijsbert Japiks in het Friesch er nevens’en ‘Agurs bea, zo als die voorkoomt achter het berijmde hooglied van Simon Abbes Gabbema’, yn: Hulde aan Gysbert Japiks. Leeuwarden, pp. 2-125, 127-129. Halbertsma, J.H. (1840) ‘Gysbert Japix’, yn: Letterkundige naoogst. Deventer, pp. 96-298. (Yn dit artikel útjefte fan Gysbert Japiks syn gedichten Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer in Tetke, mei in oersetting en wiidweidige oantekeningen). Hellinga, W.Gs. (1938) ‘Hy zwerve balling ’s Lands, die zyne Landtaal blaamt Willem Higt/1755). Tot een juister begrip van de Bodders in de XVIIe en XVIIIe eeuw’, yn: Frysk Jierboek 1938. Ljouwert. Hepkema, J. (ed.) (1899) Alde Fryske skriften fen Starter, Gysbert Japix en oaren, opgehaald en opnieuw in ’t licht gesteld voor deze tijd. Heerenveen. (Mei oantekeningen). Hepkema, J. (ed.) (p. 1903) Der Vrije Friezen Spreekwoorden, van Burmania te Stiens (1614), afgeschreven te Oxford uit het eenige nog bestaande exemplaar. Toegelicht en verklaard. Eenige Friesche rijmspreuken van veel ouder datum, door Johs. Bogerman van Dokkum (1542) en Gemeene Duitsche Spreekwoorden uit een verzameling gedrukt te Kampen in 1550, afgeschreven op de Koninklijke Bibliotheek te ’s-Gravenhage. Heerenveen. (Hepkema hat yn Oxford ôfskreaun út in eksimplaar fan ’e druk fan 1641); Johs. Bogerman moat wêze Reyner Bogerman). Hoekema, T. (ed.) (1969) Frysk út ’e 17de en 18de ieu.Oanfollingen. Diel I. (Estrikken - Nû. 43).

141 Hoekstra, J. (1993a) ‘Ig-tiidwurden en g-tiidwurden’, yn: Us Wurk, jierg. 42. Grins, pp. 1-68. Hoekstra, J. (1993b) ‘Ik woe ik ien zoepke hie: winskjende sinnen sûnder dat yn it Midfrysk’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jierg. 8. Dokkum, pp. 34-42. Hoeufft, J.H. (1812) Taalkundige aanmerkingen op eenige Oud-Friesche spreekwoorden. Breda. Japix, G. (1681) Friesch Rymlerye. Leuward. Japicx, G. (1821) Friesche Rymlerye. Ljeauwert. Johnston, T.S.B. (1994) ‘De konstruksje fan de folsleine tiid fan it Aldfryske wesa en it Midfryske wezze’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jierg. 9. Dokkum, pp. 1-23. Kalma, D. (ed.) (1923) Gysbert Japiks Frieske Rymlerije. Fyfte printinge. Foarste jefte. Boalsert. Kalma, D. (ed.) (1936) It Húsmanne-petear fen Gysbert Japiks. Mei ynlieding en oanteikenings. Dok- kum. Kalma, D. (1938-1939) ‘Ta de lûdleare fen it Midfrysk (I-VIII)’, yn: De Pompeblêdden, jierg. XI. Ljouwert, pp. 5-11, 39-45. 63-68, 86-89; jierg. XX. Ljouwert, pp. 16-22, 38-45, 61-66, 86-90. Kate, ten, L. (1723) Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake. Amsterdam. Kooi, J. van der (ed.) (1972) Frysk út ’e 17de en 18de ieu. Oanfollingen. Diel II. (Estrikken - Nû. XLV) Grins. Kooi, J. van der (ed.) (1976) De ‘Fryske’wurden út Kiliaen. (Estrikken -Nû. LI) Grins. Krol, J. (1985) ‘It pronomen men yn it skreaune Frysk oant 1950’, yn: Us Wurk, jierg. 34. Grins, pp. 1-36. Leenderts Wz., T. (ed.) (1853) Eenige Gedichten van Gysbert Japiks met korte aantekeningen. Sneek. Magnus-rige Rige tekstútjeften. Sjoch: Brandsma W.L. (ed.) 1951 (nr.t. 5), Brouwer, J.H. (ed.), 1939 (nr. 4) 1954 (nr. 7), 1959 (nr. 8), 1960 (nr. 9), 1963 (nr. 10), Brouwer en Hellinga (eds.) 1935 (5), Simonides en Stapelkamp (eds.) 1952 (nr. 6), Sipma (ed.) 1932 (nr. 2), Smit (ed.) 1973 (nr. 11). Meer, G. van der (1985) Frisian Breaking. (Estrikken, Nû. LXVI) Grins. Meer, G. van der (1987) ‘It is in dregen baas (de ‘bûgings’-(e)n bij eigenskipswurden)’, yn: Us Wurk, jierg. 36. Grins, pp. 97-111.

142 Miedema, H.T.J. (1960a) ‘Achttiende-eeuws Fries’, yn: Leuvense Bijdragen, jg. XLIX. Leuven, pp. 109-122. Miedema, H.T.J. (1960b) ‘Oer de fokaalsystemen fan Reyner Bogerman en Gysbert Japiks as oergongsstadia tusken Ald- en Nijfrysk’, yn: K. Dykstra, K. Heeroma, W. Kok, H.T.J. Miedema (red.), Fryske Stúdzjes oanbean oan Prof. Dr. J.H. Brouwer op syn sechstichste jierdei 23 augustus 1960. Assen, pp. 153-160. Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. Ljouwert. Simonides, D. en Chr. Stapelkamp (eds.) (1952) De Fryske gedichten fan Eelke Meinerts út de jierren 1779-1783 neffens it Ing- wierrumer hânskrift. (Magnus-rige, nr. 6) Boalsert. (Mei in ynlieding, oantekeningen en in index verborum) Sipma, P. (ed.) (1932) Gysbert Japicx, Friessche Tjerne, mei ynlieding en oantekeningen. (Magnus- rige, nr. 2) Boalsert. Sipma, P. (1947) Fon alra fresena fridome. Snits. Smit, J. (ed.) (1973) Dit is ien seldzem almenak. It "Nieuw Leeuwarder Almanach" út it jier 1778. Mei ynieding en oantekeningen. (Magnus-rige, nr. 11) Boalsert. Stapelkamp, Chr. (ed.) (1952) Blijdschips Betjoeginge, oon zijn Trogloftige Heecheit, Willim de Fijfte, Prins fen Oranje, in za fort ... Tro Eelke Meinderts, Boer to Kollum. (Estrikken - Nû. I) Boalsert. (mei oantekeningen en in index verborum). Stapelkamp, Chr. (ed.) (1953) Volle Gelock en Wolkomst Winsk oon har Trogluftige Heegheden, Willim de Vijfte, Prins vin Oranje, en za vort, en zijn Keuninglijke Prinsesse en bebtjes ... Trog Eelke Meinderts, Boer ta Kollum. (Estrikken - Nû. III) Grins. (mei oantekeningen en in index verborum). Stapelkamp, Chr. (1954a) ‘De constructie met vooropgeplaatst praepositioneel object’, yn: Us Wurk, jierg. 3. Grins, pp. 53-57. Stapelkamp, Chr. (ed.) (1954b) ‘Drie Friese Psalmen van Vitus Ringers (met aantekeningen en index verborum)’, yn: Vitus Ringers. (Estrikken - Nû. V) Grins, pp. 13-34. Stapelkamp, Chr. (ed.) (1955a) De Friese Gedichten van Symen J. Althuysen. Met inleiding en aantekeningen. (Estrikken - Nû. 10) Grins. Stapelkamp, Chr. (1955b) ‘Nog eens de constructie met vooropgeplaatst praepositioneel object’, yn: Us Wurk, jierg. 4. Grins, p. 68. Stapelkamp, Chr. (ed.) (1957) Hôndert Psalmen fin David mey dy Tyien Geboden byrymme trog Jan Althuysen Jinwurdig Pastoor op dy Lytze Jouwr. Met inleiding, aantekeningen en index verborum. Drachten.

143 Sybrandy, S. (1989) ‘Analogy by Wassenbergh’, yn: A. Riemersma, Tr. Riemersma, W. Visser (red.), Frysk & Vrije Universiteit. Amsterdam. Telting, A. (1844) ‘Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang’, yn: De Vrije Fries, Derde deel. Leeuwarden, pp. 158-192. Velde, van de, R. (1965) ‘Vlitiana Frisica. De minder bekende Friese bijdragen van Janus Vlitius’, yn: Us Wurk, jierg. 14. Grins, pp. 17-24. Vries, O. (ed.) (1987) Fryske Almanakstikken út de 18de en it begjin fan de 19de ieu. Mei in ynlieding fan Ph.H. Breuker. (Estrikken - Nû. LXII) Grins. Wal, van der M. (1992) Geschiedenis van het Nederlands. Utrecht. Wassenbergh, E. (1774) Verhandeling over de eigennamen der friesen. Met ses bijlagen daar toe betrekkelijk. En een toelage van Friesche spreekwoorden. Franeker. Wassenbergh, E. (1806) ‘Proeve van Oudheid- Taal- en Dichtkunde op Gysbert Japiks Nysgierige Iolle- in Haitze-iem (Als voorbeeld eener nieuwe Uitgave van alle de gedichten)’, yn: E. Wassenbergh, Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen Tongval; II. stuk. Franeker. Waterbolk, E.H. (1952) Twee eeuwen Friese geschiedschrijving. Groningen.

144 VII Trije taalkundige fragminten (1681-1687)

Tony Feitsma De Boeijer 23 9001JJ Grou

Yn doel en opset liket de Gabbema-útjefte fan Gysbert Japicx syn Rymlerije fan 1681 thús te hearren yn deselde erudite filologyske tradysje as Bonaven- tura Vulcanius syn boek De Literis et Lingua Getarum (1597), dêr’t ferskillende teksten yn en oer âlde en nijsgjirrige talen, yn it bysûnder oer letters yn byinoarbrocht binne. Yn it (alhiel nije) twadde diel fan dy Gysbert-útjefte hat Gabbema ûnder mear twa taalkundige fragminten opnommen: ien oer Fryske letters en ien oer Fryske grammatika: it Fargmentum (sic) De Literis Frisicis en Quaedam ad Grammaticam Spectantia, Lingam Phrysicam, & Prima Elementa, ante Centum Quinquaginta & Quod Excurrit Annos Conscripta. Op Quaedam is krityk levere troch Johannes Hilarides yn syn Castigationes (1687). It is net sa maklik te sizzen op hokker konkrete wurken yn de taalkundige tradysje oft de twa taalkundige fragminten yn de Rymlerije fan 1681 tebek- geane. Wy binne net fierder kommen as wat oanwizingen fandatoangeande. Mar faaks kinne oaren dêr fierder op bouwe. R.H. Bremmer hat yn Philologia Frisica Anno 1990 (1992) de beide traktaatsjes ek behannele, en folget dêrby in oare oanpak en in oar spoar as dêr’t ik yn myn stik op út wol.

1 Fragmentum de Literis Frisicis (1681)

It Fragmentum de Literis Frisicis slút oan by de lingwistyske literatuer fan om 1600 hinne, lykas stikken yn De Literis et Lingua Getarum fan Bonaven- tura Vulcanius (1597), De Litteris Mosche Vechaleb libri dvo fan Johannes Drusius (1608) (oer Hebrieuske letters; yn Johannes Drusius syn Opuscula). Yn de konkrete beskriuwing fan de útspraak liket it yn guon opsichten op Justus Lipsius, De recta pronunciatione Latinæ lingvæ dialogvs (1586) (ferlykje fierder ek Desiderius Erasmus, De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione dialogus (1528) en Philippus Melanchton, Grammatica Graeca (1518); sjoch foar dy twa ek Caron (1947)). It Fragmentum bestiet út acht capita. Caput 1 giet oer de figura literae. Yn de folgjende capita wurdt de potestas literae behannele, besteande út de pro- nuntiatio (artikulaasje) en de sonus (lûd); der wurde twa soarten fan letters ûnderskaat: fokalen en konsonanten. Yn caput 2-6 wurdt de potestas behannele fan de seis(?) fokalen, en yn caput 7 dy fan de seis(?) diftongen en ien

145 triftong. Yn de beskriuwing fan de fokalen spilet de artikulaasje in belangrike rol. Yn caput 8 wurdt noch wat oer konsonanten sein. De Fryske letters/lûden wurde ferlike mei oare Germaanske en klassike talen en mei it Hebrieusk. Hjir folget in koart oersjoch fan it belangrykste dat oer de letters sein wurdt:

-Der binne seis fokalen: A. E. I. O. U. W.: de A is koart (A) of lang (AA); de lange AA waard bytiden ek as AU útsprutsen, tichter by de Saksyske A en de Hebrieuske koph (sa te sjen wat tichter by de ô); lange en koarte A kinne betsjuttingsferskil jaan: Aalle - Alle; Waalle - Walle; Gaalle - Galle (caput 2); de E hat tredderlei útspraak; de koarte E (= toanleaze e?) wurdt troch Griken, Goaten en Saksen mei Y oanjûn; de E feroarsaket feroaringen yn de fokalen (A en O) dy’t foar of efter de E steane; de lange E (EE) waard troch de âlde Goaten mei H skreaun (caput 3); de I is noris fokaal en dan wer konsonant; der is in koarte en in lange I (I en II); de konsonant I wurdt folút útsprutsen foar de fokalen A, E, I, O, U; yn it Frysk wurdt de konsonant I brûkt yn wurden as ferrien tsjinoer Nederlânsk faren (caput 4); ynstee fan de A waard gauris O útsprutsen (landt - londt); der is in koarte en in lange O; yn kombinaasje mei E en U feroarje dy fokalen fan lûd; der is ek noch in tredde O tusken de koarte en de lange O yn, bygelyks yn in wurd as Honne (C Houne en C Hoene; betsjut nei alle gedachten ‘hoanne’) (caput 5); der is in koarte en in lange U; yn in wurd as Jouuir fungearret de twadde U suver as in konsonant; oan it begjin fan in wurd kin it ûnderskie tusken grutte en lytse V betsjuttingsferskil jaan, bygelyks Vijf (= fiif) en Wijf (= wiif); oan it begjin fan it wurd wurdt de ‘lytse’ V yn it Frysk as F útsprutsen (caput 6);

der binne seis diftongen: AE. EA. OE. & EO. EI. AV. & AI. & OV.: de AE komt by de Friezen net sa faak foar, en wurdt útsprutsen as Æ; de EA is by de Friezen en de Angelsaksen húsriem; wurdt útsprutsen as de Latynske Æ, bygelyks yn Gean, Clean; it Dútske geen (=gean) liket derop; guon wurden mei EA binne slim út te sprekken; de OE komt faak foar, bygelyks yn Oen, Tjoen; de EO ha wy mien mei de Angelsaksen; is hiel min út te sprekken; bygelyks yn Theode, Feod; de EI ha de oare Nederlanners ek; bygelyks Reisen; de AV wurdt faak brûkt; folsleine (perfecta) foarbylden binne bygelyks: Laugien, Lauua, en ûnfolsleine (imperfecta) bygelyks: Haud, Saun (dêr feroaret de V suver yn in A; wurdt ek wol útsprutsen as lange A); de AI komt faak foar yn wurden lykas Graien; Saksen, Eastfriezen en Grins- lanners sprekke it ferkeard út krekt as de Hebrieuske Coph: as in O yn wurden lykas Maien, Draien; de OV wurdt troch de Friezen helderder en folsleiner útsprutsen as troch de oare Nederlanners en Dútskers; de EOV is in triftong dy’t oaren mar min útsprekke kinne; bygelyks yn Freoundt, Schreound;

146 de EV kin it Frysk hast net, útsein yn in pear eigennammen: Greuue, Seuue, Euue (caput 7);

Opmerking oer konsonanten: B (sêft útsprutsen) en P wurde ûnderskaat; tusken C en K is suver gjin ûnderskie; dy wurde trochinoar brûkt; D en T ferskille fan inoar; ús foarfaars brûkten gauris T, wêr’t wy no D brûke; wy witte net oft de âlden F en PH brûkt ha; yn wurden as Phenning/Pfenning waard troch ús foarfaars gauris H sûnder aspiraasje útsprutsen (??); nei D, T en R waard de aspiraasje gauris tafoege; eigennammen dy’t mei in I begjinne, hiene by ús foarfaars ek aspiraasje (bygelyks Jarich - Hjarich) (caput 8). Yn in soarte fan neiskrift wurde noch de wurden Sljoeucht en Rjoe[u]cht neamd mei fjouwer fokalen yn ien wurdlid, en Smiaeount mei fiif.

2 Quaedam ad grammaticam spectantia (1681)

Quaedam ad grammaticam spectantia stiet yn de tradysje fan de elemintêre Latynske skoalgrammatika’s fan dy tiid, en liket minder ferbân te hâlden mei doetiidske grammatika’s fan it Nederlânsk. Yn Quaedam wurde net de letters behannele sa’t dat ornaris yn it earste part fan sa’n Latynske skoalgrammatika bart. (Mar dy wiene hjir ek al ferantwurde yn it Fragmentum). In folsleine grammatika bestie út: orthographia (literae), prosodia (syllabae), etymologia (dictiones), syntaxis/oratio (partes orationis), syntaxis/constructio (Ruijsen- daal (1991:386-388; 464ss.). Greven syn beknopte Latynske Rudimenta (1715) bygelyks begjint mei in tige beheinde beskriuwing fan de letters as de lytste dielen fan de taal, mar it foarnaamste ûnderwerp fan Greven syn boek binne de paradigmata fan deklinaasje en konjugaasje. De wichtichste oanwizing yn de titel wat it karakter fan de tekst oangiet is de útdrukking Prima Elementa, dy’t ek foarkomt yn de titel fan in elemintêre grammatika fan it Gryksk, dy’t inkeld paradigmata befettet en it earste diel foarmet fan de Elementa Grammaticae Graecae (Amstelaedami 1686) (Kui- per 1958:129). Oare titels fan (alderhande soarten fan) elemintêre grammatika’s binne: Rudimenta, Elementa, Prima Rudimenta. Ferlike mei de eigentiidske Latynske skoalgrammatika’s, liket Quaedam meast op de beknopte boeken mei paradigmata sûnder details oer grûnslaggen en ferklearringen, ornearre foar begjinnende learlingen op de Latynske skoallen. De gewoane skoalboeken dy’t sûnt it begjin fan de sechstjinde ieu ferskynden, lieten de paradigma’s gauris oer oan de boekjes mei ‘prima elementa’ (Kuiper (1958:152, 109). Quaedam stiet dúdlikernôch yn de tradysje fan de oergong fan Latynske skoalgrammatika’s nei grammatika’s fan de folkstaal, skreaun yn it Latyn. Yn dy grammatika’s waarden de oersettingen fan it Latyn yn de folkstaal fer-

147 fongen troch oersettingen fan de folkstaal yn it Latyn, wylst de skema’s fan de Latynske bûgingen tapast waarden op de folkstaal (Jellinek (1913:37-38). Dêr sil it ek fan komme dat de skriuwer fan Quaedam de folsleine bûging fan de seis Latynske fallen jout (p. 6-9), ek al binne de measte foarmen út soarte gelyk. Itselde fine wy yn eardere Nederlânsktalige grammatika’s. Quaedam is winliken noch mear in fragmint as it Fragmentum de Literis Frisicis; it behannelet inkeld substantiven, adjektiven en numeralia, yn de folchoarder fan de bekende grammatika Linguae Latinae Rudimenta (dy’t nei alle gedachten skreaun is troch Vossius (1626; cf. Rademaker 1967:181), en rûchwei yn oerienstimming mei de skema’s fan Valerius en Lithocomus (Ruijsendaal 1991:386-388, 470-477).

Under it opskrift De nomine wurde efterinoar behannele fan it substantyf: meartal (p. 3-5), slachte (p. 5, r. 12-14), fal en bûging (p. 5, r. 15 -9, r. 24); fan de adjektiven: ferliking (p. 9, r. 25-31), bûging (p.10, r. 1-3), superlatyf (p. 10, r. 13-21); dêrnei de diminutiven (p. 10, r. 22-11, r. 22) en it ûnbepaald lidwurd (p. 11, r. 25-31); en fan de numeralia: cardinalia (p. 11, r. 32-12, r. 11) en ordinalia (‘Numerus quem Cardinalem vocant’ (!)) (p. 12, r. 12-13, r. 30). Ynstee fan de folchoarder pluralis - genus soe men yn de trant fan dy tiid de folchoarder genus - pluralis ferwachte ha.

Meartal As regelmjittige meartalsútgongen wurde neamd: a. -en nei substantiven op in konsonant (bygelyks Frioun, Friounen) (p. 3, r. 4-7); op dy regel folgje trije listjes mei útsûnderingen (p. 3-4): 1. wurden op -ir/-er en -in/-en dy’t -s krije (bygelyks Baccir - Baccirs, Mijnglen - Mijnglens); 2. De meartallen Giez, Schiep, Famnen en wurden lykas Botzien - Botziz; 3. wurden op -ir/-er dy’t sawol in meartal op -en as op -s hawwe (bygelyks Amir - Ameren - Amirs; en ek noch: Moer - Moeren - Moers). b. -n nei substantiven op in konsonant + fokaal (bygelyks Mounle, Mounlen); op dy regel folget in listje mei fjouwer útsûnderingen (p. 5, r. 1-5): Du - Duen, Leli - Lelien, Trali - Tralien en Cu - Cy. c. -en nei substantiven op fokaal + fokaal (bygelyks Lai - Laien) (p. 5, r. 6-7); op dy regel folget in listje mei trije útsûnderingen (p. 5, r. 8-11): Vei - Vaêgen, Dei - Daêgen, Tei - Taêgen.

Slachte It nomen hat gjin genus (slachte): de nomina binne allegearre ‘omnis generis’, lykas yn in moy Feint, in moy Faam ensfh. (p. 5, r. 12-13). It artikel in, it ûn- bepaald lidwurd, stiet foar alle nomina sûnder ûnderskie tusken manlik, froulik en ûnsidich (p. 11, r. 25-31, Nota). Nei it artikel in hat ek it adjektyf neffens de grammatikus altyd deselde foarm sûnder e-útgong (p. 5, r. 12-13).

148 Dochs steane der ferskillende partikels (= ferskillende foarmen fan (bepaald) lidwurd of pronomen) foar ferskillende nomina, sa’t fierderop stiet (ut infra) (5, r. 12-14). Ut de foarbylden (5, r. 19-22; 6, r. 8-15) blykt dat der ferskil is tusken de haadnammen mei dy/di/de (meartal da) en mei dat/dit/it derfoar (cf. yn grammatika’s fan it Latyn de trits hic, hæc, hoc). Yn dy foarbylden stiet gjin adjektyf tusken artikel en substantyf.

Fal De iene foarm mijn haan stiet foar alle Latynske bûgingsfoarmen fan mea manus. De substantiven hawwe gjin datyf, akkusatyf, vokatyf, ablatyf, en ek gjin genityf pluralis (5, r. 15-17; 6, r. 16-19). Mar yn de sprektaal wurdt der ynstee fan in fal altyd in preposysje (particula quædam) brûkt (6, r. 17-18). Wol bestiet der in genitivus singularis by substantiven op in konsonant of op fokaal + fokaal. Dy giet út op in -s (5, r. 17-22). Op dy regel binne frijwat (non pauca) útsûnderingen blay, bey, druup, schuur, siet, tac,vey sûnder genityf op s (mar wol wer dy Veys Cruumte) (p. 5, r. 23-31). En guon substantiven op konsonant + fokaal ha dochs wol wer in genityf: Cu, Du, Leli, Trali (Cuuz, Duuz, Lelyz, Tralyz) (6, r. 1-7). De oare nomina ha gjin genityf. Ynstee fan de genityf kinne wy by alle nomina it partikel fen brûke (utimur), likefolle at se in genityf hawwe of net (p. 6, r. 8-15).

Adjektiven Yn it iental likemin as yn it meartal hat it adjektyf ferskillende fallen, wol krijt it in e yn it meartal. (p. 10, r. 4-12). De útgongen fan komparatyf en superlatyf binne -er en -st (p. 9, r. 25-29; p. 10, r. 4-21). Foar de superlatyf mei -st kin alder/aldir stean: in superlatyf sûnder alder- kin ek op in ferliking fan mar twa slaan, de superlatyf mei alder- giet oer in ferliking fan op syn minst trije (p. 9, r. 27-31; p. 10, r. 15-21). In superlatyf yn it iental nei de krijt in e-útgong, nei it net: de nijste Tzirl en it moyst paer (p. 9, r.28-31; p. 10. r. 17-21). Dat sil nei alle gedachten ek jilde foar de stellende trep fan it adjektyf. Ek yn it meartal komt der in e sawol nei de stellende trep as nei de superlatyf. De komparatyf mist de e-útgong yn it meartal (Comparativus etiam nominativo plurali caret). (p. 10, r. 2-3). In komparatyf yn it iental nei de liket gjin e-útgong te krijen; regels en foarbylden datoangeande komme alteast net foar. It paradigma fan breed yn Quaedam sjocht der dan sa út: iental: Breed, Breeder, Breedst en meartal: Brede, Breder, Breedste. (p. 10, r. 4-6)

Telwurden

Diminutiva De diminutyfútgong is -ce (p. 11, r. 17). Dy jildt foar nomina op konsonant en op fokaal + fokaal. Foarbylden: Nuyt-Nuytce, Ay-Ayce. Yn substantiven op fokaal komt de c foar de fokaal te stean: Nirle-Nirlce; útsûnderingen: Du-Duce, Cu-Cuce, Leli-Lelice, Trali-Tralice (p. 10, r. 22-32). Substantiva op -c ha gjin

149 ferlytsingsfoarm; dochs komme (komselden) foarmen op -cilce foar, lykas Boecilce, Banccilce, Boscilce (p. 11, r. 1-5). It meartal fan it diminutyf giet út op -iz (p. 11, r. 18-23). It diminutyf hat fierder gjin fallen (p. 11, r. 21). Der binne frijwat (non pauca) nomina dy’t gjin ferlytsing hawwe, mar de measten ha dat wol (p. 11, r. 14-16). Op side 11, r. 6-13 steane bysûndere foarmen neamd, dêr’t net alhiel dúdlik fan is oft dat ûnregelmjittige ferlytsingswurden binne (bygelyks: botzin, faentzien, priccelce) of wurden dy’t gjin ferlytsing krije kinne (bygelyks: gong, goud, silvir).

3 Castigationes In Quædam ad Grammaticam Frisicam Spectantia (1687)

Gysbert Japicx (1681:42) wie hiel optein oer it grammatikale fragmint Quae- dam, Johannes Hilarides (1649-1725) is dêr net sa goed oer te sprekken en komt mei hiel prinsipiële krityk yn syn kommentaar, de Castigationes (1687). De term Castigationes is in namme foar (krityske) opmerkingen en kommentaar oer in tekst. Dy term wurdt gauris brûkt yn boektitels fan dy tiid. Hi- larides stjoert syn Castigationes yn 1687 oan Gabbema, omdat er heard hie dat Gabbema in folsleine beskriuwing fan it Frysk ûnder hannen hie. De folsleine titel fan it kommentaar is:

Castigationes In Qvædam ad Grammaticam Frisicam Spectantia, ante centum, et qvod excurrit annos conscripta, ut dicitur; ad Virum Clarissimum, Simonem Abbes Gabbemam; Ordinum Frisiæ Historicum; qvi eadem ante sexennium edidit.

Hilarides tinkt dat Gabbema sels de skriuwer is fan Quaedam. Neffens him wize de rûgens (incuria) en de styl (character styli) yn de rjochting fan Gab- bema. Faaks hie Gabbema besocht om de minsken te ferrifeljen of hie er de miening fan oaren ris hifkje wollen. De grammatikus hie it bestean fan it genus ûntstriden (by it ûnbepaald lidwurd) en de trijedieling ferfongen troch in twadieling (manlik/froulik tsjinoer ûnsidich, by it bepaald lidwurd). Yn syn kommentaar komt Hilarides dêr fierder net op. Dat is net sa frjemd, want sels hâldt er it ek op de twadieling yn manlik/froulik tsjinoer ûnsidich, of better sein yn deen it-wurden. Hilarides hat wol krityk op it folsleine paradigma fan fallen foar de Fryske haadnammen yn Quaedam. Trije fallen (nominatyf en genityf singularis en nominatyf pluralis) binne genôch, ornearret er. Foar de genityf lykwols jout er wat mear rûmte foar bûgde genityffoarmen, sels yn de pluralis. Hilarides is it net iens mei de skriuwer fan Quaedam oer de stavering. Hy achtet de stavering fan de grammatikus ferkeard, wol mear staverje neffens de útspraak en hat each foar fonetyske bysûnderheden yn de stavering. Dat ferskil yn stavering hat ek konsekwinsjes foar de beskriuwing fan de útgongen fan substantiven en adjektiven. Wylst de grammatikus ûnderskie makket tusken

150 haadnammen op in konsonant, op konsonant + fokaal en op fokaal + fokaal, bestiet de lêste kategory net foar Hilarides, om’t er j skriuwt ynstee fan y en foar him dêrom it wurd aaj (net ay) útgiet op in konsonant en net op fokaal + fokaal lykas foar de skriuwer fan Quaedam. Itselde jildt foar kuw (op konsonant) ynstee fan ku (op fokaal). Dêrtroch wurdt it bûgingssysteem folle ienfâldiger.

Foar de meartalsútgongen krijt Hilarides no dizze fiif skiften: 1. de útgong -en; foar dy útgong wurdt in inkelde konsonant efter koarte fokaal ferdûbele, efter in langen ien net; bygelyks tow - towwen tsjinoer aaj - aajen; (mar ferlykje faam - famnen, út faamenen of út faammen); dy’t op in fokaal útgeane, krije ek -en, mar at se op in -e útgeane, wurdt dat mei allinne in -n ôfdien; 2. mei de útgong -s; oan de foarbylden te sjen binne dat substantiven op -er of -en en de diminutiva op -e, bygelyks: aajke - aajkes; meartallen lykas bakkers wurde ferklearre troch in ûntjouwing fan bakkeren fia bakkerens nei bakkers (ferlykje de foarmen tobben en tobbens yn ‘Batavorum dialectus’); substantiven op -n of -jen ferlieze de n yn meartalsfoarmen: faantjen - faantjes, botsen - botses; 3. mei útgongen -en of -s; bygelyks aamer - aameren - aamers; 4. ûnregelmjittige meartallen; goez - giez; dej - deeagen; wej - weeagen; (tei - taêgen út Quaedam ûntbrekt); kuw - ky; kleed - kleean; schiep - schiep; 5. adjectiva krije in -e (mei de konsonant dêrfoar al of net ferdûbele).

Op sa’n manier krijt by Hilarides de analogia (en de ratio) syn gerak op it stik fan de meartalsútgongen. Hy beheint it tal útsûnderingen en besiket safolle mooglik regels en regelmjittichheden foar de bûgingen te formulearjen. By de diminutiva ûnderskiedt Hilarides trije útgongen: 1. -ke; at it substantyf op -e útgiet, dan falt dy fuort (nirle - nirlke); 2. -kilke; by wurden op -k (seldsum); 3. -jen; faan - faantjen.

Quaedam jout in beskriuwing fan de taal yn in âlde stavering op de wize fan de âlde filologyske tradysje, wylst Hilarides syn eigen nije stavering brûkt en syn beskriuwing boppedat in moderner lingwistysk karakter jout, sawol teoretysk as praktysk.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1998)

151 Literatuer

Bremmer Jr., R.H. (1992) ‘Oer datearrring, funksje en auteurskip fan de earste Fryske grammatika (1681)’, yn: Philologia Frisica Anno 1990. Ljouwert, pp. 9-32. Breuker, Ph.H. (1989) It wurk fan Gysbert Japix I-II. Ljouwert. Caron, W.J.H. (1947) Klank en teken bij Erasmus en onze oudste grammatici. Groningen - Batavia (ek yn: Dr. W.J.H. Caron, Klank en teken. Groningen 1972). Drusius, Johannes (1608) ‘De Litteris Mosche Vechaleb libri dvo’, yn: Johannes Drusius, Opuscula. Erasmus, Desiderius (1528) De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione dialogus. Basileæ. Gabbema, S.A.(?)] (1681) ‘Fargmentum De Literis Frisicis’, yn: Gysbert Japix, Friesche Rymlerye. Leuward 1681, II, p. 14-21.(reprint yn: Ph.H. Breuker 1989, I, pp. 296-303). Gabbema, S.A.(?)] (1681) ‘Quaedam ad Grammaticam Spectantia, Lingam Phrysicam, & Prima Elementa, ante Centum Quinquaginta & Quod Excurrit Annos Conscripta’, yn: Gysbert Japix, Friesche Rymlerye. Leuward 1681 II, pp. 3-13.(reprint yn: Ph.H. Breuker 1989, I, pp. 285-295). Greven, J. (1715) Latinae Linguae Rudimenta, In Usum Scholarum Groninganarum Adornata, accurate recognita, aucta plurimum, atque innumeris in locis emendata. Sequuntur Declinationum, Comparationum, & Conjugationum Paradigmata; ac faciliora quædam Verba ad imitationem quatuor Conjugationum; Dein etiam vocabula familiaria è partibus orationis invariabilibus. Groningae. Gysbert Japicx (1681) Friesche Rymlerye. Leuward. [Mei: Het twaede diel fen dy Friesche Wirkken. Leuward. (reprint yn: Ph.H. Breuker 1989, I, pp. 241-398)]. Hilarides, J. (1687) Castigationes In Quædam ad Grammaticam Frisicam Spectantia, ante centum, et qvod excurrit annos conscripta, ut dicitur; ad Virum Clarissimum, Simonem Abbes Gabbemam; Ordinum Frisiæ Historicum; qvi eadem ante sexennium edidit, yn: J. Hilarides, ±1687; útjûn yn: A. Feitsma e.a. 1965-1966, I (Estrikken XXXVII). Grins 1965. Hilarides, J. (± 1687) Naamspooringen van het platte Friesk; zijnde De Oude Friessche Lantstaale: In de Oorsprongen opgezocht. In Taalgronden verklaard. Stedbibleteek Ljouwert hs A452. Útjûn yn: A. Feitsma e.a. 1965-1966, I (Estrikken XXXVII). Grins 1965. Hilarides, J. (1705) Nieuwe Taalgronden der Neederdujtsche Taal; Weegens Het Gebruik der Voorleedekens /de/den: die; deeze/dit/dat/het; en de Neederlandsche Woord- rekkinge: Fraaneker.

152 Jellinek, M.H. (1913-1914) Geschichte der neuhochdeutschen Grammatik von den Anfängen bis auf Adelung. I-II (Germanische Bibliothek, Siebenter Band). Heidelberg. Kuiper, E.J. (1958) De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625. Een studie over het onderwijs op de La- tijnse scholen in Nederland in de 17de en 18de eeuw. Groningen (diss. UvA). Lipsius, J. (1586) De Recta Pronunciatione Latinæ Lingvæ Dialogvs. Lugduni Batavorum. Melanchton, Philippus (1518) Grammatica Graeca. Rademaker, C.S.M. (1967) Gerardus Johannes Vossius (1577-1649) (Zwolse reeks van taalen letterkundige studies Nr. 21). Zwolle. Ruijsendaal, E. (1991) Letterkonst. Het klassieke grammaticamodel en de oudste Nederlandse grammatica’s. Amsterdam. [Vossius, G.J.] (1626) Linguae Latinae Rudimenta, in quibus usitatiora aliquot vocabula, deinde declinationum, comparationum, ac conjugationum paradigmata, denique etiam faciliora quaedam tum Etymologiae tum Syntaxios praecepta pueris exhibentur. Lugduni Batavorum. Vulcanius, B. (ed.) (1597) De Literis & Lingua Getarvm, Siue Gothorvm. Item De Notis Lombardicis. Qui- bus accesserunt Specimina variarum Linguarum. quarum Indicem pagina quæ Præfationem sequitur ostendit. Lvgdvni Batavorvm.

153 VIII Skiednis fan de stavering

Tony Feitsma De Boeijer 23 9001 JJ Grou

1 De stavering fan Gysbert Japicx (1603-1666)

Yn ’e midden fan de santjinde ieu begûn de Fryske dichter Gysbert Japicx yn it Frysk te skriuwen yn de trant fan de Renaissance-poëzij fan syn dagen. Hy kritisearre de Aldfryske stavering, dat, om poëzij yn it Frysk te skriuwen moast er de sprutsen folkstaal geskikt meitsje foar literatuer en in hiel nije stavering skeppe. De stavering fan syn Rymlerije is in mânsk taalkundich wurkstik, dat in stik aktuele taalbou fertsjinwurdiget dat past yn de taalbou- aktiviteiten yn de sechtjinde en santjinde ieu. Yn dy sin wie Gysbert Japicx taalkundich sjoen hiel modern dwaande. Hy gie by syn stavering út fan de wearde dy’t de lettertekens yn it Nederlânsk hiene en folge fierder rûchwei de ‘tradysje’ fan de pear Fryske teksten dy’t yn it begjin fan de santjinde ieu ferskynd wiene. Sjoch fierder oer de stavering fan Gysbert Japicx Feitsma (1974, 1992). Gysbert hat sels in lytse beskriuwing fan syn (lettere) stavering jûn yn in foaropwurd ornearre foar de net-Fryske lêzer, foar de Nauw-keurigen Nee- der-lander (1655), yn de Gabbema-útjefte fan syn Friesche Rymlerye fan 1681, earste diel. Dêr hat er ferskate fan it Nederlânsk ôfwikende bysûn- derheden ferantwurde (oangeande â (‘uyt een wijde keele’); uw; êa en ôa (mei klam op de ‘voor-staenden galmer’); æ; it kwalitative ûnderskie tusken o en ô (bygelyks yn: ‘Hol; helle. Hôl; hol’); lange iji/yy en it ferskil tusken in (= ende) en ijn (= in); s en z, f en v yn In- en Auslaut). It letterteken æ dat by Nederlânske skriuwers ornaris brûkt waard om de dialektútspraak fan boeren en stedske legerein oan te jaan, brûkte Gysbert as in ‘normale’ letter. Dy stavering hie Gysbert Japicx in sin by en dêr hie er nei ‘geploeght ende gepooght als Icarus na ’t wieck-wispelen ende Phaëton na ’t karre-mennen’, sa’t er it yn dat foaropwurd útdrukt: De FRIEZEN zijn (met ootmoedigen verlof-smeking van onse vaderen) eer- tijds, gelijck alle Nêerlandsche Provincien, wat ruwelijck ende wan-schicke- lijck in ’t stellen der letteren vervallen geweest, dat haddense met anderen gemeen: my belangende, soeck mijn grijze moeder- ja beste-moeder-tael in soodanige letter-beelden te bekleeden en beklemmen, datse een letter-kundigen on-FRIEZE sal konnen (soo waen ick) lezen. (ed. Breuker (1989: 277).

154 Yn de stavering fan Gysbert Japicx kinne ferskillende fazen ûnderskaat wurde: de earste faze yn de Tjerne-útjefte fan 1640, de twadde yn de ôfskriften fan Junius (± 1650) (Campbell 1948) en de tredde yn de Rymlerijen fan 1668 en 1681, dy’t beide nei de dea fan de dichter útjûn binne. De ferhâlding tusken dy beide Rymlerije-útjeften is net alhiel dúdlik. Beide útjeften brûke yn begjinsel de stavering dy’t Gysbert yn 1655 beskreaun hat. Mar yn de stikken dy’t der yn 1681 nij by kommen binne, wurdt dy stavering better folge as yn de útjefte-1668 (en de neiprintinge dêrfan yn 1681). It liket der op dat de let- terkast fan Haringhouk yn Boalsert minder goed foarsjoen wie wat bysûndere letters as æ en ê oangiet as dy fan de Ljouwerter útjouwers fan 1681. Sadwaande waarden hiel wat æ-tekens yn 1668 ferfongen troch ea, bygelyks yn ææck, dat konsekwint eack waard, en mist de êa yn 1668 alhiel. Dat de ferskillen tusken 1668 en 1681 sille foar in grut part typografyske oarsaken ha (Feitsma 1988). It is wol dúdlik dat Gysbert stribbe hat nei in noarmearring fan syn stavering. Stadichoan romme er guon letterkombinaasjes op en besocht er ta in mear systematysk gehiel te kommen. De Nederlânske stavering bleau syn út- gongspunt, mar dêrnjonken systematisearre er Aldfryske kombinaasjes lykas uw en oa; oa en ea wiene ek Ingelsk en it systematysk en mear lykop brûken fan ea en oa (letter êa en ôa) kaam nei alle gedachten út it Ingelsk (troch Franciscus Junius?), wylst yn de (Aldfryske?) uw ferskillende tekenkombi- naasjes (oey, ou foar n en in part fan de oe-stavering) byinoar kamen. It liket my ta dat dit mear in kwestje fan stavering as fan útspraak is. It accent cir- conflexe yn â, ô, êa, ôa en æ^ (wat â en ô oangiet yn earste opslach meast in langteteken en letter mear in oantsjutting fan de kwaliteit) wiist yn de rjochting fan it Frânsk. Al dy letters wiene net alhiel nij: bytiden brûkten Nederlânske skriuwers en grammatisy se ek, mar se hearden net by de gongbere Nederlânske stavering, en de dichter hie se sa te sjen nedich om de Fryske lûden wer te jaan. It systeem wurdt yn ’e rin fan de tiid oersichtliker, en de stavering liket in bysûnder goed byld te jaan fan de (of alteast in) útspraak. Yn guon opsichten stiet de stavering fan Gysbert ek no noch tichter by de útspraak fan it Frysk as de hjoeddeiske skriuwwize. Wy kinne dus it lûdsysteem wol sawat fan de sprutsen taal dy’t Gysbert Japicx werjoech yn syn wurk. Dy wie net unifoarm: de dichter brûkte wurdfoarmen út ferskillende dialekten. Hy wikselt tusken e en o yn wurden lykas bed, tredde, del, hel, telle, help. De foarmen mei o hearre by it Súdwest- hoeksk. Gysbert wenne yn Boalsert; yn de santjinde ieu lei dy stêd sa’t liket op de grins tusken it Súdhoeksk en it ‘gewoane’ Frysk (‘dialectus communis’). De nei alle gedachten Súdhoekster oey wurdt yn de lettere stavering ferfongen troch uw; itselde jildt foar de ou foar n yn eardere teksten. De dichter liket hjir mei sin guon útspraakfarianten net wer te jaan. In oare fariaasje lykwols, dy tusken æ en (de mear palatale?) ea wurdt konsekwinter werjûn yn

155 de lettere stavering, ek al wurdt dat wolris wat fertsjustere troch de ûnderskate edysjes. In aparte kwestje is de wikseling tusken foarmen mei en sûnder j. Guon inisjale klusters komme mei en sûnder j foar (ljea-lea), wylst tj yn wurden as Tjerne en tjerl ek wol tzj of tsj skreaun wurdt; is tzj/tsj in plattelânske út- spraak? Der is frijwat wikseling tusken de útgongen -e en -je yn ynfinitiven; faaks hat it grutte tal je-foarmen te krijen mei súdhoekster dialekt. Verbale stammen op in -k ha hiel wat fariaasjes: mei klusters lykas k, kj, ts, tsj, s, sj. Gysbert Japicx syn staveringsnoarm jout dus rûmte foar in sekere fariaasje; hy ferriket syn taal mei foarmen út ferskillende dialekten en faaks ek wol mei farianten út deselde streek of sels by deselde persoan. Bytiden binne útspraak- nuânses sûnder fonologyske funksje werjûn yn de stavering, soms ek net. It resultaat is in aardich konsistinte fonologyske stavering, dêr’t, oan de oare kant, guon fonologysk redundante útspraaknuânses ek wol werjûn wurde. Wêr wurdt de útspraak fûn dy’t it útgongspunt is foar de stavering fan Gysbert Japicx? Fanwegen it ferskil yn taalsitewaasje yn de stêden en op it plattelân soe men tinke kinne dat syn útspraak fan it plattelân kaam, dêr’t er in pear jier as skoalmaster wenne hat. Mar dat is net sa wis. Yn brief I fan Gysbert Japicx oan Gabbema (1628-1688) hat Gysbert it oer ‘d’oude luyden landwards’ dy’t noch bactsen (= bakt) seine. It giet hjir oer de palatalisaasje yn it Frysk, dy’t Gysbert sels net yn it ôfslutend mulwurd fan bakke brûkte: de âlde minsken op it lân hiene sa te sjen mear wurden mei palatalisaasje fan k as oaren, en dy oaren kinne yn dit gefal jongerein op it plattelân wêze mar ek stedsjers. It kin hiel goed wêze dat it Stedfrysk yn de santjinde ieu noch net in folslein monopoalje hie as sprutsen taal fan de hegerein en de middengroepen yn de stêden mar dat dy lju – bygelyks yn Boalsert – ek noch wol Frysk praten. Gysbert Japicx soe syn staveringsnoarm dan yn haadsaak basearre ha op de Fryske taal sa’t dy dêr noch sprutsen waard. De reden dat Gysbert Japicx in nije Fryske stavering en in sekere taal- standert makke hat, is dúdlikernôch deselde as de reden foar it skeppen fan in Fryske literatuer: de winsk om de Fryske taal te kultivearjen en te ûnt- wikkeljen. Syn beskriuwing fan de stavering wie in part fan dy ambysje en hie boppedat it praktyske doel om de útspraak te beskriuwen fan de letters dy’t er sels yn syn wurk brûkte. It meitsjen fan in nije stavering wie hiel gebrûklik by dichters en taalkundigen út de Renaissance. In nijsgjirrige parallel wie de Gasconske dichter Pey de Garros dy’t – lykas Gysbert Japicx – (ûnder mear) psalmen skreau yn in minderheidstaal (it Gasconsk) dêr’t er in útlis by die fan de stavering dy’t er makke hie foar syn literêre produksje. Koarte beskriuwingen fan sa’n nije stavering binne faaks karakteristyk foar lytsere Europeeske talen yn dy tiid (sjoch Feitsma 1992:50-52). De stavering fan Gysbert Japicx hie grutte ynfloed op de tige beskieden literêre produksje yn it Frysk yn de santjinde en achttjinde ieu, benammen op

156 de wat hegere literatuer. Dy ynfloed wie der noch – ûnôfhinklik fan lettere út- spraakferoaringen – oant yn it begjin fan de njoggentjinde ieu. Yn de mear populêre en/of kluchtige literêre teksten waard gauris in ienfâldiger stavering brûkt, minder systematysk en mear op it Nederlânsk rjochte. De skreaune taal fan Gysbert Japicx waard sjoen as in noarm dy’t folge wurde moast, ek al kaam de sprutsen taal dêr net earlik mear mei oerien. Jan Althuysen (1715-1763) skreau yn de Forreden by syn Friesche Rymlery (1755) dat er syn stavering safolle mooglik oan de útspraak fan syn tiid oanpast hie. Men mei lykwols oannimme dat de stavering fan Gysbert syn út- gongspunt west hat, en dat oan de ferskillen in ein hinne útspraakferskillen ôf te lêzen binne. Doe’t Eelke Meinderts (1732-1810) yn 1777 in grut gedicht skreaun hie foar de ‘gewoane’ minsken, kritisearren guon him fanwegen syn ienfâldige stavering, dy’t net oerienkaam mei dy fan Gysbert Japicx. De twadde printinge waard publisearre yn de Gysbert-stavering! Begjin njoggentjinde ieu kaam der nochal wat krityk los op Gysbert syn stavering. Dat sit him alderearst yn in prinsipieel ferskil. Yn dy tiid stiene Har- men Sytstra en oaren in stavering foar dy’t mear op it Aldfrysk rjochte wie. Hja wiene fan betinken dat Gysbert Japicx yn syn stavering tefolle op it Hol- lânsk te seil gie (Sytstra (1854:XI) en dêrby ek noch Ingelske eleminten brûk- te. M. de Haan Hettema (1832:xiv) neamde it ‘een zamenweefsel van Angel- saksische, Hollandsche en Friesche klanken, zonder orde daargesteld’. Fierder skreau Gysbert Japicx neffens sizzen tefolle oerstallige lettertekens ‘nei de omslachtige spelwize fen syn tiid’ en hy brûkte ‘in omhael fen letters dy net nedich binne: ck, gh, hwêr me mei in inkelde k ef g folstean koe’ (Fryske Boekstavering 1879:5-6). In tredde punt fan krityk is it te min oan konsekwinsje yn de stavering: ferskillende werjeften fan itselde lûd. Yn syn Gysbert-útjefte fan 1821 sprekt Ecco Epkema (1759-1832) wol syn respekt út foar de ûnderskate dialektferskillen yn de ‘zoo verbazend rijke taal, als de Land-friesche is’, mar, sa seit er

Algemeen toch is het bekend, dat onze Voorvaderen in de spelling der woorden zeer onvast en veranderlijk zijn geweest: dit gebrek heeft onzen Dichter ook herhaalde malen aangekleefd. [...]. En het zijn vooral deze gebreken, die ik met alle zorgvuldigheid heb zoeken weg te nemen, om, zoo veel doenlijk was, ’s Dichters eigen werk te herstellen; mij den braven man als tegenwoordig voor- stellende, en onder deszelfs oog, als het ware, en met zijne toestemming verbeterende, wat verbeterd diende te worden. (Epkema (1821:(***)3r), Voorrede des uitgevers).

Dochs is Epkema meastentiids frij hoeden mei feroaringen yn Gysbert syn tekst. Joast Halbertsma (1840:131) is it net mei Epkema syn opfettingen iens, ek al hie Halbertsma sels yn syn útjefte fan Gysbert syn Forhânlinge yn 1827

157 de stavering fan de dichter – op in oare wize – sterker normalisearre as Epkema yn syn útjefte fan 1821. Yn 1840 jout er – alteast neffens eigen sizzen – in diplomatyske útjefte fan de Friessche Tjerne. Hy seit yn dat ferbân (1840:131)

De gelijkvormigheid in de spelling, welke Epkema najoeg, zou moeten steunen op het denkbeeld, dat hetzelfde woord in den tongval van Gysbert ook steeds dezelfde uitspraak had. Dit denkbeeld nu houdt geenen steek. Quea en quæ, kwaad, bij voorbeeld, die zich nu aan twee onderscheidene tongvallen toegeëigend hebben, zoodat de Dongera-deelen quæ, en de gewone Landfriezen quea zeggen, wierd in Gysberts tijd nog door elkander gebruikt, gelijk par en pær, mar en mær in mijne kindschheid te Grouw. Bovendien zijn de vokaalteekens van ons Alphabeth te arm, dan dat zich voor ieder der menigvuldige en teedere klankverschillen eener onbedorvene taal dadelijk het onbepaalde en ontwijfelbare teeken aanbiedt. De dichter wankelt dus dikwerf tusschen y en ij, uw en uy, bij voorbeeld, en mij dunkt, wij moeten die verschillende spellingen in onze drukken laten, om tusschen de uitersten een middenevenredige te zoeken, die het raadsel der ware uitspraak oplost.

Halbertsma syn krityk op Epkema is ûnrjochtfeardich: Halbertsma hie sels yn 1827 quæ konsekwint troch quea ferfongen (it ûnderskie tusken y en ij sil nammers wol net in ferskil yn útspraak wêze, sa’t Halbertsma en Epkema ha wolle). Der bliuwt fan oer dat Halbertsma – mear as oaren – each liket te hawwen foar de swierrichheden by it skeppen fan in stavering, by it fêststellen fan gelikense en ferskillende lûden. Fan dy kant besjoen is de yn earder ieuwen wol gauris utere stelling dat in taal dy’t net skreaun wie, ek net skreaun wurde koe, net sa ûnbegryplik. No hoegde Gysbert wol net in stavering út it neat te skeppen, mar it Frysk fan doe hie, doe’t er begûn, noch net (of net mear) in systematysk trochtochte stavering. Ek al hat benammen Halbertsma wol each foar de ferskillende fazen yn Gysbert syn stavering, net ien fan de doetiidske kommentatoaren hie der sa te sjen erch yn dat gâns ferskillen yn stavering yn ien en deselde tekst it gefolch wiene fan it feit dat by de korreksje guon âlde staveringen stean bleaun wiene. En dat is dochs de belangrykste reden fan de skynbere ynkonsistinsje fan de stavering fan Gysbert. By ferliking fan de ferskillende fazen fan syn stavering docht bliken dat syn stavering hiel konsistint is en dat der gâns yn ferbettere is (cf. Feitsma 1974).

2 Johannes Hilarides (1649-1725)

Hilarides makke in nije stavering foar it Frysk (en foar it Hylpersk) op basis fan it systeem fan de Nederlânske grammatikus Montanus, dy’t de krekte út-

158 spraak fan de letters mei help fan ferskate diakrityske tekens werjoech. Nef- fens Montanus (1635:11-12) soene yn syn universeel staveringssysteem alle talen ynpast wurde kinne. At de âlde, útstoarne talen mei syn stavering skreaun west hiene, dan hie men no wissichheid hân oer de goede útspraak fan dy talen. Neffens Hilarides is sa’n stavering ek o sa belangryk foar it Frysk en is it spitich dat dy stavering der net earder west hat (Naamspooringen: (5); sjoch Feitsma 1965):

De Friesche woorden, om datse mette gewoone letteren, moeten geschreeven worden: en alsoo den eigen uitspraak niet vertoonen: tot naadeel en verval van onze taal, Soo sullen wy, de selve met bymerken, in plaatse van nieuwe letteren, teikenen. En een verklaaringe tot duidelijk verstand van dien, voor aff laaten gaan, by wijze van inleidinge: daar in getoond sal worden een middel, om de uitspraak van alle taalen, schriftelijk te kunnen doen: en alsoo de selve sonder moeite van uitreizen buiten lands, te belichten. Een uitvindinge, die sooze voor meenig hondert jaaren tot nuu toe, was gebruikt geweest, sou onze oude Frieze taal noch ongeschonden, in haar geheel, tot ons sijn oovergekoomen, en een onderwijs van veele noodige, en dienstige dingen, met sich gebracht hebben. Doch ’t geen nuu noch van de selve bekend is, door dit middel eenichlijk te bewaaren staat: maar buiten dien, al sleepende te niete gaan moet.

Hilarides seach it Frysk as in fitale (‘krachtige’) taal, mar it wie net in soad brûkt yn skreaune foarm, dat syn reëel belang wie navenant lyts. Hy docht dus oan taalbou mei in praktysk doel. Hilarides syn wurk oan de taal is mear praktysk-foarljochtsjend, dat fan Gysbert wie mear literêr. De taljochting op syn stavering dy’t Hilarides syn lêzers tasein hie, is ús net oerlevere. Montanus is ien fan de earsten yn de tradysje fan in universele stavering, dy’t op syn bar wer gearhinget mei de trend nei in universele grammatika of sels nei in universele taal. Noch earder, yn 1586, hie de Deen Jacob Madsen Aarhus sa’n projekt útfierd yn syn De literis libri duo (sjoch Madsen 1586:*7v-*8v en de edysje fan 1930-1931 II:111-112). Madsen en Montanus geane dêrby út fan in ‘natuerkundich’ ûndersyk fan de mûle en de dêrút folgjende artikulaasjemooglikheden. Ek Francis Lodwick fan de Royal Society hat yn syn Common Writing (1647) in stavering opset ‘common to all Languages’ en ‘legible and intelligible, in all Languages whatsoever’ (Padley 1976:191). Yn deselde tradysje sitte staveringsbeskriuwingen lykas dy fan John Wallis yn syn Grammatica Linguae Anglicanae (1653) (Arens I:84-86, en Padley 1985:191-192). Sokke ideeën binne hiel gongber yn dy tiid, ek al seit elk fan dy skriuwers dat er hiel wat nijs docht. Dochs sil de konkrete ynfloed op Hilarides op dit stik fan saken wol fan Montanus komme, sa’t er sels ek seit. Hilarides giet, lykas Gysbert Japicx, safolle mooglik út fan de wearde fan de Nederlânske tekens, dy’t yn it ramt fan de systemen fan Montanus en Hilarides

159 winliken as in part fan in universeel staveringssysteem fungearje. Dúdlik Montanus yn Hilarides syn stavering is bygelyks de konsekwinte ferdûbeling fan lange fokalen, ek yn iepen wurdlid (by Hilarides komme ek de ææ en de œœ foar), de stavering fan de konsonanten j en w as twadde lid fan ‘twalûden’ lykas aaj, ej, uj, iew, ow (ferlykje Madsen Aarhus), de dûbele ch en benammen de diakrityske tekens (‘bymerken’). Dy wurde by Montanus en Hilarides net konsekwint brûkt. It ‘gewoonelijke schrift’ kin neffens Montanus (1635, Inleiding 17) wol sûnder de (finere ûnderskiedingen troch de) bymerken; dat is ek makliker te skriuwen. Ek Hilarides lit se gauris wei. Wat de artikulaasje oangiet ûnderskiede Montanus en Hilarides trije stannen fan ’e tonge, fan heech nei leech: plat (= hoochboomig), hol-achtig en hol dy’t gauris oanjûn wurde mei ‘boovemerken’, diakrityske tekens boppe de letters. Mei ‘ondermerken’, diakrityske tekens ûnder de letters, kin dan it ûnderskie oanjûn wurde neffens de djipte fan de lûden: wat mear at de ‘Scheideur’ fan de artikulaasje efter yn ’e mûle sit, wat djipper. Sa kinne wy oan de stavering fan B‘o,‘o,lzert (= Boôlzert; Hylpersk: Booalzert) sjen dat wy te krijen ha mei in hol-achtige keel-‘o (sjoch fers fan Hilarides yn Gabbema 1701; en Hilarides 1720). It karakter fan Hilarides syn ûnderskie tusken de twa soarten fan oo (in ‘keel-oo’ (mear iepen?) en in ‘hol-achtige geheemelt-oo’ (mear sletten?)) liket net alhiel oerien te kommen mei Montanus sinen. De (echte) ‘wijtgaepende’ aa, de djipste fan de trije a’s, in soarte fan kiel- klinker, wurdt skreaun as áà of aâ (bygelyks: áàde/aâde) (ferlykje de stavering aad/âd by Gysbert Japicx en syn beskriuwing fan dat â-lûd foar de Nauw-keurigen Needer-lander). Hilarides skriuwt yn it Nederlânsk en yn it Frysk altyd aa foar de gewoane, net ‘wijtgaepende’ aa , wylst Montanus (lykas Gysbert Japicx) ae skriuwt. Is Hilarides syn lûd ‘wijtgaepender’ as by de measte Hollanners en by Gysbert? Hy ûnderskiedt twa soarten fan (koarte) a: in ‘gewoane’ yn Stedfrysk patten, en yn dat, wat, en (wat mear palataal sa’t liket) yn patjen, Spanjen. Yn it Frysk skriuwt Hilarides dat, yn it Hylpersk meast dot. Hat er it wurd yn it Frysk mei in a útsprutsen en yn it Hylpersk mei o? De y/ij by Gysbert is by Hilarides in ie mei in bôchje of streekje derûnder om oan te tsjutten dat it lûd koart is. ie sûnder wat derûnder is lang en Hyl- persk iee liket in e-neislach te hawwen (ferlykje eea, ooa, oee, ooe, eeo, oeu). Under oare letterkombinaasjes komt it bôchje of streekje ek wol foar om de koartens oan te jaan. It is dúdlik dat Hilarides tige war docht om op syn eigen wize à la Montanus de útspraak sa goed mooglik wer te jaan. Yn de Castigationes (1687), syn kommentaar op it grammatikale fragmint út de Gysbert-útjefte fan 1681 (Quaedam ad grammaticam spectantia), kritisearret Hilarides ek de stavering. Dy hat konsekwinsjes foar de beskriuwing fan de bûgingsútgongen. Hilarides syn ienfâldiger stavering joech in folle ien- fâldiger bûgingssysteem. Syn stavering is moderner en mear lingwistysk en stiet tichter by de útspraak as dy fan de auteur fan Quaedam.

160 Gysbert Japicx en Johannes Hilarides giene beide út fan de taal sa’t dy sprutsen waard troch har tiidgenoaten, en namen ek beide de lettertekens oer út de Nederlânske stavering. Mar Hilarides syn stavering betsjut in radikale fernijing, wylst Gysbert him mear konformearret oan de Nederlânske staveringstradysje. Hilarides hie grutte bewûndering foar Gysbert Japicx, mar syn ideeën oer de funksje fan taal en literatuer wiene minder literêr en mear demo- kratysk. Hy hie dêrby, lykas Gysbert Japicx, in soad omtinken foar ôfwikende dialektfoarmen. Syn stavering is lykwols net genôch brûkt om in soad ynfloed te krijen. Sjoch oer de stavering fan Hilarides fierder Feitsma (1966:32-48) en foar neiere bysûnderheden oer de yn Castigationes beskreaune stavering haadstik VII yn dit boek.

3 Njoggentjinde-ieuske stavering

Yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu bestiene der ferskillende mear of minder argayske staveringen fan it Frysk. Guon skriuwers, lykas Wassen- bergh, en yn it earstoan Epkema, giene benammen te seil op Gysbert Japicx, oaren, lykas Epkema yn syn letter wurk en De Haan Hettema, folgen de Ald- fryske skriuwwize. De stavering fan ’e earste literêre publikaasjes fan ’e Hal- bertsma’s dêrfoaroer wie hiel ienfâldich en kaam rûchwei oerien mei de gongbere útspraak.

3.1. De stavering fan Joast Halbertsma (1789-1869)

Oer de skreaune taal en de stavering tocht Joast Halbertsma hiel oars as Ep- kema, De Haan Hettema en oaren, dy’t in mear of minder argayske stavering foarstiene. Yn it earstoan (yn de Lapekoer fan 1822 en 1829) brûkte er in ien- fâldige, eigentiidske stavering, basearre op Hollânske letters en lûdwearden. Hoewol’t dy stavering rûchwei oerienkaam mei de útspraak, wie dy dochs minder fonologysk as Gysbert Japicx sines yn de santjinde ieu west hie. Hy hie net foar elk Frysk foneem in aparte stavering. Syn noarm wie de deistige sprektaal, oanfolle mei dialektyske en wat âldere foarmen dy’t drigen te fer- dwinen. Letter waarden syn ideeën mear etymologysk, sa’t dat yn dy tiid hearde. Syn lettere mear argayske stavering, fan de jierren tritich ôf (ek yn de lettere printingen fan de Lapekoer) wie neffens de taalkundige ideeën fan dy tiid wittenskipliker, en dy soe grutte ynfloed krije op de lettere ûntjouwingen op dat mêd. Dêrta hat benammen bydroegen syn ferhanneling oer de Friesche Spelling dy’t er op fersyk fan it Frysk Genoatskip yn it Friesch Jierboeckjen foar 1834 publisearre.

161 Sels seit Halbertsma (1861:872) fan syn eigen stavering dat it gjin ‘critische spelling’ is, mar

een compromis tusschen de spelling van Gijsbert Japix, die in de grondtrekken overeenstemt met de Nederlandsche zijns tijds, en het land-Friesch, gelijk het thans gesproken wordt, ten einde daardoor voor de lezers van het tegenwoordige Friesch dien ouden dichter tevens verstaanbaar te maken; een doel, waarin ik mij verbeeld nog al redelijk geslaagd te zijn.

Halbertsma giet, ek at er it oer de taal fan Gysbert Japicx hat, út fan de eigentiidske útspraak fan it Frysk. Hy ferwyt Gysbert bygelyks dat dy tj foar nijfrysk tsj skriuwt (1834:43-44). Hy giet der fan út dat de útspraak fan t(s)j yn Gysbert syn tiid krektsa west hat as letter en dêryn wurdt er stipe troch in pear tzj-/tsj-staveringen by Gysbert. Wol is er fan betinken dat der om praktyske reden mear ienheid yn de stavering komme moat, mar stavering bliuwt neffens him in ‘ten naasten bij’, in ‘omtrent’. De lêzer moat útgean fan syn eigen sprektaal, de stavering kin de lûden inkeld oantsjutte, net werjaan, dat is no krekt de rykdom fan it Frysk, en ‘deze deugd der taal, zeg ik, als gewrocht van onzen Schepper, onaangeroerd te laten, is heilige pligt van den spel- meester’. By Halbertsma stiet it staveringssysteem dus net foarop (1834: 44-54). Halbertsma ûnderskiedt twadderlei klank fan de fokalen: de slepende en de hortende: ‘Eene enkelde vokaal, door geene consonant of andere vokaal af- gesloten, vertoont den slependen klank; door eene consonant of vokaal afge- sloten, vertoont zij den hortenden klank’ (1834:6). Dat docht tinken oan it ferskil dat Sytstra makket tusken frije en bûne klank, en ek mei de terminology fan Rask (en Adelung) dêr’t in soartgelikens ûnderskie oantsjut wurdt as iepen en sletten. By Halbertsma wurde diftongen gauris beskreaun as in fokaal, sletten troch in oare fokaal, bygelyks yn aei, ai, ea, ie, eau (1834: 7-30). It trema brûkt Halbertsma om in brutsen opgeand twalûd oan te jaan, bygelyks yn goätling. (Letter brûkt er dêr it accent aigu foar: boárst). Oare diakrityske tekens brûkt er net yn it stik fan 1834. Wol jout er it ferskil yn ‘slepende’ net-brutsen en ‘hortende’ brutsen oai oan mei in streek boppe de earste soarte en in bôchje boppe de twadde, mar it liket net wierskynlik dat er dat as in ûnderdiel fan de stavering sjocht. Lykas yn de gebrûklike mienskiplike o-stavering foar ‘doffe hortende’ o (yn ‘kop, brandewijns-kommetje’) en ‘heldere hortende’ o (yn ‘kop, hoofd’), wol Halbertsma ek de lûden ô (‘o, door a gewijzigd’) en oa (‘meer naderende tot de zuivere slepende o’) likens staverje (yn moal = mâl en moal (1834:18-19)), wylst it ferskil tusken ‘lange slepende’ i en ‘korte slepende’ of ‘stootende’ i yn iepen wurdlid, bygelyks yn sike (gezocht en adem gehaald) net yn syn stavering oanjûn wurdt (1834:12-13, 19). Oan de oare kant: men mei gjin besteande

162 wurdfoarmen fersmite en mar ien goedkarre yn de stavering, want ek yn de stavering jildt: ‘verscheidenheid speelt door de éénheid’ (1834:53). Oan alles is te sjen dat it Halbertsma winliken mear giet om in beskriuwing fan de útspraak mei alderhande fariaasjes en nuânses as om in sekuere en grammatikale stavering. Halbertsma hat yn de rin fan syn stik gâns kostlike waarnimmingen en beskriuwingen, mar troch it hjir en dêr fonologysk sjoen minder systematyske karakter fan syn stavering is de konkrete lûdwearde fan syn tekens dochs net altyd sa maklik nei te kommen. Mar de eksplisite fonology bestie doe fansels ek noch net. Yn 1867 publisearre Halbertsma in artikel oer de útspraak fan it sprutsen Frysk fan syn tiid (‘het Landfriesch’).

3.2 Harmen Sytstra (1817-1862)

Op 5 oktober 1840 hode A. Telting syn lêzing foar it Frysk Genoatskip: Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang (yn 1844 printe yn De Vrije Fries III:158-192) oer it ûndersyk dat dien wurde moast om it Frysk syn oarspronklike suverens en omfang wer te jaan. Dat wie net allinne de grûnslach foar Harmen Sytstra syn grammatika mar ek foar syn stavering. Sytstra is in lange wei gien foar’t er ta de stavering fan syn Spraakkunst kaam. Sjoch dêroer B. Folkertsma (1973:221-232) en Brouwer en Kalma (1962) (dy befettet brieven út de perioade 1841-1847). Yn in brief fan 1-8-1841 fan Harmen Sytstra oan Tiede Dykstra steane al prakkesaasjes oer de stavering. Dykstra en hy wolle beide sa súntsjes oan nei de âlde skriuwwize ta. Sytstra is wakker oan ’e stúdzje, en Dykstra helpt Sytstra mei boeken. Yn 1845 kaam Sytstra yn Frentsjer yn ’e kunde mei Mr. A. Telting en J.H. Behrns, en doe fette er al it plan op om in Fryske spraaklear te skriuwen. Yn 1846 neamde Sytstra Telting syn artikel (29-10-1846); en yn in brief fan febrewaris 1847 brocht er it wurk oan de spraakkeunst te praat. Yn brieven fan 1852 en 1856 tanket Telting it Selskip foar it tastjoeren fan de earste stikken fan Sytstra syn spraakkeunst. Hy priizget (30-4-1852) de ‘grondigheid [...], de vlijt [...], en het fijn gehoor van den Schrijver, [...]. Zóó wordt het inderdaad eene historische Grammatica der taal in haar geheelen omvang’. Hy betwivelet lykwols dat mei Sytstra syn taalregels it folk ‘er zijne taal in zal wedervinden’. Mar Telting (5-11-1856) achtet him sels net kompetint ta in beoardieling fan it boek (Folkertsma 1973:239-240). Sytstra syn spraaklear en staveringsideeën pasten goed yn de wittenskips- opfettingen fan syn tiid. Yn dat ramt wie it hiel natuerlik dat De Haan Hettema en yn syn spoar Harmen Sytstra in skreaune Fryske taal besochten te skeppen dy’t oerienkaam mei it Aldfrysk en dy’t it Westerlauwerske en it Noardfrysk oerkoepelje koe. Sytstra woe in unifoarme skreaune taal beskriuwe, ‘mijne algemeene schrijftaal [...], de boekentaal, of, zoo men wil, het eigenlijke

163 boekenfriesch’ (XVI). Alle beskaafde folken, woe Sytstra ha, hiene sa’n algemiene skriuwtaal, of – sa’t hy it neamde – in ‘denkbeeldig’ dialekt. Troch omstannichheden hie it Frysk net sa’n taal ûntwikkele en dat soe Sytstra syn grammatika rjochtsette. Yn it staveringssysteem fan Sytstra is ek rûmte foar de nijere útspraak fan it Westerlauwersk- en Noardfrysk. It wurd beam bygelyks, dat yn de algemiene taal in effene frije lange a hat (bâm), kin ek skreaun wurde as b=m, en dêr wurde dan tagelyk de útspraken éa yn it Wester- lauwersk Frysk en óa yn it Noardfrysk mei oanjûn. As it Westerlauwerske wurd ‘bij versnelling uitgesproken’ wurdt, dan krije wy bâmte , útsprutsen biæmte (35-36). Dat del- en opgeande twalûd beide neamt Sytstra de ‘brutsen’ a; yn Sytstra syn beskriuwing krijt de a yn dat gefal in o foar him yn it Noardfrysk en in e yn it Westerlauwersk Frysk; dy lûden binne beide in trime slettener as de a en wat soartgelikens jildt foar de ‘brutsen’ e (mei in i derfoar) en de ‘brutsen’ o (mei in u derfoar) (6-8). Sadwaande ferantwurdet Sytstra yn syn stavering dochs noch in grut tal sprutsen farianten. Syn systeem fan notaasjes en definysjes en fan in soad diakrityske tekens wie gaadlik om ferskillende útspraken yn ferskillende perioaden en gebieten fan de taal oan te jaan en tagelyk byinoar te bringen. Ek al wie it syn doel om it ‘oarspronklike’ karakter fan de taal te beskriuwen, hy jout tagelyk hiel goede ynformaasje oer de sprutsen taal fan dat stuit. De moai wiidweidige behanneling fan ferskillen en feroaringen fan lûden en staveringen yn de earste ôfdieling fan it boek draacht dêr ek oan by. By al syn noarmative doelstellingen liket Sytstra (p. 46) suver wat by Hal- bertsma syn staveringsideeën oan te sluten, as er ornearret dat

[...] in den regel, het schrift slechts ten doel heeft, de woorden in zoodanige vormen voor te stellen, als zij door het meerendeels der lezers het gemakkelijkst te herkennen zijn, en alleen dán mag men, zulks vereischt wordende, dien regel laten varen, wanneer het er bepaaldelijk om te doen is, een afwijkenden tongval te doen uitkomen, en alzoo de uitspraak van een bijzonder deel sprekers naauw- keurig voor het oog af te teekenen. Het is daarom, dat ik ook geene moeite gedaan heb, om door spelling of toonteekening in den regel onderscheid te maken in de verschillende uitspraak der effene vrije- en verbonden-u, welke aan de beteekenis der woorden niets afdoet, en zelfs, als wilde men den tongval eens landstreeks in tongvallen van gehuchten splitsen, nog in enkele woorden zonder onderscheid zou plaats hebben. Den taalbeoefenaar is het, in ’t algemeen, genoeg, als de afteeke- ning der spraak hem slechts tot éene goede uitspraak kan leiden; aan onbe- duidende dialectische bijzonderheden ligt hem niet gelegen.

In oar soarte fan tolerânsje fine wy yn Sytstra syn gauris minder fiergeande en makliker staveringen foar folksaardige stof. Bygelyks yn de Blau-mandies- krante (1856-1857). Nei oanlieding dêrfan skriuwt Colmjon (1883:84):

164 Yn ’e earste opslach, foaral mei ’t each op ’e boekstavering, scoe nimmen dêr it wirk fen Sytstra yn sjean, [...]. Wy sjugge der lykwol in proefnimming yn om hjar, for hwa Iduna to slim wier to lêzen, dôch ek for de âlde skriuwwise to winnen; hwent sjuch, twiske de wirden op syn Hollânsk skreaun, fynt me in hiel bulte wirden mear op syn âld-Frysk boekstavere.

Sytstra jout navenant net in soad omtinken oan de artikulaasje en de klassifikaasje fan de lûden, al jout syn ferdieling fan ien teken yn ûndersoarten op himsels wol wer in oanwizing fan besibbens fan dy lûden. Hy behannelet de lûden apart en liket der fan út te gean dat de lêzer de lûden kin. Wy jouwe yn it neikommende in oersjoch fan ûnderskiedingen en diakrityske tekens yn it staveringssysteem fan de Spraakkunst (3-8):

a. Frije en bûne lûden. De fokalen yn de wurden wurde op twadderlei wize útsprutsen: as in frije klank (‘op zich zelf, onvermengd’) of as in bûne (‘verbonden’) klank (‘beheerscht door eenen volgenden medeklinker’). In frij lûd stiet oan de ein fan in wurdlid mei klam (hua, de-la) of komt by bûging yn sa’n posysje te stean (skâd - ska-dech, hêl - he-lere). In bûn lûd stiet foar in ferdûbele konsonant (setta) of yn guon lytse wurdsjes (thet). In bûn lûd wurdt ‘door invloed van den volgenden medeklinker anders uitgesproken’ (3), nei alle gedachten koarter en iepener as it frije lûd.

b. Effene frije en brede frije lûden. De frije lûden wurde ferdield yn effene en brede: de effene frije lûden soe men de ‘gewoane’ frije lûden neame kinne; de brede frije klank wurdt oanjûn mei in gravis (`) en hat in bysûndere útspraak: à útsprutsen as o yn Hollânsk hok, mar dan lang; komt oerien mei de lange bûne o yn st©k; è útsprutsen as ee yn Hollânsk heer; ì útsprutsen as ij yn Hollânsk blijde; ò likernôch útsprutsen as oo yn Hollânsk boot, door, komt oerien mei Ingelsk coat, oak; ù (yn Westerlauwersk duwe, nù) is wat doffer as it Hollânske twilûd ou.

c. ‘Standvastige’ en ‘veranderlijke’ fokalen. ‘Standvastig lang’ binne de effene frije e en o, en alle brede frije klanken (4). ‘Standvastig kort’ binne de bûne a-, i- en u-klank. 'Veranderlijke’ fokalen binne koart yn guon wurden en lang yn oaren; dat binne de effene frije a, i en u, en de bûne e en o (cf. de rutsen lûden yn bêd en rôk). ‘Veranderlijke’ fokalen binne ‘zwevend’ as de langte yn ienselde wurd feroarje kin at it yn gearstallingen of oare langere foarmen stiet (bygelyks ff - fîfte). De term schwebend komt ek by Grimm (1822:19) en Heyse (1838:174) foar, mar dêr is it in tuskenfoarm tusken ‘gedehnt’ en ‘geschärft’; by Sytstra wikselet it ‘zwevende’ lûd tusken lang en koart. Grimm, dy’t it begryp by Lachmann wei hat,

165 is der nammers net sa wiis mei en ek Heyse is net altyd sa wis fan syn saak by it fêststellen fan de kwantiteit fan sokke fokalen. Lachmann liket it ‘Schwebelaut’ troch in ‘strich’ oanjûn te hawwen.

d. Diakrityske tekens. Sytstra brûkt fiif ferskillende diakrityske tekens: ^ , ´ , ` , ¯ boppe in fokaal en .. derûnder: de circumflex tsjut de effen frije fokalen oan (as dat nedich is); de acutus jout de klam oan; ek yn sé ta ûnderskieding fan se; de gravis tsjut de brede frije klank oan; it streekje boppe in fokaal jout in lang lûd oan; de twa stipkes (it trema) ûnder in fokaal jouwe in ‘brutsen’ diftong oan (= ôfgeande en opgeande diftong). (it bûne lûd hat, foarsafier’t it ‘standvastig kort’ is, gjin diakritysk teken).

Foar de diakrityske tekens ferwiist Sytstra (8) nei it foarbyld fan Jacob Grimm yn syn Deutsche Grammatik I (Göttingen 18403 :37). Sytstra brûkt mear diakrityske tekens as Grimm, en dy jouwe by him faker kwalitative lûdferskillen oan. Dêrfandinne dat de betsjutting fan de diakrityske tekens by Grimm en Sytstra gauris ferskillend is: de circumflex tsjut by Grimm in lange (of ‘gedehnte’) fokaal oan (komt in einhinne oerien mei Sytstra syn effene frije fokaal, dy’t nammers meastentiids lang is); de acutus stiet by Grimm foar it ‘wirkliche accent’ (‘hochton’) of om ‘gebrochne vokale’ (e en o) fan diftongen te ûnderskieden) (by Sytstra de klam; dat komt dus oerien mei de earstneamde funksje fan de acutus by Grimm; ferlykje ek Heyse 1838:178; Grimm beskôget a, i en u as de oarspronklike fokalen; ‘brekking’ tusken a en i wurdt e, ‘brekking’ tusken a en u wurdt o); it trema stiet by Grimm ûnder mear foar de Umlaut (by Sytstra ûnder de letter, foar de ‘brutsen’ ôf- en opgeande diftong); de gravis stiet foar de ‘tiefton’, it tsjinoerstelde fan de acutus (by Sytstra foar de brede frije klank); it streekje boppe de fokaal as oantsjutting fan de langte liket inkeld by Sytstra foar te kommen. Rask brûkt inkeld de acutus. Dy tsjut it legere, dûnkerder (ek wol neamd it djippe en brede) lûd oan fan de fokalen a, e, i, o en u, dy’t ‘sletten’ wurdt troch in soarte fan konsonant (j- of w-eftich). It oare lûd fan dy fokalen wurdt karakterisearre as heger, klearder en ‘iepen’ (= net sletten troch in soarte fan konsonant), it liket gauris koarter en iepener te wêzen en hat gjin spesjaal diakritysk teken. De ‘gewoane’ koarte lûden lykje by alle trije, Grimm, Rask en Sytstra, gjin diakritysk teken te hawwen. Rask beskriuwt syn brede lûden as å en (artikulatoarysk sletten) e, i, o en u. De brede frije lûden à, è, ò by Sytstra, dy’t oanjûn wurde mei in gravis, komme ticht by de brede lûden á, é en ó by Rask, dy’t oanjûn wurde mei in acutus; de brede ì en ù lykwols tsjutte by Sytstra de diftongen ij en ou oan, wylst Rask syn í en ú monoftongen binne. It bûne lûd fan Sytstra liket mear op it hegere, ‘sletten’ lûd

166 fan Rask. Sytstra syn systeem fan diakrityske tekens hat eins mear fan Rask sinen as fan it systeem fan Grimm.

3.3 De njoggentjinde-ieuske stavering nei Harmen Sytstra

Harmen Sytstra syn stavering moat sjoen wurde yn ferbân mei syn taalplan- ningsaktiviteiten. Syn stavering yn de Iduna, it orgaan fan it Selskip foar Fryske Taal en Skriftekennisse, waard hyltyd argaysker. Hiel wat minsken achten dy ‘Iduna-stavering’ te slim om te lêzen en dus krekt in behindering foar it Frysk lêzen. Dy beswieren wiene dus mear praktysk as wittenskiplik. Der kaam ferset en folksskriuwers lykas Waling Dykstra (1821-1914) brûkten in stavering dy’t folle mear oansleat by de eigentiidske sprutsen taal. Nei Sytstra syn dea (1862) waard syn stavering al ridlik gau alhiel opjûn. Dêrfan- dinne dat de Fryske grammatika’s dy’t nei Sytstra syn dea (1862) ferskynden, yn in modernere stavering skreaun wiene. Hja hiene in mear praktysk en didaktysk karakter en wiene der foar ornearre om Friezen it Frysk goed lêzen en skriuwen te learen. De earste folsleine grammatika fan it Frysk wie dy fan G. Colmjon (1828- 1884), dy’t yn 1863 útkaam. Colmjon hie in ienfâldiger yndieling fan de fokalen as Sytstra mar de systematyk kaam yn guon opsichten noch wol mei Sytstra sines oerien. Colmjon ûnderskate ‘lange zachte’, ‘korte zachte’ en ‘breede zachte’ lûden en dêrfoaroer ‘lange harde’ en ‘korte harde’ lûden, en mei dy begripen beskreau er ‘al onze vokalen met hunne wijzigingen’. Dy fokalen wiene a, e, i, o, u, ea, ie en oe. De e en de i kinne ek noch ‘toonloos’ wêze. Colmjon brûkt trije ‘toonteekens’: ‘het nederlandsche klemtoonsteeken (it sêftteiken), de circumflex (it langteiken) en het nederlandsche deelteeken (it brekteiken)’. It ‘sêftteiken’, de acutus, tsjut it sêfte lûd oan, it ‘langteiken’, de circumflexus, it lange en it brede lûd en it ‘brekteiken’, it trema, it ‘gebroken’ lûd fan ea, ie, oe en oa (lykas by Halbertsma). Yn 1889 kaam de grammatika fan Ph. van Blom (1824-1910) út. Dat wie, lykas dy fan Colmjon, in útjefte fan it Selskip 1844. Van Blom hie him tsjin Sytstra syn grammatika en stavering útsprutsen, hy woe de taal skriuwe sa’t er sprutsen waard, net sa’t er sprutsen wie. Dochs skreau er in hiel konservative grammatika. Van Blom makke inkeld ferskil tusken ‘zachte’ en ‘scherpe’, ‘lange’ en ‘korte’ en ‘toonlooze’ lûden. De beskriuwing fan de stavering komt oerien mei de yn 1879 troch it Selskip oannommen stavering. Sadwaande bleauwen der as diakrityske tekens inkeld de circumflexus (‘breedteken’) en de acutus (‘sêftteken’) oer. Dêrfandinne miskien ek in minder systematyske behanneling fan lûden en letters. Yn 1879 hie it Selskip foar Fryske taal en skriftekennisse ienheid yn de stavering brocht. In kommisje hie in ‘nije’ stavering makke dy’t langer as in

167 heale ieu brûkt wurde soe. Yn de ynlieding ta it kommisjerapport (1-8) stelt de kommisje trije regels op: 1. de útspraak is it útgongspunt; 2. de letters moatte brûkt wurde yn de wearde dy’t se yn it Frysk hawwe, en dan benammen ek by de eigentiidske skriuwers; 3. at de útspraak it talit, moat de ôflieding folge wurde. De frijheid om ferskillende dialekten te skriuwen neffens de dialektútspraak waard mei safolle wurden erkend (8-9). Dat de stavering wie teoretysk in stavering fan lûden mear as in stavering fan wurden. Yn ’e praktyk lykwols waard er ek – hiel sterk – in noarm foar de stavering fan de wurden. Njonken de letters hie de stavering twa diakrityske tekens, it sêftteiken en it breedteiken: ´ en ^ (yn é, ú, â, ê, ô, û). It breedteiken, de circumflexus ‘foar it brede lûd’ joech langte oan, behalven yn û, dat yn lûdkwaliteit ferskilt fan de u en de ú. De selskipsstavering like op de stavering sa’t Halbertsma dy yn 1834 útsteld hie. Fansels wiene der eleminten yn fan Gysbert Japicx, mar yn guon opsichten wie de stavering argaysker as dy fan de 17de-ieuske dichter (bygelyks waarden de stomme l yn âld en de stomme h yn hjouwer oanhoden). Ek al waarden Harmen Sytstra syn staveringsideeën fersmiten, guon fan syn argayske eleminten bleauwen bewarre. Yn oare opsichten wie de Hollânske stavering beskiedend. Sadwaande bestie de nije stavering út eleminten fan hiel ferskillend komôf, en waard it in kompromis tusken histoaryske en eigentiidske stavering. De ynfloed fan de útspraak waard frijwat beheind troch de oare faktoaren.

4 De tweintichste ieu De stavering fan 1879 wie de mear of minder ‘offisjele’ Fryske stavering, opsteld troch de iennichste organisaasje fan de Fryske Beweging. Hoewol’t gjin inkeld offisjeel orgaan meidien hie oan it oerlis en de besluten, sei it himsels dat it Frysk Wurdboek fan Waling Dykstra (1900-1911), dat betelle waard troch it provinsjaal bestjoer, dy stavering brûkte. Dochs wie der wol geregeldwei wat diskusje oer de stavering. De auto- didakt-taalkundige J.J. Hof (1872-1958) wie fan betinken dat P. Sipma (1872-1961), de lettere lektor Frysk, yn syn lesmetoade fan 1906 tefolle útgie fan in sekere standert ek al sei er sels dat er fan de sprektaal (ynklusyf de dialekten) útgie: de lûden hoegden net útsprutsen te wurden sa’t se der stiene, alteast ynsafier’t de ferskillende útspraken yn oerienstimming brocht wurde koene mei de stavering. Hof ornearret dat der in fêste stavering wêze moat fan de lûden mar net fan de wurden. Hy is tsjin in standert-útspraak, en allyksa tsjin in algemien beskaafd Frysk (Feitsma 1987:61-62). Yn 1928-1931 wie der wer wat diskusje oer staveringskwestjes yn de AFUK en der waard in staveringskommisje ynsteld, mar dat smiet fierder neat op. J.J.

168 Hof naam sels de foarstap en skreau fan 1927 ôf oant yn de jierren fjirtich ta yn syn eigen stavering, dy’t wat tichter by de útspraak stie. Al mei al waard de stavering sa’t liket net fan grut belang achte, mei’t der fan útgien waard dat Frysklêzers en Fryskskriuwers frysksinnich en frysktalich wiene en fan tefoaren al wisten hoe’t de wurden útsprutsen waarden. Gâns minsken hiene har nammers sels it Frysk lêzen leard; folle minder minsken koene Frysk skriuwe. Hoe dan ek, der wie net maklik beweging te krijen yn de stavering. Dy sitewaasje feroare wat, doe’t it Frysk sa stadichoan in plakje krige op de legere skoalle. Yn 1937 makke de wet it mooglik dat der fakultatyf wat Frysk ûnderwiis jûn wurde koe, en fan de jierren fyftich ôf doe’t it Frysk yn de earste klassen fan ferskate legere skoallen as earste taal fan de bern ûnderwiisd waard, hiene benammen ûnderwiisminsken ferlet fan in bettere stavering sûnder ûnnedige ferskillen tusken Frysk en Hollânsk. Der wie ek te folle betizing tusken de Fryske en de Hollânske stavering. De stavering joech, mei oare wurden, didaktyske problemen. Fuort nei de Twadde Wrâldoarloch hie der al oerlis west oer de stavering. De measte Fryske boeken wiene doe útferkocht, dat it wie in gaadlik stuit foar in staveringsferoaring. De Ried fan de Fryske Beweging delegearre de saak oan de yn 1938 oprjochte Fryske Akademy, mar it rûn út op in tige beheinde feroaring, fêstlein yn: Forienfâldiging (1945). Om 1960 hinne kamen der inisjativen út it ûnderwiis. Yn de dêrop folgjende diskusjes yn de jierren sechstich en santich kamen rûchwei trije opfettingen oan ’e oarder: 1. de besteande stavering moat der bliuwe, want der binne emosjonele bannen mei de besteande stavering en de kontinuïteit is fan belang mei it each op de lêzers fan no en de âldere literatuer; by in mear by de útspraak oanslutende stavering sille der mear diakrityske tekens nedich wêze en liket it Frysk mear op in dialekt, wylst ferskillende útspraken dan net mear yn ien skriuwwize beflapt wurde kinne; net de stavering mar it stave- ringsûnderwiis moat ferbettere wurde en der moat mear tolerânsje komme foar staveringsflaters. 2. der moat in lytse staveringsferoaring komme, want de besteande stavering is te slim foar de measte skoalbern troch ûnnedige ferskillen tusken Frysk en Hollânsk en in te min oan systematyk, en it ûntmoediget minsken om it Frysk skriuwen te learen en dy feardichheid ek yn ’e praktyk ta te passen; 3. der moat in fiergeande staveringsferoaring komme, want by de arguminten ûnder 2 komt noch dat de besteande stavering net alle relevante fonologyske ferskillen yn it Frysk oanjout, en dêrtroch net de (of in) goede útspraak stipet, wylst ferskate dialektfoarmen net werjûn wurde kinne. In útstel yn de geast fan in fiergeande feroaring neffens de opfetting ûnder 3 waard útprobearre op legere skoallen, mei aardich geunstige resultaten. Un- dertusken wie der in – bytiden hiel emosjonele – diskusje op gong kommen oer

169 de ferskillende staveringsútstellen fan kommisjes fan de Fryske Akademy en de Ried fan de Fryske Beweging. Yn 1969 naam it provinsjaal bestjoer de ferantwurdlikens foar de Fryske stavering op him yn it ramt fan syn foech op it stik fan de Fryske kultuer, en yn 1976 besleat it ta in beheinde staveringsferoaring, dy’t yn 1980 fan krêft waard. Spitigernôch waard by dat beslút net genôch rekken hâlden mei de struktuer fan de stavering as gehiel. Provinsjale Steaten namen gjin beslút oer ferskillende koherinte taalkundige alternativen, mar debattearren oer ûnderskate aparte technyske details. Dy wurkwize wie uteraard skealik foar de konsis- tinsje fan it gehiel. De staveringsferoaringen fan 1980 bliuwe foar it grutste part beheind ta it ôfskaffen fan guon ûnnedige ferskillen tusken de Fryske en de Nederlânske stavering, mar op in net botte konsistinte wize, wylst de werjefte fan de Fryske útspraak der net op foarútgiet dat makket. Gâns skreaune Fryske wurden kinne net goed útsprutsen wurde, as men net fan tefoaren wit wat de útspraak is. By de staveringen yn de njoggentjinde ieu waard der as fanselssprekkend fan útgien dat de lêzers fan tefoaren wol wisten hoe’t in wurd útsprutsen wurde moast, mar dat útgongspunt is hjoed de dei net mear reëel: de Friezen sitte minder goed yn har Frysk en de net-Friezen binne der hielendal mei oan as se op skoalle of kursus of troch selsstúdzje wat te witten komme wolle oer sprutsen Frysk mei help fan skreaune teksten. De ynkonsekwintens fan de stavering is in neidiel foar it selsbetrouwen by it skriuwen en dêrmei foar it skriftlik ge- brûk fan it Frysk en boppedat noch foar de kwaliteit fan de útspraak. De âlde Fryske staveringstradysje stiet net allinne de kwaliteit fan it Frysk mar ek it ûnderwiis en it brûken fan dy taal knap yn ’e wei.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1998)

170 Literatuer

Althuysen, Jan (1755) Friesche Rymlery. Liouwerd. Arens, Hans (1969) Sprachwissenschaft. Der Gang ihrer Entwicklung von der Antike bis zur Gegen- wart, I-II, Frankfurt am Main. Blom, Ph. van (1889) Beknopte Friesche Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd. Uitgegeven door het ‘Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse’ Joure. Breuker, Ph.H. (1989) It wurk fan Gysbert Japix I-II. Ljouwert. Brouwer, J.H. en J.J. Kalma (eds.) (1962) Winst út forlies. Briefwiksel tusken T.R. Dykstra, J. van Loon en H.S. Sytstra út ’e jierren 1841-1847. Ljouwert. Campbell, Alistair (ed.) (1948) Gysbert Japicx: The Oxford Text of Four Poems. edited with a complete glossary. Bolsward. Colmjon, G. (1863) Beknopte Friesche Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd. Uitgegeven door het Gezelschap voor Friesche Taal- en Letterkunde. Leeuwarden. Colmjon, G. (1883) ‘Harmen Sytstra’, yn: Forjit my net 13, pp. 49-94, 185. Epkema, E. (1821) Gysbert Japicx Friesche Rijmlerye. De tredde druwck. Ljeauwert. Epkema, E. (1824) Woordenboek op de Gedichten en Verdere Geschriften van Gijsbert Japicx, als een vervolg op de II vorige deelen van dat werk. (‘Inleiding’ op pp. III- LXXVIII). Leeuwarden. Feitsma, A. et al. (eds.) (1965-1966) Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het platte Friesk I-II. Grins. Feitsma, A. (1974) De autografemen in het werk van Gysbert Japicx. Een verkennend grafematisch onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx en een bijdrage tot de friese spel- linggeschiedenis I-IV (2 volumes). Ljouwert/Leeuwarden (diss. VU). Feitsma, A. (1981-1982) ‘Mieningen oer de fryske taalnwarm’, yn: FRYX 2 (1981), pp. 133-134, 157-158; 3 (1982), p. 13-14, 22-23, 39-40, 52-53, 74-75, 92-93, 126-127, 139-143. Feitsma, A. (1987) ‘Geschiedenis en karakter van de friese norm’, yn: J. de Rooij (red.), Variatie en Norm in de Standaardtaal. Amsterdam, pp. 57-70. Feitsma, A. (1988) ‘Typografyske tûkkeltjemmen by Gysbert Japicx’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 4, pp. 37-47, 65. Feitsma, A. (1989) ‘The history of the Frisian linguistic norm’, yn: István Fodor and Claude Hagège, Language Reform. History and Future. Hamburg, pp. 247-272.

171 Feitsma, A. (1992) ‘Gysbert Japicx os taalbouwer’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 7, pp. 29-53. Folkertsma, B. (1973) De stavering fan it westerlauwerske Frysk yn de njoggentjinde ieu. Grins. Forienfâldiging (1945) Forienfâldiging fan de Fryske stavering. De foroaringen, fêststeld troch de staveringskommisje fan de Fryske Akademy, ynsteld op forsiik fan de Fryske Biwe- gingsried. Ljouwert. Fryske Boekstavering (1879) De Fryske Boekstavering. In hantlieding for hwa yn ’t Frysk skriuwe wolle. Heerenveen. Gabbema, S.A. (1701) Verhaal van de Stad Leeuwaarden, in ’t ligt gebragt door Tobias Gutberleth. Franeker. Grimm, J. (1840) Deutsche Grammatik. Erster Theil. Dritte Ausgabe. Göttingen. Gysbert Jacobz (1655) ‘Nauw-keurigen Needer-lander’, yn: Gysbert Japix, Friesche Rymlerye. Leuward 1681, I, ***4r - ****1r (reprint yn: Ph.H. Breuker 1989, I, pp. 275-277). Gysbert Japicx (1668) Friesche Rymlerye. Bôalsert. (werprintinge yn: Ph.H. Breuker 1989, I, pp. 1- 236). Gysbert Japicx (1681) Friesche Rymlerye. Leuward. Mei: Het twaede diel fen dy Friesche Wirkken. Leuward. (reprint fan stikken dy’t net yn de útjefte 1668 steane yn: Ph.H. Breuker 1989, I, pp. 241-398). [Gysbert Japicx] (1640) Friessche Tjerne, Ofte Bortlijcke Rijmlerye, Trogh ien ijn-fierd, aad, sljoecht, ienfaadigh Huws-Man, di on-forsjoens ijn de Gear-Jefte fen sijn Laan-Here koom. Leeuwarden. Utjûn yn: P. Sipma (ed.), Friessche Tjerne. Boalsert 1932. [Halbertsma, Bruorren] (1822) De lape koer fen Gabe Skroor. Dimter. [Halbertsma, Bruorren] (1829) De Lapekoer fen Gabe Schroor. Dimter. Halbertsma, J.H. (1827) ‘Verhandeling over leven en sterven’, yn: Halbertsma, J.H. Hulde aan Gysbert Japiks. [...]. Tweede stuk. Leeuwarden, j-xliv; pp. 1-125. Halbertsma, J.H. (1834) ‘Friesche Spelling’, yn: Friesch Jierboeckjen. fijfde Jiergong (Lieauwerd), pp. 3-61. Halbertsma, J.H. (1840) ‘Gysbert Japix’, yn: J.H. Halbertsma, Letterkundige Naoogst I. Deventer, pp. 96-298. Halbertsma, J.H. (1861) [Besprek fan] ‘B. Bendsen, Die Nordfriesische Sprache’, yn: De Gids 1861, I, pp. 870-885.

172 Halbertsma, J.H. (1867) ‘Over de uitspraak van het Landfriesch’, yn: De Taalgids 9, pp. 1-52. Hettema, M. (1832) R. Rask, Friesche Spraakleer. Met enige veranderingen uit het Deensch vertaald. [oersetting fan Rask 1825]. Leeuwarden. Hilarides, Johannes (1720) ‘En Hienleppre Saaing, op de Fiefstiegjieerige Tæænst, Fan de Eerwoardige, Haajggeleerde, D. Dominicus Goltsius, Frijtææne Preddecant, ens.’, yn: Alder-laatste Dingen van D. Goltzius. Workum. (Ek yn: A. Feitsma, Frysk út de 18de ieu. Grins 1957, pp. 134-138). Jacobz, Japicx Ú Gysbert. Madsen Aarhus, Jacob (1586) De Literis Libri Duo. Qvorum Priore Nativa pronunciatio asseritur: Posteriori Sophistica confutatur. Basileæ. Utjûn yn: Christen Møller und Peter Skautrup, Jacob Madsen Aarhus De Literis Libri Duo. Aarhus, I-II,(1930-1931). Meinderts, Eelke (1777) Volle gelok en wolkomst winsk oon har trogluftige heegheden, Willim de Vijfte, prins vin Oranje, en za vort, en zijn keuninglijke prinsesse en bentjes; op har steætelijke oonkomst ta Leæuwerd, Vrieslaons hoof en heegsted, op den 28 Augustus 1777. Dockum. (útjûn yn: Chr. Stapelkamp, Eelke Meinderts, Volle Gelok e.s.f. 1ste en 2de printinge. Groningen 1953). Meinderts, Eelke (17772 ) ‘Folle gelok in wolkomst winsk, oon her trogloftige heegheden, Willim de Fijfte, zijn wijf in bern op herre oonkomst ijn dij Frieske hoof- in heegsted, op dij 28ste fen Risp-moanne 1777’, yn: Eelke Meinderts, Blijdschips betjoeginge, oon [...], Dij 24ste fen Julius 1773. Dokkum. (útjûn yn: Chr. Stapelkamp, Eelke Meinderts, Volle Gelok e.s.f. 1ste en 2de printinge. Groningen 1953). Montanus, Petrus (1635) Bericht van een niewe konst, genaemt De Spreeckonst: ontdect ende beschreeven door - - van Delft. (útjûn yn: W.H.J. Caron (ed.), Petrus Montanus, De Spreeckonst. Groningen 1964). Padley, G.A. (1976) Grammatical Theory in Western Europe 1500-1700. The Latin Tradition. Cambridge. Padley, G.A. (1985) Grammatical Theory in Western Europe 1500-1700. Trends in Vernacular Grammar I. Cambridge. Rask, R. (1825) Frisisk Sproglære udarbejdet efter samme Plan som den islandske og angel- saksiske. København. Sipma, P. (1906) Frysk lês- en taelboekje. Leiden. Sytstra, H.S. (1854-1862) Friesche Spraakkunst: Inleiding; I: Klank- en Schriftleer der Friesche Taal; II: Woordenleer der Friesche Taal. Uitgegeven door het Gezelschap voor Friesche Taal- en Letterkunde. Leeuwarden.

173 Sytstra, Harmen (1856-57) Blau-mandies-krante. Liowerd. Telting, A. (1844) ‘Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang’, yn: De Vrije Fries III, pp.158-192. Telting, A. (30-4-1852) Brief oan it Selskip (hs. Selskipsargyf, FLMD, Ljouwert). Telting, A. (5-11-1856) Brief oan it Selskip (hs. Selskipsargyf, FLMD, Ljouwert).

174 IX Grammatika fan it Nijfrysk

Tony Feitsma De Boeijer 23 9001 JJ Grou

Yn dit haadstik wurde in stikmennich publikaasjes behannele dy’t yn prinsipe in folsleine grammatika leverje of in belangryk part dêrfan behannelje. By de earste taalkundige dy’t wy hjir behannelje, Wassenbergh, ha wy dat kritearium net tapast.

1 Everwinus Wassenbergh

Wassenbergh hat neffens syn Frjentsjerter kollega-heechlearaar De Crane (1828:13-14) altyd tige syn bêst dien om de Analogy ta te passen dy’t de net te tellen mannichte fan wurden yn in pear skiften oarderet, ta in pear oarsprongen werombringt, de krêft en de wurking fan de oarsprongen likegoed as fan de verba en de nomina dy’t dêrút ûntsteane, iepenleit, alles ta de ienfâld fan de natuer en sels ta de wierheid weromropt en dy Analogy ôf te lieden, út te lizzen, en foar ferklearring of ferbettering te brûken (cf. Feitsma, 1994: 77-81). Yn neifolging fan de achttjinde-ieuske Schola Hemsterhusiana hat Was- senbergh dy analogy, dy ‘regelmaat’, likegoed yn syn Fryske stúdzjes tapast as by de klassiken. Hy liket him dêrby in ein hinne te beheinen ta it neigean fan besibbens tusken wurden mei deselde konsonanten dy’t wikselje kinne fan fokaal (dat idee giet nammers al tebek op in âldere tradysje). Yn Wassenbergh (1802:122-134) binne fiif Uitweidingen taheakke oan it Idioticon Frisicum, dat in wurdboekje is fan Frysk kleure Nederlânsk. Yn de twadde Uitweidinge (Over de afwisseling der vijf klinkletteren in de onderscheidene tongvallen, en woorden, welke tot eenen stam behooren) seit Wassenbergh oer de analogy ûnder mear, dat Hemsterhuis bewiisd hat dat ‘er in het vormen der Woorden en het daarstellen eener Taalkundige Regelmaat acht moet gegeeven worden op het Verloop der vijf Klinkletteren: zo, dat een verschillende Klinker geen verschillend Woord, geene verschillende Betekenis, noch verschillenden Oor- sprong maaken. Ik hoop in deze Uitweidinge te doen zien, dat ook in onze Moedertaale [sc. het Nederlandsch] en de aanverwante Tongvallen iets diergelijks plaats heeft.’ Dat demonstrearret er dan benammen oan it wurd del (Om laag, neder, beneden, benedenwaarts) en besibbe foarmen (delte, dellinge, delven, delgen; dale, daalen; dilgen; dol, dolte, dollen) wylst Uitweidinge III giet oer de wur-

175 den Huis, Hut, Huid, Hoede, of Hudde. Dêrby giet er út fan it tiidwurd Hoe- den, mei as grûnbetsjutting ‘bedekken’, ‘beschutten’ ensfh. Ek yn syn kom- mentaren by Nysgierige Iolle in Haitze-Iem brûkt er deselde metoade (Was- senberg 1806:10-11 [Faem - Femme - Femina], 13 [Minger - Manger - Menger - Monger - Munger], 21 [Leck - Lak - Laak - Laaken], 24 [Spegel - Spiegel - speculum; Mar - Meer - Mare; Krijsttied - Kersttijd - Christtijd; Dievel - duivel - diabolus; Hawi - Hæ - Haaien - Hooi - Hooien], 45 [Bier - Baar - Berrie - Burrie - Baaren - Beeren - Gryksk QJ'J ; cf. Sybrandy 1989: 161-162).

2 Ecco Epkema, Inleiding (1824)

Yn de Fryske grammatika foaryn syn Gysbert-wurdboek (1824) wol Epkema (1759-1832) net ‘een volledig zamenstel van Spraak-kunst der Land-friesche taal’ jaan mei’t it Frysk fan de dichter ‘eene tamelijke overeenkomst heeft met de Nederduitsche, zoo als wij dezelve bij Cats, Kamphuyzen en andere Tijd- genooten van hem lezen.’ Dat hy ferwiist foar wêzentlike grammatikale ynformaasje nei de Nederlânske grammatika’s fan Siegenbeek (1814) en Weiland (1805); hy folget ek opset en terminology fan it earste part fan de Nederlânske grammatika fan Weiland. Sels wol er him derta beheine om ‘eenige bijzonderheden aantestippen’ dy’t nedich binne om Gysbert Japicx te begripen en de wurden dy’t er brûkt, goed út te sprekken. Yn begjinsel giet it yn Epkema syn grammatika om it Frysk fan Gysbert Japicx, mar yn ’e praktyk sit dêr in hiel soad fan it eigentiidske Frysk yn bemongen. Yn oerienstimming mei syn beheinde doelstelling jout Epkema gjin definysjes fan taal, wurdklassen etc. of diskusjes oer har funksje en karakter, hy behannelet inkeld de lettertekens en har útspraak en gebrûk, en de morfologyske wurdfoarmen. Mar fansels, de gearstallingen binne in tankber ûnderwerp foar in grammatika fan de taal fan Gysbert Japicx, dy’t sa’n soad en sokke yngewikkelde gearstallingen brûkte. Epkema syn wurdboek is yn prinsipe folslein, it is it earste Westerlau- wersk-fryske wurdboek, dat yn Wassenbergh syn geast skreaun is. Ut earder tiid kinne wy eins allinne wize op de yn hânskrift oerlevere Naamspooringen fan Hilarides. Epkema hat him behalven mei Gysbert ek noch mei it Aldfrysk dwaande hoden en hat sels ek teksten yn it Aldfrysk skreaun.

176 3 De analogysk-histoaryske grammatika fan Harmen Sytstra

Yn 1844 publisearre A. Telting in artikel yn De Vrije Fries III, dat in lêzing werjout dy’t er op 5 oktober 1840 foar it Friesch Genootschap hoden hie oer it ûndersyk dat dien wurde moast om it Frysk syn oarspronklike suverens en omfang wer te jaan. It artikel hyt Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang, en dy titel komt aardich oerien mei de doelstelling fan de fjirde ôfdieling fan it Genoatskip op dat mêd, sa’t dy yn de Wetten fan dat Genoatskip (1827) omskreaun stiet: ‘De Grammaticale beoefening der Friesche taal, in hare volle uitgebreidheid’. It Frysk hie de funksjes fan in skreaune taal ferlern en Telting beskôge de Fryske taal sa’t dy op it plattelân praten waard, as in ferbastere taal en as resten fan de oarspronklike âlde taal út de Midsieuwen. Oer ‘de naauwkeurige beschouwing van de nog levende overblijfselen dezer taal’ skreau er ûnder mear dit (1844:164-165):

Het is niet in ons Wester-Lauwersche Friesland alleen, dat de taal nog leeft, en dagelijks gesproken wordt. Men vindt haar, hoewel sterk door het Deensch verbasterd, nog overig in de ommestreken van Bredsted, in het Hertogdom Sleeswijk, [...] in het kleine Sagelterland, eene door moerassen ingesloten streek, aan den oostkant van Oostfriesland, nog in groote zuiverheid bewaard gebleven [...]. Men voege hierbij de Friesche dialecten van Schiermonnikoog, van Hindeloopen, en ons gewoon, ofschoon ook in fijne wijziging van uitspraak, en verscheiden gebruik van klinkers en medeklinkers, in verschillende streken van dit gewest verschillend Landfriesch, – en men zal wel alles hebben opgenoemd, wat van de oude Friesche taal, in den mond van het nog levend geslacht, is overgebleven. Die overblijfselen zijn, taalkundig, hoogst belangrijk.

De Fryske taal hie, ornearre Telting, ferlet fan in histoaryske en analogyske grammatika om de echt Fryske skaaimerken fan de taal wer foar it ljocht te heljen (189): ‘[...] het werk dat ons te doen zoude staan, [...] zou dunkt mij moeten bestaan in drie deelen: vooreerst verzamelen, dan vergelijken, en eindelijk rangschikken.’ Ut de âlde dokuminten elk apart, moasten bûgingen, preposysjes ensfh. sammele wurde en dat byinoar garre materiaal moast dêrnei ferlike wurde, earst ûnderinoar, dan mei besibbe talen, benammen it Angel- saksysk, en by einbeslút mei de noch besteande dialekten elk apart (191):

en langs dezen weg zou het mogelijk worden, eene volledige Friesche spraakkunst, analogisch, historisch, en met in acht neming der verschillende dialecten, zamen te stellen. Dat was het derde deel, het doel van den voor- bereidenden arbeid, de rangschikking van het verzamelde en vergelekene.

Rask syn oanpak soe it foarbyld wêze kinne foar de oardering (‘rangschikking’) fan de grammatika en foar it opstellen fan regels. At dat net mooglik

177 wêze soe, dan soe it de baas wêze en behein it wurk ta it sammeljen en it ferlykjen yn de trant fan Grimm.

Yn syn grammatika woe Harmen Sytstra it plan dat Telting útsteld hie, útfiere, en dat die er winliken hiel sekuer. Foar de stavering, in hiel wichtich part fan Sytstra syn wurk, ferwize wy nei haadstik VIII yn dit boek. Hy wol skriuwe ‘eene goede spraakkunst, kort, maar volledig en duidelijk de taal en hare regelen behandelende’ (1854:VII). Hy begjint mei ‘eene verzameling van alle oude gedenkschriften’ (XIV-XVI),

bestudeerde [...] eerst de best geschreven stukken, [...], en vormde alzoo, met inachtneming der dialectverschillen, voor mij zelf eene algemeene schets van ’t friesch, zoals het tijdens ’t opstellen of afschrijven dier stukken in gebruik was. [...]. Toegerust met de kennis, uit mijne nasporingen opgedaan, zette ik mij aan ’t werk, vergeleek de nog bestaande tongvallen onderling, plaatste ze aan groepen nevens elkander, en onderzocht in hoeverre zij zich wilden laten vereenigen. Thans bleek het mij, dat ze onder twee hoofdklassen gerangschikt moesten worden, waarvan elke, de onder haar behoorende tongvallen als een geheel beschouwd, een hoofddialect vormde. Tot het eene behoorden de tongvallen der Friezen, bewesten de Lauwers wonende, benevens den Sagelterlandschen [westerlauwersch of westfriesch]. Tot de andere die, welke in Sleeswijk en Hol- stein en op naburige eilanden gesproken worden [noordfriesch, incl. wanger- oogsch]. [...] Uit al de kleinere tongvallen de beste vormen dus kiezende, en hunne vreemde bestanddeelen afscheidende, vond ik van elk der hoofddialecten de blijvende, al zijne onderdialecten kenmerkende bijzonderheden. [...] Daar, waar mij de eigen taaloorkonden in onzekerheid lieten, of waar die met elkander in strijd waren, werden de aanverwante talen, voornamelijk het anglosaksisch, ijs- landsch en deensch geraadpleegd, en daaruit de gezochte vorm analogisch afgeleid. Eene uitmuntende wegwijsster vond ik daartoe veelal in GRIMM’s meergemelde Deutsche Grammatik, waarin al de duitsche talen vergelijkend met elkander behandeld worden. Behalve van beide hoofddialecten, spreek ik alzoo gedurig en bovenal van nog een ander, denkbeeldig dialect. Dit is - mijne algemeene schrijftaal [...], de boekentaal, of, zoo men wil, het eigenlijke boekenfriesch.

Oer de folsleinens fan it Frysk wie Sytstra (IV) wat optimistysker as Telting:

even zoo goed als elk ander spreekt de Fries nog zijne taal, hoewel hij ook even zoo min als elk ander éen punt weet aan te wijzen, waar zij in al hare vol- komenheid en in haren vollen rijkdom in den mond des volks leeft. Binnen de grenzen van haar gebied moet eene taal, wordt alles nagegaan en tot een gebragt, volledig heerschen, zal men kunnen zeggen, dat zij nog wezenlijk bestaat, en – dat doet de friesche.

Dat idee oer de geografyske kompletens fan in taal wie net ta it Frysk beheind; ferlykje A. van den Berg en L.C. Valckenaer (sjoch Gerretzen 1940: 267):

178 woorden, welke in Holland zoowel als in Zeeland, Vriesland, Groningen, Over G.N. Braband en Vlaanderen hedendaags in ’t spreeken en schrijven gebruikt worden, en ten voren ooit gebruikt zijn, maken de N. taal uit.

Lykas Wassenbergh en Halbertsma giene ek Telting en Sytstra tebek op it analogy-begryp by de Schola Hemsterhusiana. Har metoade liket op de troch Valckenaer beskreaune rekonstruearjende wurkwize. Sytstra syn grammatika is histoarysk om't er útgiet fan in histoaryske taalsitewaasje, fan histoaryske (empiryske) feiten, hy is analogysk om't der konklúzjes lutsen wurde mei in analogyske metoade. Ien spesjaal ûnderwerp yn Sytstra syn grammatika (§ 239) kin hjir noch neamd wurde as in typysk stikje taalbou, nammentlik it betsjuttingsferskil tusken ‘een groot man’ en ‘een grote man’. Dat ferskynsel komt yn it Hollânsk foar; it wurdt sinjalearre troch Hooft (± 1640, nr. 28-29, pag. 8-9) en ferklearre yn Ten Kate 1723 I:366-373 (cf. Brill 1860:213-214). Sytstra be- skôget it as in beskaafd ferskynsel dat it Westerlauwersk Frysk fan it Hollânsk oernommen hat en dat yn de algemiene Fryske skriuwtaal ek kultivearre wurde moat. Ten Kate (1723:371) hâldt it lidwurd ‘een’ foar in jonger ferskynsel as ‘de’, en tagelyk dêrmei soe dan ek dit ûnderskie yn de foarm fan it adjektyf nei ‘een’ ûntstien wêze. At guon eardere skriuwers dit ûnderskie net yn acht nommen hawwe, dan is dat fuortkommen út ‘een verkeerden opvat van die Schrijvers, als of dat mondeling gebruik een gebrek waer, dat ze met de pen verbeteren wilden.’ Fan Harmen Sytstra syn taalkunde is gauris sein dat dy ûnwittenskiplik wie. P. Sipma (1918) jout wol ta dat Sytstra in soad leard hat, mar achtet him gjin taalkenner yn de sin fan taalgelearde. Wylst Sytstra him beropt op de ideeën fan A. Telting, is Sipma fan betinken dat der in grutte tsjinstelling bestiet tusken Telting, dy’t ‘alhiel op it stânpunt fen de taelwaernimming’ stiet, en Sytstra dy’t ‘in net bisteand Frysk’ opbout (58). Yn dat ferbân jout Sipma heech op fan de moderne taalkundigen fan syn eigen tiid, dy’t ‘oangeande de stúdzje en de kennis fen ’t Frysk it heechst birikbere easkje’ (51). Sipma hat hjir syn konklúzjes wat ryklik maklik lutsen.

4 Oare grammatika’s

Der wie ferset kommen tsjin de taal en stavering fan Harmen Sytstra, dat de twa Fryske grammatika’s dy’t nei syn dea yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu útkamen, hiene útdruklik mear in praktysk as in wittenskiplik doel en giene in einhinne út fan de eigentiidske sprektaal. Hja wiene ornearre om de Friezen it sprutsen Frysk fan har dagen goed lêzen en skriuwen te learen. De earste folsleine grammatika fan it Frysk wie dy fan G. Colmjon (1828-1884), dy’t yn 1863 útkaam. Yn 1889 kaam de grammatika fan Ph. van Blom (1824-

179 1910) út. Dat wiene beide útjeften fan it Selskip 1844. Van Blom hie him tsjin Sytstra syn grammatika útsprutsen, mei’t er de eigentiidske sprutsen taal as de algemiene taal fan it folk beskôge. Hy woe de taal skriuwe sa’t er sprutsen waard, net sa’t er sprutsen wie. Dochs skreau Van Blom in hiel konservative grammatika, dêr’t hiel wat sprektaal as ‘patois’ yn ôfkard waard. De tradysje fan de praktyske grammatika’s set troch oant yn de tweintichste ieu. Yn 1902 ferskynt De vlugge Fries fan S.K. Feitsma (wer printe yn 1943). Dat is in ‘handleiding om zonder onderwijzer in korten tijd Friesch te leeren lezen, schrijven en spreken’ (útjûn yn in searje praktyske learboekjes om in frjemde taal te learen by Ph. Zalsman yn Kampen). It jout in goed oersjoch fan útspraak en stavering, wêrby’t de útspraak wêr’t dat nedich is yn in foar net-Friezen dúdliker stavering werjûn wurdt; it beskriuwt yn ien alinea de mienskiplike funksje fan ferkoarting en brekking yn ‘ferlinge’ wurden, en sa krijt de lêzer yn koart bestek in hiel soad reële ynformaasje oer de grammatika en it presintearret it reële sprutsen Frysk mei de nedige dialektfariaasjes. Koart gearfette: in goed en modern boekje. De Lytse fryske spraekleare, it Westerlauwersk om 1900 hinne oangeande fan G. Postma en P. de Clercq (1904) is skreaun as hantlieding foar skoal- masters dy’t it Frysk oan skoalbern ûnderwize soene. It is yn it Frysk skreaun, en befettet ek Fryske beneamingen foar grammatikale begripen, foar in grut part nijfoarmingen. (Ek yn de yn it Hollânsk skreaune spraakkeunsten fan Sytstra en Colmjon wurde nammers wol Fryske termen neamd). Der wie gâns krityk op it wat deftige Frysk dêr’t it yn skreaun wie, en de ûntagonklikens fan terminology en ynhâld. It is net bekend hoefolle fertuten oft it boekje yn ’e praktyk dien hat foar de ûnderwizers. In grut part fan har nijfoarmingen binne noch yn gebrûk, bygelyks wurden as ‘notiid’ en ‘doetiid’. Al mei al in hiel oar boekje as dat fan Feitsma. De Phonology & Grammar of modern West Frisian fan P. Sipma fan 1913 (wer printe yn 1966) wurdt neier op yngien yn paragraaf 6 hjirûnder. Syn trijedielige grammatika Ta it Frysk (1948-1949) behannelet de lûdleare en stavering (diel I), de wurdlear (diel II) en de bûgingslear en sinlear (diel III). Lykas syn Phonology and Grammar jout ek dit boekje in tige brûkbere, kom- pakte beskriuwing fan it taalmateriaal, mar hjir ornearre foar de Friezen sels. Yn 1925 kamen O.H. Sytstra en J.J. Hof fanwegen mei har Nieuwe Friesche Spraakkunst. It bestie út 274 siden: de Klankleer fan side 4-65, de Rededeelen fan side 66-177, en dêrefteroan fan side 178-274 in Idiomatische Woorden- lijst. In aparte syntaksis stiet der net yn, mar der is ferspraat yn it boek wol aardich wat oer syntaksis te finen. De opset fan it boek hat gjin wittenskiplike pretinsjes, en is dúdlik ferâldere, mar de beskreaune taal is reëel, mei der gauris by oanjûn hokker wurden at yn dy tiid ferâldere wiene. It boek is kwa grammatika en idioom hiel betrouber. Foar wa’t in beskriuwing siket fan guon grammatikale ferskynsels en foar wa’t syn Frysk ophelje en ferbetterje wol, is dit eins noch altyd it bêste boek.

180 Fokkema syn Beknopte Friese Spraakkunst (1948, twadde printinge 1967) is goed brûkber foar net-Friezen en begjinners en behannelet hiel koart lûd- leare, wurdsoarten en syntaksis. Foar it karakter fan it boekje sjoch paragraaf 6 hjirûnder. Yn 1966 kaam in Frânske grammatika fan it Frysk út: de Petit manuel de Frison moderne de l'ouest fan J. Anglade. Dat boekje is basearre op Fokkema syn Beknopte Friese spraakkunst en Sipma syn Ta it frysk. It bestiet út fjouwer dielen: Phonétique, Morphologie, Eléments de syntaxe en Choix de textes mei in vocabulaire frison-français. De Fryske teksten mei wurdlist beslagge goed de helte fan it boek (side 71-152). Benammen de behanneling fan de syntaksis binne de ferskillen tusken Frysk en Frânsk goed oan te sjen. Spraaklear (I-II) fan J. Boersma en G. van der Woude, útjûn fan de AFUK as Lesboekje foar de oplieding ta de Fryske Akte (1972-1975; twadde printinge 1980-1981), behannelet wer de wenstige ûnderdielen: lûdlear en stavering, wurdsoarten, sinlear en wurdfoarming, mar no hiel dúdlik mei de AFUK-kursisten foar eagen. It is wat mear ‘pratend’ as de oare grammatika’s dy’t ornaris wat ‘saakliker’ binne.

5 Histoaryske grammatika en dialektology

De histoaryske grammatika fan it Frysk hat al in lange tradysje. De histoarysk-ferlykjende taalkunde út de earste helte fan de njoggentjinde ieu, dêr’t nammen as dy fan Grimm en Rask oan ferbûn binne, wurdt fan de jierren santich ôf fuortset troch de neogrammatisy, foar wa’t – yn tsjinstelling ta har foargongers – de lûdregels yn prinsipe gjin útsûnderingen hiene: de saneamde ‘ausnahmslose Lautgesetze’. De histoaryske taalkunde hat hiel belangryk west foar de frisistyk. De neogrammatikus Theodor Siebs hat in hiele goede grûnslach lein foar de stúdzje op dat gebiet (1889, 1891, 1901). Hy hat dêr ek de eigentiidske Fryske dialekten yn behelle, yn oerienstimming mei syn idee dat de frisistyk him dwaande hâlde moast mei ‘die gesamte Entwicklung friesischer Sprache, Literatur und Kultur in ihren geschichtlichen Erscheinungen von der ältesten Zeit bis auf den heutigen Tag’ (cf. Feitsma 1986:15). Yn 1890 kaam de âldeastfryske grammatika fan Van Helten (1849-1917) út. Van Helten wie ek de promotor by P. Kloosterman syn dissertaasje oer Het vocalisme der beklemtoonde lettergrepen van den Metslawierschen tongval (1907) en earder al by Wobbe de Vries sines oer Het vocalisme van den tongval van Noordhorn (1895). Nei Siebs en Van Helten soene der noch hiel wat mear publikaasjes neamd wurde kinne op it mêd fan Aldfrysk en dialektology. Be- nammen Buma hat in soad skreaun oer etymology (sjoch ek Bremmer 1992). Der hat yn de jierren tweintich-tritich fan dizze ieu in belangrike diskusje west nei oanlieding fan Kloeke’s Ekspânsjeteory. Kloeke gie derfan út dat dia-

181 lektferoaringen ornaris útgiene fan kulturele sintra en har ferspraten nei de perifery; in observaasje dy’t hjoeddeiske sosjolingwisten net frjemd oankomme sil. As foarbyld skode er It Bilt nei foaren. Benammen Wobbe de Vries, dy’t yn de neogrammatyske skoalle grut wurden wie, is dêrtsjin yn gien: neffens him hode Kloeke te min rekken mei ynterne taalûntjouwingen en wie der yn It Bilt sprake fan ymport fan minsken en har taal ynstee fan it oerbringen fan taaleleminten. Wobbe de Vries hat al hiel ier ferskillende taalobservaasjes dien dy’t letter op ’e nij ûntdutsen binne. Dat dy sa lang net op wearde skatten binne, sil faaks mei lein hawwe oan de ûntagonklikens fan syn styl fan skriuwen. In histoaryske grammatika fan it Frysk is der noch altyd net, mar dat is, sjoen de frijwat fragmintaryske oerlevering fan it Frysk troch de ieuwen hinne, net sa frjemd. Sa’t de fraach yn hoefier’t it ferskil tusken it Aldfrysk yn Westerlauwersk en Easterlauwersk Fryslân in kwestje fan tiid of plak is, wol altyd in punt fan diskusje bliuwe sil, sa is it ek yn oare ûnderdielen fan de Fryske oerlevering lang net altyd fêst te stellen yn hoefier’t it giet om in histoarysk nei inoar of in dialektologysk neist inoar. In histoaryske grammatika fan it Frysk freget in hiel trochtochte metoadyske oanpak, noch ôfsjoen fan de algemienere fraach hoe wis oft wy eins wêze kinne fan de útspraak fan eardere stadia fan in taal.

6 Strukturele grammatika

Foardat wy de strukturele grammatika behannelje, moat earst de Ingelsktalige grammatika fan Piter Sipma (1872-1961) neamd wurde: Phonology & Grammar of modern West Frisian fan 1913 (wer printe yn 1966). Dy hat as earste de Fryske syntaksis grammatikaal wat wiidweidiger behannele, en folget dêrby in hiel oare opset as strukturalisten lykas Fokkema letter dwaan sille. Sipma ûnderskiedt sindielen yn de sin dy’t dan wer ynfolle wurde mei wurdsoarten. Yn dat opsicht liket Sipma – yn hiel beknopte foarm – de syntaxis fan de bekende ûnderwiisman en grammatikus Den Hertog (I:1892) nei te folgjen. Yn oare opsichten is Sipma (1913) hjir, lykas yn syn lettere Frysktalige grammatika, Ta it Frysk fan 1948-1949, allyksa besibbe mei Den Hertog (1892-1896 en 1897-1898). De grammatikale ideeën fan Den Hertog waarden yn syn tiid troch Buitenrust Hettema en oaren út it doedestiids hiel moderne fermidden fan Taal en Letteren fûl kritisearre: Den Hertog soe te folle it aksint lizze op de skriuwtaal. De behanneling fan lûdleare en stavering nimt in grut plak yn yn Sipma syn grammatika fan 1913. Der wurde al hiel wat ferskynsels beskreaun dy’t oaren letter yn strukturele systematyk of generative regels ferantwurdzje sille. Yn Sipma (I:1948) is syn lûdleare ynbêde yn in strukturalistysk model.

182 De belangrykste fertsjinwurdiger fan it strukturalisme yn de frisistyk wie Klaas Fokkema (1898-1967), heechlearaar Frysk oan de Vrije Universiteit (1949-1967). Syn strukturalistyske oanpak waard benammen presintearre yn syn artikels oer fonology (te begjinnen yn 1939) en yn syn bydrage oer de fonology fan it Frysk yn it bekende boek Fonologie van het Nederlands en het Fries fan Cohen e.a. fan 1959. Fokkema syn beskriuwing docht noch altyd tsjinst as learmiddel en de auteur sels hat letter trochwurke oan it strukturalistysk ûndersyk fan it lûdsysteem en de distribúsje fan spraaklûden. Bûten Fryslân is de strukturele fonology earst goed op gong kommen yn de jierren tritich mei de Praachske skoalle. Yn Nederlân hie N. van Wijk yn 1939 syn boek oer de fonology publisearre. De frisistyk hat dus al hiel gau de ynternasjonale ûntjouwingen op dit punt folge. Dy moderne fonologyske aktiviteiten fan Fokkema lykje yn frisistyske rûnten mei ynstimming ûntfongen te wêzen. Prof. Godard Gosses (1877-1955) en prof. Jelle Brouwer (1900-1981) ha har dêr yn 1948 al posityf oer útlitten as in stikje pionierswurk (cf. Feitsma 1989:22-23). Sa is de strukturele fonology hast ûngemurken de frisistyk yn loadst. Besibbe mei de strukturalistyske fonology is de grafematyske analyze sa’t dy yn de jierren santich op in pear âldere Fryske teksten loslitten is. De grafematyske analyze fan de taal fan Gysbert Japicx (Feitsma 1974) wie basearre op de glossematyske teory fan de kopenhaachske skoalle fan Hjelmslev. It giet yn dy teory net om de eleminten as sadanich mar om de relaasjes tusken dy eleminten. Dat makket in strukturele analyze fan skreaune wurden mooglik sûnder foarôfgeande hypotezes oer de lûden fan de yn dy teksten werjûne sprutsen taal. Op soartgelikense wize ha Meijering (1974) en Boelens (1981) Aldfryske teksten behannele; yn Sjölin syn grafematyske analyze fan in Ald- fryske tekst (1970) wurdt in oare metoade brûkt. Allyksa yn de strukturalistyske hoeke sitte Fokkema syn ‘opmerkingen’ oer de bou fan de sin yn syn Beknopte Friese Spraakkunst (Fokkema 1948:78- 92). Dêr ferdielt Fokkema de haadsin yn trije fjilden: it foarfjild, it sintrum en it efterfjild. Yn it middenfjild stiet de persoansfoarm. At it foarfjild de kearn fan de sin is, dan kin dat it emosjonele plak wêze foar gefoels- of wilsutering, wylst it efterfjild as sinskearn it plak foar de meidieling wêze kin (foar in tink- byld of learing). Dat skema en de taljochting dêrop binne ûntliend oan de Plan des Hauptsatzes fan Erich Drach yn syn Grundgedanken der deutschen Satzlehre (1937; 19403 :18). Fokkema’s skema fan de bysin komt ek út Drach (1937; 19403 :29). It boek fan Drach is in bliuwend súkses wurden (cf. Scaglione 1981:133-135). It is net tafallich dat de Deenske strukturalist Paul Diderichsen yn de jierren tritich foar it Deensk oan in soartgelikense sins- yndieling yn trije fjilden wurket (cf. Diderichsen 1964). Fokkema sil ek beseft ha dat de opset fan Drach besibbe wie mei it strukturalisme, mar hy hat syn summier oersjoch letter net fierder útwurke.

183 By dy oanpak spilet fierder de wat mear psychologisearjende taalskôging út dy tiid in rol, sa’t wy dy bygelyks werfine yn de Nederlandse Spraakkunst (1947) fan Fokkema syn learmaster De Vooys en yn de Stilistische Gramma- tica fan Overdiep (1937). En it sinskema fan Drach wiist ek noch dúdlik foarút nei de lettere funksjonele grammatika mei sintrale begripen as topic en focus of thema en rhema. Fan in systematyske oanpak fan de grammatika yn strukturele sin is yn de frisistyk fierder net in soad te sjen. It liket frij typearjend foar de eardere Fryske syntaksisstúdzje te wêzen dat de Fryske sinbou eins nea goed út it eigen Fryske systeem wei bestudearre is. Krekt de ôfwikings fan it Hollânsk ha it measte omtinken krige. Te neamen binne hjir de tiidwurdfolchoarder, preposition stranding, bysinnen mei dat, bynwurdbûging, de bynwurdlike t en de en + ymperatyf-konstruksje. Yn ’e behanneling fan sokke ‘aparte’ ferskynsels falt dan op dat gauris mear flyt dien is op ’e dokumintaasje as op in djip- dollende analyze. Nammers, sa apart binne dy ferskynsels lang net altyd. Yn de Fryske noarm binne no ienkear mear sprektaalkonstruksjes opnommen as yn de Hollânske. Sadwaande kin men sokke konstruksjes gauris yn âlder Hollânsk of yn dialekten weromfine. Wat dat oangiet is it ek net frjemd dat net-fan-hûs-út-Frysk-praters dy’t oer aspekten fan ’e Fryske syntaksis skriuwe, gauris út ’e dialektologyske hoeke wei komme (De Rooy, Daan). In moai grut part fan de syntaktyske stúdzjes is de tradisjoneel-grammatyske kant neist (bgl. Van der Woude, Popkema). Ek de skoalle fan Overdiep, mei syn grutte oandacht foar de folkstaal, hat hjir en dêr wol syn ynfloed hân. Faaks soe men immen as Hoekema yn dy tradysje sette kinne. Dat it strukturalisme in ein hinne mist, sil faaks mei lizze oan it feit dat de niget yn earste opslach mear histoarysk rjochte west hat. Histoarysk taalkundigen ornearren faak dat taalfoarmen histoarysk ferklearre wurde koene; syngroane taalkunde beskreau neffens har inkeld mar feiten. It lei dus yn ’e reden dat net elk like optein wie oer de strukturalistyske oanpak. It betinken yn de jierren 50-60 sil west ha dat men mei dy strukturalistyske taalkunde foar it Frysk winliken neat wurde koe. Sokke opfettingen wiene der net allinne yn de frisistyk. Noordegraaf (1988:578) konstatearret dat earst yn it begjin fan de jierren sechstich de syngroane beskriuwing fan it eigentiidske Nederlânsk de oerhân krijt. In haadrol wie dêrby weilein foar de yn dy snuorje opkommen generative grammatika, dy’t op formele en kontrolearbere wize de grammatikale sinnen fan in taal ferantwurdzje woe.

7 Generative grammatika

Mei De Waart syn UvA skripsje oer de en + ymperatyf-konstruksje (1971) waard de generative grammatika (GG) yn de frisistyk yntrodusearre. Letter hat

184 bliken dien dat Wobbe de Vries (1910-1912) al folle earder yn in fergetten artikel de wêzentlike aspekten dêrfan behannele hie. It sil gjin tafal wêze dat De Waart in syntaktysk ûnderwerp behannele, want de GG wie ynearsten syntaktysk oriïntearre. Oan de fûle bestriding fan dat stik die bliken, dat net alle frisisten doe likefolle each hienen foar it belang fan dy nije oanpak. Van der Meer (1972-1973:161), dy’t oars yn prinsipe net op de GG tsjin wie, hie it bygelyks oer de ‘the opaque mists into which De Waart’s article threatens to lead us’. Ein jierren santich, begjin tachtich kaam de bestudearring fan it Frysk yn it generative ramt goed op gleed. Yn 1979 kamen Riemersma syn Sylabysjer- ring, nazzeljerring, assymyljerring en Tiersma syn Aspects of the Phonology of Frisian út. Riemersma behannelet trije wichtige fonologyske prosessen yn it Frysk, wylst Tiersma, dy’t mear de kant op sit fan de natuerlike generative fonology, him benammen rjochtet op brekking en ferkoarting. Dat beide publikaasjes oer de fonology fan it Frysk geane, kin tafal wêze – Tiersma wie no ien kear fonologysk foarme en Riemersma hie der ek niget oan –, mar der koe ek moai oansletten wurde by de bestudearring fan de Fryske fonology yn it strukturalistyske ramt (Fokkema, Hoekema, Feitsma), dêr’t de generative fonology kleardernôch in fuortsetting fan is. Tiersma syn Frisian Reference Grammar fan 1985 is oars mear de tradisjonele kant neist. Nei de earste oanrin yn 1971 kaam de stúdzje fan ’e syntaksis fan it Frysk yn it generative ramt justjes letter op gong. Dat begûn mei De Haan syn publikaasje oer de posysje fan it finite tiidwurd yn 1983 (dêr’t Hoekstra yn 1985 in kritysk besprek fan skreau). Yn april 1984 organisearre it Taalkundich Wurkferbân fan de Fryske Akademy in stúdzjedei oer syntaksis, dêr’t De Haan in lêzing mei in programmatyske titel hâlde (De syntacticus als frisist). Dy dei late ta Ta de Fryske syntaksis (1987), dêr’t, neist de fjouwer lêzingen, in wiidweidich oersjoch fan de stúdzje fan de Fryske syntaksis oant dy tiid ta yn stiet. De Haan waard yn 1988 bysûnder heechlearaar Frysk yn Utert en yn 1991 gewoan heechlearaar Frysk yn Grins. Hy publisearre meast oer de syntaksis fan it Frysk en de lêste jierren benammen oer de grammatikale innen en oanen fan it proses fan it ferhollânskjen fan it Frysk. Yn 1985 rjochten Dyk, Hoekstra en Visser, dy’t inoar as kollega-wurd- boekskriuwers op de Fryske Akademy tsjin ’t liif rûn wiene, it Tydskrift foar Fryske Taalkunde op, dat tsien jiergongen folmakke hat. Hoewol’t dat net in generatyf tydskrift wie, wienen de measte bydragen wol generatyf fan aard. Dat hie út soarte te krijen mei de taalkundige oriïntaasje fan de redakteuren. Mar it wie ek sa, dat yn dy jierren (haad- en byfak)studinten Frysk los kamen dy’t allegearre generatyf foarme wienen. En dat kin wer net los sjoen wurde fan it dominante plak dat de GG yn benammen de neerlandistyk krige hie. In dúdlike eksponint fan dy nije oriïntaasje èn generaasje is it yn 1988 útbrochte Wurdfoarried en Wurdgrammatika, in bondel leksikale stúdzjes.

185 Tige fan belang foar de ûntjouwing fan it generative ûndersyk fan it Frysk wie ek it feit, dat Hoekstra yn 1987 op de Fryske Akademy folslein frijmakke wurde koe foar it dwaan fan grammatikaal ûndersyk nei it Frysk. Dat late ta in grut tal publikaasjes op allerhanne mêd, mar frâl op dat fan de syntaksis. Sa binne yn Hoekstra syn dissertaasje fan 1997 fiif stúdzjes oer de syntaksis fan de ynfinityf yn it Frysk gearbrocht. Ek Dyk en Visser binne beide yn 1997 promovearre, de earste op in stúdzje nei haadwurdynkorporaasje yn it Frysk, de twadde op in stúdzje nei foarming en fonologysk hâlden en dragen fan it wurdlid yn it Frysk. Fan Hoekstra is yn 1998 in boek oer de Fryske wurdfoarming útkommen, dat primêr beskriuwend fan aard is. Meidat de GG wat langer wat mear komparatyf oriïntearre rekket, komt it foar dat it Frysk in rolle spilet yn it taalkundich wurk fan net-frisisten. Sa hat de VU-heechlearaar Booij him wolris dwaande holden mei de brekking en wurde syntaktyske eigenskippen fan it Frysk wat langer wat mear brûkt yn syntaktyske publikaasjes. Mar at der lju fan bûten de frisistyk it Frysk yn har stúdzje behelje, binne dat dochs meast Friezen of lju mei Fryske biningen. Te tinken falt oan Reuland, Eric Hoekstra en Wolf. De GG hat grif winst foar de taalkundige beskriuwing fan it Frysk opsmiten en docht dat noch. Troch de grutte klam op de eksplisite ferantwurding fan de taalkundige analyzes binne der allegear grammatikaal-strukturele eigenskippen fan it Frysk oan it ljocht kommen dy’t oars net sa maklik fûn wiene. Ek op it stik fan de Fryske fonology, dy’t yn de frisistyk altyd wol omtinken krige hat, hat de bestudearring dêrfan binnen it generative ramt ús gâns nijs leard. Mar it is benammen de grutte ynteresse foar syntaksis (en morfology) sûnt begjin jierren tachtich dy’t oan de ynfloed fan de GG taskreaun wurde kin.

8 Beslút

De Fryske grammatika is beskieden fan omfang, mar reizget hyltyd op ’e nij mei op tendinzen fan de eigen tiid. Wat dat oangiet sil de generative grammatika hopelik net de lêste etappe wêze. De wurkers yn de frisistyk binne net sa machtich yn tal dat se meiinoar ‘alles’ omfiemje kinne of oan ’e oare kant dat fêstige belangen nije ûntjouwingen opkeare kinne. Faaks is it krekt de beheinde omfang fan de frisistyk dy’t it meiliftsjen mei nijere ûntjouwingen hyltyd wer mooglik makket.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1998)

186 Literatuer

Anglade, J. (1966) Petit manuel de Frison moderne de l'ouest. Groningen. Blom, Ph. van (1889) Beknopte Friesche Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd. Uitgegeven door het ‘Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse’ Joure. Boelens, Krine (1981) ‘Hemma Odda zin grafematysk hifke’, yn It Beaken 43, pp. 240-248. Boersma, J. en G. van der Woude (1972 en 1975) Spraeklear I en II (twadde printinge 1980-1981) Ljouwert. Bremmer Jr., R.H. (1992) A Bibliographical Guide to Old Frisian Studies. Odense Brill, W.G. (18603 ) Nederlandsche spraakleer. Klankleer, woordvorming, aard en verbuiging der woorden. Ten gebruike bij inrichtingen van hooger onderwijs. Derde Uitgave. Leiden. Cohen, A. e.a. (eds) (1959) Fonologie van het Nederlands en het Fries. ’s-Gravenhage. Colmjon, G. (1863) Beknopte Friesche Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd. Uitgegeven door het Gezelschap voor Friesche Taal- en Letterkunde. Leeuwarden. Crane, J.G. de (1828) Narratio de Vita et Scriptis Ev. Wassenbergh V. Cl. Franequerae. Diderichsen, Paul (1964) ‘Sætningsleddene og deres stilling - tredive år efter’, yn: Danica, Studier i dansk sprog. Til Aage Hansen 3. september 1964, pp.105-119. Ek yn: Paul Diderichsen, Helhed og struktur (København 1966), pp. 364-379. Drach, Erich (1937) Grundgedanken der deutschen Satzlehre. Frankfurt am Main (Darmstadt 19634 ). Dijk, S. (1997) Noun Incorporation in Frisian. Ljouwert. Dyk, S. en J. Hoekstra (eds.) (1987) Ta de Fryske syntaksis. Ljouwert. Dyk, S. en G. de Haan (1988) Wurdfoarried en wurdgrammatika. Ljouwert. Epkema, E. (1824) Woordenboek op de Gedichten en Verdere Geschriften van Gijsbert Japicx, als een vervolg op de II vorige deelen van dat werk. (‘Inleiding’ pp. III-LXXVIII). Leeuwarden. Feitsma, A. (1974) De autografemen in het werk van Gysbert Japicx. Een verkennend grafematisch onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx en een bijdrage tot de friese spel- linggeschiedenis I-IV (2 volumes). Ljouwert/Leeuwarden (diss. VU). Feitsma, A. (1989) Kronyk fan fjirtich jier stúdzjerjochting Frysk oan de VU (1949-1989). Amsterdam.

187 Feitsma, A. (1994) ‘De analogy fon de Schola Hemsterhusiana en de frysisten Wassenbergh, Hal- bertsma en Sytstra (2)’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jierg. 9. pp. 77-112. Feitsma, S.K. (1902) De vlugge Fries. Handleiding om zonder onderwijzer in korten tijd Friesch te leeren lezen, schrijven en spreken. Kampen. Fokkema, K. (1939) ‘Inkelde opmerkingen oer it Fryske klanksysteem’, yn: Frysk Jierboek 1938, pp. 36-45. Fokkema, K. (1948), (19672 ) Beknopte Friese Spraakkunst. Groningen. Gerretzen, J.G. (1940) Schola Hemsterhusiana. De herleving der Grieksche studiën aan de Neder- landsche universiteiten in de achttiende eeuw van Perizonius tot en met Valcke- naer. Nijmegen - Utrecht (diss. KUN). Haan, Ger de (1983) ‘On the position of the finite verb in modern West Frisian’, yn: Friserstudier III Odense, pp. 37-48. Helten, W.L. van (1890) Altostfriesische Grammatik. Leeuwarden. Hertog, C.H. den (1892-1896), (1903-19042 ) Nederlandsche Spraakkunst. Handleiding ten dienste van aanstaande (taal)on- derwijzers. I-III. Amsterdam. Hertog, C.H. den (1897-1898), (1903-19052 ) De Nederlandsche Taal. Practische Spraakkunst van het hedendaagsche Neder- landsch I-II. Amsterdam. Hilarides, J. (± 1687) Naamspooringen van het platte Friesk; zijnde De Oude Friessche Lantstaale: In de Oorsprongen opgezocht. In Taalgronden verklaard. Stedsbibleteek Ljouwert hs. A452. Útjûn yn: A. Feitsma e.a. 1965-1966, I (Estrikken XXXVII). Grins 1965. Hoekstra, J. (1985) ‘Friserstudier III’. [mei besprek fan De Haan 1983], yn: It Beaken 47, pp. 48-51. Hoekstra, J. (1997) The Syntax of Infinitives in Frisian. Ljouwert/Leeuwarden. Hoekstra, J. (1998) Fryske wurdfoarming. Ljouwert. Hooft, P.C. (±1640) Waernemingen op de Hollandsche Tael. Utjûn yn: F.L. Zwaan (ed.), Uit de geschiedenis der Nederlandsche Spraakkunst. Groningen, Batavia 1939, pp. 235- 256. Kate Hermansz., Lambert ten (1723) Aenleiding Tot de Kennisse van het Verhevene Deel der Nederduitsche Sprake I-II. Amsterdam. Kloosterman, P. (1907) Het vocalisme der beklemtoonde lettergrepen van den Metslawierschen tongval. Groningen.

188 Meer, G. van der (1972-1973) ‘Is it de muoite wurdich en lêz dit?’, yn: Us Wurk 21-22, pp. 151-166. Meijering, H.D. (ed.) (1974) De Willekeuren van de Opstalsboom (1323). Een filologisch-historische mono- grafie. Groningen. Overdiep, G.S. (1937) Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch. Zwolle. Postma, G. en P. de Clercq (1904) Lytse Fryske Spraekleare it Westerlauwersk om 1900 hinne oangeande. Ljouwert. Riemersma, Tr. (1979) Sylabysjerring, nazzeljerring, assymyljerring. Ljouwert. Scaglione, Aldo (1981) The Theory of German Word Order from the Renaissance to the Present. Minneapolis. Siebs, Theodor (1889) Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache. Halle a. S. Siebs, Theodor (1891), (19012 ) ‘Geschichte der friesischen Literatur’, yn: Hermann Paul (ed.), Grundri der germanischen Philologie. Strassburg. pp. 521-554. Siebs, Theodor (1891), (19012 ) ‘Geschichte der friesischen Sprache’, yn: Hermann Paul (ed.), Grundri der germanischen Philologie. Strassburg. pp. 1152-1464. Siegenbeek, M. (1814) Grammatica of Nederduitsche Spraakkunst. Uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Leiden. Sipma, P. (1913) Phonology and Grammar of Modern West Frisian with phonetic texts and glossary. Oxford. Sipma, P. (1918) ‘Harmen Sytstra as taelkenner’, yn: P. Sipma en D. Kalma, It Harmen- Sytstra-boek. In hilde fen de Jongfryske Mienskip en ûnderskate oaren. Snits, pp. 51-62. Sipma, P. (1948-1949) Ta it Frysk I-III. Ljouwert. Sybrandy, Sybren (1989) ‘Analogy by Wassenbergh’, yn: Alex M.J. Riemersma e.o. (eds), Frysk & Vrije Universiteit. Amsterdam, pp.159-163. Sytstra, H.S. (1854-1862) Friesche Spraakkunst: Inleiding; I: Klank- en Schriftleer der Friesche Taal; II: Woordenleer der Friesche Taal. Uitgegeven door het Gezelschap voor Friesche Taal- en Letterkunde. Leeuwarden. Sytstra, O.H. en J.J. Hof (1925) Nieuwe Friesche Spraakkunst met Idiomatische Woordenlijst. In opdracht van het Selskip for Fryske tael- en skriftenkennisse. Leeuwarden. Telting, A. (1844) ‘Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang’, yn: De Vrije Fries III, pp. 158-192.

189 Tiersma, P.M. (1979) Aspects of the phonology of Frisian, based on the language of Grou. Amsterdam. Tiersma, P.M. (1985) Frisian Reference Grammar. Dordrecht. Visser, W. (1997) The syllable in Frisian. Ljouwert. Vooys, C.G.N. de (1947), (19677 ) Nederlandse Spraakkunst. Groningen. Vries, W. de (1895) Het vocalisme van den tongval van Noordhorn. Groningen. Vries, W. de (1910-1911) ‘Verhandeling behoorende bij het programma van het Gymnasium der gemeente Groningen voor het jaar 1910-1911. Dysmelie. Opmerkingen over Syntaxis’, yn: Programma van het Onderwijs. Gymnasium te Groningen. Groningen, pp. 1-112. Vries, W. de (1911-1912) ‘Verhandeling behoorende bij het programma van het Gymnasium der gemeente Groningen voor het jaar 1911-1912. Dysmelie. Opmerkingen over Syntaxis (vervolg)’, yn: Programma van het onderwijs. Gymnasium te Groningen. Groningen, pp. 113-267. Waart, A.A.J. de (1971) ‘Constructies met en+ ‘imperatiefzin’ in het moderne westerlauwerse Fries’, yn: Stúdzjekonferinsje Frysk 6 en 7 april 1971 to Grins. Ljouwert, pp. 3-31. (Mei losse bylage: A.A.J. de Waart, Twee aspecten van de Friese imperativus pro infinitivo: ‘saamhorigheid’ en ‘content phrases’. December 1972). Wassenbergh, Ev. (1802-1806) Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen Tongval I-II. Leeuwarden. Weiland, P. (1805) Nederduitsche Spraakkunst. Uitgegeven in naam en op last van het Staatsbestuur der Bataafsche Republiek. Amsterdam. Wetten (1828-1841) ‘Wetten van het Provinciaal Friesch Genootschap ter Beoefening der Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde 1827’, yn: Verslagen van het Provinciaal Friesch Genootschap ter beoefening der Friesche geschied- oudheid- en taalkunde 1828-1841. Leeuwarden. Wijk, N. van (1939) Phonologie. Een hoofdstuk uit de structurele taalwetenschap. ’s-Gravenhage .

190 X De leksikografy fan it Nijfrysk1

Anne Dykstra Fryske Akademy Ljouwert

1 Ynlieding

Yn 1802 publisearre Everwinus Wassenbergh, heechlearaar te Frjentsjer, syn Idioticon Frisicum. Faaks op ’e doele brocht troch de titel wurdt it Idioticon troch guon beskôge as it begjin fan ’e leksikografy fan it Nijfrysk. Gosses (1933:305) neamt it ‘it earste Fryske Wirdboek’, wylst Piebenga (1939:45- 46) mient dat yn it Idioticon ‘de earste founaminten fen ’t Frysk Wirdboek’ lein waarden. Buitenrust Hettema (1888:II) liket it Idioticon, dêr’t neffens him ‘een zeshonderd der merkwaardigste Friesche woorden (skean AD)’ yn optekene binne, ek as in Frysk wurdboek te beskôgjen. Galama (1965:13-20) makket lykwols oannimlik dat Wassenbergh net it Frysk, mar it ‘Nederduitsch’ út ’e Fryske stêden yn syn Idioticon beskriuwt.2 Om Wassenbergh hinne foarme him in ploechje fan yn it Frsyk ynteressearre lju, troch guon wol de Wassenbergh-skoalle neamd. Ien fan harren, Ecco Epkema (1759-1832), publisearre yn 1824 in wurdboek op it wurk fan Gysbert Japiks (1603-1666), dêr’t er ek gauris yn ferwiist nei it Frysk fan syn eigen tiid (bygelyks s.v. Æbarre, Æbel, gobbjen) . In oaren-ien, J.C.P. Salverda (1783-1836), lei wurdsamlingen oan dêr’t letter Halbertsma wer gebrûk fan makke hat. P.C. Scheltema (1752-1835), in broer fan Wassenbergher Jac. Scheltema, sammele û.o. sprekwurden, dy’t troch syn freon Halbertsma wer brûkt binne by dy syn wurdboekwurk. De namme Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) is yn it foargeande al twa kear fallen. Halbertsma is dan ek de echte ‘Pionier der neuwestfriesischen [...] Lexikographie’ (Århammar 1990:2025). Halbertsma wie de earste dy’t wiidweidige samlingen Nijfrysk taalmateriaal oanlei en ek de earste dy’t sok materiaal yn wurdboekfoarm beskreau. Halbertsma hat syn wurk net dienmeitsje kind. Postúm is yn 1872 it Lexicon Frisicum ferskynd mei materiaal dat al yn hânskrift klear lei, it part A oant Feer. Halbertsma liet syn wurdboekmateriaal nei oan ’e provinsje Fryslân en yn 1879 besleaten Deputearre Steaten fan Fryslân dat der in folslein wurdboek fan it Nijfrysk komme soe, mei as útgongspunt û.o. it Lexicon Frisicum en it neilitten materiaal fan Halbertsma.

1 In bytsje oanpaste Hollânske ferzje fan dit haadstik is ferskynd as Dykstra (1994b), werprinte yn: Van der Sijs (1998). 2 Yn it Idioticon komt nammers ek wol Fryske stof foar, byg. fan Gysbert Japicx.

191 Moai gau nei it ferskinen fan dat nije wurdboek, mei de titel Friesch Woor- denboek (1900-1911), waard der troch guon wiisd op ’e lakunes dy’t dêryn sieten en der waard oanstien op in folsleiner wurdboek. Uteinlik soe dat yn 1938 mei útrinne op it oprjochtsjen fan ’e Fryske Akademy (FA), dy’t him ûntjaan soe ta it sintrum fan ’e Nijfryske leksikografy. It haadprojekt fan ’e FA soe it wittenskiplike Wurdboek fan de Fryske Taal (WFT) wurde, dêr’t op dit stuit 15 dielen fan útkaam binne. Om it WFT-projekt hinne binne en wurde in rige hân- en dialektwurdboeken3 gearstald. Fan grut belang foar de wurdboekskriuwerij is de Taaldatabank fan ’e Fryske Taal dy’t by de FA opboud wurdt. Yn it neifolgjende sil de klam lizze op it Lexicon Frisicum, it Friesch Woor- denboek en it WFT. Om ’e romte wurdt by de oare wurdboeken en -listen mar koart stilstien. Foar de folsleinens wurde guon wurken allinnich mar eefkes neamd.

2 It Lexicon Frisicum fan J.H. Halbertsma

Laat ieder die het onvoltooide woordenboek van den wakkeren Fries ten hand neemt, het lezen zooals de bij honing zoekt, en hij zal het nimmer onvoldaan uit de hand leggen. (Kern 1874:84)

Nei om ende by 1820 wurdt de ynfloed fan ’e romantyk ek yn Fryslân merk- ber. Der komt wer mear omtinken foar it bestudearjen fan eardere fazen fan ’e eigen taal en it besef fan ’e wearde en ’e rykdom fan ’e hjoeddeiske folkstaal wurdt linkendewei grutter. Men begjint wer mear te skriuwen en te dichtsjen yn it Frysk en it Frysk wurdt ûnderwerp fan taalkundige stúdzje. It is yn dat klimaat dat Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) de earste stappen set fan wat in lange reis troch it lân fan ’e Fryske taalkunde wurde soe. Geandewei ûntjout Halbertsma him ta in autoriteit op it mêd fan it Frysk. Net allinnich yn Fryslân wurdt er sa beskôge, mar ek yn it bûtenlân, sa’t bliken docht út syn korrespondinsje mei û.o. Rasmus Rask, Jacob Grimm en John Bosworth. Allerhanne tinkbylden fan Halbertsma fynt men ek by de grutte Dútske taalkundigen fan syn tiid. De ûnderstelling dat Halbertsma dy tinkbylden dan wol fan syn yllústere tiidgenoaten oernaam hawwe sil, leit foar de hân. Dat hoecht lykwols net sa te wêzen. It soe net de earste kear wêze dat by twa of mear persoanen, ûnôfhinklik fan mekoar, deselde nije ideeën op- komme (sj. Brouwer (1941:11). Halbertsma hâldt yn alle gefallen út dat dat sa is dêr’t it giet om syn wurdboekwurk. Yn 1846, nei’t er in lêzing fan Wilhelm Grimm heard hat, skriuwt er yn syn ferslach: ‘ik inzonderheid verheugde mij volkomen dezelfde beginselen bij deze twee grote taalkenners terug te vinden,

3 De dialektwurdboeken wurde behannele yn haadstik XII.

192 welke ik altijd in Nederland gepredikt heb’ (Brouwer 1941:11). Feit is dat Halbertsma al yn 1834, at er it hat oer de ferhâlding tusken libbene folkstaal en spraakkeunst, der mei klam op wiisde dat it it folk is dat de taal makket en dat de taak fan ’e spraakkeunst oars neat is as it werjaan fan ’e taal fan it folk (Halbertsma (1834:47-54), sjoch ek Feitsma (1978:32-35). Dat útgongspunt soe er ek by syn wurdboekwurk hantearje. Halbertsma syn taalkundige ideeën en útgongspunten binne fragmintarysk werom te finen yn gâns stikken fan syn hân. Yn ’e ynlieding ta Aanteeke- ningen op het vierde deel van den Spiegel Historiael van Jacop van Maerlant (1851) jout Halbertsma in min ofte mear oaniensletten oersjoch fan syn ideeën oer taal.4 De taal komt fuort út ús geast, dy’t in oanberne fermogen hat om him ‘denkbeelden’ of ‘bevattingen’ te foarmjen. Troch in oanberne, ynstinktyf en ûnbewust wurkjend meganisme set de minske dy bylden om yn lûden en hy foarmet himsels in folsleine grammatika. Sels de analfabeet bûcht de wurden sa’t it moat en hy praat neffens de regels fan ’e syntaksis, sûnder dat er dêr ek mar wat fan begrypt. De taal is dus ‘de schepping van het volk zelven’, dêr’t it folk ‘zich zelven in heeft uitgedrukt en opgenomen’. ‘Uit het diepste der nationale ziel [...] opgeweld’, is de taal ‘die ziel, die natie zelve’ (Halbertsma (1851:3). Ut it boppesteande folget logysk wat Halbertsma sjocht as de taak fan ’e grammatikus: ‘het [is] de hoogste en de laatste roeping van den grammaticus, om de wetten, volgens welke de analogia innata zich uit, te ver- spieden, en in plaats van de regels zijner willekeur aan de taal op te dringen, voor die wetten, als de stem der godheid in den mensch, eerbiedig het hoofd te buigen’ (Halbertsma (1851:2)). At Halbertsma it oer de taal hat, bedoelt er de folkstaal.5 De folkstaal set er oer foar de saneamde fatsoenlike taal, dy’t ûntwikkele is yn en troch de hegere stannen, mei gjin oar doel as om har ek troch de taal te ûnderskieden fan it grau. Halbertsma hat it mier oan sok taalgebrûk. Men moat de taal fine en net meitsje wolle.6 Soks jildt ek foar de boekeskriuwers, oars soe der wolris in soarte fan boeketaal ûntstean kinne, dêr’t bygelyks alle dialektysk ferskaat út ferdwynt. Halbertsma achtet soks bysûnder spitich, mei ’t er dialekt en taal like heech hat. Op grûn fan syn romantyske opfettingen oer taal seit it himsels dat Halbertsma de taal siket dêr’t er makke wurdt, by it (gewoane) folk dus. Mei syn opskriuwboekje yn ’e oan-

4 Jongsma (1933:50-67), sjoch dêr ek foar in oersjoch fan ’e taalkundige streamingen fan Halbertsma syn tiid en foar in wiidweidigere gearfetting fan Halbertsma syn eigen taalkundige ideeën. Sjoch ek Feitsma (1994), dêr’t it begryp analogy by Halbertsma yn oan ’e oarder komt. 5 Ut Halbertsma syn foaropwurd ta De Lapekoer fen Gabe Scrôar (1834) soe men opmeitsje kinne dat ‘de wel opgevoede burgerman’ it folk útmakket. ‘Hwa’t bitinkt’, seit B. Folkert- sma (1969:113), ‘dat de measte boargerlju yn ’e greatste stêdden fan Fryslân wennen en nei alle gedachten stedsk praetten, sille sokke wurden frjemd oankomme. Yn gjin gefal strike dy mei de bigrinzing fan ‘volk’ dy’t Halbertsma fuort dêrnei jowt, ‘de kracht, het grootste en beste gedeelte des volks, als vertegenwoordigende het geheel’. 6 Op himsels net in nije gedachte. Lambert ten Kate sei soks yn 1723 ek al. Sjoch dêroer Feitsma (1996:132).

193 slach reizget er Fryslân troch en rûnom leit er nijsgjirrich, apart, dialektysk en faktechnysk taalgebrûk fêst. It platte en obsene ferjit er dêrby net. (Jongsma (1933:90) liket dat lêste ôf te karren, mar Buma (1969:107) priizget Halbert- sma derom, sj. ek Dykstra (1994a). As romantikus wie Halbertsma net tefreden mei it beskriuwen fan allinne it hjoeddeiske Westerlauwersk Frysk yn al syn fasetten. Hy hie in wurdboek foar eagen dat de folsleine wurdskat fan al de Fryske folksstammen, fan ’e oerâlde tiid ôf oant hjoed de dei ta, befetsje soe (Buitenrust Hettema 1888:II). (Yn ’e praktyk komme it Mid- en it Aldfrysk en ek it Frysk bûten Westerlauwersk Fryslân yn it wurdboek oan ’e krapperein). Halbertsma hat him of gâns fersjoen op it wurk dat mei it skriuwen fan sa’n wurdboek anneks wie, of hy hat hieltyd mear wollen. Yn 1829 meldt er al dat in ‘Latynsch woordenboek van het Friesch [...] op de inlassching van een honderdtal woorden wacht om naar mijn maatstafje voltooid te heten’ (Halbertsma 1829:IV). Hoewol’t er gauris troch germanisten fan namme7 der op ferge wurdt om syn wurdboek yn it ljocht te jaan, komt dat der mar net fan. Halbertsma pakt gâns oare putten oan en hy giet mar troch mei it sammeljen fan materiaal. It iene nei it oare opskriuwboekje rekket fol. Yn 1859, trije jier nei syn emeritaat as dûmny yn Dimter, skriuwt er de hiele boel oer yn twa grutte manuskripten, dy’t de basis foarmen foar it lettere wurdboek. Beide manuskripten, hânskriften A en B, binne op ’e Provinsjale Bibleteek fan Fryslân oanwêzich. Kopyen dêrfan binne by de FA en by it Frysk Ynstitút fan ’e RUG yn Grins. Halbertsma hat oan syn dea yn 1869 ta trochwurke oan it wurdboek. Wat er derfan klear hie, it trajekt A - Feer, is yn 1872 postúm útjûn troch syn soan Tsjalling. Halbertsma skreau syn wurdboek benammen foar in ynternasjonaal publyk fan taalwittenskippers. Mei it each op ’e doelgroep is de kar foar it Latyn as fiertaal fan it wurdboek te ferklearjen en te ferdigenjen (Sybrandy 1969:135). Jongsma (1933:91) is lykwols fan betinken dat Halbertsma de ‘gewoane’ Fries skewiele moatten hie mei in koarte oersetting yn it Nederlânsk. Hy sitearret mei ynstimming Eekhoff (1873:60), dy’t mient dat Halbertsma te min each hie foar de ‘groote ontwikkeling van den lust voor taalstudie’. Benammen de ‘ongeleerden’ yn Fryslân sels hiene no neat oan it Lexicon. Buma (1969:103) wol hawwe dat Halbertsma as fiertaal foar it wurdboek de ‘heitelânske tael’ kieze moatten hie. Ut ’e (Latynske) ynlieding op it Lexicon Frisicum wurde wy gewaar dat Tsjalling Halbertsma it spitich fûn dat syn heit it Latyn foar kar naam hie yn it wurdboek. Yn it foarste plak om’t dêrtroch faak ûnnedich lange omskriuwings nedich wienen en yn it twadde plak om’t Halbertsma sr. him wol gauris fersinde mei syn Latyn. Sybrandy (1969:139) nuansearret it lêste beswier wat. Neffens Sybrandy stiet it Latyn fan in wurdboek yn in hiel oare tradysje as it saneamde klassike Latyn. De wurdboeken dy’t Halbertsma brûkte, bygelyks

7 Sjoch byg. Stanley (1990:443, 449-452) foar brieven fan Bosworth oan Halbertsma hjiroer.

194 dat fan Kiliaan, hawwe deselde Latynske ‘flaters’ as it Lexicon. By it beoardieljen fan Halbertsma syn Latyn soe dêr mear rekken mei holden wurde moatte. Dat de kwaliteit fan it Latyn út it wurdboek wakker ûngelyk is, ûnt- striidt Sybrandy oars net. Ien fan ’e dingen dy’t Halbertsma woe mei it wurdboek, wie te besykjen om ‘in de vermeende misslagen der Engelsche, Fransche en Hollandsche etymologisten [...] te voorzien’ (Halbertsma (1829:IV). Halbertsma roaide sels de planke ek wolris mis at it om etymology gie, Jongsma (1933:96) en Buma (1969:105) jouwe dêr foarbylden fan. Neffens Kern (1874:82) wie Halbertsma oer it generaal ‘niet doordrongen van ’t gewicht der door Grimm op een vaste rots gestichte historische taalvergelijking’. Buitenrust Hettema (1888: III) slút him dêrby oan. Dibbets (1990:246-257) jout rûm omtinken oan Halbertsma as etymolooch. Hy is fan betinken dat it etymologysk wurk fan Halbertsma oer it algemien ‘geen aanleiding [geeft] tot de negatieve generale uitspraak van Symons (1885:259): ‘Leider was und blieb das etymologisieren seine lust, und es lässt sich nicht leugnen, dass Halbertsma sich auf diesem schlupferigen boden nicht zu festen methode erhoben hat’. Leaver stimt Dibbets it Buma (1969:105) mei dat Halbertsma ‘Oer it algemien [...] op ôfliedkundich mêd net sokke nuvere bûtensprongen makke [hat] as syn 19de- ieuske Hollânske fakgenoaten’ (Sjoch ek Brouwer (1941:23). It Lexicon is net alfabetysk oardere. Earst wurdt in grûnwurd jûn en dêrnei ôfliedings en gearstallings dy’t mei dat wurd foarme binne. Gauris jout Hal- bertsma ûnder in grûnwurd ek wurden dêr’t er assosjearjende wei op kaam is.8 It seit himsels dat Halbertsma syn manier fan oarderjen de tagonklikens fan it wurdboek net te’n goede komt. Sûnder it register dat Tsjalling Halbertsma op it wurdboek makke hat, soe it út en troch folslein ûnmooglik wêze jins paad yn it Lexicon te finen.9 Foar in part komt dat om’t Halbertsma net altyd like systematysk te wurk gien is. Jongsma (1933:92-93) jout dêr foarbylden fan. Halbertsma wie in man mei in alsidige belangstelling. Fan profesje wie er dûmny, mar hy hie ek in soad niget oan ûnderwerpen as: âldheidkunde, Mid- nederlânsk, Aldheechdútsk, Skandinavyske talen, ekonomy, polityk, (tsjerke)- skiednis en fansels foar Fryslân en de Fryske taal. Yn it Lexicon fine wy gauris bewizen fan syn alsidige belangstelling werom: ‘Met zijn veelzijdigheid moest het een woordeboek worden als weinigen kunnen geven: een groot- breed lexicon van al de friese tongvallen, oudere en jongere; met historiese, ethnografiese, maatschappelike, mythologiese, kultuurhistoriese biezonderhe-

8 Sadwaande steane der yn it Lexicon Frisicum, dat fan A-Feer giet, ek gâns wurden dy’t alfabetysk nei Feer komme. It lêste wurd dat yn it Lexicon Frisicum behannele wurdt is de ôflieding forfearje. 9 Ut in, no hiel ûndúdlike en soms hielendal ferblikke, poatleadoantekening op ’e earste side fan ’e printkladden fan it Lexicon Frisicum docht bliken dat dat register nei alle gedachten op oanstean fan Halbertsma sels makke is, en ek neffens dy syn oanwizings. Dêr stiet nammentlik: ‘Als dit boek na mijn dood uitkomt moet er een index achter van alle Engelsche, [??], Fransche, Hoogduitsche, [??] woorden die hier verklaard of vergeleken worden’.

195 den toegelicht’ (Buitenrust Hettema 1905:568). Siebs (1897:552) is net bot te sprekken oer de brede en yngewikkelde opset fan it Lexicon: ‘Eine grosse fülle friesischen und vergleichenden materials ist darin [= it Lexicon ad] zu- sammengestellt, leider kritiklos: alte, neue und erfundene sprachformen, sicheres und mögliches und unmögliches ist zu einem kaum entwirrbaren ganzen vereint’. Jongsma (1933:96-97) kart Halbertsma syn ‘sterke neiging tot afdwalen’ ôf. Halbertsma jout neffens him te faak ynformaasje dy’t net ta de saak docht, of better yn in ensyklopedy op syn plak wêze soe. Ynstee fan dêr krityk op te hawwen, kin men, fynt Brouwer (1941:24), ek hinnegean en wês tankber foar wat Halbertsma der samar op ta jout (sjoch ek Buma 1969: 105-106). Fanwegen de flaters yn it Lexicon Frisicum, de ûnsystematyske wurkwize, de ûnfolsleinens en oare tekoartkommings, mient Jongsma (1933:97) dat it ús net al te bot hoecht te spiten dat Halbertsma it Lexicon net klearkrije kind hat. Brouwer (1941:23) is lykwols fan betinken dat ‘niemand en niets ons het ont- breken van Halbertsma’s vervolgen op het eerste deel kan vergoeden’. Brou- wer sprekt yn ’e geast fan Grimm, dy’t yn 1856 oan Halbertsma skriuwt: ‘Ihre landsleute wären undankbar, wenn sie nicht Ihr andenken getreu bewahren’ (Sijmons 1885:27).

3 It Friesch Woordenboek fan Waling Dykstra e.o.10

Doe’t Halbertsma febrewaris 1869 ferstoar, hie er syn biblioteek en hânskrif- ten oan ’e provinsje Fryslân fermakke mei it fersyk oft dy it wurdboekwurk fierder op ’e noed nimme woe. It duorre oant july 1879 ear’t Deputearre Stea- ten, nei advizen fan G. Colmjon (1828-1884), besleaten in folslein wurdboek fan it Nijfrysk út te jaan. It wurdboek soe skreaun wurde neffens it mal fan it Nederlânsk/Frânske wurdboek fan J.F.J. Heremans. Halbertsma syn lexicon en syn hânskriften soenen de basis wêze foar it nije wurdboek,11 mar de fiertaal dêrfan soe it Nederlânsk ynstee fan it Latyn wêze. It Latyn soe noch al brûkt wurde om de stekwurden koart yn oer te setten. Der waard in kommissje fan tafersjoch ynsteld, dy’t bestie út: J. Van Loon (1821-1903), deputearre en foarsitter fan it Frysk Selskip, dr. Tj. (J.) Halbertsma (1829-1894), heechlearaar (klassikus) te Grins en soan fan Joast Halbertsma, en Mr. Ph. Van Blom (1824-1910), steatelid en presidint fan ’e rjochtbank op It Hearrenfean. De earste bewurker waard G. Colmjon, argivaris-bibliotekaris fan Fryslân, dy’t ein 1884 stoar. Hy hie doe it trajekt A-J klear. Deputearre Steaten wiisden op 30 july 1885 de skriuwer en taalkenner Waling Dykstra (1821- 1914) oan

10 In soad fan ’e gegevens út dizze paragraaf komme út Dykstra (1949), Miedema (1961) en Poortinga (1971). 11 As oantinken dêroan hat it Friesch Woordenboek tusken heakjes as ûndertitel: Lexicon Frisicum.

196 as syn opfolger. Seis jier letter, april 1891, hie er it wurdboek yn manuskript klear. Mar it die bliken dat der gjin ienheid yn it wurk siet. Colmjon hie Halbertsma syn wurkwize folge en Dykstra wie wat frijer te wurk gien. Boppedat hie Dykstra safolle sprektaal yn ’e ûnderskate dialekten beharke dat er in soad wurden hie dy’t by Halbertsma misten. Dat hy moast eins it wurk fan syn foargonger ek wer troch en, dêr’t soks noadich wie, oanfolje. Ein 1891 besleaten Provinsjale Steaten it wurk fuort te setten neffens in nije regeling. Om it wurdboekwurk op in heger peil te bringen en ek om it Latyn, dat brûkt wurde soe by de oersettingen, waard yn 1892 de taalkundige Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922) derby helle om mei de lêste hân oan it wurdboek te lizzen. Men hie al wat in skalk each op Hettema, mei’t er as meistanner fan Kollewijn, de staveringswerfoarmer fan it Nederlânsk, as te modern beskôge waard. Benammen mei Van Blom soe Hettema gauris it groat gear hawwe. Mei de help fan Hettema waard der in net fan korrespondinten opset, dy’t bysûndere foarmen en wurden út har eigen dialekt of krite trochjoegen.12 Foar it ferwurkjen fan it nije materiaal waard S.K. Feitsma (1850-1918) oansteld, dy’t letter ek wurdboekkorrektor wurde soe. Yn alle gefallen de dialekten fan Hylpen, Molkwar, Skylge, Skiermuontseach en Wierum soenen yn it wurdboek opnaam wurde, mar dat is net altyd like goed dien en der is net stribbe nei folsleinens. It wurk sa’t it der lei hie Hettema nochal wat beswieren tsjin. It wie neffens him net systematysk genôch en hy achte de selskipsstavering13 dy’t yn it wurdboek brûkt waard net gaadlik om de útspraak oan te jaan. Dêrom pleite er, mei it each op net-Fryske brûkers, foar it apart oanjaan fan ’e útspraak. Uteinlik is eins allinnich de útspraak fan brekkingsgefallen yn it wurdboek oanjûn, mar ek wer net oeral. Hettema wie benammen min te sprekken oer de wize fan ferwurkjen fan ’e sitaten út it wurk fan Fryske skriuwers yn it wurdboek. De sitaten waarden net allinnich omset yn ’e selskipsstavering, mar ek gauris bewurke. It wie lykwols te let om dêr noch wat oan te feroarjen. Hettema wie in grut foarstanner fan it jaan fan safolle mooglik sitaten, om’t neffens him de betsjuttings fan ’e wurden better oanjûn wurde koenen troch sjen te litten hoe’t sy brûkt waarden as troch koarte oersettings. Hettema wie nammers dochs fan betinken dat it wurdboek it Frysk jaan moast sa’t it, op skrift, mar benammen ek mûnling, yn libben gebrûk wie, en net allinnich mar it Frysk sa’t it brûkt wurde moatte soe. Dat dêrtroch ynterferinsjes út it Nederlânsk yn it wurdboek komme soenen, achte er net slim. Hettema waard yn syn opfetting dat it wurdboek in krekt en earlik byld fan it Frysk jaan moast, stipe troch de moderne germanisten oan yn- en útlânske universiteiten. In krekt en earlik byld fan wurden en útdrukkings op it mêd

12 Ien fan harren wie Gerben Postma. Syn wurdboekhânskrift, dat op ’e FA bewarre wurdt, fertsjinnet neier ûndersyk. 13 Wurdt útlein yn haadstik VIII.

197 fan ’e seksualia jout it wurdboek yn alle gefallen net. De kommisje fan tafersjoch kearde dêr hyltyd mear fan. ‘Zelfs spreekwoorden ontsnapten niet altijd aan de censuur der fatsoenlijkheid en bescheidenheid’, skriuwt Feitsma (1905:13).14 Al gau makke Hettema ek beswier tsjin it jaan fan oersettingen yn it Latyn en yn ’e moderne talen, it koe mei Nederlânsk wol ta neffens him. Boppedat fûn er it Latyn net gaadlik om te brûken by it oersetten fan libbene folkstaal. De kommisje fan tafersjoch wie it ynearsten net mei him iens, mar yn it út- einlike wurdboek binne fierwei de measte oersettings yn it Nederlânsk. Van Blom en Hettema hienen benammen skeel oer it tal sitaten dat opnaam wurde moast en oer hokker Frysk beskreaun wurde soe. Hettema woe leafst safolle mooglik sitaten, wylst Van Blom, dy’t it Frysk seach as in navenant earme taal, krekt fûn dat it wol mei in minimum oan sitaten ta koe. Hettema woe yn it wurdboek it libbene Frysk jaan. Van Blom, dêrfoaroer, woe allinnich mar it saneamde echte Frysk opnimme en, wat hy ‘patois’ neamde, safolle mooglik keare. Yn 1896 waard begûn mei de publikaasje, yn ôfleveringen, fan it wurdboek. Doe koenen ek bûtensteanders har oardiel jaan oer it wurk. It soe bliken dwaan dat Hettema fan ’e besprekkers Siebs (1897), Van Helten (1898) en Gallée (1897) op guon fan syn striidpunten mei Van Blom gelyk krije soe. Alle trije hawwe se krityk op ’e foar net-Friezen ûntrochsichtige selskipsstavering, dy’t ferheldere wurde moatten hie troch in fonetyske transkripsje. Siebs klage oer de ûnsystematyske opset fan it wurdboek: de oersettingen fan ’e stekwurden waarden hyltyd wer yn in oare taal jûn; de wize fan sitearjen wie net altyd gelyk en net alle Fryske siswizen en útdrukkings wienen oerset yn it Nederlânsk. Van Helten seach it wurdboek as in samling Fryske wurden en útdrukkings yn ’e itige Fryske skriuwtaal en yn ’e dialekten, mei te min omtinken foar in wittenskiplike beskriuwing fan it noch besteande taalmateriaal. Nettsjinsteande de stipe fan wittenskiplike kant foar Hettema, gie de striid tusken Hettema en Van Blom gewoan troch. Neidat Van Blom syn posysje yn ’e kommisje fan tafersjoch fersterke hie, stjoerden Deputearre Steaten Het- tema en Dykstra in nije regeling fan it wurk ta. Hettema koe it dêr net mei lykfine en yn 1899 stapte er op. It wurdboekwurk waard troch Dykstra en Feitsma fuortset neffens de winsken fan Van Blom. Yn 1905 krige ek Feitsma dien. De lêste letter dêr’t Feitsma noch oan wurke hat is de R, dêrnei is te sjen dat it materiaal yn it wurdboek hyltyd meagerder wurdt. Sawol Buitenrust Hettema (1900) as Feitsma (1905) hawwe letter har ûntefredenens oer de gong fan saken by it Friesch Woordenboek nei bûten ta brocht.

14 Feitsma is dan sels ek net mear sa tolerant. Yn in brief oan Buitenrust Hettema fan 22-7-1895 skriuwt er: ‘Tenslotte betreur ik, in ’t begin’, yn 1893 achte er rûge en rouwe wurden noch ûnmisber yn syn ferhalen, ‘zelf te hebben meegewerkt om brokstukken van ellendige straatdeunen en andere zoogenaamde volkssechjes, uit de vuilste modder opgehaald, door den druk algemeen te maken. Men verwachte verder niet van mij, dat ik die opschrijf voor het Woordenboek’. [sitearre út T. Feitsma (1982:53)]

198 It earste diel (A - H) kaam út yn 1900, op namme fan Dykstra, mar sûnder mis gâns ferbettere troch de meiwurking fan Hettema. Dat wie ek it betinken fan J.J. Hof (1872-1958). Yn in besprek út 191115, skreaun by it útkommen fan it tredde en lêste diel fan it wurdboek, stelde er fêst dat er yn ’e buert fan ’e H in knik yn it wurdboek siet. Hof hie Hettema heech as leksikograaf en miende dat er noait by it wurdboek wei moatten hie. Hof kaam yn syn besprek ek op ’e ûnsystematyske en ynkonsekwinte bewurking yn it wurdboek . Hy fernuvere him der benammen oer dat der sa’n bytsje opnaam wie fan ’e wurden dy’t hy levere hie foar de Nalezing, in supplemint op it hiele wurdboek.

4 Leksikografy by de Fryske Akademy16

De ûnfolsleinens fan it Friesch Woordenboek wie mear minsken opfallen, guon besochten dêr wat oan te dwaan troch it jaan fan listen mei oanfollings. Ien fan harren wie G.R. Veendorp, dy’t yn 1919 mei it útstel kaam om al it net beskreaune taalmateriaal te sammeljen foar in wiidweidiger wurdboek. Leafst woe Veendorp in Frysk wurdboek gearstalle litte likernôch neffens it mal fan it Woordenboek der Nederlandsche Taal. Yn 1937 brocht P. Sipma, lektor Frysk oan ’e universiteit fan Grins, it idee foar in nij Frysk wurdboek wer op it aljemint. Uteinlik soe dat mei liede ta it oprjochtsjen fan ’e Fryske Akademy yn 1938, mei Sipma as foarsitter. Gjin niget dat fuort al op ’e iepeningsdei fan ’e Fryske Akademy de leksikografyske taken fan de nije stichting te praat kamen.

4.1 It Wurdboek fan ’e Fryske Taal

Ein 1938 kaam Sipma mei in fierder útwurke leksikografysk plan, dat benammen ynhold it opsetten fan in grutte alfabetysk ynrjochte kartoteek, ek wol (wurdboek)apparaat neamd. Yn dy kartoteek soe sa folslein as mar mooglik wie, alle Frysk, ynklusyf de dialekten, fan no en earder (yn ’e praktyk fan 1800 ôf) fêstlein wurde moatte. Yn alle gefallen it materiaal út besteande wurdboeken, stúdzjes, samlingen ensfh. moast yn ’e kartoteek opnaam wurde. Fierder soe omtinken jûn wurde moatte oan faktalen fan ûnderskate ambachts- lju, dialektwurden, sprekwurden en siswizen. It plan wie sa grut fan opset dat it net oars as mei de help fan frijwilligers útfierd wurde koe, dy’t har by it ekserpearjen fan teksten benammen taleinen op it optekenjen fan wurden dy’t

15 Hof hat oer it Friesch Woordenboek skreaun yn it Nieuwsblad van Friesland (28-6, en 8,19,22 en 26-7-1911). De wichtichste parten dêrút binne werjûn yn Hof (1941). 16 Dizze paragraaf is benammen basearre op it wiidweidige oersjoch fan ’e leksikografy by de Fryske Akademy troch Van der Veen (1988a). Detailynformaasje oer ynhâld en opbou fan ’e wurdboekartikels fan it WFT is te finen yn ’e gebrûksoanwizing yn diel I.

199 net yn it Friesch Woordenboek stienen. Der wie yn 1939 al in leksikografyske kommisje ynsteld, mar it bleau ûndúdlik hoksoarte wurdboek op grûn fan ’e kartoteek skreaun wurde soe. De kartoteek, foarsafier’t er klear wie, waard al brûkt by it skriuwen fan in lytser wurdboekje, it Lyts Frysk Wirdboek (diel I Frysk-Nederlânsk), dat yn 1945 útkaam (sj. fierder hjirûnder). Yn 1950 waard in advyskommisje foar it wurdboek ynsteld en doe kaam der wer wat mear gong yn ’e saak. Sa waarden wer frijwilligers oproppen om de samling fan 125.000 kaarten yn ’e kartoteek út te wreidzjen. As in soarte fan fingeroefening waard ûnderwilens wurke oan in Frysk-Nederlânsk/Neder- lânsk-Frysk hânwurdboek (sj. fierder hjirûnder). Yn 1954 hie in wurdboekkommisje gear west oer de opbou fan ’e kartoteek. Sy kamen ta de konklúzje dat op grûn fan ’e 300.000 kaartsjes dy’t oant dan ta sammele wienen, gjin wittenskiplik wurdboek skreaun wurde koe. Guon fan har kritykpunten wienen dat der yn ’e kartoteek te min materiaal siet fan wurden dy’t al yn it Friesch Woordenboek stienen, en dat de ekserpearders de funksjewurden (bygelyks de lidwurden, bynwurden en ferhâldingswurden) te min achtslein hienen. It advys fan ’e kommisje wie om in twadde kartoteek op te bouwen dêr’t parten tekst yn har hiele hear en fear yn opnaam wurde moasten. Mei de help fan frijwilligers waard yn ’e jierren 1956 oant en mei 1958 de twadde kartoteek opboud, dy’t de namme fan trochsneedapparaat krige. Dêr sieten doe alle wurden yn út in seleksje fan 4875 siden tekst út it tiidrek 1800-1950. De âlde kartoteek, meast it âlde apparaat neamd, waard steech fierder oan wurke.17 Ein 1958 kaam der wat mear tekening yn ’e opset, foarm en ynhâld fan it wurdboek. Der waard doe tocht oan in net-noarmatyf wurdboek fan it (skreaune) Frysk fan 1800 ôf, mei likernôch de grutte fan in Van Dale. Sipma, doe gjin foarsitter mear, wie fan betinken dat de fiertaal fan it wurdboek it Frysk wêze moast en dat wurke as in kneppel ûnder de hinnen. Yn ’e wurdboekkommisje koenen se it net iens wurde oer de fiertaalkwestje. Guon leden keazen om wittenskiplike en ideologyske reden foar it Frysk. De wurd- boekredakteuren dy’t yn dy kommisje sieten wienen foar it Nederlânsk as fiertaal, mei as arguminten dat mei it Nederlânsk ienfâldiger en benammen koarter omskreaun wurde koe en dat troch it Nederlânsk it wurdboek tagonkliker wêze soe foar net-Frysktaligen. Uteinlik lei it bestjoer fan ’e Fryske Akademy de beslissing yn hannen fan direkteur Brouwer. Dy keas om reden fan praktyske brûkberens foar minsken fan yn en bûten Fryslân en ek fanwegen de mooglikheden om subsydzje te krijen, foar it Nederlânsk as fiertaal. It bestjoer naam dy kar oer. It lêste wurd oer de fiertaal fan it wurdboek wie lykwols noch net sein.

17 Ut Dykstra en Reitsma (1993:71-73) docht bliken dat der gâns ferskillen binne tusken de WFT-bestannen en de wurdsamlingen fan ’e taaldatabank (sj. hjirûnder) fan ’e FA. Sa sitte 60,6% fan ’e WFT-lemmata net yn ’e TDB, wylst 49,5% fan ’e TDB-lemmata net yn it WFT steane.

200 Yn 1960 hie de redaksje yn Oanwizingen by it skriuwen fan it GFW (Grut Frysk Wurdboek18), regels opsteld dêr’t by it skriuwen om tocht wurde moast. Doe koe, einlings, it skriuwen begjinne. It einde lykwols al gau net sa hurd mear. Dat kaam ek om ’t de redakteuren har ek mei oare dingen as allinne wurdboekskriuwen dwaande hâlde moasten. De âlde kartoteek waard noch wol hyltyd bywurke. Yn ’e jierren santich waard de personele sitewaasje gâns better. Yn 1977 wienen der seis redakteuren, dy’t neffens de yn 1974 bystelde paadwizer wurdboekskreaunen. Mei’t der hyltyd mear boarnen ekserpearre wienen, moasten de eardere konsept-wurdboekartikels gauris oanfolle wurde. It die ek bliken dat der te min ienheid yn it wurk fan ’e ûnderskate redakteuren siet. In oare behindering foar de publikaasje fan it earste diel fan it WFT wie de yn 1976 oankundige staveringsferoaring dy’t yngie yn 1980. Foar de redaksje betsjutte dat dat gâns lemmata yn it wurdboek omstavere en ferpleatst wurde moasten. Yn 1982 brocht dr L.G. Jansma, wittenskiplik direkteur fan ’e FA, op grûn fan wittenskiplike en ideologyske arguminten, de fiertaalkwestje wer op it aljemint. Dat joech gâns opskuor yn FA-rûnten en dêrbûten. It grutste part fan ’e doe sittende wurdboekredaksje wie, om praktyske reden, op ferfrysking fan it WFT tsjin. It soe allinnich mar langer duorje ear’t it WFT publisearre wurde koe en it projekt soe der fierstente djoer fan wurde. In mearderheid fan it haadbestjoer hold lykwols Jansma syn wâl op en yn jannewaris 1983 waard besletten om de fiertaal fan it WFT te feroarjen. Mar de minister fan Underwiis en Wittenskippen struts dêr in skoattel foar. It bestjoer lei him by it beslút fan ’e minister del en doe stie neat mear publikaasje fan it WFT yn ’e wei. Ein 1984 ferskynde it earste diel fan it WFT, dêr’t û.o. yn te lêzen wie dat der noch in 15 - 16 dielen folgje soenen. Letter die bliken dat dy rûzing de krappe kant neist wie. Neffens de oarspronklik rûsde grutte fan likernôch in Van Dale, is it projekt yn ’e rin fan ’e jierren dus gâns ambisjeuzer fan opset wurden. It WFT sa’t it úteinlik wurden is, kin omskreaun wurde as: in wittenskiplik, alfabetysk ynrjochte, yn it Nederlânsk ferklearjend, histoarysk wurdboek, dat de perioade 1800-1975 beskriuwt. Troch de kar foar it Nederlânsk as fiertaal hat it wurdboek in hybridysk karakter krigen. Oan ’e iene kant is it in ferklearjend wurdboek, trochdat der omskriuwende definysjes brûkt wurde, en oan ’e oare kant is it in oersetterswurdboek, trochdat der gauris folstien wurdt mei in oersetting. Dat lêste is benammen it gefal by gearstalde wurden. Guon fan ’e nijste generaasje redakteuren hawwe mear en mear de oanstriid om be- tsjuttingsomskriuwings te jaan dêr’t it neffens de ‘Aanwijzingen voor het gebruik’, (diel I, s. XXV) mei in koarte oersetting takind hie.

18 Dat wie de wurktitel fan wat letter it Wurdboek fan de Fryske Taal hjitte soe.

201 Troch de resinsinten is it WFT oer it generaal geunstich ûntfongen. Der is gauris kommentaar op it etymologyske part, om’t dêr meast folstien wurdt mei ferwizingen nei oare talen (sjoch bygelyks Niebaum (1986:129), Tiersma (1986:282), Heestermans (1988:80) en Århammar (1990:2027). Tiersma (1986:280, 283) is fan betinken dat der wat mear omtinken wêze kind hie foar de brûker bûten Nederlân. Hy fynt it minder gelokkich dat by de betsjuttings- omskriuwings of oersettings de Ingelske ekwivalinten net jûn wurde. Fierder mient er dat der foar de bûtenlânske brûker te folle kennis fan ’e fonology en ’e stavering fan it Frysk foarûndersteld wurdt, trochdat der net faak genôch útspraakynformaasje by de stekwurden jûn wurdt.

4.2 Oare wurdboeken en -listen fan ’e FA

It earste wurdboek dat by de FA útkaam wie it Lyts Frysk Wirdboek (1944) (diel I Frysk-Nederlânsk), dat de útwreide twadde printinge is fan it Lyts Frysk Wirdboek fan Wumkes en De Vries út 1934. It LFW fan 1944 is ek it earste wurdboek dêr’t de kartoteek fan ’e FA foar brûkt is. Beide printingen fan LFW binne tige ienfâldich fan opset. Yn 1952 kaam in Nederlânsk-Frysk wurdboek út, dat lykwols net it twadde diel fan LFW is, mar it twadde diel fan in nij Frysk Wurdboek. Earst yn 1956 kaam it earste diel, Frysk-Nederlânsk, út. By it skriuwen fan beide wurdboeken is gebrûk makke fan ’e FA-kartoteek. It wurdboek 1956 wurdt yn it foarwurd sels presintearre as ‘de kaei op it [...] wurdboekapparaet en as grounslach foar it Great Frysk Wurdboek, dat dêr yn ’e takomst út gearstald wurde moat’. Yn 1971 binne beide dielen op ’en nij útbrocht, dit kear tegearre yn ien bân. De FA kaam yn 1984 mei it Frysk Wurdboek, diel I (Frysk-Nederlânsk), dat makke is troch J.W. Zantema. Neffens it foarwurd is it wurdboek it ferfolch op it wurdboek fan 1956, dat by it skriuwen fan it nije wurdboek ek wer brûkt is. Fierder is gebrûk makke fan kartoteek I, dêr’t doe in 500.000 kaartsjes yn sieten, en boppedat fan ’e manuskripten fan it WFT foarsafier’t dy foarhannen wienen. Oan it ferskil yn detail dêr’t it giet om semantyske yndieling fan ’e lemmata, kin men skoan fernimme wêr’t WFT-manuskripten fan wienen en wêr net fan. It hybridyske karakter fan it WFT fynt men ek yn it wurdboek fan 1984 werom: der wurdt gauris in omskriuwing jûn dêr’t it mei in oersetting takind hie. Nij neffens 1956 is it jaan fan útspraakynformaasje. Tige opfallend yn fergeliking mei de eardere hânwurdboeken is de grutte frijmoedigens dêr’t it giet om wurden út ’e taboesfear, benammen dy op it mêd fan it seksuele (Scholten 1985). Van der Veen hat ûndersyk dien nei de makrostruktuer (alle wurden dy’t beskreaun wurde) fan ’e wurdboeken fan 1956 en 1984 en hy komt ta de konklúzje dat ‘dy foarmen dy’t Frysk identifisearjend binne nei foaren helle

202 wurde’ en fierder ‘dat der foarkar is foar it Frysk fan ’e Klaai, en dan benammen de Westklaai’ (Van der Veen 1988b:125), sjoch hjirfoar wat it wurdboek 1984 oanbelanget, ek Breuker 1993:55-59). Diel II fan it Frysk Wurdboek (Nederlânsk-Frysk), skreaun troch Willem Visser, kaam út yn 1985. It wurdboek mei net beskôge wurde as in ferbettere en útwreide ferzje fan dat út 1952, mei’t mei de help fan inkelde Nederlânske wurdboeken in folslein nije makrostruktuer fêststeld is. It wurdboek 1985 is suver bedoeld as oersetwurdboek, mar foldocht datoangeande net hielendal oan ’e easken, omdat der te min synonimen yn jûn wurde (De Haan 1986). As byprodukt fan ’e taaldatabank (sjoch hjirûnder) is yn 1987 it Omkear- wurdboek fan de Fryske Taal ferskynd. In twadde, gâns útwreide printinge kaam yn 1992 út. Yn it Omkearwurdboek binne de wurden alfabetisearre fan ’e achterste letter ôf nei foaren ta. Troch de ‘Wurkgroep Fryske wurden en útdrukkingen’, dêr’t ek de FA yn behelle wie, is ûnder de titel Lytse oanrikkemandaasje (1980) in Nederlânsk- Fryske wurdlist fan amtlike wurden gearstald. It boekwurkje wol in oanfolling wêze op ’e hânwurdboeken fan ’e FA. As in soarte fan ferfolch op ’e Lytse oanrikkemandaasje kin beskôge wurde de Nederlânsk-Fryske Wurdlist foar it offisjele ferkear, dy’t yn 1986 troch it Taalburo fan ’e FA yn it ljocht jûn is (in ferbettere en oanfolle printinge kaam út yn 1989). Ut har aard wei jouwe hânwurdboeken net in oerfloed oan frjemde, út in oare taal oernommen, wurden. Oangeande de stavering fan sokke wurden joegen de wurdboeken dus net altyd útslútsel. Boppedat wie der net in dúdlike regeling foar it staverjen fan frjemde wurden. Der wie dêrom ferlet fan in helpmiddel. Meerburg kaam yn 1952 mei in twatalige List fan frjemde wurden. Mei de nije provinsjale regeling foar it staverjen fan frjemde wurden fan 1982, kaam de list út 1952 te ferfallen. Der bleau lykwols ûndúdlikheid (ek yn ’e FA-wurdboeken). De Nije List fan Frjemde Wurden (Oosterhaven (1993)) wie dêrom wis net oerstallich. It giet hjir nammers net om in troch de provinsje fêststelde list. Oosterhaven hat nochal rigoereus gebrûk makke fan ’e mooglikheid om wurden fan Amerikaansk/Ingelsk komôf te ferfryskjen en dêr is ek noch wolris wat mei misgien (Dykstra 1993). Op ’t heden wurdt by de FA noch wurke oan twa hânwurdboekprojekten. It earste is in Frysk-Frysk wurdboek. Dat wurdboek sil it earste wêze dat op in wittenskiplik ferantwurde wize de stekwurden yn it Frysk omskriuwe sil. Yn it nije ientalige wurdboek wurdt it 20ste-ieuske Frysk beskreaun. As boarnen wurde foar it Frysk-Frysk wurdboek it WFT- en it TDB-materiaal brûkt. (sjoch foar in beskriuwing fan it projekt De Haan en Sijens (1991a en 1991b). It twadde projekt dat noch rint is it Frysk-Ingelsk wurdboek. Dykstra (1989) makket dúdlik dat besocht wurdt om mei it Frysk-Ingelsk wurdboek sawol de passive as de aktive brûker te geriven. Mei oare wurden: der wurdt nei stribbe om it wurdboek sawol foar Ingelsk- as Frysktaligen brûkber te meitsjen. It Frysk-Ingelsk wurdboek beheint him ta it 20ste-ieuske Frysk. By it skriuwen

203 wurdt gebrûk makke fan WFT- en TDB-materiaal en fan ’e konseptteksten fan it Frysk-Frysk wurdboek. Van der Veen (1993) giet yn ’e pleit foar in etymologysk wurdboek fan it Westerlauwersk Frysk, dêr’t de FA in bydrage oan leverje kinne soe. Sa’n wurdboek sil lykwols noch wol in moai skoft in fromme winsk bliuwe moatte.

4.3. De Taaldatabank fan ’e Fryske Taal

Sûnt 1985 wurdt by de fakgroep Taalkundich Undersyk fan ’e FA de kom- pjûter ynskeakele by it opbouwen fan in Taaldatabank fan ’e Fryske Taal (TDB), dêr’t wiidweidige tekstsamlingen, ek wol (tekst)korpora neamd, yn opslein wurde. Ien fan ’e útgongspunten wie yndertiid om in represintatyf korpus gear te stallen (ferl. Stellingsma 1986:64). Dykstra & Reitsma (1993:62-66) meitsje dúdlik dat soks prinsipieel ûnmooglik is. It is nammentlik ûnmooglik om de wurdskat fan in libbene taal fêst te stellen en dus is it ûnmooglik om te beskieden hoe represintatyf oft in korpus foar in beskate taal is. It stribjen is no om foar it Nijfrysk in korpus oan te lizzen dat in sa grut mooglike dekking fan ’e wurdskat jout, wêrby’t sa grut mooglik yn absolute en net yn relative sin bedoeld is. Der wurdt, mei oare wurden, besocht om in korpus op te bouwen, dat in sa grut mooglik ferskaat oan wurden (lemmata) jout út in sa grut mooglik ferskaat oan boarnen. Foar de wurdboekskriuwer hat in mei de help fan in kompjûter oanlein korpus gâns foardielen neffens in tradisjoneel korpus yn kaartebakjes. Yn it foarste plak is it mei de kompjûter mooglik om folle gruttere korpora oan te lizzen (it Nijfryske korpus is op it stuit likernôch 24 miljoen tokens grut), dêr’t de teksten yntegraal yn opnaam wurde kinne. Dêrtroch sil in kompjûter-korpus net allinnich in grutter ferskaat oan wurden jaan, mar ek in grutter betsjuttingsferskaat. It twadde grutte foardiel is de tagonklikens fan in kompjûter- korpus. In tradisjoneel korpus kin meast allinnich alfabetysk, en dan ek noch mei de hân, trochsocht wurde, wylst in kompjûter-korpus op allerhanne ma- nieren automatysk oardere en trochsocht wurde kin. It is bygelyks mooglik om te oarderjen op wurdeinen, sadat alle wurden mei in selde lêste part op in systematyske en lykfoarmige wize beskreaun wurde kinne. De TDB-teksten út it tiidrek 1976-1985 binne kodearre neffens tekstynhâld. Troch alle teksten mei in selde koade op te freegjen kinne dielwurdskatten bestudearre wurde, eventueel as basis foar fakwurdboeken of spesjalistyske wurdlisten. Troch beskate wurden yn ’e kontekst op te freegjen, oardere neffens it wurd dat derfoar of dernei komt, kin ûndersyk dien wurde nei fêste wurdferbinings.

204 5 Leksikografy bûten de Fryske Akademy

It earste Nederlânsk-Frysk wurdboek kaam út yn 1918 en it is fan ’e hân fan Wumkes en de Vries. De skriuwers sizze yn it foaropwurd dat sy, as like- bruorren, gjin wittenskiplike pretinsjes hawwe mei har wurdboek. Har wich- tichst doel wie in brûkber helpmiddel te jaan oan elkenien dy’t him/har dwaande hâldt mei it Frysk skriuwen. Wumkes en de Vries hawwe dus it earste aktive wurdboek fan it Frysk skreaun, it earste wurdboek dat him rjochtet op it produsearjen fan Fryske teksten, ynstee fan op it begripen dêrfan. It wurdboek fan 1918 kin dêrom beskôge wurde as in wichtige stap foarút yn ’e Fryske leksikografy. Deselde skriuwers bringe yn 1934 it Frysk-Nederlânske Lyts Frysk Wird- boek út. It wurdboekje is tige ienfâldich fan opset en it moat sjoen wurde as in soarte fan skoalwurdboekje, te brûken foar les en leargong. Tige simpele, stinsele wurdlisten foar it brûken op skoallen binne útbrocht by it eardere Pedagogysk Advysburo fan de FA en by it Mienskiplik Sintrum foar Underwiisbegelieding (MSU) te Ljouwert. By it MSU wiene al langer plannen foar in folweardich skoalwurdboek. It soe oant 1991 duorje ear’t der in wurdboek útkaam dat spesjaal makke is om te brûken op skoallen. It by- sûndere fan dit Frysk Skoalwurdboek (G. Vledder en T. de Jager-de Boer), is dat it it earste wurdboek is dat it Frysk as fiertaal hat. Dykstra (1992) hat û.o krityk op it semantyske part fan it wurdboek. It Skoalwurdboek is útjûn by de Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje (AFUK). Yn it fûns fan ’e AFUK fine wy noch mear leksikografyske wurken. Te begjinnen by it Klein Fries Woordenboek (1972) fan H. Pebesma (earder útjûn troch Van Goor). Earst by de tredde printinge (1980) is dat wurdboekje by de AFUK kaam, dêr’t it op ’en nij besjoen en útwreide is troch A. Zantema. D. Eisma joech yn 1989 ûnder de titel Sa hat it sitten, in samling sei- sprekwurden yn ’t ljocht. Yn 1992 is it Frysk Puzelwurdboek fan Douwe van der Meulen ferskynd. Dat wurdboek is út soarte ornearre foar puzelders, mar trochdat it in soad synonimen jout en ek wurden oarderet neffens rubriken lykas fartugen, klean en lichemsdielen is it Puzelwurdboek in tige wolkomme oanfolling op ’e hânwurdboeken fan ’e FA. As lêste neam ik hjir noch de folgjende wurken. It Frisisk-Dansk Ordbog fan V. Tams Jørgensen (1968), yn ien bân útbrocht mei it Deensk-Frysk Wurdboek fan Teake Hoekema; it beskieden en minder betroubere, Frisian- English Dictionary fan Raymond John Fisher (1986), dat yn ien bân in Frysk-Ingelsk en in Ingelsk-Frysk part hat, en de sprekwurdsamlingen fan Wybenga (1974), Beintema (1983) en (1990).

205 6 Ta beslút

Yn ’e skiednis fan ’e leksikografy fan it Nijfrysk is in reade line oan te wizen, dy’t begjint by Joast Hiddes Halbertsma en trochrint oant en mei de nijste projekten fan ’e Fryske Akademy. Halbertsma syn Lexicon Frisicum (1872), dat klear wie oant en mei Feer, hat tegearre mei syn oan ’e provinsje Fryslân neilitten hânskriften, de basis west foar it Friesch Woordenboek (1900-1911). Yndirekt hat de krityk op dat lêste wurdboek laat ta it oprjochtsjen fan ’e Fryske Akademy, dat it sintrum fan ’e Nijfryske leksikografy wurde soe. De wichtichste taak fan ’e FA waard it gearstallen fan it wittenskiplike Wurdboek fan de Fryske Taal (WFT). Yn dat WFT wurdt wer it materiaal út it Lexicon Frisicum en it Friesch Woordenboek ferwurke en dêrmei is de sirkel rûn. Om it WFT hinne is en wurdt wurke oan in rige, meast twatalige, hânwurdboeken. Foar de rinnende wurdboekprojekten wurdt û.o. gebrûk makke fan it automa- tisearre boarnebestân fan ’e Taaldatabank.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1996)

206 Literatuer

Århammar, Nils (1990) ‘Friesische Lexikographie’, yn: Franz Josef Hausmann et al. eds. Wörter- bücher/Dictionaries/Dictionnaires. Ein internationales Handbuch zur Lexikogra- phie/An International Encyclopedia of Lexicography/Encyclopédie internationale de lexicographie. Berlin, New York. Zweiter Teilband/Second Volume/ Tome Second, pp. 2022-2036. Beintema, T. (1983) Wiere wurden. Sprekwurden en Sei-siswizen. Boalsert. Beintema, T. (1990) Moai sa Sikke. Goed zo Sicco. Frysk sprekwurdeboek mei Nederlânske oersetting, ferklearring of taljochting. Drachten/Ljouwert. Breuker, Pieter (1993) Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk. [diss.] Grins. Brouwer. J.H. (1941) Joost Hiddes Halbertsma. Fries taalkundige (1789-1869). Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt aan de rijksuniversiteit te Groningen op 18 0ctober 1941. Assen. Buitenrust Hettema, F. (1888) Bijdragen tot het Oudfriesch Woordenboek. [diss.] Leiden. Buitenrust Hettema, F. (1900) ‘De bewerking van het Fries Woordenboek’, yn: Museum. Maandblad voor Philologie en Geschiedenis, 7, 1899, febr. 1900, pp. 373-377. Buitenrust Hettema, F. (1905) ‘Twee Friezen (Gysbert Japiks en J.H. Halbertsma)’, yn: Groot Nederland. Letterkundig maandschrift voor den Nederlandschen stam, II, pp. 529-570. Buma, W.J. (1969) ‘Dr. J.H. Halbertsma as wurdboekman’, yn: Hylke Halbertsma, e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma, 1789-1869. Brekker en bouwer. Drachten, pp. 102-112. Buwalda, H.S., G. Meerburg en Y. Poortinga (1952-1956) Frysk Wurdboek, Nederlânsk-Frysk (1952), Frysk-Nederlânsk (1956). Bolswert. (2de printinge yn ien bân, Fryske Akademy 1971). Deensk Frysk Wurdboek Ú Hoekema 1968 Dibbets, G.R.W. (1990) ‘Etymologie en filologie’, yn: A. Moerdijk, e.o. (red.), Honderd jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands. ’s-Gravenhage, pp. 237-260. Dijkstra, Waling, e.o. (1900-1911) Friesch Woordenboek (Lexicon Frisicum). Diel I, A-H (1900); Diel II, I-P (1903); Diel III, R-W en Nalezing (1911). Leeuwarden. Reprint 1971: (Varia Frisica 8), Leeuwarden/Amsterdam. Dykstra, Anne (1989) ‘Nei in Frysk/Ingelsk wurdboek’. Yn: It Beaken, LI, 3, pp. 135-155. Dykstra, Anne (1992) ‘Wurdboekskriuwen is net samar wat’ (besprek fan Geart Vledder en Tetty de Jager-de Boer, Frysk Skoalwurdboek),Yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, 7, pp. 18-22.

207 Dykstra, Anne (1993) (Besprek fan) ‘Beart Oosterhaven, Nije list fan frjemde wurden’, Yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, nû. 3, pp. 163-165. Dykstra, Anne (1994a) ‘J.H. Halbertsma, J. Grimm en Matthias de Vries over sexualia in het woordenboek’, yn: Trefwoord, 7, pp. 47-49. (Werprinte yn Van der Sijs, Nicoline 1988:223-225) Dykstra, Anne (1994b) ‘Iets over de lexicografie van het Westerlauwers Fries van 1800 tot heden’, yn: Trefwoord, 9, pp. 28-40. (Werprinte yn Van der Sijs, Nicoline 1988:234-252) Dykstra, A. en J. Reitsma (1987) Omkearwurdboek fan de Fryske Taal. Ljouwert. Dykstra, Anne en Jogchum Reitsma (1993) ‘De struktuer en de ynhâld fan ’e Taaldatabank fan it Frysk’, yn: It Beaken, 55, 2, pp. 55-82. Dykstra, A., J. Reitsma en W. Visser (1992) Omkearwurdboek fan de Fryske Taal. (2de, útwreide, printinge). Ljouwert. Dykstra, J.W. (1949) Waling Dykstra syn libben en syn wurk. Boalsert. Eekhoff, W. (1873) ‘Aanteekeningen bij het leven van Halbertsma’, yn: De Vrije Fries, XII, pp. 51-81. Eisma, D. (1989) Sa hat it sitten ... Sei-siswizen yn it Frysk. Ljouwert. Epkema, E. (1824) Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gijsbert Japicx. Leeu- warden. Feitsma, A. (1978) Tussen volkstaal en schrijftaal. Meningen van filologen over het Fries. [útwreide ferzje ynaugurele rede VU Amsterdam] Ljouwert/Leeuwarden. Feitsma, Tony (1982) ‘Mieningen oer de Fryske Taalnoarm 6’, yn: Fryx, pp. 52-53. Feitsma, Tony (1994) ‘De analogy fon de Schola Hemsterhusiana en de frysisten Wassenbergh, Hal- bertsma en Sytstra (1)’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, 9, pp. 37-64, diel (2), pp. 77-112. Feitsma, Anthonia (1996) ‘Joast Halbertsma und Jacob Grimm’, yn: Adeline Petersen en Hans F. Nielsen (red.), A Frisian and Germanic Miscellany. Published in Honour of Nils Århammar on his Sixty-Fifth Birthday, 7 August 1996. Odense, pp. 125-140. [NOWELE, vol. 28/29]. Feitsma, S.K. (1905) Een kijkje binnen de werkplaats van het Friesch Woordenboek. Kampen. Fisher, Raymond John (1986) Frisian-English [+ English-Frisian] Dictionary. Denver/Colorado.

208 Folkertsma, B. (1969) ‘Halbertsma en syn stavering fan it Frysk’, yn: Hylke Halbertsma, e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma, 1789-1869. Brekker en bouwer. Drachten, pp. 112- 127. Fries Woordenboek Ú Pebesma 1972. Friesch Woordenboek Ú Dijkstra e.o. 1900-1911. Frisisk-Dansk Ordbog Ú Jørgensen 1968 Frysk Wurdboek Ú Buwalda/Meerburg/Poortinga 1952/1956, Visser 1985 en Zantema 1984. Galama, E.G.A. (1965) Everwinus Wassenbergh en de Friese Lexicografie. Leiden. Gallée, J.H. (1897) ‘Frisica’, yn: De Nederlandsche Spectator, pp. 398-401. Gosses, G. (1933) ‘Ut ’e Wassenbergh-skoalle’, yn: De Weitsrop. Moanneskrift wijd oan de bifoar- dering fen Frysk Underrjocht, X/XI/XII, pp. 305-308. Haan, R. de (1986) (Besprek fan) ‘Willem Visser, Frysk Wurdboek 2 nederlânsk-frysk [...], yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, 2, 2, pp. 57-65. Haan, R. de en H. Sijens (1991a) ‘In Frysk ferklearjend hânwurdboek (1)’, yn: De Pompeblêden, 2, pp. 2-4. Haan, R. de en H. Sijens (1991b) ‘In Frysk ferklearjend hânwurdboek (2)’, yn: De Pompeblêden, 4, pp. 8-10. Halbertsma, J.H. (1829) Het geslacht der Van Haren’s. Fragmenten. Deventer. Halbertsma, J.H. (1834) ‘Friesche spelling’, yn: Friesch Jierboeckjen foar it jier 1834. Lieauwerd, pp. 3-61. Halbertsma, J.H. (1851) Aanteekeningen op het vierde deel van den Spiegel Historiael van Jacop van Maerlant. Deventer. Halbertsma, Justus [= J.H.] (1872) Lexicon Frisicum. A - Feer. Post auctoris mortem edidit et indices adiecit Tiallingius Halbertsma Justi filius. Deventer. Heestermans, H. (1988) (Besprek fan) ‘K.F. van [der] Veen e.o., Wurdboek fan de Fryske taal’, yn: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 104, pp. 79-80. Helten, W. van (1898) (Besprek fan) ‘Friesch Woordenboek, bewerkt door Waling Dijkstra en Dr. F. Buitenrust Hettema, benevens Lijst van Friesche eigennamen, bewerkt door Johan Winkler [...]’, yn: Museum. Maandblad voor Philologie en Geschiedenis, 6, kolom 49-50. Heremans, J.F.J. (1869) Nederlandsch-Fransch Woordenboek. ’s-Hertogenbosch/Antwerpen (werútjefte Gent 1871).

209 Hoekema, Teake (1968) Deensk-Frysk wurdboek. Mei in koarte Deenske foarmleare. [Yn ien bân mei Jørgensen (1968)]. Groningen. Hof, J.J. (1911) Ú Hof, J.J. (1941) Hof, J.J. (1941) ‘It Frysk wurdboek ré’, yn: Fjirtich jier taelstriid. Tredde diel. Dokkum, pp. 39- 48. Jongsma, P.A. (1933) Dr. J.H. Halbertsma. Een bijdrage tot de kennis van zijn persoon, zijn denkbeelden en zijn arbeid. [diss.] Sneek. Jørgensen, V. Tams (1968) Frisisk-Dansk ordbog. Med en kortfattet frisisk formlære. [Yn ien bân mei Hoekema (1968)]. Groningen. Kern, H. (1874) (Besprek fan) ‘Lexicon Frisicum. A-Feer. Composuit Justus Halbertsma, Hiddonis filius [...]’, yn: De Taal- en Letterbode, V, pp. 82-84. Lytse oanrikkemandaasje (1980) Lytse Oanrikkemandaasje. Wurdlist fan amtlike wurden. (Nederlânsk-Frysk). Ljouwert. Meerburg, G.A.G. (1952) List fan frjemde wurden. Leeuwarden. Meulen, Douwe van der (1992) Frysk Puzelwurdboek. Ljouwert. Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. [diss] Ljouwert/Leeuwarden. Niebaum, Hermann (1986) (Besprek fan) ‘Wurdboek fan de Fryske Taal. Deel 1: a-behekst, yn: It Beaken, XLVIII, pp. 127-130. Oanrikkemandaasje Ú Lytse oanrikkemandaasje (1980). Omkearwurdboek Ú Dykstra en Reitsma (1987) en Dykstra, Reitsma en Visser (1992). Oosterhaven, Beart (1993) Nije List fan Frjemde Wurden. Ljouwert Pebesma, H. (1972) Van Goor’s Klein Fries woordenboek. Den Haag. Twadde edysje. Ljouwert (AFUK) en Den Haag (Van Goor) (1976). Tredde edysje herzien en uitgebreid door A. Zantema, Ljouwert (AFUK) en Amsterdam/Brussel (Elsevier) (1980). Fjirde edysje idem (1982). Piebenga, J. (1939) Koarte Skiednis fen de Fryske Skriftekennisse. Dokkum. [Twadde printinge, 1957, Drachten] Poortinga, Y. (1971) ‘Inleiding’, yn: Reprint fan it Friesch Woordenboek 1900-1911. [Varia Frisica VIII], pp. 1-20.

210 Scholten, Koop C. (1985) (Besprek fan) ‘Frysk Wurdboek I, frysk-nederlânsk. Hânwurdboek fan ’e Fryske taal gearstald fan J.W. Zantema. Leeuwarden/Ljouwert (1984) [...]’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, pp. 50-60. Sybrandy, S. (1969) ‘J.H. Halbertsma en it Latyn fan it Lexicon’, yn: Hylke Halbertsma, e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma, 1789-1869. Brekker en bouwer. Drachten, pp. 135- 142. Siebs, Theodor (1897) (Besprek fan) ‘Friesch Woordenboek, bewerkt door Waling Dijkstra en dr. F. Buitenrust Hettema, benevens lijst van friesche eigennamen, bewerkt door Johan Winkler [...] Aflevering 1.’, yn: Zeitschrift für deutsche Philologie, 29, Heft 4, pp. 552-557. Sijmons, B. (1885) Briefwechsel zwischen Jacob Grimm und J.H. Albertsma (sic). Aus Band XVII der Zeitschrift für deutsche Philologie. Halle a. S. Sijs, Nicoline van der (red.) (1988) Woordenboeken en hun makers. Den Haag. Sipma, P. en Y. Poortinga (1944) Lyts Frysk Wirdboek. I. Frysk-Nederlânsk. Twadde printinge [troch de oarloch is it LFW earst yn 1945 útkaam, foar de earste printinge sjoch Wumkes en de Vries (1934)]. Stanley, E.G. (1990) ‘J. Bosworth’s Interest in ‘Friesic’ for his Dictionary of the Anglo-Saxon Language (1838)’, yn: Rolf H. Bremmer Jr, Geart van der Meer en Oebele Vries (eds), Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Ger- manistik, Band 31-32. Amsterdam [etc.], pp.429-452) [Estrik nr. 69]. Stellingsma, H. (1986) ‘In taaldatabank fan it Frysk’, yn: It Beaken, XLVIII, nr. 2, pp. 61-84. Tiersma, P.M. (1986) ‘Two New Frisian Dictionaries’, yn: Dictionaries. Journal of the Dictionary Society of North America, 8, pp. 279-286. Veen, K.F. van der (1988a) ‘Leksikografy by de Fryske Akademy’ yn: It Beaken, L, 3, pp. 175 - 194. Veen, K.F. van der (1988b) ‘Fariaasje en noarm yn 100 jier wurdboektradysje’, yn: Us Wurk, 37, pp. 104- 130. Veen, K.F. van der (1993) ‘Towards an Etymological Dictionary of West Frisian’, yn: Rolf H. Bremmer Jr. and Jan van den Berg (eds), Current Trends in West Germanic Etymological Lexicography. Proceedings of the Symposium held in Amsterdam 12-13 June 1989. Leiden etc., pp. 143-154. Veen, K.F. van der e.o. Wurdboek fan de Fryske Taal/Woordenboek der Friese Taal (1984-...). Ljouwert. Veendorp, G.R. (1919) ‘Friesch Woordenboek’, yn: Swanneblommen. Tiidskrift for Fryske Tael- en Skiedkinde, I, pp. 74-78.

211 Visser, W. (1985) Frysk Wurdboek. Diel 2, Nederlânsk-Frysk. Leeuwarden/Ljouwert. (fjirde, ferbettere printinge yn 1992). Vledder, Geart en Tetty De Jager-de Boer (1991) Frysk Skoalwurdboek. Taalstipe foar it basis- en fuortset ûnderwiis. Ljouwert. Wassenbergh, Ev. (1802) ‘Idioticon Frisicum. of Woordenboek van Bijzonder in Friesland gebruikelijke Woorden, en Spreekwijzen’, yn: Taalkundige Bydragen tot den Frieschen Tong- val. I. Stuk. Leeuwarden, pp. 1-134. Wybenga, (1974) Libbenswiisheit. In samling Fryske sprekwurden en sizwizen. Ljouwert. Wirdboek (Lyts Frysk) Ú Wumkes en de Vries 1934 en Sipma en Poortinga 1944. Woordenboek (Nederlandsch-Friesch) Ú Wumkes en de Vries 1918. Wumkes, G.A. en A.[H.] de Vries (1918) Nederlandsch-Friesch woordenboek. Snits. Wumkes, G.A. en A.H. de Vries (1934) Lyts Frysk Wirdboek. Boalsert. Woordenboek der Friese Taal/Wurdboek fan de Fryske Taal (WFT) Ú Van der Veen e.o. 1984-... Wurdboek (Frysk) Ú Buwalda e.o. 1952 -1956, Zantema 1984 en Visser 1985. Wurdlist (1986) Wurdlist foar it offisjele ferkear. Taalburo Fryske Akademy, Ljouwert. (Twadde, oanfolle en ferbettere printinge yn 1989). Zantema, J.W. (1984) Frysk Wurdboek. Diel 1, Frysk-Nederlânsk. Leeuwarden/Ljouwert. (sânde, ferbettere printinge yn 1992).

212 XI Taalsosjology en sosjolingwistyk yn Fryslân

Jehannes Ytsma Fryske Akademy Ljouwert

1 Ynlieding

It hat eigenskip om yn in boekwurk oer de skiednis fan de Fryske taalkunde ek omtinken te jaan oan de dissiplines taalsosjology en sosjolingwistyk. Taal kin ommers nea allinne as in isolearre ferskynsel bestudearre wurde. Foar in mear folslein begryp fan ‘taal’ as stúdzje-objekt sil de histoaryske en sosjale kontekst dêr’t in taal yn funksjonearret yn alle gefallen ek achtslein wurde moatte. Yn in stikmennich bydragen dy’t op in oar plak yn dit boek te finen binne, komt de histoaryske kontekst fan it Frysk op it aljemint. Dit haadstik behannelet dan ek benammen de stúdzje fan it Frysk yn relaasje ta syn hjoeddeistige sosjale kontekst. Yn dat ferbân kin men yn grutte halen in ûnderskied meitsje tusken taalsosjologyske en sosjolingwistyske ûndersiken. Nei myn betinken is it graduele ûnderskie tusken de wittenskiplike dissiplines taalsosjology en sosjolingwistyk troch guon Fryske taalsosjologen wolris wat oersljochte (Pietersen 1982b:284, Gorter 1993:2). It aksint leit yn beide dissiplines dochs wol ferskillend (sj. Grimshaw 1987, Wardhaugh 1986: 12-14). Yn wêzen giet it om in oar perspektyf op in selde objekt, te witten de relaasje tusken taal en sosjale kontekst. In taalsosjolooch sil yn it foarste plak ynteressearre wêze yn de sosjale struktuer, en dêr bringt er de faktor taal dan mei yn ferbân. Sosjolingwisten hawwe dêrfoaroer earder niget oan de lingwistyske struktuer, en dy wurdt dêrnei relatearre oan sosjale faktoaren. Yn it kon- tinuüm tusken de memme-dissiplines sosjology en lingwistyk fine wy taalsosjology dus mear oan ’e kant fan de sosjology, wylst sosjolingwistyk mear yn de lingwistyske hoeke pleatst wurde moat. Foar in goed begryp is it fierder saak om de sosjolingwistyk neier op te dielen yn korrelasjonele en ynteraksjonele sosjolingwistyk. Ynteraksjonele sosjolingwistyk bestudearret op mikronivo de ferbale ynteraksje yn deistige taalgebrûkssituaasjes. It giet dêrby bygelyks om de analyze fan petearen of fan taalkarpatroanen en koadewiksels (it hin en wer switchen fan de iene taal nei de oare troch in sprekker). Dêrfoaroer giet de korrelasjonele sosjolingwistyk op makronivo it ferbân nei tusken talige ferskynsels en sosjale faktoaren. Dy sosjale faktoaren, lykas it geslacht of de sosjaal-ekonomyske- status fan de taalbrûker, wurde dan as ferklearring oandroegen foar de obstrewearre fariaasje yn taal.

213 Beide dissiplines, taalsosjology en sosjolingwistyk, binne yn de jierren sechstich yn de Feriene Steaten ta bloei kommen. De sosjolingwistyk hat yn Nederlân behoarlik yngong fûn (sj. Van Hout & Huls 1991, Van Hout e.o. 1992, Huls & Folmer-Klatter 1995), mar fan taalsosjology wurdt yn nasjonaal ferbân minder gewach makke. Yn Fryslân lykje de kaarten wat dat oangiet earder oarsom te lizzen. Grûnlizzer fan de taalsosjology is Fishman. Hy formulearre de no klassike fraach Who speaks what language to whom and when? (Fishman 1965:67- 88). De namme dy’t mei it ûntstean fan de korrelasjonele sosjolingwistyk yn ferbân brocht wurde kin, is dy fan Labov (1966). Hy hat him benammen dwaande hâlden mei de stúdzje fan de sosjale stratifikaasje fan talige ferskynsels lykas de útspraak yn it Ingelsk fan /th/. Foaroanmannen fan de ynteraksjonele sosjolingwistyk binne bygelyks Gumperz en Hymes.

Nei dizze ynliedende opmerkingen oer de dissiplines taalsosjology en sosjolingwistyk, sil ik yn de neikommende paragraaf earst besykje om in skets te jaan fan it taalsosjologysk ûndersyk yn Fryslân (§2). Dêrnei folget in oersjoch fan inkelde sosjolingwistyske Fryske stúdzjes (§3). By it werjaan fan taalsosjologyske en sosjolingwistyske stúdzjes stribje ik út noch yn net nei folsleinens, want ik behannelje allinnich gruttere ûndersyks- projekten dy’t ta offisjele publikaasjes laat ha. Minder omfangrike stúdzjes komme sadwaande net oan ’e oarder.1 My tinkt dat soks foar it foarnaamste doel fan myn bydrage, it oanjaan fan haadlinen oangeande it ûndersyk dat oant no ta dien is, gjin beswier hoecht te wêzen. As lêste meitsje ik yn paragraaf 4 noch in tal algemiene opmerkingen op grûn fan itjinge yn de beide foargeande paragrafen nei foaren brocht is. Mooglik kinne dy opmerkingen mei-iens liede ta suggestjes foar neiere stúdzje.

2 Taalsosjology

In grutskalige ynventarisearjende enkête nei de taal fan it skoalbern yn Fryslân hat winliks de foarrinner fan de Fryske taalsosjology west (Boelens en Van der Veen 1956). Feitsma (1990a:246) neamt dy ynventarisaasje, yn de jierren fyftich útfierd troch Boelens en Van der Veen, dan ek hiel terjochte in taalsosjologysk projekt avant la lettre. It doel fan de ynventarisaasje wie benammen om ynsjoch te krijen yn de doetiidske taalferhâldingen yn de provinsje, mar fan it projekt waard ek ferwachte dat it in taalpolitike betsjutting ha koe. De taalenkête toande oan dat de posysje fan it Frysk doe tige sterk wie, want yn mear as de helte fan alle gemeenten (59%) bestie de ûndersochte

1 In (no wol wat ferâldere) oersjoch dêrfan is te finen yn Gorter (1980).

214 populaasje skoalbern út mar leafst 90 oant 100% Frysktalige bern (Boelens & Van der Veen 1956:99). It earste ûndersyk dat oanwiisber yn it ramt fan de doe krekt ûntstiene taalsosjology útfierd waard, is de stúdzje De Friezen en hun taal, dêr’t de sosjo- looch Pietersen yn 1969 oer publisearre. Mei help fan in enkête waarden by in represintative stekproef fan de befolking fan Fryslân gegevens sammele oer de lês- en praatgewoanten, en oer de ‘taalideology’. It wie foaral dat lêste tema dat Pietersen sels as typysk taalsosjologysk beskôge. Foar it earst kamen no betroubere gegevens beskikber oer de behearsking fan it Frysk yn termen fan it ferstean, lêze, prate en skriuwe kinnen. De oanlieding ta Pietersen syn stúdzje wie foaral praktysk: ferskate ynstituten yn de provinsje woene feitlike ynformaasje ha oer it lêzen fan Fryske boeken. De resultaten fan it earste taalsosjologysk ûndersyk dat yn Fryslân plakfûn, ha in tige wichtige taalpolitike betsjutting hân. De útkomsten wiisden nammentlik út dat it Frysk yn libben gebrûk wie, en dat hat der úteinlik mei ta laat dat Fryslân as in twatalige provinsje erkend waard (Commissie Friese-taalpolitiek 1970). Mei it each op de ymplemintaasje fan it Frysk as in ferplichte fak yn it basisûnderwiis, op ’e nij in praktyske oanlieding dus, hat Pietersen yn de jierren santich noch in oar ûndersyk dien (Pietersen 1974). Diskear gie it om in ûndersyk nei it Frysk op de Pedagogyske Akademy’s en opliedingsskoallen foar beukerliedsters. By de studinten waard sjoen yn hoefier’t hja it Frysk ferstean, prate, lêze en skriuwe koene en nei de ‘taalideology’ ûnder de takomstige learkrêften. It die bygelyks bliken dat 80% fan de studinten Frysk lêze koe en 55% sei dat se Frysk skriuwe koene. Boppedat koe Pietersen in taalideology ûnder de takomstige learkrêften oantoane. In oar ûndersyk dat hjir neamd wurde kin, is de stúdzje dy’t de Amerikaan Smith makke hat fan de lokale taalferhâldingen yn Terherne (Smith 1979, 1980). Hy neamde syn ûndersyk sels in ‘sosjolingwistyske gefalsstúdzje’ (Smith 1980:VIII), mar yn myn eagen gie it hjir dochs earder om in taalsosjologysk ûndersyksprojekt. Smith woe nammentlik mei syn stúdzje yn it foarste plak foar ien doarp in andert jaan op Fishman syn earder oanhelle taalsosjologyske kearnfraach Who speaks what language to whom and when. Dêr- njonken woe er it taalgebrûk yn Terherne yn ferbân bringe mei demografyske en sosjale fariabelen, en mei de taalhâlding fan de ynwenners fan it doarp. Wat it taalgebrûk ûnder de ynwenners fan Terherne oanbelanget, koe Smith in dúd- like ferskowing fan Frysk nei Nederlânsk oantoane (Smith 1980:276-77). Yn 1984 ferskynden de resultaten fan in folgjend taalsosjologysk ûnder- syksprojekt (Gorter e.o. 1984, 1988). It wiene de útkomsten fan in enkête ûn- der in represintative stekproef fan de befolking fan Fryslân. De grutskalige survey nei taalgedrach en taalhâlding yn Fryslân, dy’t de namme Taal yn Fryslân krige (tenei TyF), wie bedoeld om mear ynsjoch yn de aktuele provinsjale taalferhâldingen te krijen. Der wie ferlet fan nije gegevens, benammen fanwegen it taalbelied fan de provinsje en it twatalich ûnderwiis. TyF wie

215 winliken foar in part in werhelling fan de earderneamde stúdzje De Friezen en hun taal. Op guon ûnderdielen, lykas de rapportearre taalbehearsking, koe sadwaande in ferliking tusken de útkomsten fan beide ûndersiken makke wurde. Sa die bygelyks bliken dat de sprekfeardichheid yn it Frysk ôfnommen wie fan 83 nei 76%. TyF wie lykwols folle wiidweidiger, want der koe mear omtinken jûn wurde oan allerhanne ûnderwerpen dy’t fan belang binne yn ferbân mei de libbenskrêft fan it Frysk, lykas taaloerdracht, taalbehearsking, taalhâlding, etnisiteit, en it Frysk yn skoalle, tsjerke en de media. De basisfraach dy’t de grûnslach foarme foar it ûndersyk wie in útwreide fariant fan Fishman syn kearnfraach: hokfoar taal prate de ynwenners fan Fryslân tsjin wa, wêr, wêr- oer en wêrom? (Gorter e.o. 1984:3). Yn 1990 waarden de yntegrale útkomsten presintearre fan in taalsosjologysk ûndersyk nei de taal yn it Westerkertier yn Grinslân (Gorter, Jansma & Jelsma 1990, sj. ek Jansma & Jelsma 1987). Dy stúdzje wie in útrinner fan TyF, en hie neist in taalsosjologyske ek in taalgeografyske ynfalshoeke. Wat it earste part oanbelanget, waard de basisfraach fan TyF op ’e nij steld, mar no taspitst op in gebiet bûten de provinsje dêr’t trije fariëteiten brûkt wurde: Frysk, Nederlânsk en Grinslânsk. Foar it taalgeografyske part wie de ûnder- syksfraach hoe’t en wêr’t foar it Frysk in taalgrins yn de provinsje Grinslân lutsen wurde kin. It ûndersyk nei de taal yn it grinsgebiet makke dúdlik dat it Frysk brûkt waard yn sawat in fjirde part fan ’e húshâldingen yn it gebiet (Gorter, Jansma & Jelsma 1990:130). In oar ûndersyk rjochte him op it funksjonearjen fan it Frysk yn ien bepaalde gebrûkssfear, nammentlik it domein fan it offisjele ferkear. Om krekter te wêzen, it rjochte him op it funksjonearjen fan it Frysk yn de amtlike setting fan de gemeente It Hearrenfean (Gorter 1987a, 1993). Wat dat funksjonearjen fan it Frysk oanbelanget, gie it sawol om it deistige brûken fan it Frysk tusken gemeente-amtners ûnderinoar as tusken amtners en ‘publyk’. Yn de stúdzje, dy’t de namme Taal fan klerken en klanten krige, waard de foar ‘Fryske begripen’ mear tradisjonele (makro) metoade fan de enkête kombinearre mei in ‘etnografyske’ (mikro) oanpak fan ‘meidwaand waarnimmen’. Mei dy lêste benadering hie it taalsosjologysk ûndersyk ek in ynteraksjoneel- sosjolingwis- tyske komponint. De útkomsten lieten sjen dat it Nederlânsk ‘fanselssprekkend’ wie yn de ûndersochte setting, wylst Frysk dêr as markearre fariëteit funksjonearre. In selde kombinaasje fan ûndersyksmetoaden sjogge wy by Jonkman (1993) syn stúdzje nei it Leewarders. Hy bestudearre dêryn de sosjale posysje en it deistige funksjonearjen fan it Leewarders yn ferhâlding ta it Nederlânsk en it Frysk yn Ljouwert. Parten fan it taalsosjologysk ûndersyk nei it Stedsk yn de trijetalige haadstêd fan Fryslân hiene boppedat in sosjaal-psychologysk (Jonk- man 1990) en in histoarysk karakter (Jonkman 1992). Ut it ûndersyk kaam nei foaren dat 24% fan de ynwenners fan Ljouwert it Frysk as earste taal hie,

216 wylst it Leewarders foar 21% fan de stedsbefolking de earste taal wie (Jonkman 1993:103). It leit yn ’e reden dat grutskalige taalsurveys lykas De Friezen en hun taal en Taal yn Fryslân periodyk útfierd wurde. Ommers, troch ferlikingen yn tiid kinne beskate tendinzen yn de taalferhâldingen oan it ljocht komme. Yn 1994 is om dy reden it ûndersyksprojekt Taal yn Fryslân II út ein set. Yn earste publikaasjes oer dat projekt waard dúdlik dat, alhiel tsjin de ferwachting yn, de Frysktaligen (mei 55%) noch hieltyd in numerike mearderheid yn de provinsje útmeitsje (Gorter & Jonkman 1995a:221). Ut ’e sifers yn Taal yn Fryslân II docht oer it generaal bliken dat de taalferhâldingen yn Fryslân opmerklik sta- byl binne (Gorter & Jonkman 1995b). As lêste neam ik hjir it ûndersyk nei de Friezen om utens (Jansma & Jelsma 1996). Dat ûndersyk woe mei help fan in fragelist oan leden fan Fryske Kriten en studinteferienigingen útsykje hoe’t it stiet mei de taalfeardichheid fan de Friezen om utens en mei harren hâlding foar it Frysk oer. Boppedat woene de ûndersikers it bewustwêzen fan it Fries wêzen by de Bûtenfriezen neigean, en woene se sjen nei harren bining mei Fryslân en harren migraasjemotiven. Jansma en Jelsma (1996:106-107) konkludearje dat de Friezen om utens har flot en folslein oanpast ha oan de nije omjouwing, mar dat se tagelyk fêsthâlde wolle oan de eigen taal en kultuer, somtiden as in soarte fan ritueel.

Ut boppesteand oersjoch kin ôflaat wurde dat yn de lêste desennia gâns taalsosjologyske ûndersiken ta stân kommen binne, gauris út in praktysk, maatskiplik ferlet wei. Dy beliedsmjittige ynstelling op de praktyk koe wolris in algemien skaaimerk wêze fan de taalsosjology as dissipline.2 Dat hat sa syn foar, mar it kin ek mei oarsaak wêze fan in faaks wat breklike teoretyske fer- ankering en djipgong, dy’t de grûnlizzer fan de taalsosjology yn Fryslân yn it begjin fan de jierren tactich al sinjalearre hat (Pietersen 1982a). It docht ek bliken dat it meastepart fan de neamde stúdzjes rjochte west hat op in taalsosjologyske analyze op it makronivo, gauris mei help fan enkêtes. Alhoewol’t in enkête in tige gaadlik middel is om guon taalsaken yn kaart te bringen, kin de stúdzje fan taalgedrach him eins net beheine ta dit iene yn- strumint. Dêrfoar is taalgedrach te kompleks. Mei om dy reden treffe wy yn guon nijere publikaasjes ek in mikrobenadering oan. Dêrmei komme wy nammers mear op it mêd fan de sosjolingwistyk, dat yn de neifolgjende paragraaf behannele wurdt.

2 Kjolseth (1978:803) neamt taalsosjology yn dat ferbân bygelyks in policy science.

217 3 Sosjolingwistyk

Yn ferliking mei it tal Fryske taalsosjologyske ûndersiken falt jin op dat der wat minder sosjolingwistyske stúdzjes nei it Frysk dien binne. Boppedat wurdt de earste sosjolingwistyske stúdzje net earder as yn de twadde helte fan de jierren santich publisearre. Faaks dat it beskieden plak fan de sosjolingwistyk yn Fryslân te krijen hat mei de omstannichheid dat de taalsosjology mooglik in direktere line mei de taalpolityk hat en dêrom op it earste each maatskiplik relevanter liket te wêzen. It beheinde plak dat de sosjolingwistyk ynnimt, hat nei alle gedachten ek te krijen mei de ûndersyksbelangstelling fan de measte frisisten. Hja hiene fakentiden in iepen each foar de histoarje fan it Frysk en foar de syngroane struktuer fan de taal, mar toanden amper ynteresse foar it ‘korrupte’ sprutsen Frysk fan al den dei. Hoe’t dat allegear ek wêze mei, Sjölin kaam yn 1976 mei Min Frysk, de earste sosjolingwistyske publikaasje oer it Frysk.3 Hy hat mei de stúdzje nei it ‘minne’ Frysk it ûntstean fan transfer (ynterferinsje) en koadewiksel yn it sprutsen Frysk neigean wollen. Doel dêrfan wie úteinlik it leverjen fan in sosjolingwistysk grûndearre bydrage oan de diskusje oer de Fryske taalnoarm. Op grûn fan syn analyze fan it sprutsen Frysk kaam Sjölin (1976:56-57) ta de konklúzje dat it Frysk net langer funksjonearje kin as in folslein kommuni- kaasjemiddel, omdat de taal him net oanpast hat oan de nije taaldomeinen dy’t de lêste desennia ûntstien binne. It rjochte wêzen op de noarm fan it Frysk – en dêr nau oan besibbe op taalferoaring – is nammers in opfallend skaaimerk fan de hiele Fryske sosjolingwistyk. Moai dúdlik sjogge wy dat yn it wurk fan Breuker, bygelyks yn syn stúdzje nei ferlytsingsútgongen (Breuker 1982). Hy makke stúdzje fan it tanimmen fan it efterheaksel -/tsje/ op kosten fan it -/ke/ suffix ûnder ynfloed fan it Nederlânsk. Yn syn dissertaasje behannelet Breuker noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk (Breuker 1993). Breuker frege him yn dizze stúdzje ôf oft it Frysk in standerttaal neamd wurde kin. Benammen oan ’e hân fan Haugen syn model fan taalstanderdisaasje hat Breuker sawol nei aspekten fan taalfoarm as nei funksjes fan taal sjoen. Op grûn fan syn beskôgingen konkludearret er dat it Frysk in posysje ynnimt tusken in dialekt en in folsleine standerttaal (Breuker 1993:281). Taalferoaring wie ek in tema dat yn Boelens syn grutskalich ûndersyk nei it fonologyske ferskynsel brekking sintraal stie (Boelens 1987, Boelens & Ytsma 1989a, 1989b). Boelens gie by Fryske skoalbern yn ’e Dongeradielen nei oft der by harren sprake wie fan taalûntwikkeling wat de brekking oanbelanget. De bern soene dan mear brekking hearre litte neigeraden dat se âlder binne. Hy gie ek nei oft der taalferoaring oantoand wurde koe. Yn dat gefal soene de

3 Frjemdernôch hat Feitsma (1990a) yn har oersjoch de stúdzje fan Sjölin net as ûndersyksprojekt opnommen.

218 bern fan guon wurden de brutsen ferlytsings- en/of meartalsfoarmen minder of alhiel net oanleare. Boelens konkludearre dat de brekking oer it generaal goed tapast wurdt oan ’e ein fan ’e basisskoalle, mar dat der dochs ek in begjinnend proses fan taalferoaring oanwiisd wurde kin. In oar sosjolingwistysk ûndersyk rjochte him op útspraakferskynsels yn it Frysk en it Nederlânsk by in beheind tal fan-hûs-út Frysktaligen út de gemeente Boarnsterhim (Van der Kuip 1986, Feitsma e.o. 1987, Feitsma 1989, Meekma 1989). De fonetyske ferskynsels syllabisearring, nasalearring en assimilaasje waarden bestudearre. Mei it ûndersyk woene Feitsma-en-dy ûnder oare neigean yn hoefier’t de ûndersochte, min of mear ûnbewuste ferskynsels ûnder druk fan de Nederlânske noarm steane. De hypoteze wie dat de útspraak fan it Frysk fan Fryskpraters opskoot yn de rjochting fan it Nederlânsk, mar de resultaten fan it ûndersyk foarmen net in dúdlike befêstiging fan dy hypoteze. In ûndersyk dat eins ek wol yn it rychje fan sosjolingwistysk wurk pleatst wurde kin, gie oer it Frysk yn ’e media. Dykstra (1994) hat besocht om skaaimerken fan ’e taal fan it radionijs fan Omrop Fryslân nei te gean. Boppedat hat er omtinken jûn oan de eventuele ynfloed fan Omrop Fryslân radio op ’e taal en de taalhâlding fan it publyk. De wurdskat fan it radionijs bliek navenant lyts te wêzen. Twad konkludearret Dykstra dat ús hjoeddeiske maatskippij him wjerspegelet yn ’e taal fan it radionijs. Fierders skriuwt er de media in foarbyldfunksje ta op it mêd fan taal. As lêste neam ik hjir it ûndersyksprojekt Frysk as earste en twadde taal (Ytsma 1991, 1995a, 1995b, 1995c).4 Dat ûndersyk gie de ferwerving fan it Frysk by fan-hûs-út Frysk- en Nederlânsktalige skoalbern nei.5 Wat it Frysk as twadde taal oangiet, krige de hâlding dy’t de Nederlânsktalige bern foar it Frysk oer ha en harren motivaasje om Frysk te learen omtinken. Dêrmei hie it ûndersyk ek in sosjaal-psychologyske komponint. De resultaten wiisden út dat de kwaliteit fan it Frysk by de ûndersochte Frysktalige bern net oerhold en dat de sosjaal-psychologyske ynstelling fan Nederlânsktalige bern foar it Frysk oer meastentiids net posityf wie.

It fjild fan de Fryske sosjolingwistyk oereidzjend, sjogge wy dat de ûndersyks- belangstelling benammen útgiet nei de taalnoarmproblematyk en, dêrmei anneks, nei taalferoaring. Dat liket my mei it each op de hjoeddeistige posysje fan it Frysk in foar de hân lizzende kar. De klam op it tema taalferoaring betsjut dat de ynteraksjonele sosjolingwistyk minder syn gerak krigen hat. Dy tûke fan de sosjolingwistyk is út in wittenskiplik eachweid besjoen tige nijsgjirrich, mar liedt faaks net fuortdaalk

4 It relatearre projekt Taalpeiling yn Fryslân fan De Jong en Riemersma (1994) nei de behearsking fan it Nederlânsk en it Frysk soe ik earder ûnderwiiskundich neame wolle. 5 Dêrby giet it om (1) brekking, (2) ferlytsingsfoarmen, (3) de bûging fan it je-tiidwurd, (4) wurdskat en (5) tiidwurdfolchoarder.

219 ta foar konkrete taalgebrûkssituaasjes tapasber ynsjoch (Gorter 1987a:220). Soms kinne sosjolingwistyske ûndersyksútkomsten lykwols dochs nei de praktyk ta fertaald wurde (sj. Berenst 1991; Ytsma 1988). In mooglik beswier fan guon sosjolingwistyske stúdzjes dy’t oant no ta út ’e wei set binne, is de breklike generalisearberens fan de gegevens. Dat is benammen in gefolch fan de seleksje fan ynformanten. Breuker garre syn empiryske gegevens by Frysktalige studinten Frysk, Boelens by Frysktalige bern út ’e Dongeradielen, en Feitsma-en-dy by Fryskpraters út Boarnsterhim en omkriten, dy’t hja sels ‘maksimaal autochtoan’ neamde Feitsma 1989:192). Op grûn fan sokke ‘pro-Fryske’ ynformanten kin men min komme ta mear algemien jildende útspraken oer feroaringen yn it Frysk.

4 Evaluaasje en perspektyf

At wy it ûnderskie tusken taalsosjology en sosjology eefkes gewurde litte, kinne op grûn fan it foargeande in tal algemiene opmerkingen oer de stúdzje fan it Frysk yn syn sosjale kontekst makke wurde. Mei dy opmerkingen ha ik perfoarst net de pretinsje om in blaudruk foar takomstich ûndersyk te jaan, yn dizze paragraaf wol ik inkeld in tal punten fan omtinken jaan. Yn it foarste plak wiis ik (nochris) op de spanning dy’t bestiet tusken de praktyske tapasberens fan it taalsosjologysk/sosjolingwistysk ûndersyk en de wittenskips-teoretyske betsjutting fan sokke stúdzjes. It hat der in soad fan dat de balâns foar it ûndersyk nei it Frysk wat trochslacht nei it beliedsrjochte ûn- dersyk. Soks wie yn it begjin fan de jierren tactich al ris opmurken (Pietersen 1982a). Ytsma, Jansma & Jelsma (1989:54) wize wat dat oangiet jierren letter yn harren ynlieding op in taalsosjologysk-sosjolingwistysk temanûmer fan It Beaken ek wer op de skrutene relaasje dy’t de measte bydragen oan dat temanûmer hawwe mei de teoryfoarming op it oanbelangjende mêd. De tendins nei tapassingsrjochte stúdzjes is trouwens alhiel net unyk foar it Fryske ûndersyk, want Jaspaert en Vallen (1986:329) hawwe it bygelyks oer in ferlykbere ‘utilitêre preokkupaasje’ fan it sosjolingwistyske minderhede-ûndersyk yn Nederlân. Dan noch in opmerking oer it type ûndersyk nei it Frysk en syn sosjale kontekst. Wat dat oangiet, ha ik yn de ynlieding ûnderskie makke tusken taalsosjologyske, korrelasjoneel-sosjolingwistyske en ynteraksjoneel-sosjolingwistyske stúdzjes.6 Lykas út de beskriuwing fan bygelyks it ûndersyk Taal fan klerken en klanten (Gorter 1993) en Jonkman (1993) syn stúdzje nei it Stedsk al bliken dien hat, kinne yn it ramt fan ien ûndersyksprojekt wikseljende perspektiven foar kar nommen wurde. Yn guon gefallen kin men dat triangulaasje

6 Dy trijedieling liket my hjir ta de saak, mar der binne noch wol oare perspektiven dêr’t de relaasje tusken taal en sosjale kontekst út wei besjoen wurde kin. Ik neam bygelyks de sosjale psychology fan taal (sj. Knops 1987).

220 neame. Mei triangulaasje wol de ûndersiker ien beskate ûndersyksfraach út meardere inoar komplemintearjende ynfalshoeken wei oanpakke. It kin ek sa wêze dat yn ien ûndersyk ferskillende dielfraachstellingen te ûnderskieden binne, wêrby’t it beänderjen fan dy dielfragen de tapassing fan mear as ien metoade ferget. Tred neam ik in tal saken dy’t nei myn betinken ynhâldlik fan betsjutting binne foar it ûndersyk nei it Frysk yn syn sosjale kontekst. Dy kontekst soe men globaal definiearje kinne yn termen fan taalgebrûkssfearen, ofwol domeinen. Wat dat oanbelanget, is yn alle gefallen ûndersyk op syn plak nei de posysje en it funksjonearjen fan it Frysk yn de trije kearndomeinen ûnderwiis, offisjeel ferkear en media. Wylst de earste twa domeinen behoarlik dutsen binne (sj. Ytsma 1988, 1990, 1995a; Gorter 1987a, 1993) is it ûndersyk binnen it domein fan de media oant no ta opfallend ôfwêzich (sj. lykwols Dykstra 1994). Dêr leit in oantoanber ferlet, bygelyks fan ûndersyk nei wichtige ûnderwerpen as de funksje fan it Frysk yn de media, it bestudearjen fan taalkar en koadewiksels yn ynterview-situaasjes, en de noarm oangeande it sprutsen Frysk yn de media. By guon stúdzjes, bygelyks it ûndersyk yn Terherne (Smith 1980), it Wes- terkertier (Gorter, Jansma & Jelsma 1990) en Ljouwert (Jonkman 1993), is sprake fan in geografyske ôfbeakening. Dêr binne gâns nijsgjirrige en relevante oanfollingen op mooglik. Ik neam hjir bygelyks de lokale taalferhâldingen yn It Bilt, De Stellingwerven of yn Fryske stêden. Dy lokale ferbysûndering kin ek hiel goed mei út in sosjolingwistyske ynfalshoeke wei besjoen wurde. Oansluten by in dialekt-geografyske c.q. dialektologyske optyk leit dan yn ’e reden (sj. Taeldeman 1992). Yn ús provinsjale situaasje fan twa- of meartaligens is it út soarte wittenskiplik en faaks ek maatskiplik relevant om yn detail stúdzje te meitsjen fan ûnderwerpen lykas taalkar en it wikseljen fan taalkoade.7 Dêrmei sitte wy op it mêd fan it ynteraksje-ûndersyk. Om neier ynsjoch te krijen yn it wêrom fan taalkarpatroanen en koadewiksels kin it sosjaal-psychologysk perspektyf ek tige brûkber wêze. Jonkman (1989) hat dêr al in priuwke fan jûn. Nettsjin- steande it feit dat taalhâlding yn it Fryske ûndersyk altiten in soad omtinken krigen hat (sj. Gorter & Ytsma 1988) en taalattitude by útstek it tema fan sosjaal-psychologysk oriïntearre ûndersyk foarmet, hat de sosjale psychology fan taal yn it Fryske ûndersyk winliken net goed de fuotten ûnder it gat krigen (sj. lykwols Gorter & Ytsma 1988, Jonkman 1989, Ytsma 1989, 1990 en Yt- sma e.o. 1994). Dochs jout dy oanpak yn prinsipe krekt in soad mooglikheden, benammen as it giet om it ferklearjen fan taalgedrach, bygelyks yn it ramt fan Giles syn akkommodaasjeteory (sj. Giles & Coupland 1991, haadstik 3). Mei it each op de situaasje dêr’t it Frysk hjoed de dei yn sit, mei in yntinsyf kontakt tusken nau oan inoar besibbe talen, sil de stúdzje fan taalferoaringen

7 In oprop dêrta fine wy ek yn Feitsma (1984).

221 noch lang omtinken freegje. De fragen op dat mêd binne nijsgjirrich genôch (sj. Taeldeman 1992:118-120). Wat feroaret yn it Frysk, en wat just net? Hoe komme feroaringen ta stân? Is der datoangeande sprake fan in sosjale en/of geografyske sprieding? Mar fansels is it úteinlik foaral de fraach wêrom’t it Frysk feroaret. Giet it, lykas Breuker (1982) ha wol, benammen om eksterne beynfloeding út it Nederlânsk wei, of moatte wy earder tinke oan taalynterne ferskowingen, sa’t De Haan (1990) fan betinken is? Wat boppedat tafoege wurde kin oan it ûndersyk nei taalferoaring is de fraach nei de beoardieling dêrfan (sj. Appel e.o. 1981:205). Hoe bewust binne Fryskpraters har fan mooglike Nederlânske ynfloeden op it Frysk? Hoe wurdearje hja bygelyks ynterferinsjes? Jout geef Frysk status of wurdt der troch Friezen en Nederlânsktaligen krekt op delsjoen? Sa’n tema, de subjektive beoardieling fan taalferoaring, kin ek wer tige gaadlik út in sosjaal-psychologysk eachweid besjoen wurde.

5 Ta beslút

Us twatalige provinsje foarmet om sa te sizzen in laboratoariumsituaasje foar taalsosjologysk en sosjolingwistysk ûndersyk. Yn nasjonaal ferbân kin de stúd- zje fan it Frysk in unike wittenskiplike bydrage leverje, neist en yn relaasje ta it ûndersyk dat yn Nederlân dien wurdt nei allochtoane taalminderheden en Nederlânske dialekten (sj. Hagen 1989, Extra 1989). De sosjale kontekst fan it Frysk is ommers oars as dy fan in dialekt, dat hast allinnich as sprektaal funksjonearret. De sosjale kontekst fan it Frysk is ek hiel oars as dy fan in allochtoane minderheidstaal, dy’t typysk binnen de eigen groep funksjonearret. It Frysk hat mei oare wurden in eigen plak as minderheidstaal yn Nederlân. Dat makket de stúdzje fan it Frysk krekt sa nijsgjirrich, ek yn fergelykjend perspektyf. Yn ynternasjonaal ferbân liket ek mear en mear ynteresse te ûntstean foar de sosjale posysje en it funksjonearjen fan it Frysk (sj. Smith 1980, Khleif 1982, Mahmood 1989, Mahmood & Armstrong 1990, Fishman 1991, Penrose 1992).8 Yn datselde ferbân lizze ek kânsen foar wichtich ynternasjonaal fergelykjend ûndersyk op it mêd fan minderheidstalen (sj. Feitsma 1990b; Ytsma, Viladot & Giles 1994). Al mei al hat it taalsosjologysk en sosjolingwistysk ûndersyk nei it Frysk sûnt it pionierswurk fan Pietersen yn de jierren sechstich yn betreklik koarte tiid in fikse basis oan kennis en ynsjoch lein dy’t freget om neiere ferdjipping en fierdere útbou.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1999)

8 Tekenjend dêrfoar is ek it spesjaalnûmer (nr. 64) oer it Frysk fan it Ingelsktalige fak- tydskrift International Journal of the Sociology of Language (sj. Gorter 1987b).

222 Literatuer

Appel, R., G. Hubers & G. Meijer (1981) Sociolinguïstiek. Het Spectrum: Utrecht/Antwerpen. Berenst, J. (1991) ‘Toegepaste interactionele sociolinguïstiek: enkele perspectieven’, yn: R. van Hout & E. Huls (samenst.) Artikelen van de Eerste Sociolinguïstische Con- ferentie. Eburon: Delft, pp. 33-47. Boelens, Kr. (1987) ‘Child language acquisition as an indicator of language change in the community: Frisian breaking’, yn: International Journal of the Sociology of Language pp. 64, 95-106. Boelens, Kr. & J. van der Veen (1956) De taal van het schoolkind in Friesland. Fryske Akademy: Leeuwarden. Boelens, Kr. & J. Ytsma (1989a) ‘Bern en brekking. In ûndersyk nei taalwinning en taalferoaring’, yn: It Beaken LI, 2, pp. 103-114. Boelens, Kr. & J. Ytsma (1989b) ‘Brekking en idioom by Dongeradielster tsieners’, yn: A.M.J. Riemersma, Tr. Riemersma & W.W. Visser (red.). Frysk & Vrije Universiteit (1949-1989). VU Uitgeverij: Amsterdam, pp. 9-19. Breuker, P. (1982) ‘Ta de oergong ke > tsje yn it ferlytsingswurd’, yn: It Beaken pp. 44, 85-95. Breuker, P. (1993) Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk. Stifting FFYRUG: Groningen. Commissie Friese-Taalpolitiek (1970) Rapport van de Commissie Friese-Taalpolitiek. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk. Dykstra, A. (1994) ‘Nijsfrysk. Oer taal en ynhâld fan ’e radionijsútstjoerings fan Omrop Fryslân’, yn: It Beaken 56, 4, pp. 253-280. Extra, G. (1989) ‘Ethnic Minority Language Versus Frisian in Dutch Primary Schools: A Com- parative Perspective’, yn: Journal of Multilingual and Multicultural Development 10, pp. 1, 59-73. Feitsma, A. (1984) ‘Interlingual communication Dutch Frisian, a model for Scotland?’, yn: D. Strauss and H.W. Drescher (eds.). Scottish Language and Literature, Medieval and Renaissance. Peter Long Verlag: Frankfurt, pp. 55-62. Feitsma, A. (1989) ‘Changes in the Pronunciation of Frisian under the Influence of Netherlandic’, yn: K. Deprez (ed.). Language and Intergroup Relations in Flanders and in The Netherlands. Foris: Dordrecht, pp. 181-193. Feitsma, A. e.o. (1987) ‘Variations and development in Frisian sandhi phenomena’, yn: International Journal of the Sociology of Language pp. 64, 81-94.

223 Feitsma, T. (1990a) ‘Taalsociologie en sociolinguïstiek in Friesland’, yn: Interdisciplinair Tijdschrift voor Taal- & Tekstwetenschap pp. 9, 4, 243-253. Feitsma, A. (1990b) ‘The reformation and the vernacular’, yn: Gorter e.o. (eds.). Fourth International Conference on Minority Languages. Vol. II: Western and Eastern European Papers. Multilingual Matters: Clevedon, pp. 1-10. Fishman, J.A. (1965) ‘Who speaks what language to whom and when?’, yn: La Linguistique 2. Presses universitaires de France, pp. 67-88. Fishman, J.A. (1991) Reversing language shift. Multilingual Matters: Clevedon. Giles, H. & N. Coupland (1991) Language: contexts and consequences. Open University Press: Buckingham. Gorter, D. (1980) ‘De friese meertaligheid sociolinguïstisch onderzocht’, yn: Toegepaste Taal- wetenschap in Artikelen 8, pp. 110-122. Gorter, D. (1987a) ‘Tweetalige interactie in de werksituatie van ambtenaren: triangulatie en veld- werk’, yn: A. Scholtens en D. Springorum (red.). Gespreksanalyse. [S.l.:s.n.], pp. 219-232. Gorter, D. (red.) (1987b) ‘The Sociology of Frisian. International Journal of the Sociology of Language 64. Gorter, D. (1993) Taal fan klanten en klerken. Fryske Akademy: Ljouwert. Gorter, D., e.o. (1984) Taal yn Fryslân. Fryske Akademy: Ljouwert. Gorter, D., e.o. (1988) Language in Friesland. Fryske Akademy: Ljouwert. Gorter, D. & J. Ytsma (1988) ‘Social Factors and Language Attitudes in Friesland’, yn: R. van Hout & U. Knops (eds.). Language Attitudes in the Dutch Language Area. Foris: Dordrecht, pp. 59-71. Gorter, D., L.G. Jansma & G.H. Jelsma (1990) Taal yn it grinsgebiet. Fryske Akademy: Ljouwert. Gorter, D. & R. Jonkman (1995a) ‘Enkele veranderingsprocessen binnen de taalverhoudingen in Friesland’, yn: E. Huls & J. Klatter-Folmer (samenst.). Artikelen van de Tweede Sociolinguïstische Conferentie. Eburon: Delft, pp. 217-229. Gorter, D. & R. Jonkman (1995b) Taal yn Fryslân op ’e nij besjoen. Fryske Akademy: Ljouwert. Grimshaw, A.D. (1987) ‘Sociolinguistics versus Sociology of Language: Tempest in a Teapot or Profound Academic Conundrum?’, yn: U. Ammon, N. Dittmar & K.J. Mattheier (eds.) Sociolinguistics. An International Handbook of the Science of Language and Society. Walter de Gruyter: Berlin, pp. 9-15.

224 Haan, G. de (1990) ‘Grammatical borrowing and language change: the dutchification of Frisian’, yn: D. Gorter e.o. (eds.). Fourth International Conference on Minority Languages. Vol. 1, Multilingual Matters: Clevedon, pp. 101-118. Hagen, A.M. (1989) ‘Dialect, Frisian and Education in the Netherlands’, yn: J. Cheshire e.o. (eds). Dialect and Education: Some European Perspectives. Multilingual Matters: Clevedon, pp. 48-62. Hout, R. van & E. Huls (samenst.)(1991) Artikelen van de Eerste Sociolinguïstische Conferentie. Eburon: Delft. Hout, R. van, E. Huls & M. Verhallen (1992) ‘De sociolinguïstiek in het Nederlandse taalgebied anno 1991’, yn: Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen 42, 1, pp. 7-16. Huls, E. & J. Klatter-Folmer (samenst.)(1995) Artikelen van de Tweede Sociolinguïstische Conferentie. Eburon: Delft Ytsma, J. (1988) ‘Bilingual classroom interaction in Friesland’, yn: A. Holmen e.o. (ed). Biling- ualism and the Individual. Copenhagen studies in bilingualism, Vol. 4, Multi- lingual Matters: Clevedon, pp. 53-68. Ytsma, J. (1989) ‘Help! It Frysk fersûpt. In sosjaal-psychologysk ûndersyk nei taalbehâld’, yn: It Beaken LI, 2, pp. 79-90. Ytsma, J. (1990) ‘Taalattitudes op de basisschool in Friesland’, yn: GRAMMA 14, 2, pp. 169-183. Ytsma, J. (1991) ‘Lexicale kennis van het Fries: omgeving en leerderskenmerken’, yn: R. van Hout & E. Huls (samenst.) Artikelen van de Eerste Sociolinguïstische Conferentie. Eburon: Delft, pp. 491-505. Ytsma, J. (1995a) Frisian as first and second language. Sociolinguistic and socio-psychological aspects of the acquisition of Frisian among Frisian and Dutch primary school children. Fryske Akademy: Ljouwert. Ytsma, J. (1995b) ‘De verwerving van ‘breking’ in het licht van taalvariatie en taalverandering’, yn: E. Huls & J. Klatter-Folmer (samenst.). Artikelen van de Tweede Socio- linguïstische Conferentie. Eburon: Delft, pp. 649-660. Ytsma, J. (1995c) ‘Frisian diminutive formation among Frisian and Dutch primary school children’, yn: The state of minority languages. International perspectives on survival and decline. W. fase, K. Jaspaert & Sj. Kroon (eds.). Swest & Zeitlinger: Lisse, pp. 293-309. Ytsma, J., L.G. Jansma & G.H. Jelsma (1989) ‘Foaropwurd’, yn: It Beaken LI, 2, pp. 53-54. Ytsma, J., M.A. Viladot & H. Giles (1994) ‘Ethnolinguistic vitality and ethnic identity: some Catalan and Frisian data’, yn: International Journal of the Sociology of Language 108, pp. 63-78.

225 Jansma, L.G. & G.H. Jelsma (1987) ‘Language, language borders, and social class’, yn: International Journal of the Sociology of Language 64, pp. 21-35. Jansma, L.G. & G.H. Jelsma (1996). Friezen om utens. Fryske Akademy: Ljouwert Jaspaert, K. & T. Vallen (1986) ‘Karakteristieken van Sociolinguïstisch Minderhedenonderzoek in Nederland en Vlaanderen’, yn: GRAMMA 10, 3, pp. 325-338. Jong, S. de en A.M.J. Riemersma (1994) ‘Taalpeiling yn Fryslân. Fryske Akademy: Ljouwert. Jonkman, R.J. (1989) ‘It ôfwizen fan it Frysk praten tsjin Hollânsktaligen’, yn: It Beaken LI, 2, 91-102. Jonkman, R.J. (1990) ‘Characterising a Minority Language: A Social Psychological Comparison Between Dutch, Frisian and the Ljouwert Vernacular’, yn: Gorter e.o. (eds.). Fourth International Conference on Minority Languages. Vol. II: Western and Eastern European Papers. Multilingual Matters: Clevedon, pp. 11-20. Jonkman, R.J. (1991) ‘Triangulation and Trilingualism’, yn: Journal of Multilingual and Multicultural Development 12, 1&2, pp. 73-83. Jonkman, R.J. (1992) ‘De historische ontwikkeling van de Leeuwarder stadtaal in het licht van de geschiedenis van het Nederlands’, yn: Taal en Tongval pp. 44, 5, 81-95. Jonkman, R.J. (1993) It ‘Leewarders’; in taalsosjologysk ûndersyk nei it Stedsk yn ferhâlding ta it Nederlânsk en it Frysk yn Ljouwert. Fryske Akademy: Ljouwert. Khleif, B.B. (1982) ‘Ethnicity and Language with reference to the Frisian case: issues of schooling, work and identity’, yn: K. Zondag (ed.). Bilingual education in Friesland. Wever: Frjentsjer, pp. 175-204. Kjolseth, R. (1978) ‘The Development of the Sociology of Language and Its Social Implications’, yn: J.A. Fishman (ed.). Advances in the Study of Societal Multilingualism. Mouton: The Hague, pp. 799-825. Knops, U. (1987) Andermans en eigen taal. Een inleiding in de sociale psychologie van taal. Wolters-Noordhoff: Groningen. Kuip, F. van der (1986) ‘Syllabisearring yn it Frysk en it Hollânsk fan Fryskpraters’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 2, pp. 69-92. Labov, W. (1966) The social stratification of English in New York city. Center for Applied Linguistics: Washington D.C. Mahmood, C.K. (1989) Frisian and Free. Study of an ethnic minority of The Netherlands. Waveland Press: Illinois.

226 Mahmood, C.K. & S.L. Armstrong (1990) ‘Accounting for ethnicity: a cognitive approach. Paper read at the AAA meetings in New Orleans, Nov. 29, 1990. Meekma, I. (1989) ‘Frouljuspraat en it lytse ferskil. Oer útspraakferoaring yn ’e sandhi by froulju en manlju’, yn: It Beaken LI, 2, pp. 115-129. Penrose, J. (1992) ‘Who are Frisian nationalists?’, yn: Ph. H. Breuker e.o. (red.), Philologia Frisica. Anno 1990. Fryske Akademy: Ljouwert, pp. 91-121. Pietersen, L. (1969) De Friezen en hun taal. Laverman: Drachten. Pietersen, L. (1974) De toekomstige leerkrachten en het Fries. Fryske Akademy: Ljouwert/ Leeuwarden. Pietersen, L. (1982a) ‘Hollânsk of Frysk? (teoryen oer taalhâlding en taalgedrach)’, yn: It Beaken XLIV, 1, pp. 1-23. Pietersen, L. (1982b) ‘Ideologie en taalsociologie’, yn: P. van de Craen & R. Willemyns (red.). Socio- linguistiek en ideologie. Studiereeks van het tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel. Nieuwe serie nr. 7, pp. 283-311. Sjölin, B. (1976) ‘Min Frysk’. Een onderzoek naar het ontstaan van transfer en ‘code-switching’ in gesproken Fries. Frysk Ynstitút RUG: Grins. Smith, J.F. (1979) Taelgebrûk en taelhâlding yn in twatalige mienskip: Terherne - Fryslân. Fryske Akademy: Ljouwert. Smith, J.F. (1980) Language & Language Attitudes in a Bilingual Community. Frysk Ynstitút RUG - Fryske Akademy - STABO/ALL-ROUND: Grins/Groningen - Ljouwert/ Leeuwarden. Taeldeman, J. (1992) ‘Sociolinguïstiek en dialectologie’, yn: Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen 42, 1, pp. 115-130. Wardhaugh, R. (1986) An Introduction to Sociolinguistics. Basil Blackwell: London.

227 XII Westerlauwerskfryske dialektology

Arjen Versloot Fryske Akademy Ljouwert

1 Ynlieding

1.1 Omskriuwing fan it begryp ‘dialektology’

Dialektology kin mei in inge definysje omskreaun wurde as ‘wittenskip dy’t him dwaande hâldt mei de bestudearring fan de romtlike ferskillen tusken taal- farianten’ (Taeldeman, 1992; 117). Yn ’e praktyk is dialektology folle rommer as dy omskriuwing. Dat hat te krijen mei in tradysje dy’t op syn minst 200 jier tebek giet en syn woartels hat yn in maatskippij dy’t bestie út in grutte plattelânsbefolking mei in folle legere mobiliteit as hjoed de dei. ‘Dialekt’ wie de taal fan de miene lju yn de doarpen en de legerein yn ’e stêden, dy’t dêr meast al fan team op team húsmannen. Dialekt hie dus: 1) in romtlike betsjutting: de taal fan dat plak, 2) in sosjologyske: de taal fan de miene lju en legerein, 3) in histoaryske: de taal fan de oarspronklike ynwenners. De hjir neamde betsjuttingen fan dialekt rinne yn ‘e praktyk trochinoar. Dêr- fandinne ek de ûnderskate trochinoarrinnende soarten fan dialektology. Sa wurde syngroane stúdzjes fan de oarspronklike taal fan in doarp of stêd ta dialektology rekkene, wylst se neat mei romtlike fariaasje te krijen hawwe. Om romtlike fariaasje beskriuwe te kinnen moat men winliken earst stúdzje meitsje fan inkelde doarps- of stedsdialekten. As dialektology boppe de beskriuwing fan in doarps- of stedsdialekt útgiet en de romtlike sprieding deryn behelle wurdt, wurdt it feitlik synonym oan dialektgeografy.

Foar in yngeande beskriuwing fan de teoretyske grûnslaggen en metoaden fan de dialektology kin ferwiisd wurde nei de rige boeken oer taalwittenskip dy’t útjûn binne by Walter de Gruyter: Dialektologie (Besch, e.o., 1982), Sprach- geschichte (Besch, e.o., 1984), Wörterbücher (Hausmann, e.o., 1990) en Soziolinguistik (Ammon, e.o., 1987).

228 1.2 Fryske dialektology

De bestudearring fan de Fryske dialekten is oant no ta amper systematysk oanpakt. De wittenskipslju hawwe de ynternasjonale ûntjouwings yn it taal- ûndersyk wol folge, al komme de nijere ûntjouwings al wat oan ’e krapperein. Streamings yn de taalwittenskip en technyske ûntjouwings hawwe laat ta it feroarjen fan de dialektology. It is net sa dat lju út eardere streamings hielendal gjin erch hienen yn saken dy’t yn lettere streamings teoretysk útboud waarden, mar elke streaming lei syn eigen klam. Sa hie in ‘Junggrammatiker’ as Siebs wrychtich wol troch dat guon foarmen wreiden en oaren ferdwûnen, mar om’t hy benammen yn diagroany ynteressearre wie, joech er soks amper omtinken. Pas Hof wie de earste dy't der systematysk omtinken oan joech. Nêst de teory is der it basiswurk, dat wol sizze it optekenjen fan de fonology, grammatika en wurdskat fan de dialekten. Dat lêste wurk giet eins noch altiten troch. De ynstitúsjonele bestudearring fan de dialekten, yn wêzen allinnich oan de Fryske Akademy, hat him benammen útlein op it sammeljen fan de dialekt- wurdskat fan de dialekten dy’t it fierst fan it Standertfrysk ôfsteane: Skier- mûntseach (Fokkema, 1968), Hylpen (Blom, 1981), Skylge (Roggen, 1976 en 1980, Wichen-Schol, 1986). Oan de leksikografy fan de net-Fryske streektalen yn Fryslân wurdt ek hurd wurke: It Amelân (Oud, 1987), Ljouwert (V.d.Burg, 1991), Stellingwerven (Bloemhoff, 1994; gjin Akademyprojekt), it Biltsk (Buwalda, e.o., 1996), de oare stedsdialekten (Duijff, 1998). In nij wurdboek fan it Skiermûntseagersk is ûnderweis. Foar it Wurdboek fan de Fryske Taal (1984-) binne in protte wurden yn skriftlike enkêtes ôffrege yn it hiele taalgebiet. Dy enkêtes binne kartografysk ûntsletten en yn in database opslein.

De Fryske dialektology hat sûnt 1968 al in tige oersjoch fan de literatuer fan foar dy tiid (Århammar, 1968). Hjirnei folget in oersjoch fan de stúdzje fan de Fryske dialekten sûnt begjin 19de ieu, oan ’e hân fan de wichtichste ynternasjonale taalwittenskiplike streamings. Der wurdt besjoen hokker ynfloed dy streamings yn de frisistyk hân hawwe en hokker ûndersyk dêrút folge is. Earst wurdt yn it koart it doel fan de streaming en syn gefolgen foar de dialektology neamd. Dêrnei folget in besprek fan wichtige frisistyske literatuer. De yndieling fan de Fryske dialekten, as útkomst fan in synteze fan ûndersyk, rint as in reade trie troch de besprekken hinne.

229 2 De Fryske dialektology yn ferhâlding ta ynternasjonale taalkundige streamings

2.1 Romantyk

Yn de romantyk waarden dialekten ûntdutsen as folweardige taalfariëteit nêst de skriuwtaal. Yn de folkstaal en -kultuer wie neffens de Romantisy in soad bewarre bleaun dat streekrjocht út in fier en skier ferline stamde. De stúdzje fan dialekten wie as ûndersyk fan de folkstaal ûnderdiel fan de taalkunde. In apart fakgebiet ‘dialektology’ mei eigen metodiken bestie net. De dialekten yn Nederlân waarden yndield op grûn fan de stammen fan Sak- sen, Franken en Friezen, wylst ferskillen binnen dy dialekten yn ferbân brocht waarden mei stammen út de Romeinske Tiid, lykas Chauken en Kaninefaten. Joast Hiddes Halbertsma wie in typyske fertsjinwurdiger fan de romantyske streaming. Halbertsma bestudearre de Fryske dialekten foar it skriuwen fan syn Lexicon Frisicum (1872). Breuker (1973, noat 117, ek 121 en 142) jout in oersjoch fan Halbertsma syn opfettings oer de yndieling fan de Fryske dialekten. Halbertsma ûnderskied it Súdwesthoeksk mei Hylpersk, Molkwardersk en Warkumersk, fierders it Skiermûntseagersk, it Stedsk en it Lânfrysk. Dan neamt er de dialekten fan Hylpen, Molkwar en it ‘Eilandsch’ as ‘van één taal’. It Skylgersk ûntbrekt yn dat rychje, mar mei ‘eilandsch’ sil ek it Skylgersk bedoeld wêze (faaks hat er Skylge net neamd om’t Skylge doe by Noard-Hollân hearde). In ferdieling fan it Lânfrysk jout er net. Halbertsma hat yndertiid in wurdlist oersette litten troch de pleatslike doom- nys fan West-Skylge en Molkwar (Miedema, 1983; 72). Lang nei de romantyk hat Steenmeijer-Wielenga (1972; 89-94) it âlde Westers njonken it Westers set sa’t Knop (1954) dat hat. Sa’t de ferliking sjen lit, binne de ferskillen net grut. Hiel oars is it beteard mei it dialekt fan Molkwar. Yn ’e midden fan de foar- rige ieu koenen it dialekt fan Molkwar en Hylpen noch as farianten fan ien dialekt beskôge wurde. Sûnt dy tiid is Molkwar oerskeakele op in foarm fan Súdwesthoeksk, sa’t dat ek yn Koudum praat wurdt (Miedema, 1983). Winkler kin men ek ta de romantyske streaming rekkenje. Sa lêst men yn syn Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon oer it dialekt fan Skiermûnts- each (1874; 454): ‘Zoo bleven de edele vrije Friezen op Schiermonnikoog vrij van vermenging en verbastering met de Saksen; zij behielden onbesmet hun volksaard, zij bleven hun oude friesche taal zuiver en rein spreken.’ Dit sitaat is in goed foarbyld fan hoe romantysk Winkler tsjin dialekten oanseach. Hy rekkene it Skiermûntseagersk nammers ta it Easterlauwerske Frysk.

230 2.2 ‘Junggrammatiker’

It idee fan in histoaryske taalkunde dy’t konsekwinter as earder útgiet fan regelmjittige lûdkorrespondinsjes bestie al sûnt Bopp (1816) en Grimm (1822), mar waard goed útboud troch de ‘Junggrammatiker’. Har teory is de taalkundige delslach fan it naturalisme, in rasjonele tinkwize ûnder ynfloed fan de natoerwittenskippen, dy’t yn termen fan in meganysk oarsaak en gefolch rekkene, lykas Marx foar de skiednis die. Yn dy opfetting koenen de lûden yn elk dialekt streekrjocht út eardere taalstadia ôflaat wurde mei help fan ‘lûdwetten’. Elk dialekt hie sa syn eigen ien op ien relaasje mei in âlder taalstadium. Diatopyske fariaasje waard wol opmurken, mar wie allinnich nijsgjirrich om diagroane relaasjes oan te toanen. Alhoewol’t dialekten wakker bestudearre waarden, wie de bestudearring fan fariaasje yn ’e romte net in doel. De metoade wie diagroan en lûdhistoarysk. Dialekten waarden yndield op grûn fan mienskiplike lûdûntjouwings, wêrby’t lûden op har Westgermaansk komôf werombrocht waarden. It haadwurk fan de neogrammatikale dialektology fan it Frysk is Siebs syn Geschichte der friesischen Sprache (1901), in útwurking fan syn eardere Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache (1889). Hy ûnderskied trije haaddialekten yn it Westerlauwerske Frysk: Hylpersk, Skiermûntseagersk en de oare dialekten (1901; 1173-1174). De earste twa kippe der neffens him bot út. It Skiermûntseagersk neamt er: ‘rein westfriesisch’. De rest fan it Wester- lauwersk Fryske taalgebiet ferdielt er yn Klaaifrysk, Wâldfrysk, Súdwest- hoeksk en Skylgersk. De grinzen tusken de trije dialekten op de fêstewâl komme fierhinne oerien mei dy’t Hof letter lûkt. It âlde Utingeradiel en Haskerlân rekkenet er ta it Wâldfrysk, wylst it earste by Hof by it Klaaifrysk heart, it twadde by it Súdwesthoeksk. It dialekt fan Ljouwerteradiel en Ferwerderadiel dielt Siebs by it Klaaifrysk yn, wylst er de Dongeradielen ta it Wâldfrysk rekkenet. It dialekt fan West-Skylge is neffens Siebs ing besibbe oan it Súdwesthoeksk en it Aasters oan de dialekten fan Warkum en Makkum. It is typysk foar syn genetyske opfetting fan dialektferskaat dat er de ferbannen tusken de Skylger en Súdwesthoekske dialekten ferklearret troch oan te nimmen dat de Skylgers oarspronklik út de Súdwesthoeke wei komme soenen. Miedema hat yn 1958 skreaun oer it ferbân tusken de dialekten fan Skylge, de Súdwesthoeke, Hylpen en Skiermûntseach. Halbertsma (sj. 2.1) en Winkler (1874; 436) wize al op it ferbân tusken it Hylpersk en de rest fan de Súd- westhoeke en Miedema is dêr ek yn ferskate publikaasjes op yngien (1972/ 1986). Miedema (1958; 202) hellet de teoryen fan Van Ginneken oan dat de dialekten fan de eilannen en it Súdwesthoeksk oerbliuwsels wêze soenen fan it Fryske taalgebiet op de iggen fan de folle lytsere Flevomar, letter de Sudersee. Dy gebieten binne yn de 13de ieu yn see ferdwûn. Mar it binne net allinnich dy dialekten dy’t der útkippe. It dialekt fan Makkum ferskilde earder mear noch

231 as no fan it Frysk fan it efterlân. Fierder kipte it dialekt fan de Bjirmen (Pitersbierrum, Seisbierrum, Easterbierrum) der ek wat út, lykas de doarpen yn noard-eastlik Dongeradiel. De teory fan it Flevo-Frysk moat as romantysk optinksel fansiden skood wurde. Men kin hjir better it oars net altyd like betroubere wurk fan Markey (1981; 175) sitearje, dat oer al dy opfallende ôfwikings seit: ‘Nevertheless, orientation was toward the sea, not the land, and this accounts for the dis- tinctive nature of the coastal dialects’. It feit dat de kustplakken rjochte wiene op see, makke dat se oan de fernijings yn it efterlân net, of minder hurd mei- diene. Yn in protte gefallen giet it om wurden en ferskynsels dy’t by de tsjinwurdige generaasjes hurd weiwurde. Tige fan belang is Hoekema syn hifkjen fan Siebs syn optekenings út 1886 (1969, 1970). Siebs jout in smite materiaal, benammen ek yn syn te min rieplachte Geschichte der englisch-friesischen Sprache (Siebs, 1889), mar de notaasje is gauris wat nuver. Hy hat as Noarddútser net by steat west beskate ferskillen yn it Westerlauwersk Frysk te hearren. Hoekema (1970; 198) besprekt dy gefallen. As men datsoarte saken ienkear wyt, foarmet it materiaal fan Siebs in belangrike boarne út de 19de ieu (1886) foar hiel Westerlauwersk Fryslân.

Knop (1954) jout in wiidweidige fonologyske, morfologyske en lûdhistoaryske beskriuwing fan it Westers en Aasters op Skylge, útgeande fan syn eigen Westersk dialekt. De Boer (1950) hat it dialekt fan Hylpen syngroan en taalhistoarysk ûndersocht. De taalhistoaryske ynterpretaasjes fan beide moatte hoeden ynterpretearre wurde. Spenter hat de wurdskat fan it dialekt fan Skiermûntseach behannele yn in lûdhistoarysk ûndersyk (1968). Mei’t er alle wurden apart behannelet en in bulte ferlikingsmateriaal út oare dialekten opnimt, is it feitlik in lûdhistoarysk- etymologysk wurdboek fan it Westerlauwersk Frysk wurden. It boek is út it Lânfrysk wei tagonklik makke troch Hoekema(1979b). In krityske opmerking moat hjir lykwols makke wurde oer it rekonstruearre fokaalsysteem fan it Aldwesterlauwersk Frysk by Spenter. It liket benammen de útkomst fan it weromprojektearjen fan ferskillen yn it moderne dialekt yn de tiid. De útkomst, in langfokaalsysteem fan 5 triemmen, kin amper kontem- porên bestien hawwe. Der moat yn party gefallen sprake wêze fan kombi- natoaryske farianten. It Stedsk hat syn histoarysk-fonologyske monografy fan Fokkema (1937) Het Stadsfries. Yn dat boek wurdt de taal fan Ljouwert besprutsen. It iennichste Lânfryske dialekt dat in lûdhistoaryske monografy hat, is dat fan Mit- selwier (Kloosterman, 1907).

232 2.3 Dialektgeografy

Earst mei it opkommen fan de dialektgeografy wurdt dialektology it ûndersyk nei romtlike fariaasje en as sadanich binne dialektgeografy en dialektology dan synonym. Mei help fan lûd- en wurdkaarten krigen ûndersikers yn ’e rekken dat lûdwetten net ‘ausnahmslos’ wienen: tink oan it ferneamde hûs-mûs foarbyld fan Kloeke. Ut de kaart fan hûs en mûs yn it Nederlânsk en Frysk die bliken dat de lûdgrinzen fan wurden, dy’t neffens de lûdwetten yn itselde skift foelen, op ’e kaart net gearfoelen (sj. Weijnen, 1991; 24-34). Boppedat seach men op de kaarten de relaasje tusken taalkundige ferskynsels oan ’e iene kant en alderhande topografyske eleminten, lykas wegen, bergen, rivieren, stêden, mar ek politike en bestjoerlike yndielings, faak ek histoarysk, oan de oare kant. Sa waard de bestudearring fan dialekten keppele oan sosjaal- en fysysk- geografyske ferskynsels. Dialekten waarden yndield op basis fan isoglossen. Op in plak dêr’t in soad isoglossen rinne, is sprake fan in dúdlike dialektgrins. Wat mear isoglossen, wat grutter it ferskil (ferl. König, 1978; 138-143). Kloeke hat yn ’e Nederlânske dialektology mei syn teory fan de Hollânske ekspânsje grutte ynfloed hân. De û-ú-wikseling is dêryn it ‘Leitmotiv’. Hof besteget yn syn Friesche Dialectgeographie (1933) in grut part oan dy û-ú wikseling. De yndieling fan de Lânfryske dialekten, sa’t er hieltiten wer ferskynt yn alderhande boeken en stúdzjes, komt fan J.J.Hof en is wiidweidich beskreaun en definiearre yn syn Friesche Dialectgeographie (1933), it haadwurk fan de Fryske dialektology. Nêst de dialekten fan de eilannen en Hylpen, dêr’t it noait in poepetoer fan west hat om se te ûnderskieden (sjoch ek Halbertsma syn yndieling), dielt Hof it Lânfrysk yn yn trije haaddialekten: it Súdhoeksk, it Wâldfrysk en it Klaaifrysk. In swierrichheid dêr’t Hof wat mei oanklaud siet, wie it dialekt fan Don- geradiel, Ferwerderadiel en noardlik Ljouwerteradiel, it Noardklaaifrysk. De skaaimerken dy’t neffens him it Wâldfrysk fan it Klaaifrysk skiede, hat it Wâldfrysk mienskiplik mei it Noardklaaifrysk. Fan it Noardklaaifrysk seit Hof (s.3): ‘...want terwijl deze in den grond Kleifriesch is, houdt ze juist ten opzichte van de a l g e m e n e verschillen tusschen Klei- en Woudfriesch de zijde van de laatste’. Dêrom dielt er it Noardklaaifrysk yn by it Wâldfrysk. Hof hat sels de beheinings fan syn yndieling wol sjoen, mar sa’t dat gauris giet: as der ienkear linen op it papier steane, libje dy har eigen libben en sa komt it dat wy dy yndieling oeral wer sjogge, bgl. by Århammar (1968) en op Daan har kaart dy’t yn de Atlas van Nederland ferskynde (los útjûn as Daan, 1969). Fierder dûkt de yndieling op yn alderhande koarte ynliedings oer it Frysk. Markey (1981; 174-187) jout fjouwer haaddialekten, dus mei it Noard- klaaifrysk, lykas Sjölin (1969; 55, mar wer net op it kaartsje, dat út Århammar (1968) wei komt).

233 In geef foarbyld fan dialektgeografy is ek Hoekema (1979a) syn artikel oer fjouwer wurden yn it Frysk-Saksyske grinsgebiet: wurden bewege har hin en wer oer de taalgrins, mei de Stellingwerven en de Wâlden as brêgen. Dialektgeografysk materiaal oer it Frysk is te finen yn ferskate dialekt- atlassen, lykas de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland (Kloeke, G.G. 1939-81) , Taelatlas fan de Wâlden (Fokkema, 1967), Taalatlas van Noord- Nederland en aangrenzende gebieden (Heeroma, K. 1957-63) en het deel Friesland van de Reeks Nederlandse Dialect-Atlassen (Boelens & Van der Woude, 1955).

2.4 Strukturalisme

De dialektology krige dêrnei nije ympulsen fan it strukturalisme. It strukturalisme lei folle mear de klam op de taalynterne ûntjouwings en taalsystemen en minder op de romtlike relaasjes en ferliking fan aparte lûden en wurden. Sa koe men sjen litte dat romtlike fariaasje en feroaring dêrfan net allinnich tebek gienen op geografyske dynamyk, dêr’t yn de dialektgeografy de klam op leit, mar ek in taalynterne komponint hienen, bygelyks troch it ferienfâldigjen fan ynterne taalsystemen of it weiwurkjen fan asymmetry yn dy systemen. Sa koe in dialekt yn in geografysk oergongsgebiet faak dochs wer as yntern gear- hingjend systeem beskreaun wurde. In feroaring yn dat systeem koe dus likegoed as ekspânsje fan ferskynsels fan bûtenôf of as in oanpassing yn it systeem beskreaun wurde. It ferskinen yn 1961 fan Fokkema syn beskriuwing fan de Fryske fonology (Fokkema, 19712 ) – sawat in heale ieu nei it ferskinen fan it wurk fan Ferdi- nand de Saussure (1916) – hat de oantrún jûn ta ûndersyk fan begjinkloften yn trije dialekten. Fokkema (1961) hat de begjinkloften yn de dialekten fan de Súdwesthoeke ûndersocht. Spenter (1967) docht itselde foar it dialekt fan Skiermûntseach en Van der Meer (1970) beskriuwt de begjinkloften yn it dialekt fan Toppenhuzen (tsjin de Súdwesthoeke oan). Yn alle trije dialekten binne gâns minder begjinkloften as yn it troch Fokkema beskreaune Standert- frysk. Huisman (1970) set in pear skaaimerken fan konsonantyske begjingroepen yn it Nederlansk en it Frysk nêstinoar. Spenter (1970/71) hat ûndersyk dien nei de funksje fan de geslachten yn it dialekt fan Skiermûntseach en it Lânfrysk. Yn it Skiermûntseagersk is de ferdieling fan de geslachten foar in part basearre op semantyske skaaimerken, mear as yn it Lânfrysk. In dialektyndieling op grûn fan strukturalistyske skaaimerken is der net kaam. Sjoch fierders ûnder: Nije techniken.

234 2.5 Sosjolingwistyk

Nei de Twadde Wrâldkriich oppenearren har grutte sosjale feroarings en dêrmei de opkomst fan de sosjolingwistyk (sjoch haadstik XI). De klassike dialektology kaam yn ’e lytse loege en it omtinken ferskode nei klassetsjin- stellings en oare sosjale skaaimerken lykas as leauwe, slachte en taalhâlding. Dialekten waarden bestudearre as taalfoarm fan bepaalde groepen yn ’e maatskippij. It omtinken ferskode tagelyk fan de taalkundige nei de sosjologyske kant. De dialektyndielingsmetoade dy’t by de perioade heart is de saneamde pylkjesmetoade. De dialekten dy’t neffens de sprekkers opinoar lykje, wurde op in kaart troch pylkjes meiinoar ferbûn. Dêr’t wite banen oerbliuwe leit dan in dialektgrins. Op Daan har kaart (1969) dy’t neffens harsels foar Fryslân basearre is op de pylkjesmetoade sjogge wy de grinzen fan Hof syn kaart krekt werom. Men kin mei Daan fan tinken wol hawwe dat in soad ynformanten Hof blykber koenen! Troch de gruttere mobiliteit, urbanisaasje en sub-urbanisaasje en de taal- wikseling streektaal – lânstaal waard it patroan fan grutte taallânskippen, sa’t dy 50 jier tefoaren noch bestienen, oer de kop smiten. Dat, de tiid wie net sa geunstich foar it bestudearjen fan suver diatopyske fariaasje. Boppedat liet de sosjolingwistyk sjen dat de fiksaasje op de taal fan de legerein te iensidich wie. De iennichste dialektologyske frisistyske bydragen op sosjolingwistysk mêd binne fan Boelens (1980, 1987) en Boelens & Ytsma (1989a/b). It dialekt fan de Dongeradielen rint der út troch syn brekkingsgefallen, lykas yn buosse, ‘bûse’, muolle, ‘mûle’. In ûndersyk dat de brekking yn de taal fan Mitselwier by Kloosterman (1907) mei dy fan moderne Mitselwiersters ferliket komt ta de útkomst dat by de jongerein de brekking ôfnimt (Boelens, 1980). It ûndersyk fan 1989(a/b) lit lykwols wol sjen dat it tal brekkingsgefallen, ek by deselde bern, noch oanwint as se âlder wurde. Wol is it sa dat de typysk Dongeradielster brekkingsgefallen hurder ôfnimme as de ‘gewoane’.

2.6 Generative Grammatika

De yndividualisearring fan de moderne tiid komt sterk ta utering yn de Gene- rative Grammatika fan Chomsky. Yn de GG stiet de taalkompetinsje fan it yndividu sintraal. It ferklearjen fan sosjaal en romtlik ferskaat is gjin doel fan de GG, mar sok ferskaat kin wol gegevens leverje foar bestudearring fan de universele grammatika, en dan benammen fan it aspekt fan de parametrisearring (ferl. Hoekstra, 1992). Dat wol sokssawat sizze as it systematysk ferskaat dat blykber mooglik is binnen de universele grammatika en neffens de teory beregele wurdt troch saneamde parameters. Fan in bestudearring fan romtlike ferskillen mei help fan GG is yn alle gefallen binnen de frisistyk gjin sprake.

235 2.7 Nije techniken: opnimtechniken, kompjûter

Net allinnich nije teoryen hawwe laat ta feroarings yn de dialektology, ek nije techniken koenen in oantrún wêze ta feroarjende bestudearring. Yn it begjin fan de 20ste ieu kaam de mooglikheid om lûdopnamen te meitsjen. Eijkman hat mei dy nije technyk fonetysk ûndersyk dien nei de dialekten fan Grou (1907), Hylpen (1913) en Skiermûntseach (1925). Op dialektologysk mêd is datsoarte fan ûndersyk sûnder opfolgers bleaun. De nijste technyk is dy fan de kompjûter. Klaas van der Veen hat gebrûk makke fan wurdfrekwinsjesifers fan it Frysk foar it ferfynjen fan de dialektyndieling op basis fan de isoglossemetoade. Hof syn yndieling wie nammentlik net sa objektyf: de Súdhoek-isoglosse (ûntbrekken fan de brekking en palatali- searring fan /u(:)/) is wol in wichtige fonologyske grins, mar dat kin men fan syn Wâldisoglosse (it útspraakferskil /I:/-/:/ lykas yn seach) amper sizze. Van der Veen (1986 en 1994) hat besocht foar it Lânfrysk in objektivere yndieling fan de tsjinwurdige tastân te meitsjen. Hy docht dat troch út te gean fan de 197 meast frekwinte wurden en wurdfoarmen fan it trochsneedapparaat fan de Fryske Akademy. In nije yndielingskaart hat Van der Veen publisearre yn 1994. Hy leit dêr syn metoade nochris út en jout de ferskillen mei Hof oan. Hy dielt it Noardklaaifrysk yn by it Klaaifrysk en net by it Wâldfrysk. C. & G. Hoppenbrouwers (1993) hawwe de dialekten fan seis Fryske doarpen en stêden behelle yn har struktuergeografysk ûndersyk nei de yndieling fan de Nederlânske dialekten. Hja hawwe in dialektyndieling makke op basis fan de frekwinsje fan fonologyske skaaimerken yn dialekten. Ut it ferlykjen fan allinnich foneemynventarissen hat bliken dien dat soks gjin goede basis foar dialektyndielings jout. Folle belangriker is de fraach hoe faak bepaalde fonemen of fonologyske skaaimerken foarkomme yn in taal. Dat mjitte de Hoppenbrouwers mei har metoade. Hja komme foar it Frysk ta soartgelikense útkomsten as Van der Veen. Op- fallend is wol, mei it each op Siebs syn yndieling fan it Skylgersk, dat by har it dialekt fan Aast it tichtste by dat fan Holwert stiet, wylst dêrnêst Drachten, Grou en De Lemmer in twadde groepke foarmje. De ferskillen tusken beide groepkes binne oars lyts. It dialekt fan Hylpen stiet wat fierder fan beide groepkes ôf. It Skylgersk kin dus net samar apart set wurde fan it Lânfrysk lykas oant no ta dien wurdt. Yn har metoade binne de dialekten fan Boalsert, Kollum en Easterwâlde ing besibbe oan de echte Fryske dialekten. As men betinkt dat har metoade fonologyske skaaimerken mjit, dan hoecht jin dat net te fernuverjen. Benammen foar it Stedfrysk – en dêr kin it Kollumersk ek ta rekkene wurde, jildt dat de fonology grutte oerienkomsten hat mei it Frysk. Gearfetsjend mei men sizze dat Hof syn yndieling, dêr’t er sels al de be- treklikheid fan seach, oanpassing fertsjinnet. Giet syn Súdhoek-isoglosse noch werom op in fonologysk relevant ferskynsel, de ôfgrinzing fan it Wâldfrysk kin oars, lykas it plak fan Skylge yn de Westerlauwersk Fryske dialektyndieling.

236 3 Ofsluting

It hear oersjend sjocht men dat fan punt 2.4 ôf net in soad werom te finen is yn de Fryske dialektology. De measte stúdzjes binne of ynventarisearjend of taalhistoarysk of dialektgeografysk. Men kin lykwols fernimme dat de nijere ûndersikers wol omtinken jouwe oan aspekten út nijere streamings. Guon ûndersikers, lykas Fokkema, Hoekema en Miedema, hawwe har tige útlein op de dialektology mar it wurk oan dialektology is op it stuit beheind en dat wylst njonkelytsen in mannichte materiaal garre is. De ûntsluting fan in wichtich part fan it beskikbere dialektgeografyske materiaal op de Fryske Aka- demy sil mûlk oan in fierdere stúdzje fan de Fryske dialekten bydrage kinne. Der binne oars noch genôch fragen iepen, sawol mei in histoaryske as mei in syngroane fraachstelling. It dialektlânskip fan Westerlauwersk-Fryslân liket yn ferliking mei bygelyks Noard-Fryslân hiel ienfâldich en de ferskillen lyts, mar de histoaryske fariaasje dy’t der west hat, de lûdhistoaryske ôflieding dêrfan, de geografyske, strukturele en sosjale reden foar it ûntstean en feroarjen en tsjinwurdige bestean fan dy ferskillen binne noch fierhinne ûnbekend terrein.

(Ljouwert 1995/1999)

237 Literatuer

Ammon, U., N. Dittmar, K.J. Mattheier (1987) Soziolinguistik, Ein internationales Handbuch zur Wissenschaft von Sprache und Gesellschaft, Berlin/New York. Århammar, N. (1968) ‘Friesische Dialektologie’, yn: L.E.Schmidt (red.) Germanische Dialektologie, Zeitschrift für Mundartforschung Beihefte 5, pp. 264-317. Besch, W, U. Knoop, W. Putschke, H.E. Wiegand (1982) Dialektologie, Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung, Berlin/New York. Besch, W, O. Reichmann, S. Sonderegger (1984) Sprachgeschichte, Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, Berlin/New York. Bloemhoff, H. (1994) Stellingwarfs Woordeboek 2, F-K, Oosterwolde. Blom, G. (1981) Hylper wurdboek, Ljouwert/Leeuwarden. Boelens, Kr., G.van der Woude (1955) Dialect-Atlas van Friesland (RND), Antwerpen. Boelens, Kr. (1980) ‘Wat oer brekking yn it Mitselwierster Frysk sûnt 1900’, yn: Ph.H. Breuker e.o. (red.), Coulonnade, Ljouwert/Leeuwarden, pp. 21-33. Boelens, Kr. (1987) ‘Child language aquisition as an indicator of language change in the community: Frisian breaking’, yn: International Journal of the Sociology of Language 64, pp. 95-106. Boelens, Kr., J. Ytsma (1989a) ‘Bern en brekking’, yn: It Beaken 51, pp. 103-114. Boelens, Kr., J. Ytsma (1989b) ‘Brekking en idioom by Dongeradielster tsieners’, yn: A.M.J.Riemersma, e.o. (red.), Frysk en VU. Amsterdam, pp. 9-19. Boer, B. de (1950) Studie over het dialect van Hindeloopen. Assen. Bopp, F. (1816) Über das Conjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der Griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache, [...]. Frankfurt am Main. Breuker, P. (1973) J.H. Halbertsma, Gysbert Japicx en de Fryske dialekten. Ljouwert. Burg, A.C.B. van der (1991) Woardeboek fan ut Leewarders. Ljouwert. Buwalda, H.S., S.H. Buwalda, A.C.B. van der Burg (1996) Woordeboek fan ’t Bildts en list fan toponimen. Ljouwert. Daan, J. (1969) Van Randstad tot landrand. Amsterdam.

238 Duijff, P. (1998) Wurdlisten fan ’e Fryske stedsdialekten. Ljouwert. Eijkman, L.P.H. (1907) Description phonétique des sons de la langue frisonne parlée à Grouw. Haarlem. Eijkman, L.P.H. (1913) Phonetische beschrijving van de klanken der Hindeloopensche taal. Amsterdam. Eijkman, L.P.H. (1925) Phonetische beschrijving van de klanken der Schiermonnikoogsche taal. Amster- dam. Fokkema, D. sr. (1968) Wezzenlist fan it Schiermonnikoogs. Ljouwert/Leeuwarden. Fokkema, K. (1937) Het Stadsfries, een bijdrage tot de geschiedenis en de grammatica van het dialect van Leeuwarden. Assen. Fokkema, K. (1961) ‘Consonantgroepen in de Zuidwesthoek van Friesland’, yn: Nei wider kimen, kar út syn forsprate skriften. Grins, 1968, pp. 238-245. Fokkema, K. (19712 ) ‘De relevante eigenschappen van de Friese fonemen; de distributie van de Friese fonemen’, yn: Cohen, e.o., Fonologie van het Nederlands en het Fries. ’s-Gra- venhage, pp. 112-151 (19611 ). Fokkema, K., Spahr van der Hoek (1967) Taelatlas fan de Wâlden. Assen. Grimm, J. (1822) Deutsche Grammatik I2 . Göttingen. Halbertsma, J.H. (1872) Lexicon Frisicum A-Feer. Hausmann, J., O. Rewichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta (1990) Wörterbücher, Ein internationales Handbuch zur Lexikographie. Berlin/New York. Heeroma, K. (1957-63) Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden. Assen. Hoekema, T. (1969) ‘Fan taal en tongslach 2. Ta Siebs syn Westerlauwersk dialektondersyk (1886)’, yn: Us Wurk 18, pp. 86-99. Hoekema, T. (1970) ‘Siebs forgetten optekeningen (1886) en de fonology’, yn: Hoekema,T. e.o. (red.), Flecht op ’e koai. Grins, pp. 193-199. Hoekema, T. (1979a) ‘Fries-Saksisch buurtverkeer verbeeld in vier woordkaarten’, yn: Driemaande- lijkse Bladen 31, pp. 79-90. Hoekema, T. (1979b) Lânfrysk-Skiermûntseager wurdlist. Estrikken 56. Grins. Hoekstra, J. (1992) ‘Fering tu-Infinitives, North Sea Germanic Syntax and Universal Grammar’. yn: Faltings, V., A.G.H. Walker, O. Wilts (red.), Friesische Studien I, Nowele Supplement Vol. 8. Odense, pp. 99-142.

239 Hof, J.J. (1933) Friesche Dialectgeographie. ’s-Gravenhage. Hoppenbrouwers, C. en G. (1993) ‘De indeling van de noordelijke dialecten’, yn: TABU 23, pp. 193-218. Huisman, J.A. (1970) ‘Over de divergerende ontwikkeling van het Nederlandse en het Friese systeem van konsonantische begingroepen’, yn: Hoekema,T. e.o. (red.), Flecht op ’e koai. Grins, pp. 204-214. Kloeke, G.G. (1939-81) Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland, fuortset as: Taalatlas van het Neder- lands en het Fries, Leiden. Kloosterman, P. (1907) Het vocalisme der beklemtoonde lettergrepen van de Metslawierschen tongval, historisch uiteengezet. Groningen. Knop, G. (1954) De spraakkunst der Terschellinger dialecten. Assen. König, W. (1978) DTV-Atlas zur deutschen Sprache, München. Markey, T.L. (1981) Frisian, The Hague/Mouton. Meer, G. v.d. (1970) ‘Toppenhúster Konsonantyske begjingroepen’, yn: Us Wurk 19, pp. 39-43. Miedema, H.T.J. (1958) ‘Enkele oude overeenkomsten tussen de dialecten van Hindelopen en Terschel- ling’, yn: Uit de school van Michels. Nijmegen, pp. 202-217. Miedema, H.T.J. (1972) Dialecten van de Friese westen zuidkust. Ljouwert. Miedema, H.T.J. (1983) ‘Het Molkwerums dialect van A. Heeroma’s woordenlijst uit 1856’, yn: Taal en Tongval 35, pp. 72-75. Miedema, H.T.J. (1986) ‘Kenmerken van het uitgestorven Molkwerums dialect en van het Hindeloopens’, yn: Taal en Tongval 38, pp. 46-78. Oud, A.G. (1987) Woa'deboek fan ut Amelands. Ljouwert. Roggen, C. (1976) Woordenboek van het Oosterschellings/Wêdenboek fon et Aasters. Ljouwert/ Leeuwarden. Roggen, C. (1980) Woordenlijst Nederlands-Aasters. Leeuwarden/Ljouwert. Saussure, F. de (1916) Cours de linguistique générale. Lausanne/Paris. Siebs, Th. (1889) Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache. Halle. Siebs, Th. (1901) ‘Geschichte der friesischen Sprache’, yn: H. Paul (red.), Grundriß der germanischen Philologie, Bd.II. Straßburg, pp. 1152-1464.

240 Sjölin, B. (1969) Einführung in das Friesische. Stuttgart. Spenter, A. (1967) ‘Zur Distribution der Phoneme der Schiermonnikooger Mundart’, yn: Us Wurk 16, pp. 84-86. Spenter, A. (1968) Der Vokalismus der akzentuierten Silben der Schiermonnikooger Mundart. Kopenhagen. Spenter, A. (1970) ‘Zur Genuskategorie im Neuwestfriesischen’, yn: Hoekema, T. e.o. (red.), Flecht op’e koai, pp. 182-188. Spenter, A. (1971) ‘Die Genuskategorie in der Schiermonnikooger Mundart’, yn: Us Wurk 20. Steenmeijer-Wielenga, T.J. (1972) Ds. J. Bakker en het Westerschellings. Ljouwert. Taeldeman, J. (1992) ‘Sociolinguïstiek en dialectologie’, yn: Thema’s en trends in de sociolinguistiek 1, pp. 115-130. Veen, K. van der (1986) ‘Yndieling en relative ôfstân fan Fryske plattelânsdialekten’ yn: Philologia Frisica 1985, Ljouwert, pp. 10-60. Veen, K. van der (1994) ‘Yndieling fan Fryske plattelânsdialekten’, yn: It Beaken 56, pp. 1-24. Weijnen, A. (1991) Vergelijkende klankleer van de Nederlandse Dialecten. ’s-Gravenhage. Wichen-Schol, M. van (1986) Woddenboek fan et Westers. [Ljouwert]. Winkler, J. (1874) Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon I. ’s-Gravenhage. Wurdboek fan de Fryske Taal (1984-). Ljouwert-Leeuwarden.

241 XIII De taalnoarm

S.T. Hiemstra G. Sondermanstrjitte 29 9203 PT Drachten

1 Ynlieding

Feitsma (1967: 1; 1987b: 57; 1992) leit de oarsprong fan de Fryske noarm nei 1600 alderearst by de Fryske dichter en skoalmaster Gysbert Japicx (1603- 1666). Dy syn taalopbou moat sjoen wurde as in stribjen nei in elitêre, literêre taalnoarm dy’t folslein past yn de geast en de trant fan ’e Renêssânse. Gysbert Japicx brûkt foarmen út ferskillende dialekten trochinoar en stribbet yn de rin fan syn wurk nei Fryskere foarmen. Syn nijfoarmings binne foar in part ûntliend oan Nederlânske literêre foarbylden, foar in part ferfryskings fan minder suver Frysk taalmateriaal; ek argaïsmen ûntbrekke net. De Fryske en literêre taalnoarm fan Gysbert Japicx en de literêre pretinsjes fan syn wurk tsjutte neffens Feitsma op it Fryske selsbesef as ideologyske ef- tergrûn. It liket ús fan belang om dat Fryske selsbesef as eftergrûnfariabele hieltiten foar eagen te hâlden as it by neifolgers en oaren giet om de fraach hoe’t de taalnoarm fan it Frysk is of wêze moat. Syn ‘elitêre’ noarm hat yn alle gefallen ynfloed op ûnderskate lettere skriuwers en is hiel lang suver de iennichste, al fine wy al ier ek in mear ‘demokratyske folkstaalnoarm’, dêr’t Johannes Hilarides (1649-1725) de earste fer- tsjintwurdiger fan is. Benammen yn de skreaune taal fan de 19de ieu hat de Gysbert-noarm nochal trochwurke (Feitsma, 1982b: 135; 1965). In tige útsprutsen opfetting fan ‘beskaving’ fan it Frysk hat de klassikus Ecco Epkema (1758-1832). Hy is foarstanner fan fêste grammatikale regels foar geslachten en bûgingsfoarmen. Montanus de Haan Hettema (1814-1873) en Harmen Sytstra (1817-1862) hantearje as útrinders fan in ‘elitêre’ noarmopfetting sels in ‘Aldfryske noarm’ foar stavering en taal (ferl. bgl. De Haan Hettema, 1830 en Sytstra, 1854, 1856, 1862).

De noarm foar it Standertfrysk is neffens Douwe Kalma ûntstien yn de praktyk fan de Fryske striid. Hy is fan betinken dat de Fryske beweging yn it normearjende foarmjend is. It Standertfrysk kin sadwaande net lokalisearre wurde en kin ek net fûn wurde yn in boeketaal, want dy byldet allinnich ôf (1940; 1943c: 11). Oer it wêzen en de gong fan it normearringsproses hat Kalma him mear as in heale ieu lyn sa utere: ‘As it him earne oppenearret, den moat it wêze yn it

242 wurk as det fen de A.F.U.K., dy’t alle jierren wer in lytser of greater tal op syn kennisse fen it Frysk ûndersykje moat’ (1943c: 11). Begjin jierren sântich, sa’n 35 jier letter as Kalma, neamt Feitsma (19732 a, 23) de ‘taalbeweging’ noch as earste, mar se heakket dêr ûnderwiis en literatuer wol oan ta as ynstitúsjes dy’t de noarm fan it Frysk min ofte mear presi- searre hawwe, al is dy dan noch helte fleksibeler as dy foar it Hollânsk. Feitsma merkt op dat gâns plattelânsproaza út de jierren tweintich en tritich skreaun wurdt yn in taal ‘which came close to the generally accepted Frisian norm – both elitist and democratic’ (1989: 263-265). Se moat lykwols konstatearje dat nei de jierren sechtich de ynfloed fan it Hollânsk op it sprutsen en skreaune Frysk sa grut wurdt dat ‘the linguistic norm now tends to be more Dutchified’ (1989: 264). Feitsma sjocht dêrby skerp dat úteinlik ‘power decides, even on language and linguistic norms’. Dat is fan dy gefolgen dat oan de ein fan de jierren tachtich ‘de noarm’ benammen op it stik fan hollanismen nochal fleksibel liket te wêzen en romte biedt oan ûnderskate opfettings en praktiken (1989: 270).

Nettsjinsteande dy min ofte mear fleksibele taalnoarm is der yn it Frysk dochs in beskaat standerdisearringsproses op gong kommen. Van der Woude (1960b: 21-22) ûnderskiedt yn dat proses trije typen korreksjes op leksikaal mêd. Dy korreksjes jouwe oan dat yn it Frysk praat wurde kin fan in argaïsearjende, in puristyske en in distansjearringstendins. Almeast spilet de tendins ta distansjearring in nochal wichtige rol by it ûnt- wikkeljen fan in taalnoarm foar minderheidstalen. It Frysk freget as bedrige minderheidstaal lyksa om in noarm dy’t yn alle gefallen in beskaat minimum oan Fryske taalidentiteit fuortsterkje moat, wol it Frysk as ‘Frysk’ in takomst hawwe (Feitsma, 19813 : 55-56). De oanstriid om ynterferinsjes (benammen hollanismen) en foarmen dy’t net wanfrysk binne, mar wol op it Hollânsk lykje (bgl.’nestje’), te mijen (en dus de foarkar te jaan oan ‘nestke’; ferl. ek P. Breuker, 1993a: 21-29), hoecht jin dan ek net bot te fernuverjen. Neffens Van der Woude is dat in ‘zeer natuurlijk en verklaarbaar verschijnsel: immers het Nederlands vormt de grootste bedreiging voor het behoud van het eigen karakter’ (1960b: 21; ferl. ek S.T. Hiemstra, 1993b: 545). Dy distansjearring foar it Hollânsk of èk Hollânske foarmen oer lit him neffens Van der Veen (1981: 49), yn it trochsneedapparaat fan de Fryske Aka- demy fan it skreaune Frysk al sûnt 1800 oanwize foar dialektyske farianten. Dat jildt ek foar trije troch Van der Veen (1988) ûndersochte wurdboeken, it Friesch Woordenboek (1900-1911), it Frysk Wurdboek (1956) en it Frysk Wurdboek F-N (1984). De tendins ta ‘normalisearring’ (feitlik ek ‘standerdisearring’) hat op it wurdboekmêd sadwaande al in tradysje fan 100 jier (Van der Veen, 1988: 125-127) en is, ôfgeande op it wurdboekûndersyk, foar it Frysk al in stikhinne op streek. Van der Veen befêstiget dêrmei de kon- statearring fan Van der Woude.

243 Yn de 20ste ieu is de oanstriid ta distansjearring bytiden sels sa sterk, dat de op it Hollânsk lykjende farianten, of alhiel fuorttreaun wurde, of har mei in beskieden plak tefreden stelle moatte (Van der Veen, 1981: 49). Foarmen dy’t ‘Frysk identifisearjend’ binne, wurde nei foaren helle: ‘Frysk fòar oan it Nederlânsk ûntliende foarmen; Frysk fòar Frysk dat tagelyk ek Nederlânsk wêze kinne soe’, mei tagelyk almeast in foarkar foar it Frysk fan ’e Klaai en dan benammen foar it Westklaaifrysk. Nettsjinsteande dat oer Standertfrysk en standertfoarm hjoed de dei ek noch wol ûngelikens tocht wurdt, sil neffens Van der Veen yn de skreaune taal, as der in kar mooglik is, de standertfoarm gauris lykop gean mei in navenant heechfrekwint wêzen. Hy kin it lykfine mei Sjölin (1976: 13), dy’t de normalisearring fan in troch frjemde ynfloeden bedrige etnyske minderheidstaal op himsels needsaaklik achtet, mar ek omdat it ‘een eerste vereiste is voor het gebruik van die taal als onderwijstaal’. Sûnt de (earste) ferplichting fan it Frysk yn it ûnderwiis yn 1980 foar Frysktalige en nèt-Frysktalige learlingen leit benammen Hiemstra gauris de klam op it ûnderwiiskundige motyf (1980, 1984, 1987a, 1987b, 1989a, 1989b, 1989c, 1991, 1992a, 1992b, 1993a, 1993b, 1995a, 1995b). De ‘noarm’ fan ‘it Frysk’ fan hjoed de dei komt neffens Feitsma in ein hinne út it skreaune Frysk. Se is fan betinken dat it skreaune Frysk út de 19de ieu dêr grif ynfloed op hân hat. Se stelt harsels de fraach oft it sprutsen Klaaifrysk as ‘noarm’, dêr’t almeast in foarkar foar bestiet, wol op kin tsjin dy skreaune noarm (1982b: 135). Dat de taalnoarm fan it Frysk yn de rin fan de tiid noch net foldwaande fêstlein is, blykt bygelyks út it feit dat Sjölin noch yn 1974 foar it Frysk in ferwachtingsnoarm sinjalearret, dêr’t net (goed) mei fêst te stellen is oft der sprake is fan in ôfwiking (1974: 25, 38-39). Soks yn tsjinstelling ta de noarm foar it Hollânsk, dêr’t er in noarm foar postulearret dy’t yn Fryslân in offisjeel, binend, foarskreaun en ientalich karakter hat. Feitsma ornearret yn har reaksje op Sjölin dat de taalnoarm per definysje in postulaat is, in teoretyske saak dêr’t men op oan wurket, net in praktysk eksistearjende saak. Dy noarm is foar it Frysk breder en fleksibeler as yn it Nederlânsk, mar dat wol se sjen as in ferskil yn gradaasje, net yn prinsipe. Foar Sjölin is it probleem fan dat postulaat ‘daß es nicht möglich ist, das Friesische zum Niederländischen hindeutig abzugrenzen. Man kann also (...) nicht mit Hilfe der Norm unterscheiden zwischen inzidentellen und integrierten Entlehnungen’. It Frysk mist in noarm dy’t fandat foldwaande spjalt. It slagget Jehannes Ytsma (1995) ek net om foar in ûndersyk op it mêd fan de taalwinning fan it Frysk by bern in ‘kommunikative’ noarm fêst te stellen dy’t it feitlike (mûnlinge) taalgebrûk wjerspegelet. Hy moat likegoed werom- falle op in postulaat, dat er as ‘retoaryske’ noarm (ferl. ek Haugen, 1977: 91) oantsjut en dat in abstrakter en mear idealisearre karakter draacht. Hy kodi- fisearret dy noarm troch út te gean fan grammatika’s (benammen Tiersma,

244 1985, de op dat stuit lêst ferskynde grammatika) en wurdboeken (benammen Zantema, 1984, it lêst ferskynde wurdboek). Ytsma (1995: 74) konstatearret ek dat it hânwurdboek fan 1984 in wichtige rol spilet by it stribjen om in fêste noarm ta te passen yn in nije metoade Frysk foar de basisskoalle (Fryske TaalRotonde, MSU, Ljouwert, 1994). Dat liket him in goed ding ta. In probleem dêrby is dat dat wurdboek de foarkarsfoarmen net hiërargysk oardere opnommen hat, bygelyks op grûn fan frekwinsje. It docht bliken dat soks by it ûntwikkeljen fan in taalnoarm foar sokke learmiddels ta mistaasten by de gearstalders liedt. Yn de kommende paragraaf wolle wy besykje om ûnderskate arguminten, motiven of grûnen dy’t yn, neffens ús, relevante publikaasjes te finen binne en dy’t efter in taalnoarmkar lizze (kinne), wer te jaan.

2 Grûnen en motiven foar of tsjin in taalnoarm

Net alle (âldere) publikaasjes dêr’t motiven of grûnen yn te finen binne, bringe wy op it aljemint, omdat Feitsma (1981c-1982a) al in moai wiidweidich oersjoch jout. De taalnoarmopfettings fan in hiele rige frisisten en frisiasten, fan Gysbert Japicx oant en mei Douwe Kalma, wurde dêryn werjûn. Dat oersjoch is yn ferkoarte foarm opnommen yn De Rooij (sj. Feitsma, 1987b: 57-70). In goed ynsjoch yn de ûntjouwing fan de taalnoarm jout ek har artikel oer ‘The history of the frisian linguistic norm’ (Feitsma, 1989b).

By Gysbert Japicx hawwe wy wiisd op it Fryske selsbesef, dat grif in tige wichtige basis is om ta in eigen taalnoarm te kommen. It stribjen nei in literêre en fangefolgen ek elitêre noarm past skoan by de renêssânsistyske ideeën oer taalopbou. Dêrfoaroer leit Joast Halbertsma (1789-1869) as bern fan de Romantyk de basis foar de noarm by de sprutsen folkstaal, dy’t ferhearlike wurdt. Dêr past ek syn krityk by, dy’t er benammen yn it earstoan leveret op in reglemintearre deftige noarm yn taal, literatuer en stavering. De folkstaal nimt er lykswols net sûnder mear oer. Hy follet dy oan mei argayske en ferdwinende echt Fryske foarmen. Halbertsma soe fan de sprektaal in skriuwtaal meitsje wolle ‘waarin vervloeiende of reeds vervloeide woorden opgenomen, en als vluchtelingen bij de uiterste tippen van den mantel nog teruggetrokken werden’ (Halbertsma, 1829: VII; sj. ek 1822, 1851, 1865, 18842 ). Waling Dykstra (1821-1914) docht gâns oan taalsoarch en jout geregeld syn miening oer ‘Frysk en Onfrysk’ (Dykstra, 1890a, 1890b, 1897, 1899, 1901, 1903, 1904, 1900-1911). Yn it blêd Sljucht en Rjucht stelt er him benammen te war tsjin ‘dat nei-aepjen, fen ’t Hollânsk, [...] hwe[n?]t dat is for ’t Frysk in oerlangsum-wirkjende forgif’ (1903: 189). Taalsoarch is in taak dy’t de Fryske dichter Piter Jelles Troelstra (1860-1930) ek fan belang achtet

245 (1888). Hy wol by de bern begjinne en besykje om dy oan it Frysk lêzen en learen te krijen. Sake Kornelis Feitsma (1850-1918) wol yn syn learboekje De vlugge Fries (1902: 6) útgean fan it meast ‘algemene’ Frysk ‘dat ook in geschrifte als de taal bij uitnemendheid beschouwd wordt’, wêrby’t it ‘algemene’ yn tsjinstelling stiet ta ‘andere dialectische uitspraak’. Hy docht oan dialektseleksje as er bygelyks de foarm ‘do’ boppe ‘dû’ kiest, wylst er der ek op tsjin is dat Waling Dykstra it Dongeradielstersk fan Holwert en omkriten yn syn wurdboek as in wichtige mjitstêf foar de stavering sjocht. Gerben Postma (1847-1925) jout mei de net-Fries Pieter de Clercq (1849- 1934) de earste Frysktalige Lytse Fryske spraekleare (1904) foar (benammen) ûnderwizers út. In wichtich motyf foar harren is de suvering fan it Frysk (1904: V-VI). It Frysk moat in kultuertaal wurde. Se slute dêrmei oan by Gerben Colmjon (1828-1884), argivaris-bibletekaris fan Fryslân, dy’t yn syn Hollânkstalige Beknopte Friesche Spraakkunst út 1863 efter de Hollânske termen tusken heakjes Fryske beneamings útstelt. It standerdisearringsmotyf spilet by Postma en De Clercq in rol ynsafier’t se by foarmen mei ôf-/ou, on-/ûn-, ont-/ûnt-foarheaksels kieze foar ‘de foar- opgeande foarm út it Wirdboek’(1904: VII). Se mije ‘freamde en freamdfryske útdrukkings’ en jouwe dêrfoar yn it plak òf besteand Frysk òf yn dy taal oerset nei Germaanske foarbylden, òf se betinke sels Frysk. Se wolle neat witte fan Romaanske foarbylden, want ‘it is in ûnk det de Germaenske talen sonder needsaek safolle fen hjar oernimme’ (1904: V). In stikmennich fan har selsbetochte purismen hawwe har oant hjoed de dei hanthavenje kinnen, lykas ‘fuortsettend mulwurd’ (doe noch skreaun as ‘foart- settend milwird’) en ‘no-, doe- en dan-tiid’. Har pretinsje is dat se in spraaklear jouwe fan ‘it jinwirdige Westerlauwersk Lânfrysk, sa as it yn it miene spritsen wirdt’(...) ‘bihalven dy fen Hynljippen & Molkwar en fen Skiermûnsteach’ (1904: V). Se geane sadwaande feitlik út fan in neffens har fêststeande noarm. Onno Harmen Sytstra (1858-1939) docht gâns oan taalsoarch (1886, 1888, 1893, 1900, 1901, 1907, 1919a, 1919b, 1919c, 1920, 1922, 1925, 1926- 1928a, 1928b, 1929a, 1929b, 1929c-1932, 1930, 1931a, 1931b, 1931c, 1933, 1934, 1937). Men kin út syn publikaasjes in taalnoarm helje dy’t noed stiet fan dingen dy’t it Frysk syn eigen karakter jouwe (bgl. 1886, 186) en dy’t net bang is om ‘âlde wurden’ te brûken (bgl. 1888, 1900). Hy kritisearret minsken dy’t it gefoel foar suvere taal kwytrekke binne en har beroppe op har ‘individueel Frysk’ (1900). Fan de learkrêften yn it ûnderwiis freget er dat dy korrekt Frysk prate kinne (1907: 108). Sytstra stiet winliken in noarm foar sûnder hollanismen. Dy wol er mei krêft bestride, ek as dat betsjut dat der wat (fer)âldere wurden brûkt wurde moatte. Wurden as ea, nea, jamk, yet kin de learkrêft yn it gebrûk neffens Sytstra bêst libje litte.

246 As it giet om it plak fan de streekfarianten yn de taalnoarm, dan wol Sytstra, yn ôfwiking fan bygelyks Pieter Sipma (sjoch fierderop), dat de stavering fan it Frysk de útspraak beskiedt. Dat der dan in taal ûnderwiisd wurdt dy’t ôfwykt fan de sprektaal fan de bern, achtet er gjin beswier. Krektoarsom. It hat neffens him it foardiel dat de ûnderskate streekfarianten tichter by de standertfariant brocht wurde kinne. Sytstra heart dus thús yn it rychje fan minsken dat in standertnoarm foarstiet en it net al te slim fynt dat soks op kosten giet fan de dialekten (1907: 107). Hy kin mei Hof (sjoch ek fierderop) yn it span as er yn ‘learmiddels’ as Fryske berneboeken gjin konsesjes dwaan wol oan de noarm fan taalsuverens (1937: 14). De frisist Pieter Sipma (1872-1961) wol, lykas Sytstra, ek foar bern in fêste noarm jaan. Dy besiket er stal te jaan yn syn Frysk lês- en taelboekje (1906) foar learlingen fan de legere skoalle. Hoewol’t er dêr de romte yn jaan wol om út te gean fan de sprutsen (dialekt-)foarmen, wol er tagelyk, winliken wat yn tsjinspraak dêrmei, in beskate staveringsstanderdisearring net yn ’e wei stean. Learlingen soene dy standert dan op ferskillende wizen útsprekke kinne. Dat liket op in pedagogysk motyf, mar it kin ek wêze dat er de foarstanners fan dialektferskaat net te folle op it sear komme wol. Dy lêste reden liket lykwols net in grutte rol te spyljen as Sipma him neffens Hof (1914, 15), lykas Postma en De Clercq, op it stânpunt stelt dat der in algemien Frysk bestiet (ferl. ek Sipma, 1913, 1914, 1947). Jan Jelles Hof [Jan fen ’e Gaestmar] (1872-1958) is, lykas Waling Dykstra, in tige wichtich kenner fan alderlei soarten fan Frysk. Mear as in heale ieu docht er oan taalsoarch (Hof, 1901, 1903, 1904a, 1904b, 1917-1918a, 1918b, 1920, 1948a, 1948b-1952a, 1952b). Hy leaut net dat der yn it grutste part fan Fryslân al sa’n algemien sprutsen Frysk bestiet en kritisearret boppedat it ‘wanfrysk’ dat er yn de boekjes-Sipma sinjalearret (Hof, 1914: 43). Beide mannen lizze tiden meiïnoar yn tsjok waar op it stik fan de taalnoarm. Fanwegen de wearde dy’t Hof takent oan it besteande praatferskaat, wiist er O.H. Sytstra syn winsk om in standertútspraak fêst te stellen, ôf, ‘dat scoe de frije foarmkar, dy’t by de Fryske skriuwers sa sterk útkomt en ús skriuwtael sa ryk makket, krêfteleas meitsje’ (Hof, 1918b: 210). Hof is op dat stuit noch fan betinken dat de skriuwtaal altiten needsake is om de sprektaal te folgjen. Hy is it lykwols ûniens mei Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922) dat ‘al lang aangenomen is, dat de schrijftaal zoo goed als geheel niet influenceert op de levende taal’ (Leeuwarder Courant, 1903). Hof syn noarmopfetting liket oan it begjin fan de tweintichste ieu ôf te wiken fan O.H. Sytstra sines as giet om it ‘soarte fen ‘biskaefd Frysk’’ dêr’t it op ta moatte soe. Hy tinkt dat der ‘in aparte en den fansels healdeade skriuwtael’ ûntstean kin, dêr’t de groede út is (Hof, 1901: 206). Sa liket it Hof net goed mooglik ta en advertearje yn it Frysk, omdat it Frysk gjin bestjoers- en

247 hannelstaal is. En dan sjit de taal op sa’n mêd tekoart (1904: 21). Dochs sjocht er it grutte belang fan de skriuwtaal wol (1918: 254). Hoewol’t der neffens Hof dus gjin algemiene sprektaal is, bestiet der wol in min ofte mear algemiene Fryske skriuwtaal. Dy skriuwtaal ‘wirdt út hjarsels (...) en út in forskaet fen dialekten ûnderhâlden’ (1914: 18). Dêr hoecht men ek minder foarsichtich te wêzen mei it foarmferskaat: ‘Men moat nou ek net miene, det ik it foarmforskaet yn ’e skriuwtael bûtenwenstich oanpriisgje wol. In skriuwer moat wol foargoed in reden habbe om ôf te wykjen, oars moat er him ljeaver hâlde oan ’e meast yn ’e skriuwtael foarkommende foarmen’ (1914: 70). It frekwinsje-motyf om ta mear ienheid yn it algemiene skriuw- frysk te kommen, is al ier by Hof te finen. Dêrby is er ‘tsjin in strang purisme’ (1917: 25). Hof sinjalearret dat it Frysk slim te lijen hat fan de Nederlânske skriuwtaal (1918: 255). Dêrom achtet er ynfloed fan de Fryske skriuwtaal op ’e sprektaal needsaaklik om wat te dwaan oan de ferearmjende ynfloed dy’t de Nederlânske skriuwtaal hat op ’e wurdfoarried en it betsjuttingsferskaat (1918: 276). Dat soe moatte troch mear Frysk te lêzen en goed Frysk ûnderwiis. Fyftsjin jier letter, yn 1933, konstatearret er ‘een sterke vermindering der van oudsher toch al niet groote verschillen tusschen de dialecten van het Wes- terlauwersche vasteland. De grenzen vervagen ook in dit opzicht, als gevolg van een zeer verhoogd persoonlijk verkeer der Friezen onderling. En deze wijziging is niet te vertragen; zelfs zou ze nog bespoedigd worden, indien, onder de heilzame inwerking van het onderwijs, invloed van de literatuur op ’t gesproken friesch waarneembaar werd. Immers, de literatuur richt haar taal toch voornamenlijk naar het Kleifriesch in, en zal zulks zonder twijfel blijven doen’ (1933: xiv). Yn pleats fan de regel dat de skriuwtaal de sprektaal folgje moat, liket er no in grutter belang ta te kennen oan it skriftlike ferkear. Hy achtet it needsaaklik dat der in ‘wisselwerking komt tusschen gesproken en geschreven Friesch’ (1933: xiv). Dat skreaune Frysk is neffens Hof ek nei de Twadde Wrâldoarloch noch altiten tige mearfoarmich en noch lang gjin Standertfrysk; it tilt noch op fan de dûbletten, tripletten en kwadripletten. It skriuwen fan ‘algemien frysk’ komt winliken del op ‘útgean fan ús persoanlike sprektael, mei skouderjen fan it slim ôfwykjende Súdhoekster vokalisme en inkelde foarmen út oare kontrijen’. Hy ferwyt de Jongfriezen [1915], dy’t op skrift motiven oandroegen foar it skeppen fan in standerttaal, dat se begûnen mei ‘noch hwat mear doubletten en sa as der ont doe ta yn it skreaune frysk sieten’. It ideaal fan de ienfoarmigens neamt er in ‘gefoelskwestje’, de werklikheid is ‘dat der hjir, sa lang as ’t frysk net de iennichste eigen tael yn Fryslân wurdt, ek neat ûntstean kin hwat party in standerttael neame’ (1952b: 61-65). Sjoerd van der Schaaf (1977: 198) freget himsels, tinkt ús, mei rjocht ôf oft de opfettings fan Sipma en en Hof wol safier útinoar rûnen om jierren fan fûl-

248 einige striid te rjochtfeardigjen. Fan de romte dy’t Hof litte wol oan de Fryske dialekten is Sipma winliken gjin tsjinstanner. Mar by Hof leit it aksint op wat men hoedzje moat en fan it folk leare, wylst by Sipma de klam mear falt op wat de kommende generaasjes bybrocht wurde moat. Yn it tydskrift Yn ús eigen Tael (1909: 141-142) en It Heitelân (1938: 157, 177-178) ropt Wibe Piters Cnossen (1877-1956) op ta in suverder Frysk en ta in noarm dêr’t hollanismen yn bestriden wurde. Hy giet der fan út dat him al in Standertfrysk ûntwikkele hat, mar wol dêr beskate foarmen út keare, omdat se net passe yn in kultuertaalnoarm (1938: 157; ferl. ek Gerbenzon, 1962, Van der Woude, 1963, Sjölin, 1970, Riemersma, 1996). Ien dy’t ús neffens Hof allinnich al mei it wurd ‘standerttaal’ kjel makke hat, is de Jongfryske lieder Douwe Kalma (1896-1953). Kalma stiet in Fryske kultuertaal foar dy’t tige krekt en mei opsetsin opboud wurdt, mei help fan de nedige purismen en nijfoarmings (‘taliz’ is sa’n nijfoarming; Kalma, 1928b: 7-8). Unsuvere ynfloeden wol er út taal en kultuer en út soarte ek út de ‘standertnoarm’ keare (Kalma, 1916, 1926, 1939, 1940). It goede taaleigen moat noed fan stien wurde (Ibid., 1928a, 1942-1943a, 1943b, 1948). In hollanisme as ‘gelegenheit’ sjocht er bygelyks as in foarbyld fan ûnsuverens (Ibid., 1928b: 7-8). Kalma stelt de regel op dat oeral dêr’t njonken in ûneigen wurd in Frysk wurd bestiet of bestien hat, it Fryske brûkt heart te wurden, op betingst dat it net ûnfersteanber wurden is en dat syn lûdfoarm yn dy fan it tsjintwurdige Frysk past. Hy bestriidt de neffens him yn it ferline heal ta in dogma wurden opfetting dat de skreaune taalfoarm gjin ynfloed hawwe kin en mei op de sprutsen taalfoarm; se wurkje opinoar yn (1940: 61-62). Kalma hâldt út dat der in middentongslach ûntstien is, ‘it Standert-Frysk lyk as ik it neamd haw, dêr’t fierwei de measten fen ús skriuwers hjar oan hâlde, dat leard wirdt op ’e Fryske lessen, en by de Jong-Friezen ek yn it sprekken de pleatslike tongslaggen hird forkringt’ (Ibid., 1926: 278). It haadelemint dêrfan foarmet de libbene folkssprake, mei ôfwizen fan hollanismen. Dêr heart ek by it net te gau ôfskriuwen fan wurden dy’t komselden noch brûkt wurde, mar troch de Fryske skriftekennisse bewarre bleaun binne. Neffens Kalma (1926: 305) is in wurd eigentlik nea ‘ferâldere’, benammen net as it om ‘ferstean’ giet (foarbyld: ‘nea’ foar ‘noait’). In wurd kin by de mannichte droegen wurde, mar ek apart en op himsels bestean, ‘yn in like suvere as wide iensumheit. It tsjûget fen frjemde geastlike bitining [bitizing?, STH], to tinken dat it dêrom net like wier en djip libje kin. Ek hjiryn is der dos forskeel twiske omgongssprake en Standert-Frysk. It earste is sûnder folle selsum krekt en klear ûnderskiedende wirden, dy’t ta it materiael fen it lêste bihearre’ (Ibid., 1926: 305). As men tekoarten oan beneamings dy’t ûntsteane troch de technyske foar- útgong, oansuverje moat, dan kin men de wei folgje fan it oernimmen fan de ynternasjonale beneaming, mar men kin ek nije wurden betinke. Kalma achtet

249 dan de foarste wei it gaadlikste (Ibid., 1926: 373). It motyf dêrefter wurdt net jûn, mar it hat eigenskip dat er bedoelt dat it Frysk op dat stik net efterbliuwe moat by oare kultuertalen, dy’t ornaris ek gjin probleem hawwe mei sokke ynternasjonalismen. Der besteane ommers gjin Fryske wurden fan (ferl. ek de ‘regel’ boppe). Godard Gosses (1877-1955) tinkt dat der in sprutsen (!) en skreaun Stan- dertfrysk is. Der is neffens him in Fryske lânstaal dy’t boppe de dialekten út- komt en dat achtet er in goed ding (Gosses, 1929: 33-34, 36). Marten Jan de Haan (1903-1996) makket him soargen oer de kleau dy’t er sjocht tusken it Frysk dat yn ’e literatuer brûkt wurdt en it ‘gongbere kommu- nikaesjefrysk’. Dy kin sa wiid wurde dat ‘in great part fan ús potinsiële publyk der net mear oer komt’ (De Haan, 1972). Hy wol in noarm dy’t net te faak en te slim ôfwykt fan dat ‘gongbere Frysk’ en tinkt dêrby benammen oan de wurdfrekwinsje om dat fêst te stellen (1977: 76-77; 1978: 221). Douwe Annes Tamminga (berne 1909), grut kenner fan it Fryske idioom (Tamminga, 1948, 1963, 1966, 1973, 1985, 1989a) en (âld-)wittenskiplik meiwurker fan de Fryske Akademy oan it Wurdboek fan de Fryske Taal, konstatearret dat der de lêste oardelhûndert jier in driuw nei in ienheids(skriuw)- taal is, in Standertfrysk, in min ofte mear normative taal op papier dy’t nêst en boppe de dialekten stean wol. Dy standerttaal nimt út mear as ien tongslach taaleleminten op (Tamminga, 1966; 1985: 24). Hy is fan betinken dat de taalnoarm om in stoef tsjinwicht tsjin de Hollânske penetraasje freget, wol it Westerlauwersk Frysk net oer de hiele line yn ‘in dialektyske ôfhinklikheidsposysje fan it Nederlânsk komme’ (Ibid., 1985: 29). Dat is net sa maklik te realisearjen, omdat it Frysk net goed ôffrede is: ‘Altyd hat der ferskil fan opfetting west oer wêr’t de grins lizze moast’(1987: 14; ferlykje ek Sjölin, 1974). Nettsjinsteande dy ferskillende opfettings, achtet Tamminga it oansterkjen fan de taalwil om geef Frysk te brûken needsaaklik en jout er sels it foarbyld troch it Frysk op in kultuertaalnivo te brûken, dat syn woartels hat yn de folkstaal. Tusken dy beide nivo’s achtet Tamminga in wikselwurking needsaaklik. Frysk dat bygelyks wurdlik yn it Hollânsk oerset wurde kin, mist dy woartels (Ibid., 1989b: 2). Govert Alettinus Gezelle Meerburg (berne 1918), hat beswier tsjin taal- warders dy’t feroarings dy’t út it Frysk sels fuortkomme (en der sadwaande gjin Hollânske ynfloed is), belekskoaie of útdriuwe wolle: bgl. de analogy- wurking dy’t liedt ta ferienfâldiging fan lûdwikseljende sterke en swakke tiidwurden (Gezelle Meerburg, 1946: 91, 94). Hy is lykwols foarstander fan in Standertfrysk dat wurden lykas ‘oait, noait, koaning, noadich, útsicht, útlech’, dy’t er (ek) by Hof fynt, keart. Sokke wurden tsjûgje neffens him tefolle fan in taalnoarm fan ‘laisser faire, laisser aller’ dy’t útrint op it stedsk. Dialekt- foarmen dy’t yn inkelde kriten fan Fryslân ‘goed’ binne, lykas ‘geel, keel, heel, solder, swemme’ binne fandatoangeande ek ‘in gefaer, om’t hja troch de stipe fan de Hollânske foarmen fier oer har âlde grinzen opkringe, en de

250 tipysk-Fryske foarmen: giel, kiel, hiel, souder, swimme der stadichoan út- wurkje. Wy wolle dêrom yn literatuer en lektuer, yn preek, taspraek en ynlieding krekt dy tipysk-Fryske foarmen foar kar nimme, sûnder dêrby yn in eigenmakke ‘superfrysk’ to ferfallen dat mei gjin folkstael mear rekken hâldt. Wurden as: links, sij, fansels, keuken, boven, weest, forleden, wych (d.i. widze), skoat (d.i. skurte), hulpeloas, en neam mar op, neffens Hof ‘Frysk of alteast Frysk oan ’t wurden’ om’t ‘oer hiele of oer gâns in stik fan Fryslân folslein ûnbilearde Friezen (se) aloan mear sizze, sûnder der bisef oer to hawwen dat it út in frjemde tael komt’, ommers: ‘Frysk is hwat yn en mei Fryske ienfâld sein wurdt’, sille wy, net sa idillysk-ûnbileard, útbanne moatte, net om ús boppe it sljochtwei folk to forheffen, mar om ús tael sa goed mooglik to biwarjen en dêrmei ús folk to tsjinjen’(1947: 105-106). Goasse van der Woude (1918-1989) wol foar it ûnderwiis it gauris beharke biedwurd ‘oanslute by it bikende’ (pleatslik dialekt) net as in ûnderwiisdoel sjen, mar as in middel. It doel (fan it ûnderwiis) is it Standertfrysk (Van der Woude, 1953: 30, 33). Yn it ûntjouwingsproses nei in offisjeel en erkend Frysk hat it ûnderwiis in puristyske taak. Dat der dan wat streekferskaat ferlern giet, hat er frede mei (1980: 222-223). De noarm foar dat goede Frysk fynt er net of net alhiel by in taalkundige autoriteit (in ‘Akademy’) in wurdboek of grammatika, skriuwers fan namme, de hegerein (aristokratyske noarm), it meartal fan de minsken (demokratyske noarm), in plak of krite (geografyske noarm), mar soms wol by it Aldfrysk. Logika en artistike noarmen binne neffens Van der Woude likegoed net betrouber. De bêste taalnoarm(en) fynt er yn Hotze T(s)jepkema syn besprek fan de oersettings yn De Pompeblêdden . Yn dy rubryk dy’t Tsjepkema sûnt 1949 in lange rige fan jierren fersoarget, brûkt er as negative noarm gauris ‘it skaeit tofolle nei’t Hollânsk’ en as positive noarm ‘sa seit it folk it’, wêrby’t er ‘net op de noarm fan it dialekt’ stiet, omdat er wurden brûkt dy’t grif net stik foar stik yn ien dialekt sa brûkt wurde. As Tsjepkema it folksgebrûk hjir en dêr ôfkart, docht er dat op grûn fan in hegere noarm, ‘de ideaelfoarstelling dy’t T. sels hat’.(...) ‘T. siket nei noarmen foar in Standerttael en lit him dêrby net allinne liede troch it sprutsene folksfrysk, mar ek troch it skreaune Frysk, en binammen troch in ideael foarstelling, dy’t hy him foarme hat troch gâns taelbiharkjen en tael lêzen. En yn prinsipe bin ik it folslein iens mei dizze wurkwize. It docht bliken, dat Tsjepkema troch alle forbastering en forskaet hinne it wêzentlike siket. Hwa sille better as sokke taelkenners de wei ta in goed forantwurde noarm wize?’ (Van der Woude, 1953: 55-56; sjoch fierders Tsjepkema syn hûnderten artikels oer taaleigen, dy’t er fan 1944 ôf publisearret; ek Tsjepkema, 1978; 1997). Van der Woude wol oanstjoere op in noarm dy’t net bûn is oan ien of oar Frysk dialekt, mei romte foar ‘eigen-aerdich-heden en persoanlikheden’ (Ibid., 1956: 55). Hy tinkt dat soks mooglik is, omdat er by de Friezen al in beskaat noarmbesef konstatearret dat it ferlet meibringt om it eigen dialekt op guon

251 punten te korrizjearjen, te normalisearjen en te stilearjen. Dêr past ek it stribjen nei in standerttaal by, dy’t it besteande dialektemateriaal fan de kearndialekten as basis nimt (almeast it Klaaifrysk). Van der Woude tinkt dat de ‘korreksjes’ dy’t oanbrocht wurde, benammen op it leksikologyske mêd lizze. Dêr komme argaïsearjende en puristyske tendinzen yn foar en it stribjen om de ‘standaardtaal te distanciëren van het Nederlands’ (ljip wurdt boppe kievit keazen as goede standertfariant en hawwe boppe hebbe, habbe en hewwe) (1960b: 9-23). Sa merkt er ek op: ‘Hoewel achter in negentiende deel van Friesland het gebruikte woord is, wordt efter, slechts in een klein gebied in Z.W.-Friesland in gebruik, in de standaardtaal opgenomen. Het woord geel is het overwegende Kleifriese woord, giel (gi..l) de vorm in de Z.W.-hoek, het Merengebied en de Wouden, maar het laatste wordt bevoorrecht in de standaardtaal. Evenzo gaat het de vorm kiel, die ook in het grootste deel van de Wouden niet wordt gesproken. In deze en dergelijke gevallen wordt dus bewust of onbewust die vorm gekozen, die zich het meest distancieert van het Nederlands, zo sterk zelfs, dat daarvoor een overigens veelal blijkende voorkeur voor de Kleifriese vorm moet wijken’. (1960b: 21). Dy wichtige tendins neamt er ‘een zeer natuurlijk en verklaarbaar verschijnsel: immers het Nederlands vormt de grootste bedreiging voor het behoud van het eigen karakter’ (1960b: 21; ferl. ek Hiemstra, 1993b: 545). Ut dy standert wurde ek Súdwesthoekske eigenaardichheden lykas huzzen, skunnen en buse, Noardklaaifoarmen lykas buosse en buotter, en mûillear- rings keard (1960b: 22-23). Guon ûntlienings út it Latyn en Frânsk binne eigen wurden en kinne faak net mist wurde as it Frysk ‘as kultuertaal’ meidwaan wol. Hoewol’t it stribjen nei suverheid ynjûn wurdt fan in wurdearring foar en leafde ta de eigen taal, foeget it frjemde wurd faak in betsjuttingsfariaasje ta dy’t it taalynstrumint neffens Van der Woude (1965: 57; skeanprint STH) ferriket. Somtiden hawwe se de oarspronklike Germaanske wurden ferkrongen, mar yn oare gefallen giet it om in nij begryp. Mei hollanismen leit dat oars, dy kinne de eigen taal oanfrette en bedjerre (1960a: 40; 1963). Der is in hiele rige wurden, út it Hollânsk oernommen, dy’t neat oan de eigen taal tafoeget: ergens - earne, nergens - nearne, noait - nea en soksoarte. In puristysk stribjen is dan op syn plak, ‘omdat út ûnkunde of sloffens it eigen wurd mei krekt deselde funksje priis jown wurdt foar it frjemde en dat is op gjin inkele wize to fordigenjen’ (1965: 57). In sûn purisme bant net út wat wol deeglik in funksje krigen hat en makket gebrûk fan ferâlderjende wurden, fan wurdoersettings of fan nijmakke wurden (1958: 58). It fonetysk fêstlizzen fan in beskate útspraak liket Van der Woude yn guon gefallen nuodlik ta, omdat dy letter ‘sleau’ of ‘ûnnoazel’ oandwaen kin. It is better om de folle klank te staverjen yn wurden mei swakbetoande lûden lykas papier, buro, famylje, muzyk, ensfh.: ‘Hwant is “abslút” ien grisseltsje Frysker as absolút? It liket my sa ta, dat party minsken har yn skriuwen en út-

252 spraek perfoarst forplichte fiele om ôf te wiken fan de gongbere Nederlânske stavering en útspraek en dan miene dat hja dêrmei it bisteansrjocht en it bi- stean fan it Frysk as ‘in aparte tael’ feilich steld hawwe. Mar dêrmei kin wolris mear skea as goed dien wurde’ (1963: 124-125; ferl. ek Cnossen, 1939, Gerbenzon, 1962, Sjölin, 1970, Riemersma, 1996). Anne Sybe Wadman (1919-1997) is in frisist dy’t der yn prinsipe neat op tsjin hat dat skriuwers argaïsmen brûke, mar dan wol op in beskaat taalnivo en yn in beskate funksje en net yn de folksskriuwerij en berneboeken. Wadman wol hawwe dat se te folle by de taalwurklikheid delglydzje (1969: 163). It resept foar sa’n 19de ieusk taalgebrûk liket: ‘Skriuw noait noait en altyd, mar jimmer: nea en jimmer; net noch, mar stéfêst jit of jitte moaijer: jitte; noait noch-in-kear, mar jitris; net foaral mar binammen; net hwat, mar eat [;] net selden, mar komselden; net hastich, ûnforwachts of ynienen, mar hommels (mei foar ouwikseling in inkelde kear hookstrooks); net stuit of skoft of eagen(ogen)blik, mar amerij, net gesicht, mar antlit’ (162). Hy set him ôf tsjin in taalnoarm (‘spulregel’) as; ‘Hoe fierder fan it Hollâns ou (en hoe tichter by it Ingels of it Skandinavys) hoe echter Frysk’ (1969: 162-165). Wadman sprekt him út foar in ‘foech noarm’, mar net binnen al te inge grinzen: ‘Fan belang is dêrby it abstraksje-nivo dêr’t men as skriuwend of sprekkend taalbrûker op in beskaat momint op dwaande is’ (Ibid., 1988: 204), in essayistyske lêzing oer de filosofy fan Sartre is wat oars as in krantestikje oer it kealleboarnen yn Wûnseradiel. As man dy’t hiel wat taaleigen en taalregels fan taalkenners as Douwe Kalma, Eeltsje Folkertsma (sj. bgl. Folkertsma, 1941, 1944-1948, 1949a, 1950), Jan K. Dykstra (sj. bgl. Dykstra, 1939-1941a, 1941b, 1944-1945, 1961/1965) en Marten Scholten as ‘fanselssprekkend’ meikrigen hat, doart Wadman de noarm yn himsels lizze, ‘mar flak njonken myn noarm leit it Wurdboek. Dat Wurdboek is net ûnfeilber’ (Wadman, 1988: 204). It moat kritysk en mei sin brûkt wurde (Ibid., 1988: 212). Wyldgroei yn de literatuer liedt ta noarmferlies, al te strange noarmjouwing mar al te maklik ta taal- diktatuer en ûnferdraachsumheid. Wadman wol in middenwei en dêrby is it bêste Frysk net altiten it Frysk dat it sterkst fan it Hollânsk ôfwykt, mar neffens it befinen dat der in natuerlik Frysk mooglik is, dat in eigen stylwearde behâldt en tagelyk ek de oanrekking mei de taalwurklikheid fan al den dei (1988: 212). Teake Binnert Hoekema (berne 1923) hâldt ús yn Lyts Frisia (fan 1982 ôf) in taalnoarm foar dy’t benammen rjochte is op it bûten it Frysk kearen fan hollanismen. Dy sjocht er as safolle oare taalbewegers as in grutte bedriging fan it eigen karakter fan it Frysk. Hy set him sterk ôf tsjin skriuwers dy’t krityk op har taalgebrûk ôfdogge mei har te beroppen op har (yndividuele) noarm en dy’t ûntkenne dat de literêre wearde ek yn it taalgebrûk sit of it ‘ferlechje’ brûke dat de taal no ienkear feroaret: ‘Dat betsjut dan: de skriuwer ferheft syn yn de praktyk folslein Hollânske ûnderrjochtssfear wûn minimum

253 oan Frysk taalbesit ta noarm en maksimum. Alle Hollânske ynterferinsjes dêryn wurdt jin presentearre as ynterne Fryske taalferoaring. (...) At gemak- sucht en ûnkunde ús ferkoft wurde as in ‘prinsipe’ (dat fan de skriuwtaal moat har hyltyd op ’e nij rjochtsje nei de sprektaal) ynstee fan dat de praters en skriuwers fan ús taal brocht wurde ta de noarm fan goed Frysk, dan hoecht men gjin grut profeet te wêzen om te foarsizzen wêr’t it hinnegiet’ (Hoekema, 1986: 45-48). Anthonia (Tony) Feitsma (berne 1928) leit by de taalnoarmdiskusje gauris de klam op de sosjale funksje fan taal (Feitsma, 19813 : 55-56). Se wiist in deftige noarm ôf en sjocht it as taak fan de Fryske beweging om autoritêre ôf- stân, ek yn it offisjele ferkear, te bestriden. Se freget harsels lykwols ôf oft de soepele, sosjale taalnoarm dy’t se winliken foarstiet, him wol ferdraacht mei it stribjen om it Frysk suver te hâlden en de eigen identiteit fan it Frysk safolle mooglik yn stân te hâlden. Dat freget neffens har om in noarm dy’t yn alle gefal in beskaat minimum oan Fryske taalidentiteit fuortsterket. Yn dat ramt moat men ek de saneamde ‘ferâldere’ wurden net te fluch ôfskriuwe wolle, in noarmopfetting dy’t past by dy fan Joast Halbertsma en Waling Dykstra. Se kritisearret de ûngeunstige ynfloed fan middenklasse-trends op noarm en taal- gebrûk: ‘It brûkken fon goede fryske wurden wurdt gauwris ôkard, it tróg it frysk hinne griemen fon olderhonne hollônsk dêrfwaroer giet tróg fwar ‘modern’ frysk en krijt fan sómlike taalkundigen sels de moaie namme “ómgóngs- frysk”’(Feitsma, 1987c: 94-95). It lykslaan fan hollânske surrogaten mei ‘modern’ Frysk wiist Feitsma ôf as grûnslach foar de taalnoarm. Gewoan, geef Frysk is net minder ‘kommunikatyf’ (Feitsma, 1994c: 39). It ‘spesifike’ fan de Fryske noarm leit neffens Feitsma (1983b: 48-51; 1989a: 15-22) benammen yn ynformele betsjuttings- en kontekstaspekten, dy’t it gebrûk fan wurden as folle, botte, in knoarre, daaie, kroskje, kom mar yn ’e hûs, jin deljaan, ensfh. beskiede. De jurist Klaas van Dijk en de taalsosjolooch Durk Gorter wolle, lykas Feitsma, de noarm fan it amtlik Frysk ek oanslute litte by ‘gewoan Frysk’, dat it boadskip sa helder, direkt en begryplik mooglik formulearre wurde kin (Van Dijk & Gorter, 1983: 55). Foar it bestjoerlike ferkear sil neffens har yn guon gefallen in strangere noarm needsaaklik wêze as dy’t it Frysk hat; in beheind fakjargon (wurdlisten en spesjalistyske wurdboeken) kin it ek net sûnder. Dy besteande, te romme noarm liedt, neffens (provinsjaal) beliedsamtner Jelle Breuker, ta (te folle) ûnwissens by amtners (J. Breuker, 1983: 53). Rienk de Haan fan it Taalburo fan de Fryske Akademy, dat oprjochte wurdt yn 1980, ornearret dat it foar dat buro noflik wêze soe ‘dat der fêststelde noarmen wienen’ (De Haan, 1983: 69). It ôfwizen fan in elitêre noarm en it oanheljen fan ‘omgongsfrysk’ achtet er net realistysk as dat betsjut dat faktaal ferfongen wurde moatte soe troch omgongstaal’ (1983: 71). Sjölin sjocht by de kar tusken farianten yn ynternasjonalismen fan it type perfester-professor, mjirkes - emeritus, rimmetikich - reumatysk net sa lyk in

254 tsjinstelling Frysk-Hollânsk, mar in tsjinstelling folkstaal-kultuertaal. Hy wol der op oan dat de ‘ûntspoarde’ èn de etymologysk korrektere foarmen beide goed Frysk wêze kinne, mei oare wurden dat it Frysk lykas alle oare kultuertalen ûnderskate taalnivo’s hawwe kinne soe (Ibid. 1970: 191; ferl. ek Cnos- sen, 1938; Gerbenzon, 1962, Van der Woude, 1963 en Riemersma, 1996). It jaan fan de foarkar oan de folksaardige fariant komt neffens Sjölin del op it ynskikken dat de tsjinstelling folkstaal-kultuertaal yn sokke gefallen itselde is as de tsjinstelling Frysk-Hollânsk, wat delkomt op ‘it ûntstriden fan in Fryske kultuertael überhaupt’ (1970: 191). Hy achtet de normearring fan in taal in betingst foar didaktisearring. In boppe de dialekten steande noarm is dêr needsaaklik foar, wylst de ‘regionale’ noarm dan in funksje hâlde moatte soe foar beskate petearsituaasjes. De noarm moat in tsjinwicht wêze tsjin de kreolisearring fan it Frysk, mar soe ek net fier ôf lizze meie fan de yn de taalmienskip ‘feitelijk toegepaste norm’ (1977: 30-31). Rindert Straatsma (berne 1937), taalbefoarderer en (âld-)Afûk-direkteur, skriuwt gauris oer taalsoarch, de meast winsklike taalnoarm en de motiven dy’t er dêrfoar hat (Straatsma, 1975, 1986, 1987a, 1987b, 1987c, 1988, 1991a, 1991b, 1993). Hy stiet in taalnoarm foar dy’t de foarkar jout oan de meast Fryske foarm as der njonkenfoarmen binne en fersmyt de opfetting fan (guon) skriuwers fan berneboeken dy’t útgean wolle fan ‘natuerlik’ (= gjin/ minder geef) Frysk as de ‘taalwerklikheid’. In skriuwer as Ebele (Eppie) Dam wol (neffens it Friesch Dagblad, 6-5-1987) by dy ‘werklikheid’ oanslute (sj. Straatsma, 1987a). Dam (1987a, 1988, 1991a, 1991b, 1995). Hy en de dramaturch Bouke Oldenhof (1987; 1990) tinke dat taal in libben gehiel is en dat in (kollektive) taalnoarm lykas Straatsma foarstiet, dêrom net past. Straatsma propagearret de wurdboeknoarm (it Akademywurdboek fan 1984) as barriêre tsjin ynterferinsjes, net om nijfoarmings te kearen. Mear ienriedigens oangeande de standert achtet Straatsma in hurd betingst foar de fierdere ûntjouwing fan it Frysk as offisjele en literêre taal. Dat hâldt neffens him ek yn dat dúdlik dialektyske foarmen bûten de standertskriuwtaal falle. In selde motyf ‘om ta ienheid te kommen’ is by Adam Zantema te finen, meiwurker fan de taalkundige ôfdieling fan de Afûk (Zantema, 1988: 299). Sytze Tsjerk Hiemstra (berne 1943) sit op likernôch deselde weachlingte. Hy brûkt yn syn publikaasjes benammen ûnderwiiskundige motiven. Afûk-be- liedssaken (hy is foarsitter fan dat ynstitút fan 1977-1985) en it jaan fan Fryske les oan bern en folwoeksenen bringe him al gau ta it ynsjoch dat foar it ûnderwiis oan en ûnderwiislearmiddels foar Frysk- en net-Frysktaligen in dúd- like, goed omskreaune, konsistinte en konsekwinte standert nedich is, wolle de learlingen en kursisten net ûnwis wurde of bliuwe en wol it oaneigeningsproses (foldwaande) effektyf en effisjint wêze. Ofgrinzingsswierrichheden en de (almeast dialektyske) mearfoarmigens fan it Frysk op skrift mei al syn dûblet- ten, tripletten, kwadripletten ensfh. (efter - achter; east - oast, ensfh.) behin-

255 deret dat neffens him. Underwiiskundige motiven wurde by him fersterke troch taalideologyske grûnen: it Frysk moat him ûntwikkelje ta in folsleine(r) kultuertaal, brûkber yn ûnderskate taaldomeinen. Dêrby moat (fer)âlder(jend) Frysk net te maklik ôfskreaun wurde (dêr sjocht er de wearde fan yn) en der moat mear dúdlikens komme oer wat in akseptabel ynslûpsel (almeast: hollanisme; dêr erkent er net gau de wearde fan) is en wat net. It distânsjebegjinsel achtet er in wichtich kritearium foar in minderheidstaal en dus ek foar it Frysk. Hy is it mei Feitsma iens (ferl. Feitsma, 1990/1991b: 114-115) dat as men gauris it alternatyf kiest dat it tichtst by it Hollânsk stiet en de Fryske alternativen út ’e wei giet, it Frysk dan hurd syn eigen kleur en toan ferliest. Dat is fan dy gefolgen dat de Fryske identiteit dan fierhinne syn betsjutting ferliest en de Fryske beweging syn sin en doel. It Frysk moat yn de noarm dêrom safolle mooglik in ‘eigen’ karakter hâlde en dat fierder ûntwik- kelje. Dat freget neffens him om in (bettere) ôffreding fan ‘it Frysk’ en om in kleare, kollektive noarm foar ‘it Standertfrysk’ mei goed eksplisitearre kritearia. Yn it Afûk-bestjoer en Afûk-kommisjes spant er him der tige foar yn om ta in regeling fan de taalnoarm te kommen foar yntern Afûk-gebrûk (bgl. foar Afûk-útjeften). Dat liedt der ta dat yn juny 1985 troch it Algemien Bestjoer in noarm fêststeld wurdt dêr’t trije arguminten, motiven of grûnen in wichtige rol by spylje:

1. In taalideologysk motyf dat fuortkomt út it besef dat de ûntwikkeling fan it Frysk as ‘kultuertaal’ freget om in ôffreding fan ‘it Frysk’ fan ‘gjin of min Frysk’ en in (bettere) útbou fan dat ‘Frysk’ ta in ‘Standertfrysk’. By dy limitearring wurdt it (yn 1984 nij útkommen) hânwurdboek fan de Fryske Akademy fan belang achte om in drompel foar ynterferinsjes (hollanismen) op te smiten. 2. In didaktysk motyf om ta mear ienriedigens te kommen, komt fuort út de ferantwurdlikens fan de Afûk as kursusynstitút en as edukative útjouwerij. Dat freget om in (mear) ienriedige, konsistinte line foar wat as akseptabel Frysk printe wurde kin. 3. Troch it gauris (te) grutte ferskaat oan foarmen en it net kritysk genôch omgean mei ynterferinsjes troch skriuwers en oersetters dy’t yn opdracht fan de Afûk wurk leverje (kursusmateriaal en berneboeken), moat der troch de taalkundige ôfdieling fan de Afûk te faak en te folle ‘ûnderhan- nele’ wurde mei harren oer wat de noarm is of heart te wêzen.

It ferlet fan in goed omskreaune noarm wurdt mei dat beslút lykwols net folslein oplost: ‘Yn ’t foarste plak omdat der kwestjes oangeande it skriftlik taal- gebrûk binne dêr’t it hânwurdboek gjin útslútsel oer jout en yn it twadde plak omdat it hânwurdboek as fangnet wol tige breed is en dat dêrbinnen ferlet is

256 fan foarkarsfoarmen, fanwege it foarkommen fan grutte tallen dûbelfoarmen foar wurden mei deselde betsjutting’ (Jelsma, 1988: 70). Ut in enkête fan P. Breuker (1988b: 131-202) docht bliken dat der by literêre skriuwers en Afûk-lesjouwers yn dy snuorje net folle wjerstannen binne tsjin dy Afûk-taalnoarm; by lesjouwers noch minder as by skriuwers. Op 25 oktober 1991 wurdt ûnder in oar Afûk-bestjoer it beslút fan 1985 foar lêsboeken nochal ôfswakke troch skriuwers en oersetters (wer) it lêste wurd te jaan as se bûten de wurdboeknoarm stappe en ynterferinsjes brûke (wolle). Dat ‘lêste wurd’ jildt lykwols net foar de taalnoarm yn (Afûk-) learmiddels en foar de korreksje fan (Afûk-)eksamenwurk. It ‘liniger’ tapassen fan it beslút fan 1985 komt neffens de Afûk fuort út de winsk om mei (guon) skriuwers in ferhâlding op te bouwen dy’t der ta liedt dat se earder, leafst oarspronklik, wurk by de Afûk útjouwe (De Pompeblêden, des. 1991, nû. 6, s. 8). Behalven literêr-kulturele motiven (mear oarspronklik wurk útjaan kinne), lykje ek kommersjele belangen net út te sluten. De Afûk sjocht it as in ‘bedriging’ dat guon skriuwers de taalnoarm as te twingend sjogge en dêrom net by de Afûk útjaan wolle. De taalnoarm fan 1985 wurdt troch dy skriuwers as in lêst beskôge, omdat se de taal yn har wurk oanslute litte wolle ‘by de omgongstaal, dy’t faak in gruttere gefoelswearde hat. In noarm mei it each op taalbehâld stiet by harren net foarop’ (Beliedsplan Afûk 1991-1995, 1991: 13, 15; ferl. ek: Bangma, 1993: 80-81). De Afûk-noarm is harren te strang. By berneboekskriuwer Ebele (Eppie) Dam en oersetter Jan de Jong (1987) komt dy opfetting foar. By berneboekeskriuwer en oersetter Jan Schotanus (1991: 13) en ûnderwizer, learaar Frysk, oplieder foar de Fryske Akte en learmiddelskriuwer Jan Stienstra net. De lêste achtet de wurdboeknoarm sels te rom, der stiet noch te folle ûnsuver Frysk (hollanismen) yn (Stienstra, 1986, foaropwurd, 48-49). Yn alle gefallen set, as de kniper op ’e skine komt, it ‘oanpaste’ Afûk-beslút fan 1991 de doar wer wiid iepen foar gâns ‘min’ of ‘gjin Frysk’ yn berneboeken en oare literêre útjeften. Yn 1985 wurdt troch it Afûk-bestjoer in Kommisje Taalnoarm (ûnder foar- sitterskip fan S.T. Hiemstra) ynsteld om temjitte te kommen oan it ferlet fan in dúdlik(er) omskreaune noarm en om te kommen mei útstellen ta in fierder- geande standerdisearring fan it Frysk. Earst noch foar yntern Afûk-gebrûk, mar al gau ek foar in breder fermidden. De kommisje wurdt dan ek útwreide mei inkelde leden fan bûten de Afûk. Yn dy kommisje wurdt it wurkjen oan de dialektseleksje fierdersoan benammen opkeard troch de folkstaalideologyske, naturalistyske opstelling fan ien fan dy net-Afûk-leden, Pieter Breuker (sjoch ek fierderop). As it de Afûk nei in tal jierren bliken docht dat de Afûk-noarm (fan 1985) net troch eltse skriuwer/ynstânsje yn Fryslân oernommen en hantearre wurdt (Beliedsplan Afûk 1991-1995, 1991: 15), dan liket it it Afûk-bestjoer better ta en lis de ferantwurdlikens foar it meitsjen fan noarmrjochtlinen foar it skreau-

257 ne Frysk (yn it offisjele ferkear) by it bestjoer fan de provinsje Fryslân del. De Kommisje Taalnoarm wurdt yn 1994 opheft nei de tasizzing fan de provinsje (deputearre Lyklema) dat dy neigean sil oft der in provinsjale kommisje komme kin dy’t ta doel hat om dy standertnoarmen te jaan (ferl. ek Jierferslach Afûk 1994, 51; Beliedsplan Afûk 1996-2000, 1996: 12). Nettsjinsteande de ek troch Hoekema en Feitsma gauris sinjalearre trend ta it makliker opnimmen fan ynterferinsjes (al of net troch ûnkunde), giet Hiemstra troch mei syn pleit foar in better omskreaun en in Frysker Standertfrysk (Hiemstra, 1989a, 1989b, 1995a) en syn krityk op dy ûntjouwing (sjoch bgl. Hiemstra, 1980, 1984, 1987a, 1987b, 1989c, 1991, 1992a, 1992b, 1993a, 1993b, 1995b, 1997/’98). Pieter Breuker (berne 1945) uteret him ek gauris oer de taalnoarm (Breuker, 1979, 1981, 1982a, 1982b, 1982, 1983a, 1984a, 1984b, 1988a, 1988b, 1989a, 1989b, 1990, 1992, 1993a, 1993b, 1993c, 1993d, 1994a, 1994b, 1995). Hy is foar learlingen yn it ûnderwiis wol foar ‘sokssahwat’ as in Stan- dertfrysk, mar wol de dialektyske farianten winliken bûten de diskusje oer de noarm foar de standert keare (sjoch ek boppe). De relatyf sterke sosjale posysje fan it Frysk as sprektaal soe neffens him in reden wêze om it mei de dialektseleksje mar op in sêft sin te setten, ek yn de skriuwtaal. Hy tinkt lykas de Snitser learaar Jan de Jong (1981: 60-61) sels dat dialektyske farianten eins altiten al bûten dy diskusje stien hawwe. Ut it wurk fan bgl. S.K. Feitsma, O.H. Sytstra (1907), D. Kalma (1926, 1939, 1940), G. Gosses (1927), G.A. Gezelle Meerburg (1947), H. Tsjepkema (‘Oersetting’ yn De Pompeblêdden; 1978), G. van der Woude (1953), Sjölin (1977), Hiemstra (1980, 1983, 1987a, 1987b, 1989a, 1989b, 1993a, 1993b, 1995), Straatsma (1987c, 1988), Westra (1994b) kin bliken dwaan, dat er dêr mis mei is. Breuker mient dat wa’t wat bestekliks oer de noarm sizze wol, dy de besteande (ûngeunstige) maatskiplike kontekst fan it Frysk as útgongspunt nimme moat en dat it proses fan standerdisaasje syn ‘natuerlike gong’ mar gean moat yn de ferskillende maatskiplike domeinen. Oare, net-naturalistyske opfettings en grûnen wurde al gau feroardiele as nayf, romantysk en as idealistysk geteoretisear (ferl. bgl. Breuker, 1983b: 137; 1989a: l). Dat is dúdlik gjin stânpunt dat goed falle kin by de Fryske (taal)beweging en dat hat ek bliken dien (ferl. Feitsma, 1993a; F. de Jong, 1993a; Jonkman, 1993; Straatsma, 1993; Westra, 1993). Op in naturalistyske grûnslach wurdt it frijwol ûnmooglik om in goed omskreaune min ofte mear ideale ‘standert’ te formulearjen (postulearjen), en dy as ‘beaken’ of ‘rjochtline’ te hantearjen by it gearstallen fan bygelyks ûnder- wiislearmiddels of dy in rol spylje te litten by de fierdere taalplenning fan it Frysk. Op grûn fan kultuertaalideologyske útgongspunten kritisearret Hiemstra (1993a, 1993b) Breuker syn taalideology as nuodlik en ûnfruchtber foar de fierdere ûntjouwing fan it Frysk.

258 De anglist en frisist Geart van der Meer is fan betinken dat de standertút- spraak fan it Frysk sa likernôch fêstleit. Sa is ‘êgen’ in dialektyske en ‘eagen’ de standertútspraak. Sa’n standert fungearret neffens him al in hoart as in soarte fan beaken. Minsken sette harren koerts dêrop út. It oantaasten dêrfan troch it brûken fan in eigen dialektyske stavering, lykas Tr. Riemersma docht, achtet er dêrom gjin goed ding (Van der Meer, 1977: 196-198). Yn in oare publikaasje pleitet er foar de oanpassing fan it Akademywurd- boek (fan 1984), ‘as delslach fan de standert, it foarskreaune ‘offisjele’ Frysk’ (Van der Meer, 1988: 130), oan de útspraak as it giet om eigenskipswurden dy’t yn dat wurdboek de [sk] beholden hawwe. Hy wol dêrmei de standert oanpasse oan de ‘realiteit’ en tefoaren komme dat standert en ‘gewoan taal- gebrûk’ te folle útinoar groeie. Yn dat gefal soe de ysk-útgong ek feroare wurde moatte yn ys (dus Frys en Frise y.p.f. Frysk(e)). De Fryske skriuwer en letterkundige Trienus (Trinus) Riemersma (berne 1938) ûntkent yn in reaksje op in stik fan Geart van der Meer oer ‘ut goede friesk, stondet en dyalekt’ winliken dat it Frysk in ‘echte’ standert hat. It Frysk hat wol in soarte fan offisjele skriuwtaal, mar hy twifelet oan it nut fan in ‘karfrysk’ gearstald op basis fan it mienskiplike fan en guon farianten út dy dialekten. Yn tsjinstelling ta Van der Meer tinkt er dat it Standertfrysk allinnich bestiet as skriuwtaal en amper noarm is foar de sprektaal. Goed Frysk is neffens him it ferskaat oan sprutsen Frysk, suvere fan ‘ónront’[ûnrant] en ‘ôjet’ [ôfeart] (Riemersma, 1977: 198-200). As it lykwols ‘vier noareg is dot dur un stondetfriesk kómt’, en wannear’t dat it gefal wêze kin, seit Riemersma der spitigernôch net by, dan jout er wol in stikmannich kritearia foar de opbou dêrfan. De standert soe neffens Riemersma bestean út de neikommende lagen: 1. in korpus wurden dat oer hiele Fryslân gelyk is, dêrby ynbegrepen wurden dy’t oarspronklik ta in lytse krite beheind wiene, argaïsmen en neologismen dy’t yn it plak fan Hollânske ynslûpsels set binne; 2. in poarsje dûbletten dy’t net sa tige dialekt-bûn binne, en dy’t sûnder beswier neist en trochinoar brûkt wurde kinne, bygelyks ‘eigentlik’ en ‘winlik’; 3. in rige dialekt-bûne fariaasjes dy’t net trochinoar brûkt wurde kinne (wa’t kiel seit moat ek giel sizze; wa’t êch seit, hoecht net buosse te sizzen; mar wa’t buosse seit moat wol êch sizze (1977: 202). De bouwers oan sa’n standert soene goed op ’e hichte wêze moatte mei it Aldfrysk, it Midfrysk en it Nijfrysk, ‘sis mar un stik of tsien Bumas, un stik of ien Feitsma, en in stik of tólve Tjepkemas’ (202). Taalkenners fan dat nivo soene dus de grûnlizzers wêze kinne fan in standert. Yn oare reaksjes jout er ek syn opfettings oer de taalnoarm (1993a, 1993b, 1994). Hy is der in foarstanner fan om net-Fryske wurden oan te passen by it Frysk fonologyske systeem (bgl. learaar wurdt learer; kommissaris: komsaris; homofyl: hommefyl of homfyl). In standertskriuwwize dy’t oanslút by it út-

259 lânske skriftbyld of dy’t de útspraak de ‘ferkearde kant’ út stjoert (fan it Fryske fonologyske systeem ôf nei it Hollânske systeem ta), wiist er ôf: ‘Yn it stribjen om fan it dialektstatus fia de status fan in minderheidstaal te kommen ta in folweardige taalstatus, past it heechhâlden fan ’e eigen taalwetten en taalregels. Wy moatte net bûge foar dy stomme Hollanners, mar eigenwiis wêze. Wiis mei it eigene, betsjut dat’ (1996: 9). Jarich Hoekstra, ein jierren sântich studint Frysk en Deensk, wol yn in bydrage foar in YSF-konferinsje (Hoekstra, 1978: 9) op ‘emansipatoaryske’ grûnen de klam lizze op it kommunikative aspekt fan taal. Hy wol dat de bern troch it ôfwagen fan mooglikheden sels oer har noarm kedize kinne. In idea- listyske en moralistyske taalopfetting fan in lytse befoarrjochte groep (en dus fan it primaat fan in ‘kollektive’ standertnoarm) wiist er ôf (ferl. ek Bremer & Hoekstra, 1980). Ron Plattel (1978: 25), fakdidaktikus Nederlânsk, slút dêr op dyselde YSF- konferinsje by oan troch it primaat te lizzen by it oanlearen fan de ûnderskate memmetalen fan de learling en it ôfwizen fan learboeken, eksamens en Frysk as apart fak: ‘Niet het aanleren van het Enige Echte Fries dient voorop te staan, wel het bevorderen van het gebruik van de moedertaal (en er bestaan tal van Friese moedertalen)’. Willeke Veeman-Wellinga har opfettings passe begjin jierren tachtich, faaks wat minder útsprutsen, ek yn sa’n ramt as se ornearret dat in learkrêft op in stuit it minne-Frysk fan learlingen mar akseptearje moat, ‘omdat zij het beslist niet als niet-goed Fries aanvoelen, ook al gaat dat tegen zijn eigen normgevoel in. Leerlingen moeten de mogelijkheden aangereikt krijgen om op den duur zelf hun norm te kunnen bepalen’ (Veeman, 1983: 39). De opfettings fan Hoekstra, Plattel en Wellinga lykje ein jierren santich, begjin tachtich yn Fryslân ek goed te passen by de trend fan ‘het laissez-faire in de taal van de jaren zestig en zeventig, toen velen (Nederlânsktaligen, STH.) hun geloof beleden in communicatie (‘kommunikaatsie’) als enig criterium voor de beoordeling van taalgebruik’ (ferl. J.W. de Vries e.o., 1995: 130). Se lykje ek net stridich mei de sosjale en demokratyske trend dy’t A. Feitsma yn in part fan de Fryske literatuer en Fryske beweging merkbyt en dy’t ta utering komt yn op dat stuit mear of minder Marxistyske teoryen oer ‘small is beautiful’: ‘It is a movement against the old status, prestige, ideology, and standard language [skeanprint, STH), against capitalism and the environ- mental pollution’ (Feitsma, 1981a: 175). ‘De weg naar het kakhuis’, sa’t Joast Halbertsma dat neamt, leit dan wol wer iepen. Dat liket de Snitser Pabû-learaar Frysk en oersetter Jan de Jong net in goede wei ta (ferl. ek 1981, 1984, 1985-’93) as er opmerkt: ‘Wa’t inkeld ôfgiet op it kommunikative aspekt fan taal, moat alle ûntfrysking wol goed- prate. [...] De skoalle besiket de bern wòl goed Hollânsk by te bringen, wit dêrby moai dúdlik fan in noarm, mar yn it Frysk komt it net sa krekt: de bern meie ‘sels oer har noarm kedize’ (De Jong, 1981: 61).

260 De taalkundige Germen de Haan sjocht taal as ‘ten principale een kenmerk van een individu, en slechts in afgeleide zin van een groep’ en freget him dêr- om ôf oft ‘maatregelen gericht op normering/standaardisering van het Fries niet schadelijk zijn voor de noodzakelijke pluriformiteit, en of deze maatregelen daardoor niet indirekt meewerken aan het verdwijnen van het Fries. Voor de overlevingskansen van minderheidstalen is de mogelijkheid om te functio- neren als middel tot groeps-identificatie een belangrijke factor. Deze groeps- identificatie kan slechts tot stand komen via het eigen, positief beleefde taalgebruik. Hoeveel Friezen hebben volstrekt ten onrechte het hun aangeprate gevoel dat het soort Fries dat zij spreken, op zijn best ‘min Frysk’ en op zijn slechtst een armzalig soort Fries-Nederlands?’ (De Haan, 1988: 18-19). De Haan tinkt dat standerttalen ‘volgens de inzichten van de moderne taalkunde wezensvreemd aan het verschijnsel taal’ binne en stiet dêrom oan op taalbeliedsmaatregels dy’t ‘die pluriformiteit in Fries taalgebruik acceptabel maken, dan wel bevorderen’ (1988: 18-19). In (kollektive) standertnoarm sil by De Haan dus net folle kâns krije as it op taalplennning oankomt. D. Kalma soe dy opfetting grif kritisearre hawwe mei de opmerking: ‘(...) en al is oarspronklike taelfoarming wis mûglik, sa goed by it folk as by de ienling (de skriuwers binammen), alderearst wirdt tael dochs oanleard, det is oernommen, fen oaren. (...) Ut it soasiale karakter fen de taelforskynsels folget (...) it sykjen nei en it stellen fan in standert’ (Kalma, 1940: 44). Feitsma kritisearret de opfetting fan De Haan troch ek te wizen op it ‘kol- lektivum’ dat dy taal brûkt. Ien fan de sosjale eigenskippen fan it Frysk is krekt it bestean fan in eksplisite taalnoarm, dy’t net allinnich ynfloed hat op de skriuwtaal, mar ek op de sprektaal. Der bestiet ek foar it Frysk in dúdlik besef dat der ‘goed’ en ‘ferkeard’ taalgebrûk is (Feitsma, 1993b: 22). Teake Oppewal jout in lûd dat likegoed nochal ôfwykt fan De Haan sines. It ûnderwiis hat neffens him ferlet fan in kleare noarm en it Frysk as kultuertaal moat fuortsterke wurde. In skriuwer dy’t tefolle fan in (kollektive) noarm ôfwike wol, moat bygelyks sels mar foar de kosten fan in tydskrift rêde en syn boeken yn eigen behear útjaan (Oppewal, 1988: 81-83). Bart Tieman (1988: 121-122) achtet yn in byfakskripsje Frysk de dialek- tisearring in grutte bedriging fan it Frysk. Hy nimt alle tinkbere farianten waar tusken ABN en ABF. Dat is foar him in reden om in skerpe grins, in ‘spjaltende noarm’ tusken Frysk en Nederlânsk te bepleitsjen. Ut in idealistysk-filosofyske eftergrûn wei sjocht (foarsitter fan de Ried fan de Fryske Beweging) Liuwe H. Westra (1994b) it akseptabel wêzen fan in taalutering op grûn fan it klassike kritearium fan it ‘wiere’ as in twingende ‘kollektive’ noarm. Twingender as it klassike kritearium fan it ‘moaie’, dat as skientme (smaak) folle minder kollektyf is as taal, wylst ‘it goede’ as literêr kritearium neffens him al earder sneuvele is. Westra ornearret dat yn grutte kultuertalen fierhinne fêst leit wat ‘wiere, dus dogende, taal’ is. As der foar it Frysk gjin ‘kollektive’ standertnoarm , ‘in echte Fryske spraakkeunst’ troch

261 skriuwers en kritisy hantearre wurdt, dan sil de Fryske literatuer neffens Westra in sêfte dea stjerre. Om dy reden moat der oan in goed omskreaune standert fan it Frysk wurke wurde. Dan sille de bêste literêre wurken skreaun wurde (kinne). It sil jin, nei wat earder op it aljemint kommen is, net fernuverje dat P. Breuker op grûn fan in folkstaalideologysk útgongspunt dat rekken hâlde wol mei minsken dy’t ôfskrik hawwe soene fan ‘de’ Fryske literatuer, omdat dy te folle foldwaan soe oan Westra syn ‘dogend’ taalgebrûk en dêrmei te fier ôfstiet fan de ‘gewoane’ taal, fan de sprektaal, dy opfetting bestriidt (Breuker, 1995: 47).

3 Ofsluting

Yn it foargeande ferhaal hawwe wy de utersten (elitêr en laissez faire en de posysjes dertuskenyn) op it mêd fan de taalnoarm wol te pakken en ek aardich wat útgongspunten, arguminten, motiven en grûnen mei al har nuansearrings op it aljemint bringe kinnen. Dy lykje ús in goede yllustraasje ta fan de trije noarmfarianten dy’t A. Feitsma (1987b) oan it begjin fan de 20ste ieu sinjalearret: in elitêre noarm mei purismen, in sprektaalnoarm mei purismen en in sprektaalnoarm ‘tout court’, wêrby’t oer it generaal yn dy begjinperioade Hollânske ynslûpsels en ek te rûge wurden en útdrukkings út de noarm keard wurde. It tal publikaasjes dêr’t mear eksplisyt omtinken yn jûn wurdt oan de taalnoarm en standerdisearringsfraachstikken, nimt sûnt dy tiid nochal ta. De rop om in (fierdere) reglemintearring (limitearring en hiërargisearring) fan it Frysk wurdt yn de jierren tachting en begjin njoggentich fan de 20ste ieu ek lûder, al binne der ek tsjinoerstelde lûden. Dat stribjen liket gear te hingjen mei it (beskieden) tanimmen fan it plak fan it Frysk yn it ûnderwiis, yn it amtlike ferkear en de oanhâldende striid fan de Fryske (taal)beweging (benammen fan de kant fan de Ried fan de Fryske Beweging en de Afûk) op dy mêden. Oan de iene kant komme der konkretere útstellen foar in kollektive noarm en standert as yn earder tiden. Der wurdt yn 1980 sels in Taalburo oprjochte, dat ferbûn wurdt oan de Fryske Akademy, dat op dat mêd advisearret en in bydrage leveret oan de korpusûntwikkeling. Oan ’e oare kant is der by (guon) literêre skriuwers en (guon) frisisten ferset tsjin dy normearring en standerdisearring. Dy skriuwers lizze it primaat by har eigen, yndividuele noarm. Se kenne oan de striid foar it taalbehâld en in reglemintearre taalútbou en sadwaande oan in sosjale, kollektive noarm of standert, net folle of alteast folle minder wearde ta as de taalbewegers.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1997)

262 Literatuer

Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje [Afûk] [1990] AFUK-learplan 1990 en fierder. Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje [Afûk] [1991] Beliedsplan Afûk 1991-1995 [Ljouwert]. Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje [Afûk] [1996] Beliedsplan Afûk 1996-2000 [Ljouwert]. Bangma, J. (1993) ‘Oer de taalnoarm yn it basisûnderwiis’, yn: De Pompeblêden, 64, nû. 5, p. 80. [Beliedskommisje ynstânsje foar taalûntjouwing en taalkundige bystân] (1984) Beliedsrapport ynstânsje foar taalûntjouwing en taalkundige bystân. Ljouwert, desimber 1984. Berie foar it Frysk (s.j.) [1989] De bestjoerlike ferantwurdlikens foar de kwaliteit fan it ûnderwiis yn it Frysk. In oanset ta diskusje [rapport oanbean oan D.S. op 11-10-1989]. Boersma, U en T. Feitsma (1959) ‘”Standertfrysk” en dialektforskil op de twatalige skoalle’, yn: De Pompeblêdden, 30, nû. 3, pp. 49-51. Bremer, H en J. Hoekstra (1980) ‘It Fryske tekenteltsje ûnder ’e ienhydswoarststopperstomme’, yn: De Pompe- blêden, 51, nû. 9, pp. 144-148. Breuker, J.C. (1983) ‘Tytsjerksteradiel, Wûnseradiel en it Frysk’, yn: Frysk yn it offisiële ferkear. Lêzingen en neipetearen fan it YSF-kongres 1982. Grins: S.F. Frysk Ynstitút van de Rijksuniversiteit, pp. 41-63. Breuker, P. (1979) ‘De takomst fan it Frysk: standerdisearje of fierder forhollânskje’, yn: N. Årham- mar en T. Hoekema (red.), Scripta Frisica: tinkbondel foar Arne Spenter (1926- 1977), [= Us Wurk], 28 (1979), pp. 51-64. Breuker, P. (1981) ‘Twataligens... in besprek’, yn: De Pompeblêden, 52 , nû. 16, pp. 278-279. Breuker, P. (1982a) ‘”Min” en “geef” Frysk’, yn: De Pompeblêden, 53, nû. 1, pp. 11-14. Breuker, P. (1983b) ‘In maatskiplik en ûnderwiiskundich ramt foar de noarm fan it Frysk’, yn: De Pompeblêden, 54, nû. 7, pp. 137-141. Breuker, P. (1988a) ‘Ta de stúdzjedei oer “It Frysk en syn noarm”’, yn: It Frysk en syn noarm, [spesjale jefte fan] Us Wurk, 37, pp. 85-98. Breuker, P. (1988b) ‘Literêre skriuwers en AFUK-lesjouwers oer de noarm fan it Frysk’, yn: It Frysk en syn noarm, [spesjale jefte fan] Us Wurk, 37, nû. 3/4, pp. 131-202. Breuker, P. (1989a) ‘In maatskiplik en ûnderwiiskundich ramt foar de noarm fan it Frysk’, yn: Noarm en Ynterferinsje. Lêzingen fan de YSF-stúdzjedei fan 9 april 1983. Amsterdam:

263 Ynteruniversitaire Stúdzjerie Frysk, pp. 1-13. Ek yn: De Pompeblêden, 54 (1983b), nû. 7, pp. 137-141. Breuker, P. (1989b) ‘Taalideology, taalnoarm en taalsimplisme I’.[Besprek fan: D. Eisma, Tiid- wurden] yn: Us Wurk, 38, pp. 65-94. Breuker, P. (1990) ‘Taalideology, taalnoarm en taalsimplisme II’.[Besprek fan: D. Eisma, Tiid- wurden] Yn: Us Wurk, 39, pp. 105-143. Breuker, P. (1992) ‘Taalkundige skaaimerken fan normearre Frysk’, yn: Us Wurk, 41, pp. 1-58. Breuker, P. (1993a) Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk. Grins.(Estrik 70; proefskrift RUG). Breuker, P. (1993b) ‘Foarm en funksje fan it Frysk in teare kwestje’, yn: Leeuwarder Courant, 14-5- 1993, p. 22. Breuker, P. (1993c) ‘In literatuerman oer sosjolinguistyk’, yn: Trotwaer, 25, pp. 160-163. Breuker, P. (1993d) ‘Ta de taalnoarm fan de AFUK’, yn: De Pompeblêden, 64, nû. 5, pp. 70-75. Breuker, P. (1994a) ‘De noarm fan it Frysk en taalideology’, yn: Us Wurk, 43, jefte 1-2, pp. 1-27. Breuker, P. (1994b) ‘Misledige majesteit’, yn: Leeuwarder Courant, 25-7-1994, p. 20. Breuker, P. (1995) ‘Wêrom lêst de Fries net mear Frysk? fier socht’, yn: Trotwaer, 27, nû. 1, pp. 45- 48 [reaksje op L. Westra, 1994b]. Buitenrust Hettema, F. (1903) ‘Friese Litteratuur III’ [befettet ûnder mear in besprek fan: S.K. Feitsma, De vlugge Fries], yn: Leeuwarder Courant, 16-1-1903. Clercq, P. de en G. Postma [De Fortalers] (1911) ‘Taelkindige opmerkings [by; 130-131] It evangeelje neffens Mattheus [en] Psalm 103', yn: Yn ús eigen tael, 3, pp. 130-138. Cnossen, W.P. (1909) ‘Hollandismen’, yn: Yn ús eigen Tael, 1 (1909), pp. 141-142. [Cnossen. W.P.] Wibe Piters (1938) ‘For suverder Frysk, I-II’ [Foar it taelboerd], yn: It Heitelân, 30, pp. 157, 177- 178. Colmjon, G. (1863) Beknopte Friesche Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd. Leeuwarden. Dam, E. (1987a) ‘”Mem, hoe âld is tante muoike?”’, yn: Frysk en Frij, 19 sept 1987, p. 5. Dam, E. (1987b) ‘”Spijbelje” mei fan de Afûk, mar it wurdboek bliuwt de noarm’, yn: Frysk en Frij, 24-10-1987. Dam, E. (s.j.) [1988] ‘De taalnoarm yn Fryske berneboeken’, yn: De Pompeblêden, 59, nû. 9, pp. 163- 166.

264 Dam, E. (1991a) ‘Oer de taalnoarm foar it Frysk. Hoe lang is it kaapsk fioeltsje noch eastynjysk dôf?’ Yn: Frysk en Frij, 22 augustus 1991, pp. 8-9. Dam, E. (1991b) ‘De taalnoarm en de protese. Leaver in pear gatsjes as in keunstgebit’, yn: Frysk en Frij, 10 okt. 1991, p. 6. Dam, E. (1993) ‘Geef Súdwesthoeks’, yn: Leeuwarder Courant, 2-4-1993. Dam, E. (1995) ‘Dongbult’, yn: Leeuwarder Courant, 2-6-1995, p. 7. Dijk, K. van en D. Gorter (1983) ‘Taelplenning en provinsjale taalpolityk. De bydrage fan it bestjoerlik ferkear ta it fuortsterkjen fan de posysje fan it Frysk’, yn: It Beaken, 45, nû. 2, pp. 49-62. Dykstra, J.K. (1939-1941a) ‘Foar it taelboerd’, yn: Fryslân , 20 (1939), pp. 109, 125-126; 21 (1940), pp. 15- 16, 22-23, 60, 78-79; 22 (1941), pp. 93-94, 108-109, 126-128, 147-148. Dykstra, J.K. (1941b) ‘Frysk taeleigen: tiid en tiid-relaesjes’, yn: De Pompeblêdden, 14 , pp. 66-69. Dykstra, J.K. (1944-1945) ‘Boppe en noch hwat’, yn: De Pompeblêdden, 17, pp. 29-31, 47-48. Dykstra, J.K. (1961/1965,19782 ) Op ’t aljemint. In samling taaleigen. Ljouwert [(de 1ste pr. bestie út twa dielen: I, 1961; II, 1965: Drachten. [it boek út 1978 is trochalfabetisearre yn ien diel troch A. Zantema]. Dykstra, W. (1890a) ‘Onfrysk’, yn: Sljucht en Rjucht, pp. 141-142. Dykstra, W. (1890b) ‘Frysk en Hollânsk’, yn: Sljucht en Rjucht, pp. 173-174. D[ykstra, W.] (1897) ‘Ingezonden’ [besprek fan G. Colmjon syn Lukasoersetting], yn: Friesch Volk- sblad, 20-7-1897. Dykstra, W. (1899) ‘Frysk of net Frysk’, yn: Sljucht en Rjucht, 3, p. 304. Dykstra, W. (1901) ‘It Frysk in dyalekt!’, yn: Sljucht en Rjucht, 4, nû. 50 , pp. 393-394. Dykstra, W. (1903) ‘Wer ris hwet oer Frysk en Onfrysk’, yn: Sljucht en Rjucht, 7, pp. 189-191. [Dykstra, W.] W.D. (1904) ‘In nije Fryske spraekleare’ [fan G. Postma en P. de Clercq, Lytse Fryske spraekleare], yn: Sljucht en Rjucht, 8, pp. 230-213. Dijkstra, W. e.o. ([1900-1911], 19712 ) Friesch Woordenboek I-III. Amsterdam/Leeuwarden.(werprintinge yn 1972 fan de útjefte fan 1900-1911). Douma, S.W. [= D. Kalma] (1946) Frysk Taeleigen-boekje I. It túch derút! Drachten. (Rige Lytse Paedwizers - 2).

265 Douma, S.W. [= D. Kalma] (1946) Frysk Taeleigen-boekje II (mei kaei). It goede krûd. Drachten. (Rige Lytse Paed- wizers - 3). Duijff, P. (1994) Besprek fan: Pieter Breuker: Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk. Diss. Rijksuniversiteit Groningen, 1993, Yn: Driemaandelijkse bladen voor taal en volksleven in het oosten van Nederland, 46, pp. 167-172. Feitsma, A, R. Ferwerda, P. Gebenzon e.o. (1965) Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het Platte Friesk, diel I. Grins: Frysk Ynstitút oan de R.U. [Estrikken, nû. XXXVII]. Feitsma, A. (1967) ‘Gysbert Japiks tusken Frysk en Nederlônsk’, yn: Us Wurk, nû. 16, pp. 1-22. Feitsma, A. (1971) ‘Onderzoek naar tweetaligheid in Friesland’, yn: A. Feitsma en M. van Overbeke. Tweetaligheidsproblemen. Bijdragen en Mededelingen der dialectencommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, XLI. Amsterdam, pp. 5-21. Feitsma, A. (19732 a) ‘De Fryske tael’, yn: K. Boelens, A. Feitsma, L. Pietersen e.o., Twataligens; ynlieding yn forskate aspekten fan de twataligens. Ljouwert, pp. 20-27 [yn de 3de printinge fan 1981, pp. 23-30]. Feitsma, A. (19732 b) ‘Taelkundige aspekten’, yn: K. Boelens, A. Feitsma, L. Pietersen e.o., Twa- taligens; ynlieding yn forskate aspekten fan de twataligens. Ljouwert, pp. 46-61 (yn 19813 is it stik oer ‘Taalkundige aspekten’ tige útwreide, pp. 52-72). Feitsma, T. (1975) ‘Fryske taelidéology’, yn: De Stiennen Man, 31, nû. 9, pp. 2-10. Feitsma, A (1977) ‘Min frysk’, yn: Leeuwarder Courant, 20-1-1977. Feitsma, A. (1978) Tussen volkstaal en schrijftaal; meningen van filologen over het fries. Ljouwert/ Leeuwarden.(ynaug. rede VU, 10-2-1978). Feitsma, A. (1980) ‘The Frisian native speaker between Frisian and Dutch’, yn: D.J. van Alkemade e.o., Linguistic studies offered to Berthe Siertsema. Amsterdam, pp. 335-339. Feitsma, A. [= T.] (1981a) ‘Why and How do the Frisian Language and Identity Continue?’ Yn: E. Haugen, J. Derrick McClure en D. Thomson (eds.). Minority Languages Today. A Select- ion from the Papers read at the First International Conference on Minority Languages held at Glasgow University from 8 to 13 september 1980. Edinburgh: University Press (paperback edition with corrections and additions 1990), pp. 163-176. Feitsma, A. (19813 b) ‘Taalnoarm en ynterferinsje’, yn: K. Boelens e.o., Twataligens; ynlieding yn ûnderskate aspekten fan de twataligens. Ljouwert, pp. 52-62.

266 Feitsma, T. (1981c-1982a) ‘Mieningen oer de fryske taalnwarm’, 1-10, yn: Fryx. Tydskrift foar polityk en kultuer, 2 (1981), pp. 133-134; 157-158; 3 (1982), pp. 13-14; 22-23; 39-40; 52-53; 74-75; 92-93; 126-127; 139-143. Feitsma, T. (1982b) ‘Oer bûkbesprekken’, yn: Fryx, 3, pp. 8-9. Feitsma, T. (1982c) ‘Didaktyk Frysk yn it fwortset ûnderwiis (3)’, yn: Fryx, 3, nû. 9, pp. 134-135. Feitsma, T. (1983a) ‘Nog wot oer de taalnwarm’, yn: Fryx, 4, pp. 51-52. Feitsma, A. (1984) Besprek fan: Bo Sjölin, “Min Frysk”, een onderzoek naar het ontstaan van transfer en ‘code-switching’ in gesproken Fries. Amsterdam: Noord-Holl. U. M. 1976. viii-71 p. (Bijdr. en med. dialectencommissie Kon. Ned. Ak. v. Wet. A’dam, 50). Yn: Leuvense Bijdragen, 73, pp. 68-79. Ek ferskynd as Estrik 53, Grins. 1976. Feitsma, T. (1987a) ‘De nwarm fon it frysk by radyo-Fryslôn’, yn: Fryx, 8, nû. 2, pp. 74-75. Feitsma, A. (1987b) ‘Geschiedenis en karakter van de friese norm’, yn: J. de Rooij (red.), Variatie en Norm in de Standaardtaal. Amsterdam, pp. 57-70. Feitsma, T. (1987c] ‘De posysje fon it Frysk’, yn: Fryx, 8, nû. 3, pp. 92-96. Feitsma, T. (1988a) ‘Tankwurd 13-10-1988. Taspraak fan priiswinster Tony Feitsma’, yn: Frysk en Frij, 22-10-1988. Feitsma, T. (1988b) ‘Goed en geef Frysk’, yn: Leeuwarder Courant, 18-10-1988, p. 9. Feitsma, T. (1989a) ‘It spesyfyke karakter fon de fryske taalnwarm’, yn: Noarm en Ynterferinsje. Lêzingen fan de YSF-stúdzjedei fan 9 april 1983. Amsterdam: Ynteruniversitaire Stúdzjerie Frysk, pp. 15-22. Ek yn: Fryx. Tydskrift foar polityk en kultuer, 4 (1983b), nû. 3, pp. 48-51. Feitsma, A. (1989b) ‘The History of the Frisian Linguistic Norm’, yn: I. Fodor en C. Hagège (eds.), Language Reform: History and Future/La Réforme des Langues: Histoire et Avenir/Sprachereform: Geschichte und Zukunft. Vol. IV. Hamburg. Feitsma, T. (1990/1991a) ‘Fryske sjûrnalistyk, folksaardigens en emonsipaasje’, yn: Fryx, 11/12, nû. 2, pp. 111-114. Feitsma, T. (1990/1991b) ‘Frysofoby of frysismen yn it frysk’, yn: Fryx, 11/12, nû. 2, pp. 114-[115]. Feitsma, T. (1992) ‘Gysbert Japicx os taalbouwer (lêzing hoden yn Bolsert óp 23 augustus 1992 by gelegenhyd fon it Monúmint fon de Mwanne Gysbert Japicx)’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde, 7, pp. 29-53.

267 Feitsma, T. (1993a) Besprek fan: Pieter Breuker, Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk (Disser- taasje Ryksuniversiteit Grins) Grins, 1993, yn: De Pompeblêden, 64, nû. 5, pp. 84-87. Feitsma, T. (1993b) ‘De sosjale kant fan taal’, yn: Leeuwarder Courant, 28 maaie 1993, p. 22. Feitsma, A. (1993c) Oud en nieuw in de Frisistiek. Rede, in verkorte vorm uitgesproken bij haar af- scheid als bijzonder hoogleraar in de Friese taalen letterkunde vanwege de Fryske Akademy aan de Universiteit van Amsterdam op 28 juni 1993. Ljouwert/ Leeuwarden. Feitsma, T. (1994a) ‘Om Pieter Breuker hinne’, yn: Leeuwarder Courant, 15 july 1994, p. 24. Feitsma, T. (1994b) ‘Sosjale en persoanlike taalnoarm’, yn: Frysk en Frij, maaie 1994, p. 38. Feitsma, T. (1994c) ‘In “echte” taal’, yn: Frysk en Frij, july 1994, p. 39. Feitsma, S.K. (1893) ‘Ut ’e modder fen ’e maetskippij’, yn: Forjit my net!, XXIII, pp. 105-136; 153- 182. Feitsma, S.K. (1897) Het Evangelie van Markus vertaald in het Land-friesch. Leeuwarden: Meijer en Schaafsma. Feitsma, S.K. (1902) De vlugge Fries. Handleiding om zonder onderwijzer in korten tijd Friesch te leeren lezen, schrijven en spreken. Kampen. Foar de taalspegel/Opskerper (1980- ) [Anonym, ferskillende auteurs]. Rubryk mei foarbylden fan ‘min’ (= gjin) en ‘geef’ Frysk, dy’t sûnt 1-3-1980 yn de Leeuwarder Courant stiet. Folkertsma, E.B. (1941) ‘Hwet oer it gebrûk fen ’e swakke en sterke forbûging by de eigenskipswurden’, yn: De Pompeblêdden, 14, pp. 7-9. Folkertsma, E.B. (1944-1948) ‘Ut ’e spraeklear(e)’, yn: De Pompeblêdden, 17 (1944/45), nû. 3, pp. 32-33, nû. 4, 49-51; 18 (1947), nû. 3, pp. 29-32, nû. 4, 40-42; 19 (1948), nû. 1, pp. 7-10, nû. 2, 30-31, nû. 3, 58-60, nû. 5, 116-117. Folkertsma, E.B. (1949a) ‘Forlytsingswurden’, yn: De Pompeblêdden, 20, pp. 86-87. Folkertsma, E.B. (1950) ‘It meartal by haedwurden’, yn: De Pompeblêdden, 21, pp. 43-46. Gerbenzon, P. (1962) ‘Verfriesing en vernederlandsing van de Griekse, Latijnse en Franse leenwoorden in het Fries’, yn: Us Wurk, 11, nû. 2, pp. 40-48. Gezelle Meerburg, G.A. (s.j.)[1946] ‘Taelbidjer of logyske ûntjowing? (In bydrage ta de Fryske grammatika)’, yn: Frysk Studinte-Almenak 1946. Snits [útjefte fan de Federaesje fan Fryske Studinteforienings], pp. 91-94.

268 Gezelle Meerburg, G.A. [1947] ‘Hawwe wy forlet fan in Standert-Frysk?’ Yn: Frysk Studinte-Almenak 1947. Snits [útjefte fan de Federaesje fan Fryske Studinteforienings], pp. 104-107. Gorter, D. e.o. (1984) Taal yn Fryslân. Undersyk nei taalgedrach en taalhâlding yn Fryslân. Ljouwert. Gosses, G. (1929) Tael en dialekt. Snits. Haan, G.J. de (1988) Wetenschap en ideologie in de Friese taalkunde. Rede, uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Friese taalen letterkunde vanwege de Fryske Akademy aan de Rijksuniversiteit te Utrecht op donderdag 17 november 1988. Ljouwert/Utrecht. Haan, G.J. de (1990) ‘Grammatical borrowing and language change; the Dutchification of Frisian’, yn: D. Gorter et al. (eds.) [Fourth International Conference on Minority Languages, Vol. I, Clevedon], Journal of Multilingual and Multicultural Development, Vol. 11, Nos 1 en 2 , pp. 101-118. Haan, G.J. de (1992) Meertaligheid in Friesland. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de Friese Taal- en Letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen op dinsdag 24 november 1992. Dordrecht. Haan, G.[J.] de (1993) ‘Fryske skriuwtaal hat ferlet fan nije noarm’, yn: Leeuwarder Courant, 30 april 1993, p. 20. Haan, M.J. de (1972) ‘Hoe moatte wy mei dat frekte frysk oan?’ Yn: Alternatyf, 2, nû. 2, pp. 41-44. Haan, M.J. (1977) ‘Nuodlike skriuwerij’, yn: De Pompeblêden, [48, nû. 3], pp. 76-77. Haan, M.J. de (1978) ‘Barre en gebeure’, yn: De Pompeblêden, 49, nû. 14, p. 221. Haan, R. de (1983) ‘Inkelde opmerkingen oer terminology’, yn: P. Breuker (red.), Frysk yn it offisiële ferkear. Lêzingen en neipetearen fan it YSF-kongres 1982. Grins, pp. 64-73 (Estrik 61). Habermas, J. (1989) ‘Het begrip “communicatief handelen”; een toelichting’, yn: M. Korthals (red.), De nieuwe onoverzichtelijkheid en anderen opstellen. Meppel/Amsterdam. [Halbertsma, J.H. en E.] (18221 ) De Lape Koer fen Gabe Skroor. Dimter. Halbertsma, J.H. (1829) Het Geslacht der Van Haren’s. Fragmenten. Voorbericht, Deventer, pp. VI-VIII. Halbertsma, J.H. (1851) Aanteekeningen op het vierde deel van den Spiegel Historiael van Jacop van Maerlant. Inleiding. Deventer, p. 6. Halbertsma, J.H. (1865) ‘De vertaling des euangeliums van Mattheus in het Land-Friesch’, yn: De Vrije Fries, deel X, pp. 7-8.

269 Halbertsma, J.H. (18842 ) Het Evangelie van Mattheus vertaald in het Land-Friesch. London. Haugen, E. (1977) ‘Norm and deviation in bilingual communities’, yn: P.A. Hornby (ed.), Biling- ualism. Psychological, social and educational implications. New York, pp. 91- 102. [De Haan] Hettema, M. (1830) Beknopte handleiding, om de oude Friesche taal, voor zoo verre zij in handschriften en in druk nog bestaat, gemakkelijk te lezen en te verstaan, hoofdzakelijk voor diegenen welke eenige kennis der tegenwoordige Landfriesche taal hebben. Leeuwarden. Hiemstra, S.T. (1980) ‘Suske en Wiske yn it Frysk, in gaadlik learmiddel?’ Yn: De Pompeblêden, 51, nû. 9, pp. 12-13. Hiemstra, S.T. (1984) Lesjaan. Leargong foar it didaktysk foech fan de Afûk. Ljouwert. Hiemstra, S.T. (1987a) ‘Noarm en learmiddels folwoeksene-ûnderwiis’, yn: De Pompeblêden, 58, nû. 5, pp. 82-84. Hiemstra, S.T. (1987b) ‘Taalnoarm AFUK’ [Beslút oangeande de taalnoarm fan de AFUK. Fêststeld troch it AB fan de AFUK, 14 juny 1985], yn: De Pompeblêden, 58, nû. 5, p. 84. Hiemstra, S.T. (1989a) ‘Noarm en ynterferinsje’, yn: Noarm en Ynterferinsje. Lêzingen fan de YSF-stúd- zjedei fan 9 april 1983. Amsterdam, pp. 31-44. Ek yn: De Pompeblêden, 54 (1983), nû. 8, pp. 147-154. Hiemstra, S.T. (1989b) Noarm en taalstjoering. It belang fan kodifikaasje en elaboraasje as taal- plenningsaspekten, benammen foar it Frysktalige ûnderwiis. Drachten, july 1989 (skripsje taalkunde foar it ûnderwiisfoech Fryske taalen letterkunde oan de FU te Amsterdam) [ynklusyf in konkretisearre útstel foar in fierdere hiërargisearring fan it Frysk troch it (motivearre) dwaan fan in kar fan standertfarianten, pp. 110- 137]. Hiemstra, S.T. (1989c) ‘O, dat lestige tiidwurd!’, yn: De Pompeblêden, 60, nû. 2, pp. 11-13. Hiemstra, S.T. (1991) ‘De oerheid en de standerttaal’, yn: De Pompeblêden, 62, nû. 4, juny 1991, pp. 5-7. Hiemstra, S.T. (1992a) [Besprek fan] ‘B. Oldenhof, Janny van der Veen - administratyf meiwurkster Frysk Toanielferbân. Ljouwert/Leeuwarden, 1991; [en besprek fan] B. Oldenhof, Simon van der Meulen - amtner fan de gemeente Tytsjerksteradiel. Ljouwert/ Leeuwarden’, yn: Levende Talen, nû. 468, pp. 91-92. Hiemstra, S.T. (1992b) ‘Oantinkens oan Rindert Straatsma en de AFUK’, yn: De Pompeblêden, 63, nû. 6, pp. 5-8.

270 Hiemstra, S.T. (1993a) ‘De noarm fan it Frysk en de AFUK’, yn: De Pompeblêden, 64, nû. 5, pp. 76-79. Hiemstra, S.[T.] (1993b) Besprek fan: Pieter Breuker, Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk Grins/Gro- ningen, 1993 (Proefskrift); Estrikken nû 70, yn: Levende Talen, nû. 485, pp. 544- 547 en nû. 486, pp. 631-633. Hiemstra, S.T. (1995a) ‘Noarm en standert’, yn: De Pompeblêden, 66, nû. 1, pp. 12-14. Hiemstra, S.T. (1995b) ‘Is it ofst(o) of oftst(o)?’, yn: De Pompeblêden, 66, nû. 1, p. 21. Hiemstra, S.T. (1997/1998) ‘Frysk en Standertfrysk: ôffreding, open útbou I, II’, yn: De Pompeblêden, 68, nû. 5, pp. 72-75 en 69, nû. 1, pp. 5-7. Hoekema, T. (1953) ‘N.o.f.: J.J. Hof, Hjoeddeiske lûd- en foarmferoaringen 7 [Pompebl. XXIII, 111ff..]’, yn: De Pompeblêdden, 24, nû. 2, pp. 41-43. Hoekema, T. (1960) ‘Us skriuwers yn spried en tal’, yn: Us Wurk, 9 , pp. 90-95. Hoekema, T. [th] (1982- ) Ta it Frysk. [Rubryk] yn Lyts Frisia; tydskrift foar fryske striid en literatuer [sûnt 31, april-juny 1982, nû. 4/6, dêr’t benammen hollannismen yn wurdskat en taaleigen en dwaze of ynkonsekwinte stavering yn sinjalearre wurde; healwei 1996 (45) is 41 kear in ‘Ta it Frysk’ ferskynd]. Hoekema, T. (1986) ‘In te min achtlein aspekt by literatuerbeoardieling’. Lyts Frisia, 35, nû. 7/9, pp. 45-48. Ek yn: De Pompeblêden, 61, april 1990, nû. 3, pp. 1-3 [en nû. 4, 1990, p. 15 (rjochtsetting)]. Hoekstra, J. [1978] ‘Taalnoarm, ûnderwiis en frysistyk’, yn: Forslach fan de YSF-konferinsje mei as théma Hwat kin de frisistyk foar it ûnderwiis dwaen? Hâlden op 22 april 1978 to Ljouwert. (s.p.) [Amsterdam], pp. 8-9. Hof, J.J. (1901) ‘Hwerom skriuwe wy Frysk, - en hokker?’, yn: Forjit my net! 31, pp. 204-208 [út S. v.d. Burg syn ‘oanteikeningen fen de 60ste algemiene gearkomste fen it “Sel- skip for Fryske tael- en skriftenkennisse,” hâlden op de Jouwer, de 24ste fen Haeimoanne 1901]. Hof, J.J. (1903) ‘Frysk en Onfrysk’, yn: Sljucht en Rjucht, 7, pp. 204-206. Hof, J.J. (1904a) ‘It adfertinsjefrysk’ [‘Nije drankjes’], yn: Forjit my net, nû. 2, pp. 17-25. Hof, J.J. (1904b) ‘Boekskôging’ [oer de Lytse Fryske spraekleare]. Nieuwsblad van Friesland, 27 [= 26]-7-1904. Hof, J.J. [Jan fen ’e Gaestmar] (1914) Is der in Fryske tael? Mei foarút in “Taheakke” op it iepen brief “De saek Wiel- sma-en-Sipma - Hof”. Ljouwert. [mei in list fan skriuwtaalfoarmen dy’t ferlike wurde mei de wurdfoarmen fan midden Fryslân, pp. 28-34].

271 Hof, J.J. (1917-1918a) ‘Ut goederbêst’, yn: Fryslân, 2 (1917), pp. 24-28, 133-135, 146-149, 203-204; 3 (1918), pp. 31-33, 210-213. Hof. J.J. (1918b) ‘Skriuwtael en sprektael’, yn: Fryslân, 3, pp. 95-99, 130-132, 161-165, 206-210, 224-226, 252-258, 272-277 [sj. ek: Swanneblommen, 1 (1919), p. 112]. Hof, J.J. (1920) ‘Trouwen gean’, yn: Swanneblommen, 2, nû. 4, pp. 127-132. Hof, J.J. (1933) Friesche Dialectgeographie (met 68 kaarten). ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff. Hof, J.J. (1940-1942) Fjirtich jier taelstriid, I-IV. Dokkum: Fa. J. Kamminga. Hof, J.J. (1948a) ‘Fan on- en ûn-minsken’, yn: De Pompeblêdden, 19, nû. 4, pp. 88-92; nû. 5, pp. 103-112. Hof, J.J. (1948b-1952a) ‘Hjoeddeiske lûd(- en foarm)foroaringen’, yn: De Pompeblêdden, 19 (1948), nû. 6, pp. 127-131; 20 (1949), nû. 1, pp. 9-12, nû. 2, 37-39, nû. 4, 81-85, nû. 5, 103-106; 21 (1950), nû. 3, pp. 53-57; 22 (1951), nû. 1, pp. 14-18, nû. 2, pp. 34-36, 23 (1952), nû. 6, pp. 111-114 [sj. ek T. Hoekema, 1953]. Hof, J.J. (1952b) ‘De mearfoarmigens yn it skreaune F[f]rysk, I, II, II [= III]’, yn: De Pompe- blêdden, 23, nû. 2, pp. 35-40; nû. 3/4, pp. 61-65; nû. 5, pp. 87-89. Ytsma, J. (1995) Frisian as first and second language. Sociolinguistic and socio-psychological aspects of the acquisition of Frisian among Frisian and Dutch primary school children. [Diss.] Ljouwert. Ytsma, J. (1995) ‘Nije metoade foar it Frysk yn it basisûnderwiis’ [Besprek fan Jelle Banga et al., Fryske TaalRotonde], yn: De Pompeblêden, 66, nû. 4, pp. 73-75. Jelsma, G. (1988) ‘It wurk fan de taalnoarm-kommisje’, yn: De Pompeblêden, 59, nû. 4, p. 70. Jierferslach Afûk 1994. [spesjaal nûmer fan] De Pompeblêden, 66 (1995), nû. 3, p. 51 [û.o. oer it opheffen fan de kommisjes taalsoarch en taalnoarm yn 1994]. Jong, F. de (1993a) ‘Breuker giet ûnkritysk om mei teory’. [Besprek fan: P. Breuker, Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk, 1993 (diss.)], yn: Friesch Dagblad, 9 april 1993, p. 18. Jong, F. de (1993b) ‘Taalnoarm en it ûnderwiis op de pabo’s’, yn: De Pompeblêden, 64, nû. 5, pp. 81-82. Jong, J. de (1967) ‘Wol gefelisiteard!’, yn: De Pompeblêdden, 38, nû. 8, pp. 186-189. Jong, J. de (1981) ‘Sûnder noarm gjin takomst’, yn: De Pompeblêden, 52, nû. 4, pp. 60-61. Jong, J. de (1984) ‘Tús teedrinke, of theedrinke wy thús?’, yn: De Pompeblêden, 55, nû. 10, p. 199.

272 Jong, J. de (1985-1993) [168 kear in] ‘Taalpraatsje’, yn: Frysk en Frij, tusken 21-12-1985 en 31-3-1993 [oer ‘De Afûk-taalnoarm’, 24 okt. 1987]. Jong, L. de (1987) ‘Wêr leit de grins?’, yn: Frysk en Frij, 3-10-1987, p. 14. Jonkman, R. J. (1993) ‘De itige fraach nei taal of dialekt werris opikkere’. [Besprek fan: P. Breuker, Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk, 1993 (diss.)], yn: Leeuwarder Courant, 2 april 1993, p. 22. Kalma, D. (1916) Fryslân en de wrâld. Rede, sa likernôch hâlden op ’e Mienskipsgearkomste fen 29 Jan. 1916. Striidskriften fen De Jongfryske Mienskip. No. 1. Ljouwert. Kalma, D. (1926) ‘Fen it Fryske mêd. Suver Frysk’, XI-XVI, yn: Sljucht en Rjucht, 30, pp. 261- 263; 277-278; 289-290; 304-306; 361-362; 373-374. Kalma, D. (1928a) ‘Idioom’, yn: De Pompeblêdden, 1, pp. 2-4. Kalma, D.[F.= D. Kalma] (1928b-1933) ‘Hollannismen’, yn: De Pompeblêdden, 1 (1928), pp. 7-8; 6 (1933), pp. 47-48. Kalma, D. (1939) Nije paedwizer by Fryske stúdzje, binammen by dy for de Fryske Akte. Dokkkum: Fa. J. Kamminga. Kalma, D. (1940) ‘For suver Frysk’, I-IV, yn: De Pompeblêdden, 13, pp. 19-22; 44-47; 61-64; 81- 84. Kalma, D. (1942-1943a) ‘Nije fragen oer taeleigen’, yn: De Pompeblêdden, 15 (1942), pp. 45-48, 63-64; 16 (1943), pp. 10-12. Kalma, D. (1943b) Freegje mar fierder! In ynlieding ta it Fryske taeleigen. Foarste dieltsje. Boalsert. Kalma, D. (1943c) Koarte ynlieding ta J.J. Hof’s “Fjirtich jier taelstriid”. Dokkum. Kalma, D. (1948) Ken jim Frysk. In samling Frysk Taeleigen foar leargongen en selsstúdzje. Drachten. Kommisje Taalnoarm [fan de AFUK, 11 maart 1985 - 1994] it opheffen wurdt meidield yn in brief oan de kommisjeleden d.d. 9-3-1995, ke/dv950040/349]. Leeuwarder Courant, 25-3-1993. ‘Breuker: Fries is eigenlijk een dialect’, p. 25. Leeuwarder Courant, 7-7-1994. ‘It Beaken wegeret stik dr. Pieter Breuker.[Breuker:] “Akademy brûkt politike arguminten”’. Meer, G. van der (1977) ‘Standert en stavering’, yn: Trotwaer, 9, nû. 3, pp. 196-198. Meer, G. van der (1986) ‘De achterheaksels ENS en HEID yn it Frysk’, yn: Us Wurk, 35, pp. 108-130.

273 Meer, G. van der (1988) ‘It ‘achterheaksel’ {SK} en it leksikon’, yn: S. Dyk en G. de Haan, Wurdfoarried en wurdgrammatika; in bondel leksikale stúdzjes. Ljouwert, pp. 121-135. Oldenhof, B. (1987) ‘Slach II’, yn: Frysk en Frij, 7 nov. 1987. Oldenhof, B. (1990) ‘Werris oer de noarm’, yn: Frysk en Frij, 17 maaie 1990. Oppewal, T. (1988) ‘It Frysk en syn noarm. In stikmannich oertinkings yn de lette jûn fan 22 april 1988’ [23-4-1988], yn: Fryx, 9, nû. 2, pp. 81-83. Plattel, R. (1978) ‘Stellingen voor de Stúdzjekonferinsje - 1978 fan de YSF’, yn: Forslach fan de YSF-konferinsje mei as théma Hwat kin de frisistyk foar it ûnderwiis dwaen? Hâlden op 22 april 1978 to Ljouwert. [Amsterdam], p. 25. Postma, G. en P. de Clercq (1904) Lytse Fryske spraekleare, it Westerlauwersk om 1900 hinne oangeande. Ljouwert. Riemersma, A. (1994) ‘Breuker suggestyf’, yn: Leeuwarder Courant, 1-8-1994. Riemersma, Tr. (1977) ‘Goed en ferswarge friesk!’, yn: Trotwaer, 9, nû. 3, pp. 198-202. Riemersma, T. (1993a) ‘Foar de lykwein’, yn: Frysk en Frij, 14 april 1993, p. 5. Riemersma, T. (1993b) ‘Jimmer moat ik smeulend hearre’, yn: Trotwaer, 25, pp. 77-82. Riemersma, T. (1994) ‘Ideology’, yn: Frysk en Frij, augustus 1994, p. 20. Riemersma, T. (1996) ‘Frysk Frysk’, yn: Frysk en Frij, desimber 1996, pp. 9. Schaaf, Sj. van der (1977) Skiednis fan de Fryske biweging. Ljouwert. [oer ‘standerttael’ p. 186, ‘standert- Frysk, p. 198, ‘taelforearming’ p. 257]. Schotanus, J. (1991) ‘De taalnoarm’, yn: Frysk en Frij, 5-9-1991, p. 13. Sybesma, R.P. (1931) ‘Taelbihâld en taelgroei’, yn: Fryslân, 12, pp. 39-41, [mei O.H. Sytstra, ‘Neiskrift’], pp. 41-42. Sytstra, H.S. (1854) Inleiding tot de Friesche Spraakkunst. Leeuwarden. Sytstra, H.S. (1856) Klank- en Schriftleer der Friesche taal of: eerste afdeeling der Friesche spraakkunst. Leeuwarden. Sytstra, H.S. (1862) Woordenleer der Friesche taal of: tweede afdeeling der Friesche spraakkunst. Leeuwarden. Sytstra, O.H. (1886) ‘It Frysk tsjinoer it Hollandsk. Somlike wirden yn hjar gebrûk’, yn: Forjit my net! 16, pp. 186-192.

274 Sytstra, O.H. (1888) ‘Tael-rykdom’, yn: Forjit my net! 18, pp. 91-93. Sytstra, O.H. (1893) ‘In praetsje oer tael’, yn: Forjit my net! 23, pp. 141-152. Sytstra, O.H. (1900) ‘Alde wirden’, yn: Forjit my net, 30, pp. 53-54. Sytstra, O.H. (1901) ‘Oer wirden’, yn: Forjit my net, 31, pp. 17-20. [Sytstra, O.H.] De Samler (1904) ‘Taelsuvering’, yn: Forjit my net, 34, pp. 179-183. Sytstra, O.H. (1907) ‘It Underwys yn it Frysk!’, yn: Forjit my net, 37, nû. 6 , pp. 105-109. Sytstra, O.H. (1919a) ‘Der’, yn: Swanneblommen, 1, pp. 18-19. Sytstra, O.H. (1919b) ‘Foart, wei’, yn: Swanneblommen, 1, pp. 19-20. Sytstra, O.H. (1919c) ‘Taelrykdom’, yn: Swanneblommen, 1, pp. 71-74. Sytstra, O.H. (1920) ‘Ho en hofolle?’, yn: Swanneblommen, 2, p. 133. Sytstra, O.H. (1922) ‘Frysk’, yn: Swanneblommen, 3, pp. 121-122. Sytstra, O.H. en J.J. Hof (1925) Nieuwe Friesche Spraakkunst. Leeuwarden. [dêryn: ‘Idiomatische Woordenlijst’, pp. 178-274]. Sytstra, O.H. (1926-1928a) ‘Taelgebrûk’, yn: Fryslân, 7 (1926), pp. 42-44, 63, 94-95, 123-125, 143-144, 160; 9 (1928), pp. 122-124. Sytstra, O.H. (1928b) ‘Wirdkar’, yn: Fryslân, 9, p. 187. Sytstra, O.H. (1929a) ‘Oer wirden’, yn: Fryslân, 10, pp. 31-32, 63-64. Sytstra, O.H. (1929b) ‘Oerbringen yn it Frysk’, yn: Fryslân, 10, p. 187. Sytstra, O.H. (1929c-1932) ‘Frysk’, yn: Fryslân, 10 (1929), pp. 172-173; 11 (1930), pp. 43-45, 112-114; 12 (1931), pp. 174-176, 13 (1932) 92-94. Sytstra, O.H. (1930) It Frysk Eigene. Forsprate Stikken oer Tael en Taelgebrûk. Boalsert. (Fryske Bibleteek nû. XIX). Sytstra, O.H. (1931a) ‘Taelbihâld’, yn: Fryslân, 12, pp. 28-32, [‘Yetteris taelbihâld’] 47-48. Sytstra, O.H. (1931b) ‘For frysker Frysk’, yn: Fryslân, 12, pp. 63-64. Sytstra, O.H. (1931c) ‘Oer wirdfoarming’, yn: Fryslân, 12, pp. 92-95.

275 Sytstra, O.H. (1933) ‘Oer Frysk praten’, yn: Fryslân, 14, pp. 105-107. Sytstra, O.H. (1934) ‘Hollandismen’, yn: Fryslân, 15, pp. 43-44. Sytstra, O.H. (1937) ‘Oer taelforbastering’, yn: Fryslân, 18, pp. 13-14. Sipma, P. (1906) Frysk lês- en taelboekje. Leiden. Sipma, P. (1913) Phonology and grammar of modern West Frisian. Oxford. Sipma, P. (1914) De saek Hof-Sipma [Ut: Forjit my net!, nû. 3, Maert 1914]. Grou: Firma van der Spoel (hjirby yn: ‘Oanteikeningen fen de algemiene gearkomste’ [op Snjeon de 26ste fen Haeimoanne 1913, en:] ‘Saek Hof-Sipma’). [Yn: Selskipsmeidielingen 1913, No. II. Grou. 1913]. Sipma, P. (1947) ‘Lytse Fryske lessen’, yn: It heitelân, 25, ‘1. Grou of Grouwergea’, p. 18; ‘2. Oer “koarn” en sa’, pp. 39-40; ‘3. De groetenis fan de baes’, pp. 62-63; ‘4. Frysk- Boersk’, pp. 138-139; ‘5. Fan tael-âld en tael-nij’, pp. 158-160. Sjölin, B. (1970) ‘In rimmetikige perfester mjirkes? In pear kanttekeningen bij de ynternasjonalismen yn it Frysk’, yn T. Hoekema e.o. (red.), Flecht op ’e koai. Stúdzjes oanbean oan Prof. Dr. W.J. Buma ta syn sechstichste jierdei. Grins, pp. 189-192. Sjölin, B. (1974) ‘Zur lexikalischen Interferenz im gesprochenen Friesisch’, yn: Philologia Frisica anno 1972. Lêzingen en neipetearen fan it 6te Fryske filologekongres septimber 1972. Ljouwert, pp. 24-37. Sjölin, B. (1976a) ‘Kodewechsel und Transferenz bei diglossischem Bilingualismus. Eine Typik der Voraussetzungen ihrer Entstehung’, yn: Studia Neophilologica, XLVIII, nû. 2, pp. 245-268. Sjölin, B. (1976b) ‘Min Frysk’. Een onderzoek naar het ontstaan van transfer en ‘code-switching’ in gesproken Fries. Amsterdam.(Bijdragen en mededelingen der dialectencommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, L). Ek ferskynd as Estrik 53. Grins. 1976. Sjölin, B. (1977) ‘Tien stellingen over de Friese taalwetenschap’, yn: Us Wurk, 26, pp. 25-32. Sjölin, B. (1984) ‘Het “Min Frysk”-model - een kommentaar’, yn: Us Wurk, 33, pp. 47-50. Spoelstra, H. (1987) ‘Bernetaal as noarm?’, yn: Frysk en Frij, 3-10-1987, p. 14. Stienstra J. (1986) Taalpraatsjes. Ljouwert [dêrút oer de Afûk-noarm: ‘Afûk-Frysk I, II’, pp. 48-49].

276 Straatsma, R. (1975) ‘Fries leren? Mei sawn pear earen!’, yn: De Pompeblêdden, 46, nû. 7, pp. 163- 167. [Straatsma, R.] R.S. (1986) ‘Taalsoarch’, yn: Frysk en Frij, 13-9-1986. [Straatsma, R.] R.S. (1987a) ‘Libben Frysk’, yn: Frysk en Frij, 29-8-1987. [Straatsma, R.] R.S. (1987b) ‘Taalnoarmen’, yn: Frysk en Frij, 19-9-1987. Straatsma, R. (1987c) ‘Taalnoarm AFUK’, yn: Frysk en Frij, 3-10-1987. Straatsma, R. (1988) ‘Nei in taalnoarm foar it Frysk’, yn: It Frysk en syn noarm, [spesjale jefte fan] Us Wurk, 37, pp. 99-103. Straatsma, R. (1991a) ‘Wy sille mear soarch besteegje moatte oan ús taal’, yn: Leeuwarder Courant, 20 maart 1991, p. 5. [Straatsma, R.] (1991b) ‘De taalnoarm yn AFUK-útjeften’, yn: De Pompeblêden, 62, nû. 6, p. 8 [AB-be- slút fan de AFUK fan 25 okt. 1991]. Straatsma, R. (1993) ‘Taal en dialekt’, yn: Leeuwarder Courant, 5 april 1993, p. 5. Tamminga, D.A. (1966) ‘It sprutsen en it skreaune Frysk’, yn: De Tsjerne, 21, pp. 468-479. Ek yn: D.A. Tamminga, Kantekers. Grins, pp. 20-30. Tamminga, D.A. (1963) Op ’e taelhelling. Losse trochsneden fan Frysk taellibben I. Boalsert. Tamminga, D.A. (1973) Op ’e taelhelling. Losse trochsneden fan Frysk taellibben II. Boalsert. Tamminga, D.A. (1985) Kantekers. Fersprate stikken oer taal en literatuer. Grins. (Estrik 67). Tamminga, D.A. (1987) ‘Grins fan talitberens’, yn: Frysk en Frij, 3-10-1987. Tamminga, D.A. (1989a) ‘In lestich ynslûpsel’ [oer it wanfryske ‘se’ nei in ferhâldingswurd], yn: De Pompeblêden, 60, nû. 2, p. 9. [Tamminga, D.A.] (1989b) ‘In taalsmid oer syn taal. Douwe Tamminga yn novimber 80 jier’ [fraachpetear mei Tamminga], yn: Frysk en Frij, 14-10-1989, pp. 1-2. Tieman, B. (1988) ‘Krityk op it Beliedsrapport fan it Taalburo. Byfakskripsje Frysk oan de RU te Leien, fan Bart Tieman, juny 1988’, yn: Fryx, 9, nû. 3, pp. 109-128. Tiersma, P.M. (1985) Frisian reference grammar. Dordrecht-Holland/Cinnaminson - U.S.A.: Foris Publications.

277 Troelstra, P.J. (1888) Oan ’e Fryske Memmen’, yn: For hûs en hiem, 1, pp. 55-57, [op p. 68, stiet in oprop fan Nynkmuoi om briefkes yn ’t Frysk te skriuwen oan ’e útjouwer]. Tsjepkema, H. (fan 1944 ôf) [ûnderskate artikels oer taaleigen yn] De Pompeblêdden, sûnt 17 (1944/45). Tsjepkema, H. (fan 1948 ôf) ‘Efkes taelbuorkje’, yn: De Stim fan Fryslân [begûn op 8-10-1948]. Tsjepkema H. (1978) Efkes taelbuorkje. Ljouwert. Tsjepkema, H. (1997) Efkes taalbuorkje II. Ljouwert. Veeman, W. (1983) ‘Taalnorm en onderwijsvisie bij het vak Fries in het V.O.’ Yn: Fryx, 4, nû. 2, pp. 33-40 [ek yn: Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen, 16a (1983), 2a, pp. 51-67]. Veen, K.F. van der (1981) ‘De frekwinsjeferhâlding fan inkelde dialektyske farianten’, yn: It Beaken, 43, pp. 30-53. Veen, K.F. van der (1986) ‘Yndieling en relative ôfstân fan Fryske plattelânsdialekten’, yn: Philologia Fri- sica anno 1984. Lêzingen en neipetearen fan it tsiende Frysk fo[= i]lologe- kongres oktober 1984. Ljouwert, pp. 10-60. Veen, K.F. van der (1988) ‘Fariaasje en noarm yn 100 jier wurdboektradysje’, yn: It Frysk en syn noarm, [spesjale jefte fan] Us Wurk, 37, pp. 104-130. Veen, K.F. van der (1994) ‘Yndielingskaarten fan Fryske plattelânsdialekten’, yn: It Beaken, 56, nû. 1, pp. 1-23. Visser, W. (1985) Frysk Wurdboek (Nederlânsk-Frysk), diel 2. Leeuwarden/Ljouwert. Vries, J.W., R. Willemyns en P. Burger (1995) Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands. Amsterdam. Vries, S. de (1984) ‘J.W. Zantema oer it meitsjen fan in Frysk Wurdboek’, yn: Frysk en Frij, 27-10-1984. Vries, S. de (1993) ‘Pieter Breuker in proefschrift: Fries is geen volwaardige standaardtaal’, yn: Leeuwarder Courant, 26-3-1993, p. 15. Wadman, A. (1969) ‘ik bin in afûk-bern’, yn: A. Wadman, Mei Abraham fûstkje. Drachten, pp. 162- 166. Wadman, A. (1988) ‘Tusken argaïsme en Hollânisme’, yn: It Frysk en syn noarm, [spesjale jefte fan] Us Wurk, 37, jefte 3/4, pp. 203-212. Westra, L.H. (1993) ‘Mei it wetter foar dokter Breuker’, yn: de FRYSKE federalist, 6, nû. 3, p. 2.

278 Westra, L.H. (1994a) ‘Frjemde kostgongers. Ta de stavering fan frjemde wurden yn it Frysk’, yn: Us Wurk, 43, nû. 3-4, pp. 97-117. Westra, L.H. (1994b) ‘Wierheid en skientme yn de Fryske literatuer oan de ein fan de tweintichste ieu’, yn: Trotwaer, 26, nû. 6, pp. 270-177. Woude, G. van der (1948) ‘Hwat is tael en hoe “bistiet” tael [?]’, yn: De Pompeblêdden, 19, pp. 63-66. Woude, G. van der (1949) ‘Tael en dialekt’, yn: De Pompeblêdden, 20, pp. 61-67. Woude, G. van der (1953) ‘Frysk Underwiis en Standertfrysk’ [en] ‘Frysk Underwiis en Standertfrysk II [Lêzing hâlden foar de mastersgearkomste 1952]’, yn: De Pompeblêdden, 24, nû. 2, pp. 29-35; nû. 3/4, pp. 54-58. Woude, G. van der (1956) ‘Hwat is goed Frysk?’, yn: De Pompeblêdden, 27, nû. 3, pp. 49-55. Woude, G. van der (1960a) ‘Hwat moat dat frjemde wurd?’, yn: De Pompeblêdden, 31, pp. 38-41. Woude, G. van der (1960b) ‘Standaardtaal en dialekt in Friesland’, yn: Taal en Tongval, 12, nû. 1/2, pp. 9- 23. Woude, G. van der (1960c) ‘Oer it gebrûk fan ’t by bynwurden’, yn: K. Dykstra e.o. (red.), Fryske stúdzjes oanbean oan prof. dr. J.H. Brouwer op syn sechstichste jierdei 23 augustus 1960. Assen, pp. 335-349. Woude, G. van der (1961-1965a) ‘It Frysk en de oare talen’, yn: De Pompeblêdden, 32 (1961) nû. 9, pp. 200-204; 33 (1962), nû. 1, pp. 11-15; nû. 6, 121-123; 34 (1963), nû. 2, pp. 25-29; nû. 6, 122-125; 35 (1964), nû. 3, pp. 62-65; 36 (1965) nû. 3, pp. 55-58. Woude, G. van der (1965b) ‘Purisme’, yn: De Pompeblêdden, 36, nû. 7, pp. 147-151. Woude, G. van der (1970) ‘Taal en dialekt in Friesland’, yn: W. Pée en G. van der Woude, Taal en dialekt. Bijdragen en mededelingen der dialectencommissie van de Koninklijke Neder- landse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam XXXIX. Amsterdam, pp. 26-44. Woude, G. van der (1972) ‘Sprektael en Skriuwtael’, yn: De Pompeblêdden, 43, pp. 151-154; 174-176. Woude, G. van der (1980) ‘Frysk ûnderwiis en it Frysk’, yn: De Pompeblêden, 51, pp. 222-223. Zantema, A.(1984) ‘Berjocht fan de taalkundige ôfdieling fan de Afûk’, yn: De Pompeblêden, 55, nû. 14, p. 299. Zantema, J.W.(1984) Frysk Wurdboek (Frysk-Nederlânsk), diel 1. Leeuwarden/Ljouwert.

279 XIV Fryske Nammekunde1

Karel F. Gildemacher CHN Ljouwert

1 It spekulative tiidrek

Yn de âldste wurken oer de Fryske skiednis wurdt al gauris stilstien by de namme fan de Friezen. It giet minsken as Okke fan Skarl en Marten Hamkes,2 opfolgers en neiskriuwers fan fakentiden anonime kronikeurs folle mear om de (folks)ferhalen dy’t oan de ‘eale’ namme fan Fryslân fêst sieten as om de namme sels. De skiedskriuwing hat ommers hiel lang yn de tradysje fan de rjochtfeardiging fan de eigen posysje stien. Skiednis tsjinne yn Fryslân om sjen te litten hoe âld, respektabel en klassyk it ferhaal fan it folk fan de Friezen wie.3 Neat tsjinne dêrta dan ek better as in romantysk ferhaal oer de ieuwen- âlde namme ‘Fries’ of ‘Fryslân’. Yn de rin fan de 17de ieu namen de skiedskriuwers geandewei wat mear ôf- stân fan de al te útwrydske ferhalen oer it komôf fan de Friezen. Christiaan

1 In aktualisearre Hollânsktalige ferzje fan dit haadstik is ferskynd yn: Naamkunde, 31, 1999, afl. 1-2, pp. 39-68. 2 Okke fan Skarl, ek bekend as Ocko Scharlensis wie in skiedskriuwer, waans kronyk – dat ek in neifolging wêze soe – yn de 16de ieu troch oare skiedskriuwers oanfolle en neifolge is. Ien en oar makket dat net altiten út te meitsjen is of bepaalde opfettings oer de ôfkomst fan Fryske nammen oan him of oan neifolgers en foargongers taskreaun wurde moatte. Marten Hamkes, Marten Hamckema of Martinus Hamconius om 1550 hinne berne yn Fol- legea, heart ek ta in groep dy’t wol dy fan de apokrife skiedskriuwers neamd wurdt. Der wurde yn syn wurk nochal wat folkloristyske aspekten oantroffen. Yn it ramt fan dit haadstik wurdt foar dit soarte skiedskriuwing it eigenskipswurd ‘spekulatyf’ brûkt. In oantsjutting fan Waterbolk, dêr’t in soarte fan beskôging mei oantsjut wurdt dy’t boppe it feitlike of logysk bewiisbere útgiet. Yn It Beaken 56 (1994) side 124 sprekt Waterbolk lykwols net langer fan spekulatyf, mar brûkt er it wurd ‘fantastyske’. Dy oantsjutting kin ta misfer- stannen liede. Ferl. fierder oer dizze en besibbe skiedskriuwers njonken it 19de ieuske boek mei krityk op de Fryske skiedskriuwing fan Bolhuis van Zeeburgh, fral de dissertaasje fan E.H. Wa- terbolk, Twee eeuwen Friese geschiedschrijving. Grins, 1952. 3 Nijsgjirrich bliuwt bygelyks it ferhaaltsje dat de Friezen úteinlik út Tibet ôfkomstich binne. It heechste geberchte fan de wrâld hat ommers in Fryske namme. De Himalaya hjit sa om’t de Friezen seine dat men dêr de ‘himel aaie’ kin. Sa is my dat as jonge alteast ris ferteld. Itselde ferhaal wie ek de folksferhaleferteller Roel Piters de Jong van de Haule nammers bekend, sa’t er my ein fan de jierren santich fertelde. It is dus wierskynlik dat it hjir om in folksferhaal giet dat mooglik tebek giet op in 19de ieusk ferhaal. Dat haw ik (noch) net neigean kinnen (it ferhaal ûntbrekt oars yn de beide bondels mei folksferhalen fan De Jong dy’t Poortinga gearstald hat. Sa binne der mear (sj. byg. Waling Dykstra, Uit Friesland’s Volksleven, Leeuwarden s.a. / repr. Ljouwert, s.a., diel 1, bls. 8 oer de namme Helvetia). Tichter by hûs – âlder en itige troch de fermelding yn it hânskrift Jus Municipale Friso- num – spilet de sêge fan de kamp tusken Redbad en Karel de Grutte dêr’t nammeferklearrings fan de net mei wissichheid te lokalisearjen plakken Hochenzie, Wachenzie en Kaldadel yn befrissele binne (sj. W.J.Buma e.o.. Westerlauwersches Recht I, 128. Göttingen 1977).

280 Schotanus publisearre yn 1664 syn Beschryvinge van de heerlyckheydt Fries- landt. De earste sin fan dat boek is: ‘De naem der Friesen is seer oudt end langhe voor de gheboorte Jesu Christi in gebruyck geweest’ (Schotanus 1664, 3). Dan folget in ferhaal dêr’t dan dochs mar bliken út docht dat de Friezen winliken op ien streek set wurde kinne mei de Romeinen en de Griken, de grutte folken fan ús westerske beskaving. Op oare plakken yn it boek komt men ek soksoarte ferwizings tsjin. Schotanus’ beskriuwing fan Fryslân is ek foar de nammekunde fan belang om’t it in earste omfetsjend komtemporên oersjoch jout fan Fryske toponimen. Net selden jout Schotanus dêr ek betroubere eftergrûnynformaasje oer nammen bgl. (oer de eardere Middelsee): ‘Nu ist nieu landt door een scheydinge (suette inde Friesche taele) midden door afgepaelt.’ (Schotanus, 1664, 184a), mar yn oare gefallen wint it moaie ferhaal: ‘Beetgum, eertijdts Badegum, om dat de zee aen ’t kerckhof spoelde en men rondom in ’t water kon baden’ (Schotanus, 1664, 204b). Yn inkelde gefallen jout Schotanus ek omtinken oan de twatalige sitewaasje ‘Cuynder int Friesch de Tzonger’ (Schotanus, 1664, 223a); ‘Men seght Sneeck Snits gelijck van de naest gelegene stadt Ylck, Ylts’ (Schotanus, 1664, 246). De kombinaasje kaart4 en beskriuwing makket it wurk fan Schotanus fan grutte wearde foar de Fryske toponymy. Yn de rin fan de 17de ieu mei dan benammen troch tadwaan fan Ubbo Em- mius njonkelytsen wol in wat serieuzere skiedskriuwing nei foaren komme, de niget oan de frije ferbylding wie dochs wol tige grut en dy soe oant fier yn de 20ste ieu ta duorje. Soks hie syn wjerslach ek op de beskriuwing fan nammen. Dy wie almeast rjochte op (somtiden ûnderstelde) histoaryske aspekten. De lêste skiedskriuwer fan it spekulative stimpel hat Foeke Sjoerds (1713-1770) west.5 Yn de nammeferklearrings dy’t op ferskate plakken yn syn Algemene Beschryvinge van Oud en Nieuw Friesland foarkomme sit gâns folksetymology of spekulative etymology lykas de opmerkings oer de nammen Donge- radiel, Utingeradiel, de skâns by de Berkeap en de Lauwers dúdlik meitsje. As folksoerleverings binne hiel wat fan dy âldere nammeferhalen opnommen yn Uit Friesland Volksleven (Dykstra, 1895), it Frysk sêgeboek (Van der Molen, 1939), en mear soksoarte publikaasjes.6 Everwinus Wassenbergh (1742-1826), dy’t ek op oare plakken yn dit boek oanhelle wurdt, wie eins de earste dy’t mei Fryske nammen as nammen oan ’e gong west hat. Yn syn Verhandeling – dy’t moolk foar in part op in hânskrift fan Bogerman tebek giet – hâldt er him benammen mei persoansnammen

4 In oersjoch fan de foar de toponymy wichtige kaarten - ek de âldste mei frysktalige nammen - moat hjir spitigernôch benefter bliuwe (ferl. Gildemacher, 1993, 51-52 en de dêr opjûne literatuer). 5 De Encyclopedie van Friesland is bûtengewoan loovjend foar Foeke Sjoerds oer ‘voor- treffelijk historicus’. Hy mei dan faaks wat minder letterlik oernommen hawwe fan syn foargongers yn de spekulative Fryske skiedskriuwing, folle hat er net leard fan Ubbo Emmius. De oanstriid om eigen oanrette nammeferklearrings te jaan is grut. 6 It is spitich dat Beetstra (1987) ferwizings nei dizze boarnen, mar ek nei nammeferklearrings yn oare folksferhalesamlingen – benammen dy fan Poortinga – net opnommen hat. It soe nijsgjirrich wêze om nei te gean wêr’t beskate ferklearrings yn dy almeast 19de ieuske ferhalen weikomme en wat de ynfloed west hat fan âldere skriftlike boarnen. De wichtichste binne yn alle gefallen: Dykstra, 1895; Van der Molen, 1939; Van der Molen, 1979.

281 dwaande. Hy beskriuwt hoe’t it yn de rin fan de tiden gien is mei it jaan fan nammen. Om’t de Friezen in ‘bestendige verkleefdheid’ hiene oan it ferline hawwe se dy ‘sucht’ ek blike litten troch it bewarjen fan de âlde ‘vaderlijke eigennaamen’ (Wassenbergh, 1774, 8). Krekt dêrtroch soene der te uzes navenant folle mear âlde nammen bewarre wêze as earne oars.7 Hy hellet Ubbo Emmius – ‘Obbe Emmen een man wiens gezag bij kundigen met regt zeer zwaar weegt’ – wiidweidich oan8 en jout in oersetting, taheakke ien, fan Em- mius’ Kort berigt.9 Nijsgjirrich is de ‘verhandeling’ ek troch de opnommen nammelisten.10 De Aantekeningen wegens de naamen van zommige steden en dorpen in het hedendaagsch Friesland welke van eigennaamen oorspronkelijk zijn (Wassenbergh, 1774, 73-84) binne foar de 18de ieu fernijend mei’t Wassenbergh in persoansnamme as elemint fan in plaknamme sjocht en (dus) ek oare dielen fan de namme as elemint beskôget. Dat er wolris mis wie lykas by Oerterp en Olterterp11, docht oan syn fertsjinste foar de nammekunde net ôf. Ek oars hat Wassenbergh him noch wol mei nammen dwaande holden. Nijsgjirrich is wat dat oangiet syn hânskrift Taalkundige aantekeningen ter verklaring der benamingen van sommige steden en dorpen in Friesland (Prov. Biblioteek hs. 1288).

2 It tiidrek fan it sammeljen

Nei Wassenbergh hat it gâns in skoft tige rêstich west wat nammekundige stúdzjes oangiet. Ek de bydrage fan Joast Halbertsma is beheind. Der is eins mar ien dúdlik nammekundige stúdzje fan him: Eigennaamen der Friezen vergeleken hoofdzakelijk met die der Oud-Saxen en Angelsaxen (Prov. Bi- blioteek hs. 222). Spitigernoch is oan dat hânskrift noch net it measte om-

7 Ek út earder tiden binne wol nammelisten bekend. Ferl. Suffridus Petrus, De scriptoribus Frisiae, Keulen, 1593 – sj. It Beaken, 56 (1994) nr 2/3. – en Johannes Segerus, Epitome onomastici Phrisici, Oldenburg, 1651. 8 Dat is yn Fryslân foar dy tiid wol opmerklik (ferl. Encyclopedie van Friesland s.v. Ge- schiedschrijving) en it tekenet Wassenbergh as wittenskipper. 9 De oarspronklike tekst is te finen yn Emmius’ Rerum Frisicarum Historia fan 1616. Oer dat boek en syn boarnen bestiet gâns literatuer (vgl. Kalma, 1955). 10 It giet hjirby (yn it twadde stik fan de Taalkundige Bijdragen) om (2) een lijst van persoonsnamen ‘volgens de opgaave van Hundius, bij Leibnitz’; (3) ‘Lijst van eigennaamen welke de Friesen met andere gemeen hebben’; (4) ‘Groote lijst, zo van oude, als hedendaagsche echte Friesche mans- en vrouwennaamen’ – in troch Wassembergh blykber sels gearstalde list fan nammen foarkommend by ‘Emmen, Winsemius, Schotanus, Gabbema, Gysbert Japiks en anderen’; (5) ‘Verzameling van echte Friesche Geslachtnaamen welke van eigennaamen oorspronkelijk’ – basearre op it wurk fan Ubbo Emmius; (6) ‘Over de naamen sommiger steden en dorpen in het hedendaagsch Friesland welke van eigennaamen oorspronkelijk zijn’. It tredde stik fan de taalkundige bydragen begjint mei ‘Bericht aangaande een oud handschrift betrekking hebbende op de eigennaamen der Friesen enz.’. It giet hjir om in útjefte fan in hânskrift fan Reyner Bogerman (Dokkum, ca. 1470 - Aken, nei 1566). 11 Beetstra, 1987, 144a, resp. 145c. It giet by dizze plaknammen om in foarming mei it elemint ‘terp’ yn de betsjutting ‘doarp’ en net Nederlânsk ‘terp’ lykas Wassenbergh úthâldt.

282 tinken jûn.12 De brosjuere Friese eigennamen, voorstel aan het Friesch Ge- nootschap (Halbertsma, 1852) sprekt de needsaak út om, ferwizend nei de samling van Wassenbergh en yn neifolging fan wat yn it bûtenlân dien wurdt, in samling oan te lizzen fan de âldste foarmen fan Fryske (persoans)nammen – mei fynplakken! – út de Charterboeken, de Beneficiaalboeken ensafh.. Ek wat skelnammen13 fan doarpen oangiet hat Halbertsma warber west (ferl. Kalma, 1969, 172-178). Halbertsma hie nammers in grutte niget oan de eftergrûn fan nammen, de motivaasje krekt safolle as de etymology. Ta in gearfetsjende publikaasje is it net kommen; it binne fakentiden mear losse opmerkings dy’t yn ferhalen en, yn oantekens by beskate stikken ensafh. foarkomme.14 Yn syn wurdboekwurk krije tal fan nammekundige aspekten breder har gerak. Yn it útjûne Lexicon Frisicum A-Feer (Halbertsma, 1872) komme sawol appellativa – ‘gewoane wurden’ – as propria – eigennammen – foar. Op de earste bledside fine wy njonken it lemma a, ée, mei in beskôging oer dat wetternammetype, ek it lemma Abe dêr’t Halbertsma tal fan nammefarianten by ûnder bringt. Men kin fan miening ferskille oer de fraach oft soks in goede leksikografyske wurkwize is, men kin ek tsiere oft it ferstannich is om nammen op type byinoar te bringen15 en oft de kar dan wol goed makke wurdt, mar it gehiel is yn alle gefallen oersichtliker as Winkler syn oanpak letter yn de Friesche Naamlijst wie. Boppedat leit Halbertsma relaasjes mei moolk besibbe foarms yn oare talen en jout er yn gâns gefallen in etymology al is dy dan net basearre op de troch Rask en Grimm ûntwikkele histoarysk ferlykjende taalkunde dy’t letter yn de tiid sa wichtich wurde soe. It ûntbrekken fan al soksoarte gegevens yn de Friesche Naamlijst, dy’t dochs min ofte mear as in opfolger fan it Lexicon Frisicum sjoen wurde mei, makket dat Halbertsma’s leksikografysk wurk ek

12 It giet hjir om in foliohânskrift fan goed 40 bledsiden dat deselde struktuer hat as it ferneamde Lexicon Frisicum. Halbertsma brûkt ek hjir it Latyn as taal dêr’t de beskriuwings yn jûn wurde. Hy skriuwt net allinnich oer nammen, mar ek oer eleminten lykas hôf en docht fierder wakker flyt om Fryske nammen yn ferbân te bringen mei nammen yn âldere hânskriften lykas benammen de Beowulf. Sa ferbynt er Finne en Fintsje mei Finn, Hylke mei Hygelac ensafh. Op bls. 13/14 skriuwt er ek oer Baduhenna en ferbynt it earste stikje Badu- mei itselde elemint yn de Ingelske plaknamme Badbury, in suggestje dy’t wearde hat (ferl. i.c. Ekwall, 1960, 21-22. It is ek tige nijsgjirrich dat Halbertsma (o.w. bls. 31) al ferbân leit tusken de plaknammen Jorwerd en York dy’t resp. út âlder Everwerth en Eoforwic ûntstien binne (ferl. Miedema, 1966). 13 Wat de ‘skelnammen’ fan Fryske doarpen oangiet, de meast resinte samling is dy fan Breu- ker, 1984. Sjoch t.o.f. Halbertsma lykwols ek De Navorscher 6 (1856), 109- 110 – dêr’t skelnammen út Leed en Wille yn oanhelle wurde – en De Navorscher 7(1857), 171b dêr’t Halbertsma sels skriuwt oer syn ‘tweintichjierrige’ samling fan skelnammen fan doarpen en stêden. 14 Aardich is bygelyks it stikje by de namme Tjerne en de mooglike bedoeling dy’t Gysbert Japiks by dy en oare nammen hân hawwe kin. Sjoch oangeande oare nammen by Gysbert Japiks ek: Halbertsma, 1840, 134-135; 138-139; 161; 162; 223-225. Halbertsma is hjirmei de earste, dy’t him útdruklik dwaande hâldt mei nammen yn literêre wurken, Miedema soe literêr wurk letter as oanlieding brûke (sj. Beetstra, 1978, 76-88) en gie yn Fryske Nammen 6 (Århammar, 1986, 27-34) fierder op it troch Halbertsma oanjûne paad. 15 Deselde wize fan beskriuwing wurdt bygelyks noch altiten hantearre yn it Woordenboek van de voornamen fan J. van der Schaar (sj. de nijste druk yn de rige Prisma woordenboeken fan 1993).

283 foar de nammekunde fan grut belang bliuwt.16 It soe in moai ding wêze as Halbertsma’s nammekundich erfskip by gelegenheid ris ûndersocht en publisearre waard. Nei Halbertsma hawwe der sa foar en nei wol ûndersikers17 west dy’t benammen út histoarysk perspektyf wei har mei nammen dwaande holden hawwe. Earst Winkler soe dat eksplisyt dwaan.

2.1 Johan Winkler (1840-1916)

De produktyfste samler en publisist fan de lette 19de ieu wie Johan Winkler. Syn grutste belangstelling gie nei persoansnammen út. Yn 1870 skreau er al yn de Navorscher oer Fryske nammen yn Frankryk18, in grut tal artikels en artikeltsjes soe folgje. Oan de Nederlânske nammekundige rige Nomina Geo- graphica Neerlandica levere er ek in tal bydragen.19 In soad publikaasjes binne spitigernôch herhellings fan earder printe ferhanlingen.20 Somtiden bart dat sels letterlik. De Nederlandsche Geslachtsnamen (Winkler, 1885) kin as in gearfetting fan tal fan eardere publikaasjes beskôge wurde. It is in iensidich boek dat lykwols as nammesamling dochs in beskate wearde hat. Letter waarden in tal oare bydragen yn ien bondel publisearre (Winkler, 1900). De stúdzje fan de Nederlânske nammekunde en de Fryske rûn wat persoansnammen oangiet by Winkler frij maklik yn elkoar oer. Syn belangrykste publikaasje foar nammen yn Fryslân is de Friesche Naamlijst (Winkler, 1898). It is in alfabetysk oardere list mei alle mooglike soarten eigennammen, dy’t op nijfryske foarms lemmatisearre binne. In inkelde kear stiet der in etymology by en somtiden wurdt by in plaknamme nei in besibbe persoansnamme ferwiisd of oarsom.21 Yn guon gefallen wurdt in besibbe namme út Dútslân of Ingelân oanhelle. De ynlieding op de list foarmet in artikel op himsels, dêr’t gâns ûnderwerpen yn neamd wurde, mar neat oer-

16 Ek yn it hânskrift Lexicon Frisicum A en B (Prov. Biblioth. hs 225; 228) komme nammeferklearrings, nammefarianten en oare nammekundige saken geregeldwei foar. It soe wat dat oangiet moai wêze as de útjefte fan de typte tekst, sa’t dy as feestjefte fan it Frysk Ynstitút sûnt 1981 by gelegenheid mei poarsjes fan 50 siden út ein sette, ôfmakke waard. 17 De wichtichste dêrfan is Mr. A.J. Andreae – benammen oer Kollumerlân en omkriten. Dêr- njonken binne der oaren dy’t fral publisearje yn de Vrije Fries en de Friesche Volksalma- nak. Folslein ûnbetrouber, mar wol typearjend foar de noch altiten romantyske tiid en nijsgjirrich as kultuerferskynsel binne de opmerkings fan J. Hepkema yn syn ferneamde Eenvoudige Memories dat yn 1917 útkaam, mar eins yn de iere 19de ieuske tradysje past. 18 Navorscher 20(1870) 251-259. Ferl. it artikel fan Droege yn Dykstra, 1960, 413-418. 19 Dat barde benammen yn de jierren tachtich en njoggentich. De wichtichste bydragen binne: ‘Een en ander over de spelling der Friesche plaatsnamen’ yn NGN 1(1885) 18-53; ‘Frie- sche Plaatsnamen. Oorsprong, beteekenis en spelling in verband met geslachtsnamen en mansvoornamen I’ yn NGN I(1885) 161-177 en II yn NGN 2(1892) 160-181. 20 Oant no ta ûntbrekt in folsleine bibliografy fan Winklers publikaasjes. Men moat it dwaan mei dielbeskriuwings (lykas Kalma, 1955, 164-165) en it bibliografysk apparaat fan de Provinsjale Biblioteek fan Fryslân. Winklers korrespondinsje (te finen yn it Meertens- instituut fan de KNAW yn Amsterdam) soe ek nochris ynventarisearre en tagonklik makke wurde moatte. 21 Gauris barde dat goatysk, sa jout er ûnder de manljusnamme Oldefert ek in etymology fan de gemeentenamme (Hemelumer) Oldeferd (en Noordwolde) dy’t lykwols yn it lemma fan Himmelum (en oare lemmata) ûntbrekt.

284 tsjûgjend yn beskreaun wurdt. In earnstich punt fan krityk is dat Winkler hjirre gjin inkelde boarne mei namme neamt.22 Op dizze en oare tekoarten is al faker as ien kear wiisd (ferl. Miedema, 1961:138). As wichtichste beswieren tsjin it it wurk fan Winkler yn it algemien moat dan ek ynbrocht wurde dat er yn syn ûnderskate samlingen en artikels mar selden it fynplak of de boarne fan in namme opjout – ek as der wol gelegeheid ta wie – en as it om motivaasje, eftergrûnen en etymology giet, tefolle fan hjoeddeiske foarms en fersprieding útgiet en te min nei mooglik besibbe foarms bûten Fryslân sjocht. Soks nimt nammers net wei dat Winkler ek gâns fertsjinsten foar de Fryske nammekunde hân hat. Hy hat de belangstelling foar Fryske nammen yn oare gebieten as Fryslân wekker makke en syn samlingen kinne en moatte noch altiten foar beskate doelen – betroubere (persoans)nammesamlingen ûntbrekke bygelyks noch – brûkt wurde.

2.2 Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922)

Foeke Buitenrust Hettema is ien fan de wichtichste publisisten op it namme- kundeterrein oan de ein fan de 19de ieu. Oars as syn foargongers en yn tsjinstelling ta tiidgenoat Winkler sammelet er materiaal en beskriuwt dat – rekken hâldend mei de âldste foarms – op basis fan in brede kennis fan de germanistyk. Dat er etymologysk wolris mis wie docht oan dy fertsjinste neat ôf. Al sûnt syn earste artikels yn 1886 hold er him mei nammekunde op dy wize dwaande. It gie Buitenrust Hettema net allinne om it sammeljen fan nammen en it jaan fan in etymology, ek morfologyske aspekten krigen omtinken. Yn syn dissertaasje (Buitenrust Hettema, 1888) stie er û.o. stil by it toponymysk elemint -ns dat er as in palatalisearre foarm fan -inge seach, mar skreau er ek oer de relaasje tusken Tsjonger en Kúnder. Mei de riviernamme Lauwe(r)s soe er him wiidweidiger dwaande hâlde.23 Yn tal fan oare publikaasjes hold er him somtiden eksplisyt, mar gauris ek tusken noas en lippen troch mei nammen dwaande.24 Syn wichtichste publikaasje op nammekundich terrein is Friesche plaatsnamen tegelijk een bijdrage tot de oude aardrijkskunde van Friesland (Buitenrust Hettema, 1899) in foar de toponymy noch altiten monumintaal wurk dat mar foar in lyts part ferâldere is.25 It mei dan sa wêze dat it wurk rjochte is op de geografyske eftergrûnen fan de namme, troch de dokumin- tearre samling en de etymologyske kanttekeningen is it in boek dat noch altiten brûkber is. Oare bekende ûndersikers út deselde tiid lykas Van Helten – oer Jouke en Sjouke en Siebs – û.o. oer Fos(e)te – skreaunen ynsidinteel ek wol oer nammen, mar folle minder as Buitenrust Hettema en Winkler diene.26

22 Hy skriuwt dat soks net mooglik wie ‘om de wille der ruimte, der gewenschte beknoptheid, en ook om andere redenen niet’. ‘De gebruiker (...) moet mijne eerlijkheid in deze zaak vertrouwend aannemen.’ (Winkler, 1898, XI). 23 Sj. û.o. Nomina Geographica Neerlandica II (1892) 156-159. Ferl. Gildemacher, 1993, 321-324. 24 In folslein oersjoch fan dêrfan jout Miedema (1961), spitigernôch net gronologysk of systematysk. 25 Ferl. Sipma yn: Spahr van der Hoek, 1956, 3-4; Miedema, 1961:136. 26 Ferl. foar de hjir bedoelde publikaasjes (gearfetting en kommentaar): Miedema, 1961.

285 Yn de earste jierren fan de 20ste ieu naam it tal publikaasjes oer nammekunde geandewei ôf. De belangstelling fan de taalkundigen ferlei him nei de etymology fan appellativen en oare aspekten fan de taalkunde.

3 De moderne tiid

Sûnt it begjin fan de tweintichste ieu falt der winliken al in ûnderskied waar te te nimmen, mar nei de twadde wrâldoarloch – benammen yn it earste oanbe- gjin – kinne dúdlik twa streamingen ûnderskaat wurde: de wittenskiplike en de mear ‘folksaardige’. W. de Vries, mar letter ek H.T.J. Miedema en in tal oaren27 steane mear yn de universitêre tradysje en publisearje fral om utens, wylst Postma, Spahr van der Hoek en guon oaren op it terrein fan nammen folle mear populêr-wittenskiplik dwaande wiene en har foarum benammen yn Fryske Plaknammen hiene. Sipma nimt – wat nammen oangiet – in soarte fan middenposysje yn. Yn Fryske Nammen lykwols komme dy beide streamingen geandewei wer tichter byinoar.

3.1 Wobbe de Vries (1863-1942)

Johan Winkler hie rûnom yn Nederlân belangstelling oproppen foar Fryske nammen. Mei troch Buitenrust Hettema hie de Fryske nammekunde him fierder ûntjûn as nammekunde oangeande Fryske nammen. Nei in skoftke fan rêst, kaam der nei de earste wrâldoarloch in oplibbing troch de aktiviteiten fan Wobbe de Vries. Hy rjochte him yn syn benammen etymologysk oriïntearre stúdzjes fral op Noard-Nederlân. It Frysk krige dêrby eksplisyt omtinken.28 Njonken in grut tal artikels yn de rige Nomina Geographica Neerlandica29 binne in trijetal boekwurken op it mêd fan de nammekunde fan belang. Yn 1945 ferskynde Drentse Plaatsnamen en yn 1946 Groninger Plaatsnamen. Yn beide boeken stiet in fracht oan Fryske nammen, benammen jildt dat fansels foar de beskriuwing fan de Grinslanner plaknammen. It binne wichtige wurken, ek foar de Fryske nammekunde. Datselde jildt foar Friese Persoons- namen (De Vries, 1952). It is in dreech wurk mei fiergeande en somtiden ek fiersochte etymologyen. De struktuer fan it boek is net sa helder, njonken haadstikken basearre op in morfologyske yndieling spylje ek ‘losse namen en naamdelen’ net swak by. Fan belang is it boek ek om’t it nammen út de Friesche Oorkonden ferarbeidet en Oosterhout der in wiidweidich register op makke hat. Mei’t de nammekunde yn Fryslân – ûnder lieding fan it Namme- kundich Wurkferbân – in oare wei gie, hat it boek spitigernôch net it omtinken en de krityk krige dy’t it fertsjinne. Sipma’s boek(je) (Sipma, 1952) oer de

27 Lykas K. Fokkema (sj. syn bibliografy yn: H.D. Meijering e.o. eds. Studia Frisica. Grins, 1969, 241-250) en W.J. Buma (sj. syn bibliografy yn: T. Hoekema e.o. eds. Flecht op ’e koai. Grins, 1970, 380-384). 28 Yn ferskate publikaasjes hold er him mei sawol âld- as nijfrysk dwaande lykas syn Palata- lizering van û in ’t Westerlauwers Fries út 1931. 29 Sjoch: NGN VII (1930) 76-95; VIII (1932) 14-54; IX (1934) 21-100; X (1936) 93-164; XI (1938) 75-140.

286 Fryske persoansnammen wie yn it oankommen populêrder, mar oars net echt folle ienfâldiger. Krektlyk as De Vries wiene der ek letter noch wol in tal ûndersikers dat somtiden ferbûn mei en somtiden folslein los fan de aktiviteiten fan it Nammekundich Wurkferbân wittenskiplik aktyf west hat op it mêd fan de Fryske Nammekunde.

3.2 Piter Sipma (1872-1961)

Yn novimber 1949 hâldt Sipma (1950) in lêzing op it twadde sympoasium fan de Kommisje foar Nammekunde yn Amsterdam. Hy jout in oersjoch fan de nammekunde sa’t dy yn Fryslân op dat stuit bedreaun waard. Hy leit de klam op it toponimesammelprojekt. Op grûn fan dat materiaal hat stúdzje west nei de sprieding fan nammetypen. In twadde ûnderwerp foarmet de stúdzje fan de plaknammen yn it terpegebiet, wylst er fierder ek in aksint leit op de toponymy fan it âlde Fryslân. As haaddoel – ek foar it wurk fan it toponymysk wurk- ferbân – neamt Sipma: Fryslân yn syn wêzen kenne te learen. De aktiviteiten fan Kalma swijt Sipma yn it generaal oer. Faaks wiene de bydragen fan Kalma him út filologysk en taalkundich eachweid wei sjoen ûnder de mjitte. Sipma hat yn in tal lytsere en yn twa gruttere publikaasjes oer nammen op ’e tekst west.30 Yn Fryske Nammekunde I joech Sipma (1952) in oersjoch fan de persoans- nammefoarried fan Fryslân. Hy naam dêrby ek âldere publikaasjes en boarnen mei, lykas Jaekels list mei âlde Fryske persoansnammen fan 1895. Sipma hie nammers lang mei dat boek oan de gong west. Earst wie it bedoeld as it fjirde dieltsje fan de spraaklearrige Ta it Frysk. Sipma begjint mei in haadstik Nammen en neaming, mar hâldt him mear dwaande mei it beskriuwen fan hoe’t it nammejaan yn it ferline barde, as mei de hjoeddeiske fraach oer de persoansnamme as namme. It aksint leit nei de beskriuwing fan boarnen31 en it neamen fan in tal nammestúdzjes benammen op de etymologyske aspekten fan de âldste Fryske nammen. Yn in folgjend haadstik (VI) stiet er stil by de kristlike nammen. Yn de beskriuwing fan de skaainammen hâldt Sipma him benammen dwaande mei mear morfologyske aspekten wylst it boek ôfsletten wurdt mei stikken dy’t mear omtinken jouwe oan feroaringsprosessen. Hoe- wol’t Sipma skriuwt dat er war dien hat om it sa praktysk mooglik te meitsjen en it net te swierwichtich, mar algemien fersteanber en lêsber wêze te litten, is it troch syn kompaktens, de grutte kennis fan saken en erudysje fan de skriuwer folle earder in gearfetting as in ynlieding yn de (Fryske) antroponymy. It boek hie in brêge slaan kinnen tusken nammekunde op wittenskiplike wize en de nammekunde fan de sneupers. Yn it feit dat dit wurk nea op ’e nij printe is kin in oanwizing sjoen wurde foar de omstannichheid dat dat him net wurden is. Itselde jildt min ofte mear ek foar it twadde dieltsje fan Fryske Namme- kunde (Sipma, 1966). Dat is lykwols troch J.H. Brouwer nei de dea fan Sipma útjûn. It hie Sipma syn doel west om min ofte mear deselde struktuer te folgjen

30 In foech oersjoch dêrfan jout Brouwer yn Sipma, 1966, 6-8. 31 Sipma neamt fral histoaryske boarnen dêr’t nammen út sammele wurde kinne (ferl. Sipma, 1952, 18-23). Dêrnjonken neamt er ek in tal publikaasjes oer nammen yn it algemien en nammen by oare folken (Sipma, 1952, 25-35).

287 as by it boek oer de persoansnammen. Dat kaam der troch Sipma syn dea net mear fan. De ynfloed fan Brouwer is dúdlik, de haadstikken dy’t Sipma sa likernôch klear hie binne troch him besoarge. It haadstik oer it âlde Fryslân en dat oer de wetternammen binne de bêste. Dat oer lân- en bosknammen hie grif noch in twadde bewurking hawwe moatten, wylst Sipma net mear oan doarps-, buorskips- en pleatsnammen takommen is. Brouwer hat der ôf sjoen en meitsje it wurk sels dien. It spitige dêrfan is dat der oant no ta noch altyd gjin omfetsjende beskriuwing fan Fryske plaknammen bestiet32, tagelyk is it goed dat it wurk fan Sipma útjûn is sa’t it wie. Wachtsje oant de oare haadstikken fan Sipma’s plan klear wiene, hie ek fan gefolgen hân dat alle oare haadstikken op ’e nij skreaun wurde moatten hiene.33 It register (Sipma, 1972) dat op beide dielen ferskynde jout jin de mooglikheid om nei te sjen wat Sipma oer in beskate namme skreaun hat.

3.3 It nammekundich wurkferbân fan de Fryske Akademy en de publikaasjes

3.3.1 Fryske Plaknammen

J.J. Kalma (1907-1991) krige fuort nei de twadde wrâldoarloch niget oan nammen. Hy publisearre inkelde artikels en artikeltsjes yn De Pompeblêden, It Beaken en It Heitelân.34 De reaksjes brochten Kalma der ta om ‘in boekje oer Fryske plaknammen’ ferskine te litten. Kalma stie dúdlik net yn de filologyske tradysje fan Buitenrust Hettema, De Vries en Sipma, mar hong folle mear de kant fan Winkler en benammen dy fan histoarisy en taalbewegers as Wumkes c.s. oer: Skriuwe foar it Fryske folk. Yn 1949 ferskynde de bedoelde bondel artikeltjes ûnder de titel Fryske Plak- nammen, deel 1 (Kalma, 1949a). Kalma brocht ierryp en grien byinoar. Yn it wurd foarôf sprekt er de winsk út dat it net al te folle ûnder de mjitte fan it wittenskipsideaal fan P. Sipma – dêr’t Kalma tige mei praat hat – bliuwe mei. By it tarieden fan de Encyclopedie van Friesland (Brouwer, 1958) sille se gearwurke hawwe. Wylst Sipma yn steat wie om (bygelyks) in goed oersjochartikel te skriuwen oer Hoe de Friezen heten en waar zij wonen (Brouwer, 1958, 103-109) bliuwt it wurk fan Kalma tige fragmintarysk. Syn materiaal- samling is suver altyd beheind – al is dy op guon mêden noch nea troch oaren

32 Dat is wol bard foar it tiidrek oant 1200. R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff joegen it Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200. Amsterdam, 19892 út dêr’t de oerlevere Fryske plaknammen, mei in beheinde etymologyske taljochting fan Blok, ek yn meinommen binne. Wat de âldfryske plaknammen oangiet wachtsje de nammeregisters yn Friesche Oorkonden en oare boarne-útjeften op systematyske bewurking (ferl. It Beaken 52 (1990) 151-154). 33 It ferskinen fan Schönfelds Veldnamen yn 1950, syn Nederlandse Waternamen yn 1955 en Moermans as leksikon opsette Nederlandse Plaatsnamen fan 1956 hie makke dat it hiele boek fan Sipma oer de kop moatten hie. By it Meertensinstituut wurdt op dit stuit wurke oan in nije ‘Moerman’. 34 In foarriedige bibliografy fan Kalma (fersoarge troch B. van der Veen) is opnommen yn de bondel In fiemmannich bydragen ta de sechtichste jierdei fan ds. Kalma (Drachten, 1967). De besprutsen nammen en nammetypen binne te finen yn Beetstra, 1987.

288 oanfolle – de winsk om in etymology te jaan fakentiden grutter as de mooglikheid dêrta en it lizzen fan relaasjes tusken nammetypen ûntbrekt. Gjin niget dat Sipma him ûnder it bewâld fan Kalma amper mei de publikaasjerige bemuoit en allinne foar it tredde diel twa bydragen leveret. It nimt net wei dat it wurk fan Kalma noch altiten wol de muoite fan it lêzen wurdich is.35 Hoe- wol’t Kalma yn it earste dieltsje seit dat toponymy gjin ienmanswurk is, is ek it twadde dieltsje (Kalma, 1949b) folslein fan syn hân. Op ’e nij wurdt pleite foar in toponymysk wurkferbân (Kalma, 1949b, 1). Dat lêste komt der en Brouwer (1950, iii) skriuwt yn it tredde dieltsje dat de bydragen fan Kalma no beselskippe binne fan oare. Noch acht oare skriuwers leverje in artikel. Spahr van der Hoek skriuwt oer it belang fan it sammeljen fan nammen yn it fjild. Yn 1949 wie der op oanstean fan de Friesche Maatschappij van Landbouw mei út ein set, yn maart 1950 diene al mear as 120 minsken mei. It doel wie om safolle mooglik nammen op topografyske kaarten oan te jaan en om te sjen oft âldere nammen ek lokalisearber wiene. (Mei dat materiaal – by de Fryske Akademy bewarre – is nammers noch mar in hiel lyts bytsje dien). It tal auteurs is yn it fjirde dieltsje (Kalma, 1951) lytser, mar fan belang binne de bydragen van Brouwer oer it nut fan de toponymy foar de Fryske filology en in algemien stik fan P.J. Meertens oer persoansnammen. De lêste makket dúdlik dat men Fryske nammen net isolearre besjen moat. Oft soks trochkrong, is ûndúdlik, mar nedich wie sa’n stik al mei’t Kalma (1949b) noch eksplisyt skreau dat er net te folle materiaal fan bûten Fryslân jaan soe ‘om plakrûmte út te sparjen’. Spahr van der Hoek giet fierder mei it lizzen fan in mooglike relaasje tusken de foarm fan in stik lân en de namme derfan. Spahr soe ek letter gauris de geografyske relaasje tusken in toponym en it denotatum – it geografyske plak dat mei de namme oantsjut wurdt – besykje te lizzen.36 Yn it fyfte dieltsje (Kalma, 1952) is de ynbring fan Kalma tige lyts. In echt Kalma- artikel ûntbrekt sels folslein. Hie der yn it fjirde diel al eat stien oer Ostfries- land, yn it fyfte diel steane twa wichtige stikken oer Nordfriesland.37 Kalma hie oare belangstelling krige. Syn bydrage oan de Fryske toponymy wie oer en soe net weromkomme. Yn it sechte diel (Kalma, 1953) steane wichtige artikels fan Buma, Karsten, Laur, Schönfeld. Oaren nimme sa njonkelytsen de foarstap yn de Fryske nammekunde fan Kalma oer. Yn 1955 ferskynt earst it sânde diel (Spahr van der Hoek, 1955). De nije redaksje is bliid dat diel VII der lang om let is. Der steane twa soarten bydragen yn, mear ferklearjende en mear beskriuwende. Der wurdt ek skreaun dat men wiis is dat ek net-frysktaligen in bydrage leverje. Dat wie nammers net nij, it barde al sûnt diel IV. Yn it achtste diel (Spahr van der Hoek, 1956) steane folle mear bydragen mei in beskaat monografysk karakter as earder. Oepke San-

35 Miedema, 1961:136 is lykwols te posityf as er de aktiviteiten fan Kalma, yn ferliking mei de publikaasjes fan Buitenrust Hettema ‘fernijde Fryske plaknammestúdzje’ neamt. 36 Ferl. J.J. Spahr van der Hoek en O. Postma, Geschiedenis van de Friesche Landbouw. 2 dln. Leeuwarden, 1952. 37 De nammestúdzje yn Noardfryslân en ek dy yn Eastfryslân bliuwe yn dit artikel fierder ûn- besprutsen, wat net ynhâldt dat dêr gjin wichtige publikaasjes oer Fryske nammen ferskynd binne. Krektoarsom.

289 tema38 skriuwt wiidweidich oer de toponimen fan Toppenhuzen en Twellegea. Hy jout alfabetyske listen fan ûnderskate nammen en farianten derfan mei in fynplak en gauris in kadastrale oantsjutting. Dat lêste is nij yn Fryske publikaasjes. Yn diel njoggen (Spahr van der Hoek, 1957) stiet it ferfolch fan it artikel wylst Santema yn diel tolve (Spahr van der Hoek, 1959) in ferlykber artikel skriuwt oer De Hommerts en De Jutryp. Oaren soene Santema yn it sok folge. Sa waarden fan tal fan doarpen beskate nammesamlingen publisearre dy’t lykwols wakker ûngelyk fan kwaliteit binne. Yn positive sin binne de bydragen fan Jo Smit (Skylge) en Beetstra (Warkum en omkriten) fan belang. It mei opfallend neamd wurde dat mei de toponimen út âldere histoaryske boarnen navenant in bytsje dien wurdt. As it dan noch al foar komt bart dat min ofte mear sydlings. Alline Oosterhout (Spahr van der Hoek, 1956 en 1957) skriuwt op basis fan in korpus út de Snitser Recesboeken oer toponimen om 1500 hinne. Morfologyske aspekten komme ek net folle oan de oarder. Postma en Sipma diskusjearje oer adjektivyske foarmingen (Spahr van der Hoek, 1957) en dan hat men it wol sa likernôch hân. It ‘nijsgjirrige’ toponym kriget yn alle dielen it measte omtinken. Foar de stúdzje fan ôfsûnderlike toponimen (lykas de fynplakken) binne de registerdielen I-VIII (Spahr van der Hoek, 1956a) en IX-XV (Spahr van der Hoek, 1972) fan belang.

3.3.2 Fernijing?

Nei in skoft(ke) fan rêst wurdt it Nammekundich Wurkferbân fan de Fryske Akademy yn de rin fan 1975 wer aktyf. Miedema (1977) skriuwt oer it oplibjen fan de nammekundestúdzje yn Fryslân sawol yn it Nederlânsk (yn Naam- kunde) as yn it Ingelsk (yn Onoma) in oersjochartikel. Hy sjocht yn Gysselings fraach fan 1969 nei de toponymyske kontinuïteit yn de tiid tusken de Romeinen en de iere Midsieuwen de oanlieding ta it oplibjen fan de nammekunde yn de jierren nei 1975. Yn dat jier sprieken hy en H. Halbertsma oer terpnammen en terpen (sj. Naamkunde 7(1975) 169-202 resp. 203-235). Ph.H. Breuker – sûnt 1976 meiwurker fan de Fryske Akademy – blies neffens Miedema it Nammekundich Wurkferbân yn 1977 nij libben yn. Benammen de fraach oft men op grûn fan nammen in brek yn de kontinuïteit fan de bewenning fan Fryslân tusken 300 en 600 AD oantoane koe, spile ynearsten in rol. In andert op dy fraach yn nammekundige sin kaam doe net en is oant op dit stuit noch altyd net jûn, al is argeologysk fêststeld dat der yn alle gefallen net sprake west hat fan in folslein ferlitten fan it foartiid bewenne gebiet.39 De rige Fryske Plaknammen waard ferfongen troch ien mei de titel Fryske Nammen. Der wie tenei ek plak foar oare nammen as toponimen. Dat lêste liket ynearsten de iennige fernijing.

38 Santema hat gâns oer nammen publisearre yn in grut tal kranten, tydskriften en boekjes. In oersjoch jout de bibliografy fan B. van der Veen en de oanfolling dêrop. Sjoch K. de Vries, Oepke Santema 65. Drachten, 1969 en B. van der Veen, Oanfolling ta de bibliografy fan Oepke Santema. Ljouwert, 1972. 39 It is oars wol opmerklik dat men fan dy fragen, lit stean fan antwurden, neat yn de publikaasjerige werom fynt.

290 It earste dieltsje fan Fryske nammen (Beetstra, 1978) like trouwens noch yn hast alles op ien út de âlde rige. Guon artikels binne sels gewoan ferfolgen fan in eardere publikaasje. Spahr van der Hoek jout in oersjoch fan de toponime- sammelderij fan dat momint. Koart mar apart is in stikje fan Rink van der Velde oer folksnammen foar nijbouwiken, sa net der steane ek oerstallige stikjes yn dit diel.40 It twadde diel is de earste grutte nammekundige doarpsmonografy dy’t yn Fryslân ferskynd is. It giet om dy fan it doarp Boazum en is as doktoraal- skripsje skreaun troch Ph.H. Breuker (1978). Yn Frysk perspektyf sjoen wie de publikaasje dúdlik fernijend. Suver foar it earst41 wurde nammen struktureel byinoar brocht en wurde ûnderskate foarms mei jiertal, boarnefermelding en lokalisaasje opjûn. Yn in soad gefallen jout soks foar nammeferklearring hâldfêst. By it stribjen om fan bepaalde nammen in beskate etymology te jaan hat lykwols de omstannichheid dat der noch net foldwaande oare nammesamlingen yn Fryslân wiene grutte swierrichheden opsmiten. De etymology fan dy iene namme stiet dan fakentiden te isolearre om oertsjûgjend te wêzen. Sa net, mei dit dieltsje kin mei rjocht fan fernijing sprutsen wurde. Net earder waarden nammen yn gearhing besjoen. Dochs bleau it gehiel tagonklik foar in breed publyk. It is dan ek gjin wûnder dat de opset fan dizze monografy – útsein de etymologyske oantekens – in soad neifolge is. Diel trije (Århammar, 1981) is op ’e nij in sammelbondel. Blom skriuwt oer nammen fan Hylper fiskersskippen. It wichtichste út de bondel is de bydrage fan R.H. Bremmer jr. oer toponymyske spoaren fan Friezen yn Ingelân, mei’t der besocht wurdt nammekunde en etnografy ta in beskate hichte te ferbinen. M. Bakker (1982) beskriuwt yn it fjirde diel de toponymy fan Akkrum en Nes, wylst it fyfte diel bestiet út werprintingen fan in grut tal âlde en fakentiden net maklik te efterheljen artikels fan S.J. van der Molen (1985). Alle beswieren en foardielen dy’t by werprintingen hearre, komme hjir ek nei foaren42. Fryske nammen diel 6 (Århammar, 1986) is in boeiende útjefte mei’t der troch Huis- man skreaun wurdt oer Fryske eksonimen43 – frysktalige farianten fan nammen foar plakken bûten Fryslân – en Ormeling him dwaande hâldt mei de karto- grafyske werjefte fan Fryske toponimen. Troch de sitewaasje yn Fryslân te ferlykjen mei dy op oare plakken yn Europa komt Ormeling ta in tal beärgu- mintearre oanbefellings foar de werjefte fan plaknammen op kaarten, dy’t nammers (noch) net opfolge binne. Ormeling (1983) hie him trouwens yn syn dissertaasje ek dwaande holden mei itselde ûnderwerp en de hâlding yn Nederlân foar Fryske toponimen oer.

40 Benammen moat dêrby tocht wurde oan in stikje fan Hoatse de Jong oer de nammejouwing fan syn dochter en fierders oan de frijwat spekulative stikken oer de namme Baduhenna (ferl. dêroer bygelyks ek de opmerkings fan ien fan de auteurs sels yn Lyts Frisia jg. 33 (1984) 48). 41 Santema wie him foargien mei it beskriuwen fan de toponimen út in gebiet dat er de Suthermuthe neamde. (sj. Jierboek Frysk Skipfeartmuseum 1969-1970, 52-81). 42 Sjoch it besprek fan de bondel yn Frysk en Frij fan 9 novimber 1985. It bliuwt lykwols tige spitich dat in bibliografy fan Van der Molen – ek syn folkskundige artikels hawwe wearde – net foarhannen is. 43 Opmerklik is de (grutte) kaart fan Nederlân dy’t by dit diel heart. Op dy kaart steane alle plaknammen yn it Frysk oanjûn.

291 Ien fan de wichtichste dielen dy’t yn de rige ferskynde is Beetstra’s Topo- nimen en toponymyske eleminten yn Fryslân. In analytyske bibliografy ca. 1835-1980. W.T. Beetstra (1987) hat jierrenlang boeken en tydskriften troch- nommen en systematysk opskreaun wat dêr ynstie oer toponimen. It boek jout op alfabetyske folchoarder in oersjoch, yn it nijfrysk lemmatisearre, fan beskreaune toponimen, dêr’t by oanjûn stiet wêr’t oer dy namme skreaun is. De ein fan it lemma wurdt foarme troch in tige beheinde gearfetting fan de ûnder- skate opfettings dy’t oer de nammeferklearring besteane. Dat Beetstra der net by skriuwt út hokker publikaasjes dy opfettings komme is yn guon gefallen spitich. In ferriking wurdt lykwols foarme troch in oersjoch fan toponymyske eleminten dat as in apart haadstik opnommen is. Wat lemma-opbou oangiet is dit haadstik lyk oan dy fan it earste part fan it boek. Wa’t wat oer Fryske toponimen witte wol kin net om dit boek hinne.44 It achtste diel (Århammar, 1989) is op ’e nij in sammelbondel. Gildemacher skriuwt oer de relaasje taalgebrûk en (foar)nammejouwing, Rentenaar oer ferneamingsnammen en Ebeling oer ‘frjemde’ famyljenammen. Nammesamlingen fan Wjelsryp, en in skets fan de agraryske mikrotoponymy fan Noardfryske eilannen foarmje in oar skift. In wichtich artikel is dat fan P. Noomen oer midsieuske nammen op -hove en -hafe yn Noard-Nederlân en Noard-Dútslân, mei’t ien beskaat nammetype hjir yn gearhing mei histoaryske ynformaasje besjoen wurdt en foarriedige konklúzjes lutsen wurde oangeande de mooglike pragmatyske en semantyske ynterpretaasjes fan it (nammekundich) konsept ‘hôf’. It oant no ta lêste diel fan Fryske Nammen wurdt foarme troch it proefskrift fan K.F. Gildemacher (1993) Waternamen in Friesland. It is in wiidweidige stúdzje dy’t in oersjoch jout fan de wetternammefoarried fan westerlauwersk Fryslân oant en mei de 16de ieu en wat dêrfan wurden is, wylst er fierder beskriuwt yn hokker westgermaansk ramt de nammen sjoen wurde kinne.45 Yn 1994 ferskynde it by dit boek hearrende registerdiel. It hear oersjend kin min fêststeld wurde dat der mei Fryske Nammen wier fan brede fernijing fan de nammekunde yn Fryslân praat wurde kin. Der komt yn de publikaasjerige ommers mar in bytsje synteze foar en de measte dieltsjes foarmje in bondeling fan isolearre artikels fan ûngelikens nivo. Wol nij is it omtinken foar oare referinsjekategoryen as it toponym en perfoarst ek nij is it dwaande wêzen mei gruttere ienheden, lykas yn de dielen 2, 4 en benammen 9. Ek it somtiden mear wittenskiplike karakter fan de stikken is nij. Fral yn de jongere publikaasjes is it omtinken foar in breder perspektyf dúdlik oanwêzich. Om dêrmei lykwols fan in fernijende streaming sprekke te kinnen, giet te fier. Der mei dan in publikaasjemooglikheid wêze, in ‘skoalle’ ûntbrekt; ek it tal isolearre publikaasjes en rjochte op (in partsje fan) Fryslân is dêrfoar ek noch te grut.

44 Ferl. it besprek fan R.H. Bremmer jr. yn Nomina 14 (1992) 116-119. Dochs is Kalma, 1955 (benammen 172-220) noch net alhiel oerstallich. 45 Sjoch njonken in tal krantepublikaasjes, de besprekken fan dit boek yn Naamkunde 25(1993) 195-197 (fan M. Schroor), Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 40(1994) 234-236 (fan R. Rentenaar) en It Beaken 56(1994) 309-311 (fan G. van Berkel).

292 4 Fryske nammekunde út in breder perspektyf wei sjoen

4.1 H.T.J. Miedema (berne 1922)

Min ofte mear los fan de (frysktalige) publikaasjerigen yn Fryslân – al hat Miedema ek dêr yn publisearre – en folle mear yn de tradysje fan Buitenrust Hettema en Wobbe de Vries hat H.T.J. Miedema (berne 1922) op it mêd fan de nammekunde (en de dialektology sj. haadstik XII) warber west. De nammekundige publikaasjes fan Miedema sette yn de rin fan de jierren sechtich utein, al ridlik gau bestiet fierwei it grutste part fan syn publikaasjes út fakentiden histoarysk kleure nammekundige stúdzjes. Sintraal stiet fakentiden ien spesjale namme of in beskaat nammetype (ferl. byg. Miedema 1975 en 1975a) dat benammen út histoarysk taalkundich en etymologysk perspektyf – somtiden yn gearhing mei in geografyske distribúsje – besjoen wurdt. It hat fan grut belang west dat Miedema in soad mei nammen út de âldfryske oarkonden wurke hat, in aspekt fan de Fryske nammekunde dat earne oars gjin of amper omtinken krige. Miedema hat sawol omtinken jûn oan toponimen as oan antroponimen. Benammen de foarnammen stiene dêrby yn ’e belangstelling. De kwaliteit fan de publikaasjes is lykwols tige ferskillend.46 Mei’t Miedema ek redaksjelid fan Naamkunde wie en in soad yn dat tydskrift47 publisearre, krigen Fryske nammen navenant gâns omtinken yn in bredere rûnte as Fryslân. Benammen de warberens as heechleraar yn Utert (1966-1984) hat – mei troch de stipe fan in kollega foar it Aldgermaansk, J. Huisman – net allinne foar de nammekunde yn Nederlân, mar ek foar dy yn Fryslân fan grut belang west. It is lykwols spitich dat Miedema net in mear gearfetsjend wurk oer in beskaat ûnderwerp skreaun hat, lykas syn foargongers (De Vries, Sipma) al diene. Faaks lei him dy lange baan ek wat minder48 as it konsintrearre artikel, wat dat oangiet past ek Miedema tige yn de tradysje fan it Nammekundich Wurkferbân dêr’t er lid en foarsitter fan west hat.

4.2 Oare ûndersikers

Sa’t ek út de jongste publikaasjes yn de rige Fryske nammen bliken docht, hawwe mear Fryske ûndersikers út in breder perspektyf as allinne dat fan Fryslân wei warber west. Bûten Fryslân hat der lykwols ek sûnt de jierren fyf-

46 Ferl. bgl. Miedema 1979 en 1982 dy’t wakker oer it selde gean – al is de fiertaal ferskillend – en dêr’t metodologysk nochal wat spyn oan sit en Miedema 1986 (in ynventari- searring) en 1989 (dêr’t út in tal nammefoarms wei in bydrage levere wurdt oan de Fryske taalskiednis). 47 Naamkunde (sûnt 1968) is de opfolger fan de Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven en de Commissie voor Naamkunde te Amsterdam (fan 1950 oant 1968) en de tydskriften dy’t dêr wer oan foarôf giene. Regelmjittich komme dêr ek Fryske nammen oan ’e oarder of kin der in relaasjes lein wurde mei aspekten fan de nammekunde dy’t ek foar Fryske nammen relevant binne. 48 Wat dat oangiet hat Hoekstra (Tydskrift foar Fryske Taalkunde 1(1985) 101-102) terjochte sinjalearre – yn syn krityk op Miedema’s publikaasje fan 1984 oer Boalsert en Boalserter nammen yn âldfryske boarnen – dat it boekje in foaropset plan miste en dêrtroch brokkelich fan struktuer wie.

293 tich brede belangstelling foar Fryske nammen west. De namme fan de Friezen sels spile dêrby in wichtige rol.49 M. Schönfeld behelle yn in grut tal publikaasjes oer Nederlânske nammen ek de Fryske.50 Hy skreau ek artikels oer Fryske nammen op harsels. Oare Nederlânske ûndersikers bestegen somtiden ek spesjaal omtinken oan Fryske nammen. Benammen falt dêrby te tinken oan G. Karsten, J. Naarding, K. Heeroma, J. Huisman, D.P. Blok,51 R. Rentenaar en noch in tal oaren.52 Der kinne hjir ek in stikmannich bûtenlânske ûndersikers neamd wurde. Yn it foarste plak giet it dêrby om Hans Kuhn,53 dy’t mear as wa ek fol siet fan de fraach nei de germanisearring fan Noardwest-Europa en de fraach nei de kontinuïteit fan de bewenning fan westerlauwersk Fryslân. Nammen spilen yn syn wurk dêrby in sintrale rol. Syn lêzingen tidens it Frysk filologekongres fan 1966: Die ältesten Namenschichten Frieslands (Kuhn, 1968) is dêr in eksplisyt foarbyld fan. Maurits Gysseling hat ek in soad oer Fryske nammen skreaun. By him stiene âldere foarms en taalkundich histoaryske fragen ek sintraal. Twa kear skreau er oer de âldste Fryske nammen. Fan 1969 is syn lêzing De oudste Friese toponymie (Gysseling, 1970); yn de earebondel foar Miedema stiet it ferlykbere Speurtocht naar Frieslands oudste namen (Gys- seling, 1984). Oare ‘grutten’ lykas as Adolf Bach en Hans Krahe besprieken Fryske nammen allinne sydlings.54 De lêste jierren ferskine regelmjittich histoarysk rjochte doarps-55 en ge- meentebeskriuwings56 dêr’t ek wol omtinken by jûn wurdt oan nammen. It belang fan dy stúdzjes leit op it mêd fan de relaasje tusken namme en denotatum. As helpwittenskip kin nammekunde ek goed brûkt wurde by etymology,57

49 Sjoch haadstik II. 50 Ien kear sleat er dy eksplisyt út. It tal wetternammen wie yn Fryslân sa grut dat er dy yn Nederlandse Waternamen almeast bûten besprek hold (ferl. Gildemacher, 1993, 13). 51 Ferl. syn bibliografy yn: J.B. Berns e.a. eds. Feestbundel, Hilversum, 1990, 384-393. 52 De measte fan de wat âldere artikels (d.w.s. oant 1980) fan de neamde auteurs binne ferwurke yn Beetstra, 1987. 53 Ferl. de literatueropjefte by Gildemacher, 1993, 140. Dêr wurde fan oare bûtenlânske ûndersikers ek gâns publikaasjes opjûn. 54 Ut soarte bliuwt yn dit stik in oersjoch fan nammekundige publikaasjes fan en oer East- en Noard-Fryslân bûten beskôging ek al docht men dêrmei auteurs as Laur, Timmermann en Von Rohden, Kramer en oaren winliken ûnrjocht mei oan en ek al binne de resultaten fan dat ûndersyk foar Fryslân fan grut belang. Soks is lykwols folle minder it gefal mei West-Fryslân. 55 Benammen dy fan K. Boelens oer Nes, dy fan J. Oostra, oer Easterlittens en Jorwert, dy fan J. Post oer de Rottefalle, dy fan T. Kingma oer Bitgum en dy oer Dunegea fan R. Postma binne treflike foarbylden. 56 De gemeentebeskriuwings binne al yn de jierren tritich út ein set. Dêrfan, mei spesjaal omtinken foar nammen, neam ik: Dantumadiel (Botke en letter Teunissen), Baerderadiel en Barradiel (Sipma), Wymbritseradiel (Santema), Wûnseradiel (Spahr van der Hoek), Menameradiel (Santema en Van der Meer) en Haskerlân (Gildemacher). 57 Gildemacher hat op in etymologydei fan it taalkundich wurkferbân yn 1992 dêrfoar yn de pleit west. Yn Vlaanderen en Nederlân wurdt dêr al folle mear oan dien. Ferl. it artikel fan Karel Roelandts: Etymologie en Naamkunde yn: A. Moerdijk e.o. eds. 100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands. ’s Gravenhage, 1990.

294 it ûndersyk nei dy mooglikheden stiet yn Fryslân noch mar oan it begjin,58 dat selde jildt ek foar argeology,59 geakunde en skiedskriuwing.60

5 Fryske Nammekunde as nammekunde

De Fryske ûndersikers hawwe har nea net drok makke om de teoretyske aspekten fan nammen en nammegebrûk. In fraach wannear’t men fan in namme prate kin en net mear fan in appellatyf is bygelyks altiten ‘yntuïtyf’ (dus net) beändere. It ‘taalgefoel’ fan de native speaker (dat is de skriuwer fan it stikje) liket dêrby de trochslach te jaan. It liket as hat men alles wat der yn de wrâld om Fryslân hinne barde op nammekundich mêd gewurde litten en hat men de meast gongbere opfettings oer nammen ymplisyt folge sûnder in bydrage te leverjen oan de diskusje. Tusken de rigels troch kin dat yn spraaklearen en wurdlisten konstatearre wurde. Gildemacher (1987) jout in oarsjoch fan de ûnderskate opfettings en beskriuwt it probleem fan de saneamde ‘gearstalde’ eigennamme oan de hân fan wetteroantsjuttings yn Winklers nammelist. In ferlykbere problematyk – hokker eleminten wurde (ek) as namme brûkt – beskriuwt er (Gildemacher, 1990) oangeande âldfryske appellativen foar wetter. In soad oare aspekten fan de nammekunde – semantyske, pragmatyske en sosjolingwistike – komme yn de Frysktalige publikaasjes ek mar amper oan de oarder. Fansels, Miedema hat gâns ûnderwerpen by de ein hân – mar fral taalkundich-histoarysk – en fan belang is it ûndersyk fan Steenbeek (1987) oer de relaasje namme en dialekt, mar benammen ûnderwerpen dy’t mei twataligens61 te meitsjen hawwe binne mar komselden beskreaun en dat is spitich. Ut Fryslân wei hie dêrmei – krekt lyk as op oare dielgebieten – in spesifike bydrage levere wurde kinnen oan wittenskiplik ûndersyk op dit mêd.

6 Slot

Mei it fertrek fan Miedema út Utert (yn 1984), ridlik gau folge troch it ôfskied fan Huisman en nei it fertrek fan Århammar út Grins wei (1988), kaam der in ein oan de universitêre nammekunde wat Fryske nammen oangiet. R.A. Ebeling, bestjoerslid fan it Nammekundich Wurkferbân en redakteur fan Fryske Nammen is de iennige dy’t him dêr (yn Grins) û.o. noch mei dwaande

58 In foarbyld dêrfan is it artikel fan Jarich Hoekstra: Sjerp en sjerp yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 2 (1986) 49-56. 59 In foarbyld fan dy brûkberens jout G.J. de Langen yn syn dissertaasje Middeleeuws Fries- land. De economische ontwikkeling van het gewest Oostergo in de vroege en volle Middel- eeuwen. Groningen, 1992. 60 Ferl. tal fan resinte publikaasjes benammen fan J.A. Mol, P.N. Noomen, K. Huisman en M. Schroor. 61 Der binne wol inkelde artikels dy’t mei twataligens – wat nammen en nammejouwing oangiet – te krijen hawwe. Miedema bygelyks skreau yn dat ramt oer toponimen (Miedema, 1984; 1987a) en Gildemacher (1989) oer foarnammen.

295 hâlde kin.62 De Fryske Akademy hat dan wol in meiwurker dy’t û.o. nammekunde ta syn taken rekkenje moat, mar folle set soks net út ’e wei. J.A. Mol is ommers yn it foarste plak in mediaevist en boarnebesoarger, dy’t mei de publikaasje fan bgl. de prekadastrale atlasrige in wichtige bydrage leveret foar helpwittenskippen fan de nammekunde. Binnen de taalwittenskip – yn brede sin – wurdt foar nammekunde amper plak63 makke en ek de tapaste taalkunde64 en de taalsosjology of de sosjolingwistyk besteget der gjin omtinken oan. It is om mear as ien reden tige spitich dat de ynstitúsjonele Fryske nammekunde wittenskiplik besjoen hjoed de dei stil stiet. Soks jildt nammers ek foar de Nederlânske nammekunde en dat makket it allinnich mar slimmer. It fertrek fan D.P. Blok (UvA), dy’t ek altiten belangstelling foar Fryske nammen hie, hat ek yn de rânestêd in ein makke oan de wittenskip fan de nammen. Ien en oar beart as skuorde klokken as men dizze sitewaasje ferliket mei dy yn België (yn relaasje ta Nederlân benammen Leuven), Dútslân (yn relaasje ta Fryslân benammen Kiel), Ingelân en op tal fan mêden, sûnder mis ek de mear teoretyske aspekten, de Skandinaafske lannen. Wol de Fryske nammekunde net fierder achterop reitsje, dan moat der mei gauwens aksje ûndernommen wurde. It yn stân hâlden fan de publikaasjerige65, it meitsjen fan in ûndersyksplan en it stypjen fan wittenskiplik ûndersyk op it mêd fan de nammekunde en it lizzen fan relaasjes mei it bûtenlân hat dêrmei in earste prioriteit.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1994)

62 Foar de Fryske nammekunde is syn aktiviteit oars fan grut belang. Ebelings wurk oer de famyljenammen om Leer hinne (1984) hat ek ymplikaasjes foar Westerlauwers Fryslân en syn wichtich wurk oer de foaren famyljenammen yn Nederland (Ebeling, 1993) is ek foar Fryslân fan belang (sj. wat dat oangiet fral it besprek fan dat boek yn: It Beaken 56(1994) 59-60). 63 Fan belang foar de stúdzje fan de Aldfryske nammen is de bibliografy fan Bremmer (1992) side 185. Mutatis mutandis jildt dat ek foar de bibliografy fan Hoekema (1979). 64 Yn Nederlân hat F.J. Ormeling him yngeand dwaande holden mei de wize fan werjaan fan plaknammen op kaarten. De fraach oft de minderheid syn fariant op de kaart krigen stie yn syn proefskrift (1983) sintraal. Ormeling skreau ek oer Fryslân, mar it is opmerklik dat der yn Fryslân sels net mear dien is oan nammekundich ûndersyk yn twatalige sitewaasjes. Yn 1989 hold Gildemacher in (net yn de proceedings publisearre) lêzing op de fjirde ICML mei de titel: One place two names: some notes on toponomastics in a bilingual community. Ek op oare plakken hat er mei dat ûnderwerp oan de gong west. 65 Ut soarte giet it dêrby net allinnich om in rige as Fryske Nammen. Boarnepublikaasjes, al hawwe dy dan fakentiden ek in oar doel, binne ek wichtich. In earste oersjoch fan (âldere) boarnen foar nammekundich ûndersyk jout Gildemacher (1993, 131-133).

296 Selektearre bibliografy

Århammar, N.R. (1981) Fryske Nammen 3. Ljouwert. Århammar, N.R. (1986) Fryske Nammen 6. Ljouwert. Århammar, N.R. (1989) Fryske Nammen 8. Ljouwert. Bakker, M. (1982) Toponymy fan Nes en Akkrum. Ljouwert (= Fryske Nammen 3). Beetstra, W.T. (1978) Fryske Nammen 1. Ljouwert. Beetstra, W.T. (1987) Analytyske Bibliografy. Ljouwert (= Fryske Nammen 7). Bremmer, R.H. jr. (1992) A bibliographical guide to Old Frisian Studies. Odense. Breuker, Ph. H. (1978) Toponymy fan Boazum. Ljouwert (= Fryske Nammen 2). Breuker, Ph. H. e.o. eds. (1984) Bydragen ta Pleatslike Skiednis I, pp. 135-149, Ljouwert, 1984. Brouwer, J.H. (1950) Fryske Plaknammen deel III. Ljouwert. Brouwer, J.H. red. (1958) Encyclopedie van Friesland. Amsterdam/Brussel. Buitenrust Hettema, F. (1888) Bijdragen tot het Oudfriesch Woordenboek. Leiden. Buitenrust Hettema, F. (1899) Friese Plaatsnamen. Tegelijk een bijdrage tot de oude aardrijkskunde van Fries- land. Leiden (= Nomina Geographica Neerlandica IV). Dijkstra, F. (1962) Fryske Plaknammen deel XIII. Ljouwert. Dijkstra, F. (1965) Fryske Plaknammen deel XIV. Ljouwert. Dykstra, K. ed. (1960) Fryske stúdzjes. Assen. Dykstra, W. (1895) Uit Friesland’s Volksleven. Leeuwarden, s.a. (1895). Repr. Leeuwarden, 1970. Dolk, W. (1969) Leeuwarder Straatnamen. Leeuwarden. Ebeling, R.A. (1993) Voor- en familienamen in Nederland [...]. Groningen / ’s Gravenhage. Ekwall, E. (1960) The concise Oxford Dictionary of English Place-Names. Oxford Gildemacher, K.F. (1987) ‘Wurd en namme yn guon 19de en ier 20ste-ieuske spraaklearen, wurdboeken en nammelisten’, yn: Us Wurk 36, pp. 112-124.

297 Gildemacher, K.F. (1989) ‘Nammen en namen. In lyts ûndersyk nei in tal aspekten fan de relaasje tusken taalgebrûk en nammejouwing’, yn: Århammar, 1989, pp. 8-22. Gildemacher, K.F. (1990) ‘Some remarks on Old Frisian Appellatives Denoting ‘fresh water’ in a Geo- grahical Sense’, yn: R.H.Bremmer ed., Aspects of Old Frisian Philology. [Estrik nr. 69]. Amsterdam/Atlanta/Groningen. Gildemacher, K.F. (1993) Waternamen in Friesland. Ljouwert (= Fryske Nammen 9). Gysseling, M. (1970) ‘De oudste Friese toponymie’, yn: Philologia Frisica anno 1969. Groningen. Gysseling M. (1984) ‘Speurtocht naar Frieslands oudste namen’, yn: N.R.Århammar e.o. eds. Miscell- anea Frisica, pp. 243-247. Assen. Halbertsma, J.H. (1840) Letterkundige naoogst. Deventer. Halbertsma. J.H. (1852) Friesche eigennamen, voorstel aan het Friesch genootschap. Deventer. Halbertsma, J. (1872) Lexicon Frisicum. A-Feer. Deventer Hoekema, T. (1979) List fan bydragen fan bilang foar it Frysk (1828-1950). Grins. Kalma, J.J. (1949) Fryske Plaknammen deel I. Ljouwert. Kalma, J.J. (1949a) Fryske Plaknammen deel II. Ljouwert. Kalma, J.J. (1951) Fryske Plaknammen deel IV. Ljouwert. Kalma, J.J. (1952) Fryske Plaknammen deel V. Ljouwert. Kalma, J.J. (1953) Fryske Plaknammen deel VI. Ljouwert. Kalma, J.J. (1955) Repertorium Frieslands verleden. Leeuwarden. Kuhn, H. (1968) ‘Die ältesten Namenschichten Frieslands’, yn: Philologia Frisica anno 1966. Groningen. Miedema, H.T.J (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. Ljouwert. Miedema, H.T.J. (1966) Van York naar Jorwerd. Enkele problemen uit de Friese taalgeschiedenis. Gro- ningen. Miedema, H.T.J. (1975) ‘Wijckel en verwante bosnamen van esdorpen in Gaasterland en omgeving’, yn: Naamkunde jg. 7, pp. 7-12. Miedema, H.T.J. (1975a) ‘Typen van terpnamen vooral in de oude kern van Westergo’, yn: Naamkunde jg. 7, pp. 169-202.

298 Miedema, H.T.J. (1977) ‘De opleving van de Friese Naamkunde sinds 1975’, yn: Naamkunde jg. 9, pp. 277-283. Miedema, H.T.J. (1978) ‘A revival of Frisian Name Studies.’ Yn: Onoma vol. 21 (1978) pp. 639-641. Miedema, H.T.J. (1979) ‘Frysk en frjemd by foarnammen yn Fryslân’, yn: Philologia Frisica anno 1978. Leeuwarden. Miedema, H.T.J. (1982) ‘Bijdragen tot de voornamengeografie van Friesland’, yn: Naamkunde jg. 14, pp. 46-51. Miedema, H.T.J. (1985) ‘Taalwisseling in de toponymie van Sneek en Bolsward omstreeks 1500’, yn: Naamkunde jg.17, pp. 16-17, pp. 222-228. Miedema, H.T.J. (1986) ‘De Fryske foarnammen yn Gysbert Japiks syn dichtwurk’, yn: Århammar, 1986, pp. 27-34 Miedema, H.T.J. (1987a) ‘Friese plaatsnamen, tweetaligheid, brekingen en andere problemen’, yn: Naam- kunde jg. 19, pp. 104-141. Miedema, H.T.J. (1987) Fries en Nederlands. De Bilt. Miedema, H.T.J. (1989) ‘Sytse, Wytse en de let-Aldfryske assibilearring yn nammen fan haadlingen en oare hegerein’, yn: Århammar, 1989, pp. 123-135. Molen, S.J. van der (1939) Frysk Sêgeboek. 4 dln. Assen, 1939-1943. Repr. yn ien bân, Ljouwert, 1973. Molen, S.J. van der (1979) De efterste hûn seach om. Bûtenpost. Molen, S.J. van der (1985) Op eigen manneboet op nammen út. Ljouwert (= Fryske Nammen 5). Ormeling, F.J. (1983) Minority toponyms on maps. The rendering of linguistic minority toponyms on topographic maps of western Europe. Utrecht. Schotanus, C. (1664) Beschryvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt tusschen ’t Flie end de Lau- wers. Franeker. Reprint: Leeuwarden/Amsterdam, 1978. Sipma, P. (1950) ‘Toponymisch onderzoek in Friesland’, yn: Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde enz. jg. 26, pp. 29-38. Sipma, P. (1952) Fryske Nammekunde I. Foar- en Skaeinammen. Drachten. Sipma, P. (1966) Fryske Nammekunde II. Haedstikken út de Fryske toponymy. Drachten. Sipma, P. (1972) Fryske Nammekunde III. Register op I en II. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1955) Fryske Plaknammen deel VII. Ljouwert.

299 Spahr van der Hoek, J.J. (1956) Fryske Plaknammen deel VIII. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1956a) Register op Fryske Plaknammen I-VIII. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1957) Fryske Plaknammen deel IX. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1957a) Fryske Plaknammen deel X. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1958) Fryske Plaknammen deel XI. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1959) Fryske Plaknammen deel XII. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1969) Fryske Plaknammen deel XV. Ljouwert. Spahr van der Hoek, J.J. (1972) Fryske Plaknammen deel XVI. Register op de dielen IX-XV. Ljouwert. Steenbeek, R. (1987) ‘Nammen yn ’e dialektgeografy’, yn: Co Frisca III, pp. 79-113. Amsterdam/Kiel. Vries, W. de (1945) Drentse plaatsnamen. Assen. Vries, W. de (1946) Groninger plaatsnamen. Groningen. Vries, W. de (1952) Friese Persoonsnamen. Assen. Wassenbergh, E. (1774) Verhandeling over de Eigennaamen der Friesen. Met ses bijlagen daartoe betrekkelijk. Franeker. Ek (wizige) yn: Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen tongval, Leeuwarden, 1802). Winkler, J. (1877) ‘Een en ander over Friesche eigennamen’, yn: De Vrije Fries, jg. 13, pp. 149- 204; 241-343; XIV, 111-154. Winkler, J. (1885) De Nederlandsche Geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en beteekenis. Haarlem. Winkler, J. (1886) ‘Friesche Mans- en Vrouenamen in oorsprong en beteekenis’, yn: Friesche Volksalmanak pp. 1-34. Winkler, J. (1892) ‘De namen der ingezetenen van Leeuwarden ten jare 1511’, yn: Friesche Volks- almanak pp. 211-242. Winkler, J. (1897) ‘Friesche Namen’, yn: Friesche Volksalmanak 1897, pp. 48-78. Winkler, J. (1898) Friesche Naamlijst (Onomasticon Frisicum), yn: W. Dijkstra e.a. Friesch Woor- denboek. Leeuwarden 1900-1911. Reprint, Amsterdam/Leeuwarden, 1971. Winkler, J. (1900) Studiën in Nederlandsche Namenkunde. Haarlem (repr. Zaltbommel, 1970).

300 XV Eastfryske taalkunde

P. Kramer De Tsjerne 17 8454 KW Mildaam

1 Ynlieding

Dit haadstik beskriuwt it Frysk yn de kuststripe tusken Lauwers en Elbe. Yn ’e Nijeastfryske tiid (sûnt 1550)1 hawwe wy – ôfsjoen fan in riedsel (Fok- kema 1959:12), in losse sin (Von Wicht 1746:40) en inkelde spoaren yn Grinslân (Niebaum 1997:55) – allinne tsjûgen fan fiif Fryske taaleilantsjes: it Sealtersk yn West-Oldenburg, it Wangereachsk op it eastlikste waadeilân Wangereach, it Iemsfrysk, it Harlingerlânsk en it Wurstfrysk út it lân Wursten noardlik fan Bremen. Om har hinne waard it Leechdútsk hieltyd sterker, wylst yn ’e lêste pear hûndert jier it Heechdútsk dêr noch oerhinne kaam. Hjoed de dei is allinne it Sealtersk noch in sprutsene taal. De stof twingt dit haadstik ta in wat twaslachtige yndieling. Leksikografy en grammatika binne as beskriuwende dissiplines tige dialekt-spesifyk en binne dêrom neffens dialekten ûnderbrocht. By de mear algemiene ûnderwerpen leksikology en taalskiednis geane de measte publikaasjes oer mear as ien dialekt, reden wêrom’t dêr de dialekten mienskiplik behannele wurde. Itselde is dien by nammekunde en taalsosjology mei it each op spesjaal yn dy ûnderwurpen ynteressearre brûkers.

2 Leksikografy en Grammatika

2.1 Sealtersk

It âldste Sealtersk binne twa wurden yn in oarkonde fan 1415 (Kramer 1971b: 44, Fort 1984:103f) en fierders it wurd gräven schatt ‘grêveskat’ yn 1699 (Hettema/Posthumus 1836:318). De taalkundige ynteresse begjint earst oan ’e ein fan ’e 18de ieu mei de wurdlisten fan Detten (1798, útjefte Fort 1984:

1 De oerlevering fan it Sealtersk en it Wangereachsk begjint winlik earst om 1800 hinne, wylst de boarnen fan de oare tongslaggen sawat by 1700 ophâlde. De grutte dialekt- ûnderskieden meitsje in ûntjouwing yn ’e tiid sa fierhinne ûnsichtber en dêrom is der yn it Eastfryske gebiet gjin reden om in Midfryske perioade te ûnderskieden. Mei Siebs (1901:1168) brûke wy de term Nijeastfrysk foar de Fryske tongslaggen yn it Eastfryske gebiet. Wy litte de perioade begjinne mei it jier 1550 yn oerienstimming mei Sjölin (1969:7).

301 104-108, oanhelle 1990:15-16), Hoche (1800, beskreaun by Minssen 1854: 157f, Kramer 1971b:44-56, Fort 1980:16-25, Fort 1990:16-20; mei kommen- taren yn it hânskrift fan Hettema yn ’e marzje fan eks. 3544G yn ’e Pro- vinsjale Bibleteek te Ljouwert) en Westendorp (1819) yn 1813 (Kramer 1971b:57f, Fort 1990:21f; Nederlânske stavering). As tekst jout Hoche it ‘Us Heit’ (Brouwer 1964:49, 108f), dat omstavere wurdt troch Depping (1811, oanhelle neffens Brouwer 1964:50, 109f, Fort 1990:20). De earste gruttere tekst is de likenis fan de ferlerne soan fan 1812 (útjefte Fort 1988:25-33, oanhelle 1990:20-21). Yn it grouwe boek ‘Onze reis naar Sagelterland’ (Hettema 1836, kommen- taren Minssen 1854:146, 158f, Siebs 1893:240, Fort 1980:22-24, 1990:22- 24) beslacht de taal mar sa’n 75 siden, dêr’t de lytste helte fan in wurdlist is. De stavering is tige argaïstysk (al wurdt fan en ta de stomme r mei in oar type oanjûn) en fantasy liket ûntbrekkende dingen oan te foljen. Dochs sit der wol materiaal fan wearde yn. Mar neffens in anonymus (1837), dy’t ek noch koart útwreidet oer de útspraak en de dialekten, sil it grutte muoite kostje om it wiere yn dit ‘Gemenge von Unwahrheiten’ te finen. Nei alle gedachten wie dy anonymus Nieberding, dy’t yn deselde styl en deselde jiergong in fral skied- kundige beskriuwing fan Sealterlân jout mei inkelde Sealter wurden (Nieber- ding 1837). Yn in foarpriuwke brûkte Hettema (1832) in folle ienfâldiger stavering, lykas ek op guon plakken yn it boek om de útspraak oan te jaan. In Sealter wurdlist ôfkomstich fan Strackerjan waard brûkt troch Kosegarten (1846). De Wangereager wurdlist fan Frerichs befettet yn it begjin gâns Seal- ter parallellen (Versloot 1996b: 207-256). Hettema (1836:205-224) jout ek in Sealter spraakleare mei in net al te dúd- like opjefte fan de (Roomelster) útspraak. By de foarmleare sit it goede hast of alhiel ûnwerkenber ferskûle yn ûnkrektheden en ekstrapolaasjes út it Aldfrysk.

Hast modern is it wurk fan Johann Friedrich Minssen (sammele yn 1846) yn syn ‘Mittheilungen aus dem Saterlande’ (Minssen 1854, 1965, 1970). Neffens it foarbyld fan syn oantroude neef Ehrentraut (Miedema 1961:34) jout er earst tige wiidweidige wurdlisten neffens wurdsoarte (meiinoar sa’n 4000 wurden mei gauris foarbylden) en dêrnei mearkes en beskriuwingen. Hy brûkt in frij konsekwint lûdskrift (Kramer 1970a, Fort 1990:26) en makket in tige objektive yndruk. Opmerklik is, dat er wol ûnderskied makket tusken de twa lange e-fonemen ([e:] en [e.i]), mar net tusken de lange o-fonemen ([o:] en [o.u]). Al earder hie Minssen (1849:165-276) yn in ‘Vergleichende Darstellung’ de lûd- en foarmleare fan it Aldfrysk en inkelde moderne Fryske tongslaggen neistinoar set. Feitlik befettet dit wurk in Sealter spraakleare mei gâns sels sammele materiaal (b.g. oer telwurden) dat er letter net wer jout. Wol begjint er syn haadwurk ‘Mittheilungen ...’ mei in yngeande beskriuwing fan ’e lûden (1854:164-167), mar dochs is dy net foldwaande om de útspraak krekt út ôf te

302 lieden. Benammen de útspraak fan de lange ä is net dúdlik (fgl. Fokkema 1959:18). De fierhinne fan Ehrentraut oernommen fonetyske stavering liket wol oeral konsekwint brûkt te wêzen. Fierders bestiet Minssen syn wurk fral út de neffens wurdsoarte oardere grutte wurdlisten. By de tiidwurden (1854:168-227) binne de sterke krekt as by Ehrentraut yndield neffens de fokaal fan de ymperfekt, om’t se net passe yn Grimm syn klassesysteem (1854:162). It substantyf jout er (1965:73-189) mei taheakken oer plante- en plaknammen en in ynlieding oer it meartal en de resten fan ferbûging en preposysjonele konstruksjes. It oare wurdt ûnderbrocht yn in haadstik ‘Pronomen, Adjektivum und die übrigen kleineren Redetheile’ (1965:5-59) en ynlaat mei opmerkingen oer it gebrûk fan ’e numeralia en it pronomen en oer fersterkjende adverbia en substantivearring fan adjektiven. Ynterjeksjes, skelwurden, alliteraasje, tautology en rym behannelt er (1965:60-66). Fierders folget noch in grut tal teksten (Minssen 1970). Hettema syn neilitten hânskriften (7158, map V yn ’e Provinsjale Bibleteek) befetsje in ûntwerp fan kommentaar op Minssen syn krityk mei opmerkingen oer de lûden. Neilitten materiaal fan Minssen sil ferskine yn Griep (1999). Jout Minssen fral materiaal yn ’e tongslach fan Schäddel en inkelde stikken yn dy fan Roomelse, de teksten by Firmenich (1846, s. 233-235) binne dúdlik yn ’e tongslach fan Strukelje. Itselde is it gefal mei it hânskrift fan Möller (út 1881, Miedema 1961:54). It jout sa’n 4000 wurden mei fan en ta foarbyldsin- nen. Neffens de folchoarder is it ta stân kommen oan ’e hân fan in Dútsk wurdboek. De stavering liket konsekwint, mar der binne tekens dy’t derop wize dat it oerskreaun is. Bröring (1897f., sj. Miedema 1961:166) is fral fan belang troch syn sprek- wurde-samling. Njonken de yn Roomelster tongslach oersette fan Minssen binne dêr 357 nije by, alles mei parallellen út Wander (1867-1880) syn sprekwurdeboek. Boppedat jout er inkelde mearkes.

Neogrammatysk is it wurk fan Siebs. Om’t de hânskriften fan Minssen en dúdlik ek Möller him ûnbekend wiene, moast er op ’e nij oan it sammeljen. Sealterlân wie it earste Fryske gebiet dat er ûndersocht (Miedema 1961:61). Syn grutste wurken (1889 en 1901) befetsje gâns wurdmateriaal (lang net itselde!), wylst er yn 1893 en 1934 hiel wat teksten jout, beide út sawat 1890. Syn Wangereager teksten fan 1923 befetsje de Sealter parallellen fan twa like- nissen. Siebs (1889) is eins net folle mear as in tige útwreide en licht bekom- mentariearre foarm fan de parallelle wurdlisten by Minssen (1849). Utgeande fan it (West)germaansk behannelt er allinne de lûden yn wurdlidden mei klam. Wichtich is, dat er alle materiaal út ferskate Fryske tongslaggen sels sammele hat, wêrtroch’t goede útspraakfergeliking mooglik wurdt (mar ferg. Hoekema 1969). Foar Sealterlân jout er materiaal út alle trije doarpen.

303 Folle fierder útwurke is Siebs (1901). Gâns mear wurdfoarbylden binne daliks yn ’e tekst opnommen en de lûden yn wurdlidden sûnder klam en de by- lûden wurde ek behannele, lykas ek de folsleine bûgingsleare. Oan ’e ein folgje wiidweidige oersjoggen fan de fokalen fan moderne tongslaggen mei har aldfryske parallellen en gâns foarbylden. In oersjoch fan de aldfryske lûden makket it mooglik om it betreffende plak yn ’e haadtekst werom te finen (foar it Sealtersk omkeard yn Kramer 1994a:22-26). Op dy wize is it boek in histoaryske lûd- en foarmleare fan it Aldfrysk en sân moderne tongslaggen (wêr- by Sealtersk en Wangereachsk), ôfsletten mei nijheechdútske en âldfryske registers. De fral foar de lûdleare folle behindiger earste printinge (1891) befettet inkelde ôfwikende Sealter foarmen. It seit himsels, dat letter wurk foar in grut part op it boppesteande berêste sil. Dochs liket it kreaze oersjoch fan de Strukeljer pastoar Heuer (1913) resultaat fan eigen waarnimming te wêzen. Fan de tiidwurden behannelt er lykwols allinne gripe ‘gripe’. Sjölin (1969) jout s. 66-69 de Sealter parallellen ta âfr. lûden, lykas ek Fort (1980), dy’t boppedat noch systematysk de mid- delnederdútske oarsprong fan de lûden yn lienwurden behannelt. Dy syn foarmleare is beskriuwend (ferl. Kramer 1982a), lykas ek dy fan Kramer (1982b en koarter 1961 en 1992). Kramer jout de afr. en germ. parallellen fan de Sealter lûden (1994a:22-26). Mear spesjaal Strukeljer en Schäddeler ferskynsels wurde beskreaun yn Fort 1985 en 1990. Botke (1934) syn boekje Sealterlân is benammen fan belang om de grutte list fan biste- en plantenammen, faaks foar in part ôffrege by de yn Strukelje berne pastoar en natoerleafhawwer Wilhelm Schulte. Op eigen waarnimming sil ek in part fan de Sealter lûd-parallellen by Krogmann (1953:33-38) berêste. Op dialektgeografyske grûnslach stiet it wurk fan Matuszak (1951), dy’t in fierhinne alfabetyske opsomming jout fan sa‘n 4000 wurden yn ’e trije Sealter tongslaggen en trije Leechdútske tongslaggen út ’e neiste omkriten. Ferbûgin- gen ûntbrekke. Hy wiist op ’e umlaut fan o en u yn de tongslach fan Schäddel en fynt (1951:241ff.) bysûndere denominative verba op -je yn it Sealtersk. Fral op krantestikken fan Hermann Janssen en it wurk fan Matuszak en Botke en wat minder op dat fan Minssen (1970:77-187), Möller (1881) en Siebs (1934) is it Seelter Woudebouk fan Kramer (1961) boud. It brûkt de praktyske Sealter stavering fan 1958. In derop berêstend wurdboek Frysk- Sealtersk leit yn hânskrift (v. Dellen 1969). Janssen (1967) jout in rige telwurden. Gâns bestjurre diminutiven komme foar yn lânnammen. Kramer ûnderstelt assibilaasje fan ferlytsings-k yn lânnammen op -sene, -sum (1972). Gâns nij materiaal bringt it Saterfriesisches Wörterbuch fan Fort en Dumstorf (1980), yn in wat feroare stavering, mei help fan it ôffreegjen neffens Leechdútske wurdlisten. Kramer (1995) is in kompjûter-omsetting fan Fort (1980) en Kramer (1961). Noch wer nij materiaal leverje de troch Fort fêstleine en oersette folkskundige teksten fan W. Kramer yn Strukeljer tongslach (1985) en dy fan oaren yn Schäddeler tongslach (1990). It ûndersyk fan

304 Versloot (1991, 1994) nei de nammen fan de lichemsdielen smyt ek noch tige nijsgjirrich materiaal op. De stúdzje fan de syntaksis beheint him ta inkelde opmerkingen by Minssen (1849, 1854), Kramer (1982b) en Fort (1980). Oerienkomst mei it Ingelsk by Fort (1985:153). In fonologyske beskriuwing fan it Sealtersk jout Kramer (1968a). Oer lang tsjinoer heallang yn it Sealtersk diskusjearje Fort (1971) en Kramer (1971a). Beynfloeding fan it Sealter foneemsysteem troch kontakt mei it Dútsk wurdt behannele troch Tröster (1996). Fort (1996) besprekt Romaanske lienwurden.

Hiel wat unyk materiaal is ek fêstlein foar de argiven by ôffreegjen foar taalatlassen en dialektwurdboeken. Dat begûn mei Deutscher Sprachatlas (ôffrege yn 1879-1886). Doe kamen de Atlas der deutschen Volkskunde (1930- 1935), Niedersächsisches Wörterbuch (1936-1938), Deutscher Wortatlas (1938-1939), Westfälisches Wörterbuch (ca. 1950), de Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden (1956, mei noch apart troch T. Hoekema ôffrege Fryske wurden) en op ’t lêst de Atlas linguarem Europæ (1975). Mar in tige globale delslach dêrfan is werom te finen yn de úteinlike útjeften (Wrede 1927ff., Harmjanz 1936ff., Mitzka 1951ff., Foerste 1969, Jungandreas 1953ff., Heeroma 1957ff., Alinei 1983ff., guon gearfetsjend König 1978). In wichtige rol by it fêstlizzen fan it Sealtersk foarmje yn ’e nijere tiid de lûdopnamen. Dat begûn al mei de opnamen fan Th. Siebs yn Varel fan 1927 (Miedema 1961:240). Njonken de troch Wenker foar de Dútske taalatlas ûnt- wurpen sinnen (‘Wenkersätze’) wurde stikjes ferteld (meiinoar sa’n oardel oere). De fan Botke (1934:47) neamde grammofoanplaat fan de ‘ferlerne soan’ haw ik net fine kinnen. Om 1950 hinne folgen op inisjatyf fan de fonetikus Zwirner opnamen mei H. Wesche (2 oeren) en yn 1951 opnamen mei W. Krogmann (2 oeren). Yn de jierren 1967 oant 1994 makke Kramer 141 oeren opnamen en yn 1972 makke A. Spenter mei H.F. Nielsen en F. Schroller 32 oeren opnamen (ûndermear mei ôffreegjen fan de minimale pearen neffens Kramer 1968a). Fierders binne der noch koartere opnamen fan W. Deeken, G.R. Groustra, Th. Deddens, N. Århammar en Th. Griep. Fan fierwei de measte opnamen bewarret it FLMD te Ljouwert kopyen op kassette.

Al it boppeneamde materiaal wurdt sa folslein mooglik werjûn yn it Näi Seelter Woudebouk (Kramer 1992ff.).

2.2 Wangereachsk

De earste publikaasje kaam fan Kosegarten (1846). Dy jout foarbylden út wurdlisten fan de dûmny Steenken, de dokter Ulrich Jasper Seetzen út 1800 (neffens Ehrentraut 1847:14, dy’t it ‘ohne Werth’ achtet, wie in Kunstenbach de oarspronklike skriuwer; Kosegarten hie der in ôfskrift fan krigen; no útjûn

305 troch Versloot (1995)), de doetiidske Wangereager skoalmaster Minssen (ek al om syn stavering nei alle gedachten net deselde as de bewurker fan it Seal- tersk, lykas Gerhardt 1938 wol mient) en in fâd Allers. Fan itselde jier is in wurdlist fan A. Lübben (1846, oanhelle neffens Gerhardt). Fan mear wearde achtet Ehrentraut in hânskrift mei 2790 wurden en wat tekst fan Frerichs, dy’t oant 1834 dûmny op it eilân wie. Sjoch no foar alles Versloot 1996b: xii-xix. De grutte dokumintaasje fan it Wangereachsk kaam fan Ehrentraut sels (1847ff., sammele yn 1837-1844) mei wiidweidige wurdlisten (sa’n 5000 wurden mei gauris foarbylden) en dan beskriuwingen en inkelde mearkes (it is bleaun by de Erste Lieferung; de folle gruttere rest mei ek sprekwurden en siswizen is koartlyn fûn te Jever en útjûn troch Versloot (1996b)). Ehrentraut brûkt op inkelde tekens nei (bgl. de yn it Sealtersk net foarkommende th, TH) itselde skrift as Minssen en men moat oannimme dat de beide hearen dat ek goed meiinoar besprutsen hawwe en dat dêrtroch fia it Sealtersk de Wanger- eager útspraak frij goed fêstlein is. It Wangereager materiaal yn Minssen (1849) liket ek allegear fan Ehrentraut ôfkomstich te wêzen. Ehrentraut jout fierders (I:3-109 en 338-416) in koarte lûdbeskriuwing en de neffens wurdsoarte oardere wurdlisten mei in besprek oer de tiidwurden (fral oer de twa ynfinitiven ûnder fergeliking mei Sealter materiaal fan Minssen) en inkelde opmerkingen oer syntaksis. Ferbûging fan sterke verba en meartallen fan substantiva binne oeral oanjûn. Tige nuttige gearfettingen jout Minssen yn syn ‘Darstellung’, lykas oer de meartalsfoarming (1849:226).

Ehrentraut hie syn ûndersyk ek noch mar krekt op ’e tiid dien, want yn ’e winter fan 1854/55 en de jierren dêrnei waard it grutste part fan it doarp troch oerstreamingen fernield en de measte ynwenners flechten nei de fêste wâl, fral nei de koloanje Neuwangeroge by Varel en nei Hooksiel (B.E. Siebs, 1928: 11-13). Dat wiene dan ek de plakken dêr’t Th. Siebs de measte ynformaasje foar syn grutte wurken weihelle. Oars as by it Sealtersk koe er op syn foargonger te seil gean, mar dochs sil der nij materiaal yn sitte, lykas saltdœrt ^ i ‘sâltlokje’ (1889:299), dat net by Ehrentraut syn Substantiven stiet. Boppedat binne syn opnamen fan belang foar de útspraak, dy’t doe al aardich ûnwis waard (1901:1379). Dan fine wy in rige teksten by Firmenich (1854, s. 8ff.) en in ‘Us Heit’ by Gröne (1881:57-58), beide oanhelle neffens Gerhardt 1938, s. 11. Fan H. Möller syn besite oan Neuwangeroge (Miedema 1961:54) liket neat bewarre bleaun te wêzen, of it moast wêze de tsien mei ‘wang.’ oantsjutte wurden yn syn Sealter hânskrift (Möller 1881), dêr’t allinne bülte ‘bult’ wier fan Ehren- traut ôfwykt. De yn syn Noardfrysk wurk jûne Wangereager foarbylden (Jør- gensen 1938) sille ek wol by Ehrentraut weikomme (Gerhardt 1938, typte ‘Nachtrag’, dy’t dy besite net neamt). Letter waarden noch Wangereager teksten op skrift steld fan E. Littmann (1922; opnommen yn 1897, fgl. Miedema 1961:104, 238) yn in skriuwwize

306 mei gewoane tekens. Hy levert ek in beskriuwing fan de Wangereager lûden, dy’t alteast foar in part eigen waarnimming befetsje sil. Th. Siebs (1923) jout in rige teksten yn syn fonetysk skrift, mei dêrby de Wenker-sinnen. Op beide joech Bremer (1923ff.) neffens Gerhardt (1938) noch ferbetteringen. Dêrnei kaam B.E. Siebs (1928, fgl. Miedema 1961:245) mei in list fan biste- en plantenammen, dy’t folle wiidweidiger wie as dy by Ehrentraut. Boppedat jout er nochal wat wurden (S. 69), dy’t by Ehrentraut lykje te missen. Yn 1954 komt er noch mei oanfollingen (s.104). Fan de âldere taalatlas- opnamen sil ek Wangereager materiaal bestean moatte. De wurdskat út it printe materiaal is makliker tagonklik wurden troch it wurdboek fan Remmers (1993). Hofmann jout yn syn dissertaasje (1961a:81-84) in folsleine opsomming fan de Wangereager Diminutiven mei har -k, -îk, -ûk -utgongen, faaks beynfloede troch de stamfokalen. It liket him ta dat de diminutyf-foarming yn it lêstoan net mear produktyf wie, likemin as yn it Sealtersk.

Yn 1950 stoaren de beide lêste sprekkers fan it Wangereachsk (B.E. Siebs 1954:104). Fan grut belang binne dêrom de Vareler opnamen, in seldsum middel om it Wangereachsk noch te beharkjen. Neist de Wenkersinnen wurdt der ek op ferteld. De Ljouwerter kopy (yn it FLMD) is tige rûzerich en dêrom min te folgjen. Fan bettere kwaliteit moatte Bremer syn opnamen fan 1924/25 op 12 ‘Phonogrammwalzen’ wêze, dy’t letter (allegearre?) oerbrocht binne op grammofoanplaten (Gerhardt 1937/38, Miedema 1961:252). De ‘taljochting’ fan D. Gerhardt (1938) is yn wêzen in gearfetting fan publikaasjes oer it Wangereachsk. Boppedat steane der guon neilitten opmerkingen fan Bremer yn oer it Wangereachsk, benammen oer de fonetyk. De ‘Phonogrammwalzen’ wurde bewarre by de ‘Nordfriesische Wörter- buchstelle’ te Kiel (freonlike meidieling A. Walker). Der sil besocht wurde om de ynhâld fan de ‘Walzen’ en de platen oer te bringen op moderne lûddragers (T. de Graaf). Dat is namste mear fan belang om’t alle kearen ôfharkjen de kwaliteit fierder oantaast.

2.3 Iemsfrysk

Fan dizze tongslach is bewarre in brulloftsgedicht út 1632 fan Imel Agena fan Upgant by Norden (mei kommentaar útjûn troch Holthausen 1927:68-71). Ien sin wurdt oanhelle by Sipma (1943:43), wylst Fort (1990:12-13) in part fer- geliket mei it Sealtersk. Opnommen yn Remmers (1993). Krogmann (1956: 98) jout noch in Frysktalige oantekening fan deselde Agena (ek by Remmers (1994:134). In 16de ieuske glosse oer Sint Walburg yn B1 (Buma 1949:6*) en inkelde lytsere lykas yn E2 (Fokkema 1952:11) kinne ek yn ’e Nijfryske perioade falle.

307 2.4 Harlingerlânsk

Dizze útstoarne tongslach is allinne bekend troch it yn meardere hânskriften oerlevere wurk Memoriale linguæ Frisicæ fan Johannes Cadovius-Müller, dy’t dûmny wie yn Stedesdorf by Esens. Neffens it Auricher hânskrift fan 1691 (útjûn troch Kükelhan 1875) befettet it sa’n 1500 wurden, fral haadwurden, sa’n 20 siden tekst: siswizen, stikken út de katechismus en it âlde hoedersliet Buhske di Remmer (yngeand behannele fan Krogmann 1953). Boppedat binne der sa’n 1100 persoansnammen, dy’t dûmny wol út ’e tsjerke- boeken helle hawwe sil. It gehiel wurdt ôfsletten mei foar in part Fryske lofsangen fan oaren. Cadovius syn wurk jout eins ek de âldste morfologyske stúdzje fan ús gebiet, mei ’t er syn substantiven (sûnder meartal!) oarderet neffens saaklike skiften. Syn lytse list mei tiidwurden (spitigernôch sûnder ferbûging) hat in koarte ynlieding dy’t wiist op it bestean fan twa ynfinitiven. Dûbelfoarmen by de numeralia soene op in twaslachtich systeem wize kinne. It lichtsjes útwreide Jeverske hânskrift is mei de ôfwikende foarmen fan de oare hânskriften útjûn troch König (1911). It Harlingerlânske materiaal foarmet de grûnslach fan Remmers (1993) syn wurdboek fan ’e útstoarne Nijeast- fryske tongslaggen.

2.5 Wurstfrysk

Dizze ek útstoarne tige nijsgjirrige tongslach is bewarre yn twa wurdlisten, ien fan goed 700 wurden fan Westing út 1688 (útjefte Bremer 1888) en ien fan 133 wurden en in sin fan Witte út sawat 1720. Beide binne tegearre útjûn fan R. Möllencamp (1968) mei gâns gegevens oer it ûntstean derfan en in wiidweidich literatuer-oersjoch. De tekst wurdt jûn as in wurdboek, oardere neffens de Dútske oersetting mei parallelfoarmen út de literatuer en de al Leech- dútske Wurster wurdlist fan Renner. In goede saak is, dat de hânskriften sels dêrby yn faksimilee jûn binne. De wurdskat is ek opnommen yn Remmers (1993). Möllencamp ûntdiek (1968:35) ek dat Westing syn list op deselde wize oardere wie as Cadovius sines (sj. 2.4) en dat yn beide gefallen deselde Latynsk- Dútske wurdlist as grûnslach brûkt wie.

308 3 Leksikology

3.1 Semantyk

Spesifike wurdfjildstúdzjes lykje noch net op ús gebiet betrutsen te wêzen. Wol sit fansels ien en oar ferskûle yn etymologyske stúdzjes.

3.2 Etymology

It âldst is Junius (1743, mar foar 1671 skreaun; oanhelle neffens Feitsma 1957), dy’t in Aldfrysk baalen neamt, wat Sealtersk baale ‘prate’ wêze kinne soe (Fort 1990:12), mar neffens Breuker (1990:45) oernommen is út de ynkunabel Druk. Hast alle samlers hawwe wol hjir of dêr yn har wurk min of mear krekte etymologyske opmerkingen makke. Foar it Sealtersk wurdt dat allegearre oanhelle yn Kramer (1992ff.), dêr’t ek oare mooglikheden koart werjûn wurde. Aparte stúdzjes geane oer de terminology fan it turfgraven (Kramer 1979) en oer baale (Kramer 1983, Hoekema 1989). Ferskate Sealter en Wangereager wurden binne oanhelle yn de etymologyske stúdzjes fan W. de Vries (1915). Holthausen (1927) jout wurdferklearringen foar it Wurstfrysk (oanhelle by Möllencamp 1968), it Harlingerlânsk en it Iemsfrysk. Remmers (1993) biedt in grut tal parallelfoarmen út oare talen. Wangereager en Sealter parallellen binne ek opnommen yn Århammar (1968b, 1969, 1984, 1989), Buma (1958a, b), Droege (1975), Miedema (1978) en yn de gruttere wurken fan Faltings (1983), Löfstedt (1928, 1931, wat minder 1963ff.) en Spenter (1968). In rychje Sealter wurden besprekt Kramer (1967a,b, 1968b,c,d, 1969b,c, 1970b,c,d). Faltings behannelt de etymology fan ‘okse’ (1992) en ‘rún’ (1994) en fan adjektiva mei l-suffiks (1996a). Remmers (1995a, 1996) besprekt de etymology fan reliktwurden yn it Eastfryske Leechdútsk.

3.3 Dialektology (sjoch ek 4.2)

De Fryske taaleilantsjes sille yn guon gefallen diskontinuïteiten yn it kaartbyld jaan, yn oare net. Faak is it net maklik om oerlevere wurden en lienwurden te ûnderskieden. Fan grut belang is dêrom it wurk fan Löfstedt (1928, 1931), om’t er foar it Noardfrysk makliker kritearia foar Leechdútske lienwurden fynt. Minssen (1970) jout wolris Leechdútske parallellen en stikjes tekst, dy’t fral fan belang binne om it konsekwinte lûdskrift. Fan gâns aparte Sealter wurden jout Ramsauer (1903) Leechdútske parallellen, benammen út âlde skriftlike

309 boarnen. Hans Janssen (1937, oanhelle neffens Schmitt 1942:154) besprekt it Sealter Leechdútsk, mar sjocht oer de kop dat de Sealters har dêryn oanpasse oan mei wa’t se prate (Fort 1990:37). Harders (1964, oanhelle neffens Fort 1990:40) ferliket in tal wurden yn it Sealtersk en it Eastfryske Leechdútsk. Foerste (1938) besprekt Nederlânske lienwurden, dy’t foar in part ek yn it Sealtersk foarkomme. Foar ferliking mei de Leechdútske omkriten is it wurk fan Matuszak (1951) fan grut belang; sels fynt er út syn ryk materiaal in konservative wurdskat mienskiplik mei it Eastfryske Leechdútsk (mar ferg. Kramer 1994b). Stell- macher (1998) jout ek wat ferlikings. Fierders kinne ferlike wurde de stúdzjes oer de omkriten sels (Schönhoff 1908, Janssen 1937, Warnecke 1939, Boll- mann 1942, Mews 1971), Eastfryske (Stürenburg 1857, Doornkaat Koolman 1879), Oldenburchske (Böning 1941) en Hümmlinger (Book 1993) wurdboeken en de al neamde taalatlassen en dialektwurdboeken. Hoekema (1970) syn besprek fan ’e sprieding fan ’e wurden foar ‘mol’ rekket ek ús gebiet. Scheuermann brûkt (1970) Sealter wurden om Fryske relikten yn it East- fryske Leechdútsk te finen en ferliket (1977) Sealtersk en Sealter Leechdútsk (oanhelle neffens Fort 1990:40-41). Allers (1984) jout in beskriuwing fan it Wurster Leechdútsk en wiist op guon Fryske relikten dêryn. Löfstedt (1963ff.) bestudearret oerienkomsten mei Ingelân en Skandinavië yn de oerlevere wurdskat. Meijering (1990) hellet de ienliddige tiidwurden yn de nijeastfryske tongslaggen oan, dêr’t Bremmer (1996:5f.) noch wat fierder op yngiet. Kramer (1996) ferliket de paradigma’s notiid fan dy tiidwurden yn it Sealtersk mei dy yn oare Fryske tongslaggen. Hofmann (1956:89ff.) behannelet de sprieding fan ’e útgongen -e, -en, -et yn ’e notiid meartal.

4 Taalskiednis

4.1 Lûdûntjouwing

Siebs (1886) besprekt yn syn ferhanneling oer de assibilaasje ek Nijfryske foarbylden út ús gebiet. Itselde docht er yn syn letter wurk foar de lûden (1889, 1901) en de bylûden (1901). Bremer (1888) besprekt it komôf fan de Wurstfryske lûden (oanhelle by Möllencamp 1968:38ff.) De ûntjouwing fan ‘Germaansk’ ê2 yn it Frysk wurdt behannele troch D. Hofmann (1964) yn fonologyske gearhing mei de lange fokalen. Dy ûntjou- wing hat it Frysk foargoed fan it súdliker kontinintaal-Germaansk ôfskaat, mar neffens Hofmann tagelyk wer min ofte mear opspjalt yn fjouwer kloften. De stúdzje befettet ek opmerkingen oer it trochinoar rinnen fan de klassen fan de tiidwurden en oer ynfloed fan de fokaal fan de doetiid op ’e mulwurden.2

2 Siebs (1901) brûkte de tekens ê1 en ê2 oarsom.

310 Kramer (1989) ferklearret de hast oeral fan it Aldfrysk ôfwikende lang- fokaalsystemen fan de moderne Fryske tongslaggen út de fonologyske ynfloed fan ’e ûntwikkeling fan âfr. a: ta gruttere slutingsgraad (ferheging). De behanneling fan germ. *fanja ‘sompe, fean’ troch Hofmann (1970) ferklearret de stamfokaal fan in grut tal wurden as ûnder ynfloed fan nasaal nei a- weromgiene umlautsprodukten. It ûnderskied tusken fean en finne lit him ferklearje út ûngelikense ûntjouwing yn ûnderskate namfallen en in lettere be- tsjuttingsdifferinsjaasje. Heeroma (1972) giet hjir fierder op yn yn ferbân mei it ingweoane-probleem [sjoch Nielsen yn dit boek] en Kramer (1983) tinkt dy ynfloed ek te finen foar l yn de fokaal fan saterfrysk baale ‘prate’ en staale ‘stalle’. De tige nijsgjirrige Wurstfryske foarmen Snuh ‘soan’, kma ‘komme’ ensfh. wurde troch Möllencamp (1960, oanhelle neffens Hofmann 1961b) en Hof- mann (1961b) ferklearre troch aksintferskowing en dêrnei ferlern gean fan ’e stamfokaal yn afr. sunu, kuma ensfh., in oars yn germ. talen net foarkommende ûntjouwing. Dat die him allinne foar nei koart en fanâlds iepen stam- wurdlid, wêrby’t lykas yn it Riustringsk en it Wangereachsk de folle einfokaal bewarre bleaun wêze moat. Konsekwinsjes foar dy tongslaggen wurde ek besprutsen. Löfstedt (1932: 1-33) ferklearret Wangereachsk i en u yn 2. notiid iental njonken î en û yn de ynfinityf. Hermann (1938) jout in rige bysûndere ferskynsels út Ald- en Nijfrysk mei inkelde sinnen fan Sealter korrespondinten. Wichtich foar wurden mei germ. aw-/auj- is J. Naarding (1960). Lûdsub- stitúsje yn Sealter wurden as swäk ‘swak’ by Århammar (1969:83). It yn År- hammar (1968a:293) oankundige ûndersyk oer Germ. eu yn it Wangereachsk is noch net ferskynd [A. Petersen, freonlike meidieling], mar is koart behannele yn Århammar (1969:61f) [A. Versloot, freonlike meidieling]. Faltings (1996b) behannelt adjektiven op -ed/-et.

4.2 De ûntfrysking

Alles wiist derop dat eartiids yn in folle grutter gebiet Frysk praat waard as hjoed de dei. Fral tusken Lauwers en Elbe wie dat it gefal: Grinslân (alteast de Ommelannen), Eastfryslân, Noardoldenburg en in stripe rjochts fan ’e Wezer lykje Aldfrysk taalgebiet west te hawwen. Sa wiist W. de Vries (1942) op Fryske relikten yn foarhinne Frysk gebiet en Schönfeld (1947) lit sjen dat de measte toponimen yn Grinslân oarspronklik Frysk binne. J.Naarding (1961) neamt noch in tal Frysktalige oarkonden út Grinslân. Yn benei dat hiele gebiet moat it Frysk dus ferdwûn wêze. Dat proses fan ‘ûntfrysking’ hat gâns oandacht fûn, fral yn ferbân mei Grinslân. Huizinga (1914) fynt dat de Fryske persoansnammen yn ’e Ommelannen sûnt de 15de ieu tige yn oantal tebek geane en liedt dêrút ôf dat der in sterke ymmigraasje út

311 Saksyske gebieten (stêd Grins, Drinte, Oerisel) west hat, wat dan laat hawwe soe ta it opjaan fan it Frysk. Brouwer (1947:28) fynt lykwols in selde tebekgong by de nammen yn it westerlauwerske Frjentsjerteradiel, wat wol Frysk bleaun is, dat de Saksyske ymmigraasje is dêrmei net oantoand (Heeroma 1961:11). Schmitt (1942) konkludearret op dialektgeografyske grûnen, dat net de stêd Grins de oarsprong is fan de taalferoaringen, mar it Oldambt en de Fean- koloanjes. Op grûn fan ferskynsels as de ‘diphthongearring’ nimt er oan dat it Westfaalske elemint dêr frij sterk yn meispile hat. Op grûn fan ’e persoansnammen nimt Naarding (1961) oan, dat der yn ’e stêd Grins oant 1400 hast allinne ymmigraasje út de Ommelannen en Drinte west hat. Hy komt ta de konklúzje dat de stêd oarspronklik Frysk west hat en dat er ûntfryske is troch ynfloed fan de frjemde hearen (it bisdom Utert). Neffens Miedema (1968) is lykwols it tal frisismen yn de stêd Grins folle lytser as Naarding tocht. Heeroma (1961) hâldt it op taalferkringing troch taalferkear en lit mei kaarten Drintske, Westfaalske en Fryske ynfloeden sjen yn it Grinslânsk. Neffens him is it Grinslânsk oant op in sekere hichte Frysk, yn alle gefal Ingweoansk bleaun. Hjirmei bliuwt er feitliken trou oan syn âlde stânpunt dat it Ald- eastfrysk eins West-ingweoansk is en it Westerlauwersk Frysk East- ingweoansk [fgl. Århammar 1990:1-4 en Nielsen yn dit boek]. Meijering (1973, 1977) ûndersiket de Ommelanner rjochtshânskriften op Fryske relikten. Yn Eastfryslân sjocht Foerste (1938:12) de ûntfrysking út it westen kommen. Yn Schmitt (1942) syn opfetting is dat in beweging dy’t him út it Grinzer Oldambt nei it noardeasten ferspriedt nei de Eastfryske klaai. Nei it suden wurdt dy ynfloed begrinzge troch de protestantsk-roomske tsjerkegrins by Papenburg. Ahlsson (1964) ûndersiket de wurdskat fan de Middelleechdútske skriuwtaal yn Eastfryslân op Aldfryske en oare ynfloeden en jout in oersjoch fan de literatuer oer de ûntfrysking. Niebaum (1997) behannelt yn dat ferbân de Eastfrysk-Grinslânske ferbiningen. Kramer (1989, 1990) sjocht de oarsaak fan de ûntfrysking en it Nijfryske taalferskaat yn in abrupte en dialektysk sterk fariearjende feroaring fan it foneemsysteem as gefolch fan in tafloed fan lienwurden yn de 15de ieu. De boppe oanhelle opnamen fan Spenter hiene ek as doel de stúdzje fan it Fryske substraat; sj. Spenter (1979, oanhelle neffens Århammar (1979:25) en Spenter (1983). Dêrom binne ek gâns opnamen yn no net mear Fryske gebieten makke. Remmers (1994) behannelt yngeand de Fryske ynterferinsjes yn it Leechdútsk fan Eastfryslân en oangrinzgjende gebieten. Scheuermann (1970) behannelt njoggen Fryske reliktwurden en Remmers (1995a, 1996) sa’n 150. Remmers (1995b) besprekt it foarheaksel bi- en it efterheaksel -nisse as âfr. relikten. Århammar (1984b:993) besprekt Leech- dútske lienfonemen yn it Sealtersk en it Wangereachsk en jout foarbylden fan

312 Fryske ynterferinsje yn it Eastfryske Leechdútsk. Fort (1997) behannelt it Leechdútsk as twadde taal fan ’e Sealters.

5 Nammekunde

5.1 Lân- en plaknammen.

Sealterlân hat in rike skat fan mear as 2000 lânnammen. Al yn 1846 sammele Minssen in tal lânnammen yn Schäddel (1970:81). Siebs publisearre yn 1896 de lânnammen fan Roomelse mei ôflieding. Syn iensidich taalkundige benadering docht bliken út it feit dat er Bjuust ferklearret as in hichte, wylst it yn wêzen in opfallende djipte wie. It liket derop, dat Siebs de nammen fan de oare doarpen ek sammele hie, mar dy binne nea publisearre. It materiaal sil, tagelyk mei Siebs syn hiele neilittenskip, yn ’e oarloch yn Breslau (no Wroclaw) ferbaarnd wêze (H.T.J. Miedema, persoanlike meidieling). Itselde sil jilde foar syn kaart fan Sealterlân (1893:239, noat). Heinrich Schulte makke om 1940 hinne in list mei Sealter lânnammen, meast neffens it kadaster, mei frij breklike ôflieding (hânskrift yn Stadtarchiv Friesoythe). Kramer hat sûnt 1970 de lânnammen sammele, dêrby begeunstige troch de rike âlde Oldenburger kadasters en it noch frij algemien bekend wêzen fan ’e nammen. Utjûn mei histoaryske en lânskiplike gegevens en mei etymologysk wurdboek (Kramer 1994a). De etymology fan guon Sealter lânnammen waard al behannele fan Kramer (1973 en 1974), wylst parallellen mei de Sealter plaknammen oan ’e oarder komme yn Kramer (1978) en lânnammen mei W.r ‘daam’ yn Kramer (1984). Foar Wangereach neamt Ehrentraut (1847ff.) yn syn beskriuwingen (I:406- 416) in aardich tal toponymen fan lân en see en jout fierders (I:338- 340) in list mei plaknammen. De earste soene ris fergelike wurde moatte mei it âlde kadaster-materiaal. Yn it lân Wursten fynt Von Lehe (1967:44) inkelde lân- nammen fan Frysk komôf. Scheuermann (1978) bestudearret de namme Greetsiel. It Grinzer plaknammeboek fan De Vries (1946) grypt gauris op it Aldfrysk werom.

5.2 Persoans- en húsnammen Oant de ein fan ’e njoggentjinde ieu hiene de Sealters oer it algemien Fryske nammen (Bröring 1897f:78). Hettema (1836:189-190) (118x), Minssen (1970: 131-134) (235x) en Bröring (1897) (87x) jouwe allegearre in rychje. Kramer hat dy gearfoege, tagelyk mei nammen út oarkonden [net útjûn]. Folle mear nammen binne lykwols noch te finen yn it âlde Roomelster tsjerkeboek (it iennichste âlde dat bewarre is) en yn de âlde kadasters. Minssen (1970: 131f.) jout ek in beskriuwing oer de wize fan neamen (mei Sikke Eeuds as âldste soan

313 fan Eeud Sikkens). Bröring neamt guon fan de dêrby ûnderstelde hilligenam- men, sa’t dy der sûnt 1670 yn it tsjerkeboek by skreaun binne. Siebs (1970) skriuwt ek oer de nammen fan ’e Wezerfriezen. Ehrentraut jout twa siden Wangereager persoansnammen (I:340-341), út- wreide by B.E. Siebs (1928:86-87). Versloot (1996a) behannelt de foarming fan Wangereager famyljenammen.

Sealterlân hat in opfallend húsnamme-systeem, yn opset tink gelyk oan dat fan de Leechdútske omkriten, mar mei Fryske nammen. Faak ôflaat fan in persoansnamme: Bouls, mar soms ek fan in beropsnamme Täkker ‘dakdekker’. Dêrby hâlde de bewenners fan in beskaat hûs altyd deselde namme, ek al is de heit mei in oare namme derby yn troud. Janssen publisearre de húsnammen fan Hollen (1968) en Roomelse (1969) en Ahlrichs (1970) guon fan Schäddel. Om’t dat systeem noch libbet, is it in mooglikheid om dêr gâns âlde persoansnammen noch yn te hearren. In útjefte fan dy húsnammen foar hiel Sealterlân stiet op priemmen (Griep 1999).

6 Taalsosjology en sosjolingwistyk Al yn 1691 klaget Cadovius-Müller oer it Eastfryske dialektferskaat, wêr- troch’t de iene de oare amper ferstean koe (Kükelhan 1875:24). B.E. Siebs (1928:68-69) jout inkelde foarbylden fan it ferfangen fan guon Wangereager wurden troch wurden dy’t tichter by it Leechdútsk steane. Matuszak (1953) beskriuwt de Sealter taalsitewaasje en berjochtet (1960) oer de taal fan Sealter skoalbern. Fort (1967) jout in listke wurden ‘min Sealtersk’. Droege (1979) besprekt de taal fan Sealter emigranten. Taaltellingen foar it Wangereachsk en it Sealtersk binne der fan Kollmann (1891) en foar it Sealtersk fan Drees (1973), dy’t konkludearret dat de posysje fan it Leechdútsk sterker is as Kramer (1969a) tocht hie. De krekt fûne hânskriften fan Ehrentraut befetsje gegevens oer diskriminaasje fan it Wan- gereachsk (Versloot 1996b: xxi, 16f). Stellmacher (1998) docht ferslach fan in yngeander taalstatistysk ûndersyk yn Sealterlân.

7 Beslút Mear bysûnderheden binne te finen yn in trijetal skôgjende wurken, dêr’t ik hjir ek gâns profyt fan hân haw. Miedema (1961) behannelt it fjild oant 1940 yn ferbân mei Siebs yn oansluting op ’e algemiene taalwittenskip. Århammar (1968a) syn systematysk oersjoch jout ek lettere literatuer. Fort (1990:12-47) jout in yngeand oersjoch fan ’e boarnen en de bestudearring fan it Sealtersk.

(De earste ferzje fan dit haadstik is fan 1992, it haadstik is ôfsletten yn 1999)

314 Literatuer

Ahlrichs, H. (1970) ‘Doo Seelter in Amerika’, Seelter Trjoue 5.3, pp. 10-11. Ahlsson, L.-E. (1964) ‘Studien zum ostfriesischen Mittelniederdeutsch’, Studia Germanistica Upsal- iensa 2, Uppsala. Alinei, M. e.o. (eds.) (1983ff.) Atlas Linguarem Europæ (ALE). Assen/Maastricht. Allers (1984) = Karl Allers/ Nils Århammar, ‘Wurster Plattdeutsch’, yn: Jahrb. der Männer vom Morgenstern 63, pp. 43-68. Anonymus (1837) yn Beiträge zur Geschichte des Großherzogthums Oldenburg, I, Bremen 1837, pp. 244-254 en 378-382. Nei alle gedachten Nieberding. Århammar, Nils (1968a) ‘Friesische Dialektologie’, yn Zs. f. Mundartforschung, Beihefte, Neue Folge Nr. 5 (= Germanische Dialektologie, Festschrift für Walter Mitzka), pp. 264-317. Århammar, Nils (1968b) ‘Die Herkunft des Inselnordfriesischen im Lichte der Wortgeographie’, yn: Philologia Frisica anno 1966, Grins, pp. 49-76. Århammar, Nils (1969) ‘Die friesischen Wörter für ‘Rad’ (‘Wheel’)’, yn: Kopenhagener Germanistische Studien 1 (= Festschrift Peter Jörgensen, Kopenhagen), pp. 35-84. Århammar, Nils (1979) ‘Dem Germanisten und Frisisten Arne Spenter zum Gedenken’, yn: Scripta Frisica, tinkbondel foar Arne Spenter = Us Wurk 28, pp. 13-27. Århammar, N. (1984a) ‘Die Lerche (Alauda) im Friesischen: ein Beitrag zum Atlas Linguarum Europæ’, yn N.R. Århammar e.o. (red.), Miscellanea Frisica. [Earebondel Prof. Dr. H.T.J. Miedema]. Assen, pp. 137-152. Århammar, Nils (1984b) ‘[Das Deutsche im Sprachkontakt:] Friesisch-Deutsch’, yn: Werner Besch e.o. (red.), Sprachgeschichte, Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung. Erster Halbband. Berlin-New York, pp. 930-938. Århammar, Nils (1989) ‘Zur Rekonstruktion des altfriesischen Lexikons mit Hilfe der neufriesischen Dia- lekte’, yn: Philologia Frisica anno 1988, Ljouwert, pp. 94-126. Århammar, Nils (1990) ‘Friesisch und Sächsisch’, yn: Aspects of Old Frisian Philology, Grins 1990, pp. 1-25. [Estrik nr. 69]. Bollmann, H. (1942) Mundarten auf der Stader Geest. Schriften des Niedersächsischen Heimatbundes e.V., Neue Folge Bd. 3, Oldenburg. Böning, H. (1941) Plattdeutsches Wörterbuch für das Oldenburger Land. Oldenburgische Forsch- ungen H7, Oldenburg. [werprintinge Oldenburg, 1970].

315 Book, H. in Zusammenarbeit mit Hans Faubken (1993) Hümmlinger Wörterbuch auf der Grundlage der Loruper Mundart. Sögel. Botke, J. (1934) Sealterlân, geakindige skets. Boalsert. Bremer, O. (1888) ‘Wurstener Wörterverzeichnis’, yn: Paul und Braunes Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, XIII, pp. 530-561. [Oanhelle neffens Möllencamp 1968]. Bremer, O. JB.III (NF.) (1923) p. 124, Nr. 13; JB.IV (NF.) 1924, pp. 174-175, Nr. 12, JB. VIII, 1928, p. 223, Nr. 24. [Sa neffens Gerhardt 1938:12f.; JB = Jahresbericht über die Erscheinungen auf dem Gebiete der germanischen Philologie neffens Versloot 1996b: xlviii]. Bremmer, Rolf H. (1996) ‘Old Frisian dialectology and the position of the Ommelanden ’, yn: Adeline Petersen en Hans F. Nielsen (red.), A Frisian and Germanic Miscellany. Published in Honour of Nils Århammar on his Sixty-Fifth Birthday, 7 August 1996. Odense, pp. 1-18. [NOWELE, vol. 28/29]. Breuker, Ph.H. (1990) ‘On the course of Franciscus Junius’ Germanic studies, with special reference to Frisian’, yn: Aspects of Old Frisian Philology, Grins. pp. 42-68. [Estrik nr. 69] Bröring, Julius (1897f.) Das Saterland, eine Darstellung von Land, Leben, Leuten in Wort und Bild. Oldenburg 1897 en 1901. Brouwer, J.H. (1947) ‘Ien en oar oer Fryske nammen’, Frysk Jierboek 1946, pp. 21-36 (skreaun 1944). Brouwer, J.H. (1964) = It alderhillichste gebet yn Fryske lûden. Mei ynlieding en oantekeningen fan J.H.Brouwer, Assen. Buma, W.J. (1949) = Die Brokmer Rechtshandschriften herausgegeben von Dr. W.J. Buma, ’s-Gra- venhage. Buma, W.J. (1958a) ‘De Hund yn de Iemsgoaër boeten’, yn: Us Wurk 7, pp. 25-31. Buma, W.J. (1958b) ‘Wurdsneuperijen - 12. Nijfrysk beate, baetsje en baeitsje, bondel flaeks ’, yn: Us Wurk 7, pp. 90-95. Dellen, S. van (1969) [Wurdboek Frysk-Sealtersk]. Hânskrift, oanwêzich op Frysk Ynstitút fan ’e Ryks- universiteit Grins. Depping, Georg Bernhard (1811) ‘Voyage dans le Saterland, Canton du Département de l’ Ems supérieur’, yn: [M. Malte-Brun], Annales des Voyages, de la Geographie et de l’ Histoire, 6, Paris, pp. 1-40. Detten, M. (1798) = M.D. ‘Reisebemerkungen über das Niederstift Münster, im Jahre 1794’, yn: (P.F. Weddigen’s) Neues fortgesetztes Westfälisches Magazin zur Geographie, Historie und Statistik Bd. I, 1798, pp. 386-416.

316 Doornkaat Koolman, J. ten (1879ff.) Wörterbuch der ostfriesischen Sprache, 3 dielen, Norden. Werprinting Wiesbaden 1965. Drees, Jan (1973) ‘Anmerkungen zum Gebrauch der saterfriesischen Sprache im Jahre 1971; Ergebnisse einer Fragebogenaktion’, yn: Frysk Jierboek 1973, pp. 159-170. Droege, G.B. (1975) ‘Oe. grindan - ofris. *grinda to grind : an English-Frisian isogloss within Germanic’, yn: Us Wurk 24, pp. 12-18. Droege, Geart B. (1979) ‘Trou fan seis Sealterlanners oan fjouwer talen yn Grut Cincinnati’, yn: Scripta Frisica, tinkbondel foar Arne Spenter = Us Wurk 28, pp. 73-80. H.G. Ehrentraut (1847ff.) ‘Mittheilungen aus der Sprache der Wangeroger’, yn: Friesisches Archiv I (1847/49) pp. 3-109, 338-416; II (1854) pp. 1-84. Werprintinge Wiesbaden 1967. [ferfolch yn Versloot 1996b]. Faltings, Volkert F. (1983) Die Terminologie der älteren Weidewirtschaft auf den nordfriesischen Inseln Föhr und Amrum. Studien und Materialien, Bräist/ Bredstedt. [Diss.]. Faltings, Volkert F. (1992) ‘Nordfriesisch ööksen-, aksene/ äksene pl. ‘Ochsen’ und Verwandtes’, yn: Us Wurk 41, pp. 93-113. Faltings, Volkert F. (1994) ‘Germanisch runan- verschnittener Hengst ’ yn: Niederdeutsches Wort 34, pp. 103-133. Faltings, Volkert F. (1996a) ‘Bemerkungen und Nachträge zu Frank Heidermanns Etymologischen Wörter- buch der Germanischen Primäradjektive aus der Sicht des Friesischen’, yn: Adeline Petersen en Hans F. Nielsen (red.), A Frisian and Germanic Miscellany. Published in Honour of Nils Århammar on his Sixty-Fifth Birthday, 7 August 1996. Odense, pp. 103-124. [NOWELE, vol. 28/29]. Faltings, Volkert F. (1996b) ‘Zur Bildung desubstantivischer Adjektiva mit dem Derivationssuffix -ed/-et im Friesischen und in verwandten Sprachen’, yn: Us Wurk 45, pp. 79-113. Feitsma, A. (1957) (red.) Frysk út de 18de ieu, I. (Estrikken XX). Grins. Firmenich, Johannes Matthias (1846) Germaniens Völkerstimmen, Bd. I, Berlin. Dêryn: ‘Mundart des Saterlandes im Großherzogthum Oldenburg’, pp. 233-235. Firmenich, Johannes Matthias ((1854) Germaniens Völkerstimmen, Ergänzungsband, Berlin, p. 8ff. Foerste, William (1938) Der Einfluß des Niederländischen auf die niederdeutschen Mundarten Ost- frieslands, Hamburg [Diss.] Werprintinge Leer 1975. Foerste, William e.o. (1969ff.) Westfälisches Wörterbuch, Neumünster.

317 Fokkema, K. (1953) = De tweede Emsinger codex,bewerkt door K. Fokkema, ’s-Gravenhage. Fokkema, K. (1959) = De derde Emsinger codex, bewerkt door K. Fokkema, ’s-Gravenhage. Fort, M.C. (1967) ‘Goud seeltersk’, yn: Seelter Trjoue 2.3, pp. 5-6. Fort, Marron C. (1971) ‘Zur Phonologie des Saterfriesischen’, yn: Us Wurk 20, pp. 37-41. Fort, Marron C. (1980) unter Mitarbeit von Hermann Dumstorf, Saterfriesisches Wörterbuch mit einer grammatischen Übersicht. Hamburg. Fort, Marron C. (1984) ‘Das Saterfriesische vor Hoche: zwei vergessene Quellen’, yn: Us Wurk 33, pp. 103-108. Fort, Marron C. (1985) Saterfriesisches Volksleben. Rhauderfehn. Fort, Marron C. (1988) ‘Die ferläddene Súun, der bisher älteste saterfriesische Text’, (Jahrbuch für das) Oldenburger Münsterland, pp. 25-33. Fort, Marron C. (1990) Saterfriesische Stimmen, Rhauderfehn. Fort, Marron C. (1996) ‘Das romanische Lehnwort im Saterfriesischen’, yn: Adeline Petersen en Hans F. Nielsen (red.), A Frisian and Germanic Miscellany. Published in Honour of Nils Århammar on his Sixty-Fifth Birthday, 7 August 1996. Odense, pp. 141-149. [NOWELE, vol. 28/29]. Fort, Marron C. (1997) ‘Niederdeutsch als erste Fremdsprache der Saterfriesen’, yn: Friesische Studien III. Supplement volume 18 NOWELE, pp. 83-112. Gerhardt, Dietrich (1937) ‘Friesische Walzen aus dem Nachlaß von Otto Bremer’, yn: Archiv für vergl. Phonetik I, pp. 127-128. Gerhardt, Dietrich (1938) = [R. Wittsack, D. Gerhardt en E. Fuhrhop], Wangerooger Friesisch. Studien- ergebnisse an Hand der Wangerooger Phonogramme. Halle (Saale). Griep, Theodor en Pyt Kramer, (eds) (1999) Seelter Seeken. Mildaam. Gröne, G. (1881) Anleitung und Material zum Unterricht in der Heimatkunde..., Varel 1881. Harders, Focko (1964) ‘Das Satersche, eine Nachklang der altostfriesischen Sprache’, yn: Ostfreesland 47, pp.145-150. Harmjanz, H. e.o. (eds.) (1936ff) Atlas der deutschen Volkskunde. Berlin. Heeroma, K. (ed.) (1957ff.) Taalatlas voor Nederland en aangrenzende gebieden, 3 dielen mei taljochting. Assen.

318 Heeroma, K. (1961) ‘Het getuigenis der taalkaarten’, yn: De ontfriesing van Groningen. Zuidlaren, pp. 11-44. Heeroma, K. (1972) ‘Fries fean in ingweoons perspektief’, yn: Bydragen wijd oan de neitins fan Mr. M.G. Oosterhout (1920-1970) [= Us Wurk 21-22 (1972-1973)], pp. 37-44. Hermann, Eduard (1938) ‘Altertümliches und Eigentümliches im Friesischen’, yn: Nachr. v.d. Gesch. d. Wiss. zu Göttingen. Phil.-Hist. Kl. IV. NF Bd. II, Nr. 5, 99-126. Hettema, [M.] (1832) ‘Sagelterland of Saterland’, yn: Leeuwarder Courant 28 aug. Hettema, M. en R.R. Posthumus (1836) Onze reis naar Sagelterland. Frjentsjer. [Werprintinge Leer 1974]. Heuer, [J.] (1913) ‘Die Sprache des Sagterlandes’, yn: W. Schwecke e.o. (eds.), Heimatkunde des Herzogtums Oldenburg. Bremen, Bd. I, pp. 469-477. Hoche, J.G. (1800) Reise durch Osnabrück und Niedermünster in das Saterland, Ostfriesland und Gröningen. Bremen. [sammele yn 1798. Werprintinge Leer ± 1970]. Hoekema, Teake (1969) ‘Fan tael en tongslach: 2. Ta Siebs syn Westerlauwersk dialektondersyk (1886)’, yn: Us Wurk 18, pp. 86-99. Hoekema, Teake (1970) ‘Yn it sok fan Hengist en Horsa te mollefangen’, yn: P.J. Meertens e.o. (red.), Zijn akker is de taal. [opstellen oanbean oan Prof. dr. Klaas Heeroma]. Den Haag, pp. 169-178. Hoekema, Teake (1989) ‘Fjouwer wurdstúdzjes: 3. Sealter baarle “prate”, yn: Us Wurk 38 (1989), pp. 55- 63 en 39 (1990), pp.144-146. Hofmann, Dietrich (1956) ‘Probleme der nordfriesischen Dialektforschung’ yn: Zeitschrift für Mundart- forschung 24 (1956): pp. 78-112. Hofmann, Dietrich (1961a) Die k-Diminutiva im Nordfriesischen und in verwandten Sprachen. Habilitations- schrift. Köln/ Graz. Hofmann, Dietrich (1961b) ‘Snuh ‘Sohn’, - Akzentverschiebung und Stammsilbenreduktion im Wurster Friesisch’, yn: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur, 90 (1960/61) pp. 303-322. [ek yn: Hofmann (1988)]. Hofmann, Dietrich (1964) ‘Germanisch’ ê2 im Friesischen’, yn: W. Foerste e.o. (eds.), Festschrift für Jost Trier. Köln/ Graz, pp. 160-185. [ek yn: Hofmann (1988)]. Hofmann, Dietrich (1970) ‘Zur Entwicklung von germ. *fanja ‘Sumpf, Moor’ im niederdeutsch-nieder- ländisch-friesischen Nordwesten’, yn: Niederdeutsches Wort, Bd. X, pp.95-108. [ek yn: Hofmann (1988)].

319 Hofmann, Dietrich (1988) Gesammelte Studien II: Studien zur Friesischen und Niederdeutschen Philologie. Hamburg. [Befettet net (1961a)]. Holthausen, F. (1927) ‘Ostfriesische Studien’, yn: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur [PBB] 50, pp. 60-71, 317. Huizinga, J. (1914) ‘Hoe verloren de Groningsche Ommelanden hun oorspronkelijk Fries karakter?’, yn: Driemaandelijkse Bladen 14, pp. 1-77. Janssen, Hans (1937) Die Gliederung der Mundarten Ostfrieslands und der angrenzenden Gebiete. Marburg. Janssen, Hermann (1967) ‘Dät Tällen’, yn: Seelter Trjoue 2.4, pp.10-11. Janssen, Hermann (1968) ‘Seelter Huusnoomen [Hollen]’, yn: Seelter Trjoue 3.4, pp. 4-8. Janssen, Hermann (1969) ‘Roomelster Huusnoomen’, yn: Seelter Trjoue 4.3, pp. 6-11. Jørgensen, Peter (1938) Nordfriesische Beiträge aus dem Nachlaß Hermann Möllers. København. Jungandreas, W. e.o. (eds.) (1953ff.) Niedersächsisches Wörterbuch. Neumünster. Junius, Franciscus (1743) Etymologicum Anglicanum. Kollmann, Paul (1891) ‘Der Umfang des friesischen Sprachgebietes im Grossherzogtum Oldenburg’, yn: Zeitschrift des Vereins für Volkskunde 1. Berlin, pp. 377-403. König, Erich (ed.) (1911) Johann Cadovius-Müller, Memoriale linguæ Frisicæ. Norden und Leipzig. König, Werner (1978) dtv-Atlas zur deutschen Sprache. München. Kosegarten, J.G.F. (1846) ‘Die Wangerooger Sprache’, yn: [Höfer’s] Zeitschrift für die Wissenschaft der Sprache I, pp. 93-111. Kramer, P. (1961) Seelter Woudebouk. Ljouwert. Kramer, P. (1967a) ‘Dät Fjuur ounbäite’, yn: Seelter Trjoue 2.1, p. 9. Kramer, P. (1967b) ‘'Ne Swoode un ’n Woode in de Woodenje’, yn: Seelter Trjoue 2.4, p. 8. Kramer, P. (1968a) ‘De Sealter lûden’, Us Wurk 17, pp. 21-24. Kramer, P. (1968b) ‘Fon Säärke un Kräätseldobbe’, yn: Seelter Trjoue 3.2, pp. 12. Kramer, P. (1968c) ‘Wi wollen un wi konnen’, yn: Seelter Trjoue 3.3, pp. 12.

320 Kramer, P. (1968d) ‘Stoitje un troitje’, yn: Seelter Trjoue 3.4, p. 12. Kramer, P. (1969a) ‘Saterland – Insel im Moor’, yn: Nordfriesland 9, pp. 17-24. Kramer, P. (1969b) ‘Straie, daie, laie, taie’, yn: Seelter Trjoue 4.2, p. 12. Kramer, P. (1969c) ‘Dät lait in Fätskene’, yn: Seelter Trjoue 4.4, p. 12. Kramer, P. (1970a) ‘De neffens Minssen koarte lûden yn it Sealtersk’, yn: Flecht op ’e koai (stúdzjes oanbean oan Prof. Dr. W.J. Buma) Grins, pp. 215-220. Kramer, P. (1970b) ‘Siläärge nit’, yn: Seelter Trjoue 5.1, p. 12. Kramer, P. (1970c) ‘N Fouger Fuggen’, yn: Seelter Trjoue 5.2, p. 12. Kramer, P. (1970d) ‘Bäiden, wuurich’, yn: Seelter Trjoue 5.4, p. 12. Kramer, P. (1971a) ‘Ta de fonology fan it Sealtersk’, yn: Us Wurk 20, pp. 42-43. Kramer, P. (1971b) ‘It âldste Sealtersk’, yn: Us Wurk 20, pp. 44-58. Kramer, P. (1972) ‘Assibilaasje fan ferlytsings-k yn Sealter lânnammen’, yn: Us Wurk 21-22 (1972-1973), pp. 139-146. Kramer, P. (1973) ‘Treenekomp en Toornblok’, yn: It Beaken 35, pp. 119-122. Kramer, P. (1974) ‘Djoomersmeeid en Tjoomeer’, yn: Us Wurk 25, pp. 77-82. Kramer, P. (1978) ‘De sprieding fan ’e Sealter plaknammetypen oer Europa’, yn: Fryske Nammen 1, Ljouwert, pp. 52-67. Kramer, P. (1979) ‘Dät Eedgreeuen, de terminology fan in âld Sealter hantwurk’, yn: Scripta Frisica, tinkbondel foar Arne Spenter = Us Wurk 28, pp. 119-126. Kramer, Pyt (1982a) ‘Eine neue Quelle für das Saterfriesische’, yn: Nordfriesisches Jahrbuch 1981, pp. 172-183. Kramer, P. (1982b) Kute Seelter Sproakleere, Rhauderfehn. [werprintinge Mildaam, 1998]. Kramer, P. (1983) ‘Saterfriesisch baale ‘reden, sprechen'’, yn: Us Wurk 32, pp. 70-77 en 38, pp. 145-146 (1989). Kramer, P. (1984) ‘Seeltersk Weer, Wäärf, Wärfte, Woarsene’, yn: N.R. Århammar e.o. (red.), Miscellanea Frisica, [Earebondel Prof. Dr. H.T.J. Miedema], Assen, pp. 111-122. Kramer, P. (1989) ‘Mei Aldfrysk a: troch it Sealter fokaalsysteem’, yn: Us Wurk 38, pp. 118-126.

321 Kramer, P. (1990) ‘In fonologyske ramp’, lêzing op it 12de Frysk filologekongres, 17-19 okt. 1990 [sil ferskine yn Seelter Seeken, Mildaam 1999]. Kramer, P. (1992) Näi Seelter Woudebouk I, A-E. Elst. Kramer, P. (1994a) Lound un Noomen, Die saterfriesischen Orts- und Flurnamen in der Landschaft. 1. Beend: Text, 2. Beend: Atlas. Mildaam. Kramer, P. (1994b) ‘In grinswurdboek’ [besprek fan Book 1993], yn: Tydskrift foar Fryske taalkunde 9, pp. 113-115. Kramer, P. (1995) Düütsk-Seeltersk, provisoriske Woudeliste, Mildaam. Kramer, Pyt (1996) ‘Doppelformen bei einsilbigen Verben im Friesischen’, yn: Adeline Petersen en Hans F. Nielsen (red.), A Frisian and Germanic Miscellany. Published in Honour of Nils Århammar on his Sixty-Fifth Birthday, 7 August 1996. Odense, pp.213-222. [NOWELE, vol. 28/29]. Krogmann, Willy (1953) Altfriesische Balladen, Abhandlungen und Vorträge zur Geschichte Ostfrieslands XXX, Aurich. Krogmann, Willy (1956) ‘Das Schicksal der ostfriesischen Sprache’, yn: Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden 36, pp. 97-112. Kükelhan, L. (ed.) (1875) Johann Cadovius-Müller, Memoriale linguæ Frisicæ. Leer. [Werprintinge Walluf 1974]. Lehe, E. von (1967) ‘Das mittelalterliche Land Wursten war Wurtfriesland’, yn: Frysk Jierboek 1967, Ljouwert, pp. 35-55. Littmann, Enno (1922) Friesische Erzählungen aus Alt-Wangerooge, letzte Klänge einer verschollenen Sprache. Oldenburg. [Werprintinge Leer, 1974]. Löfstedt, Ernst (1928) Die nordfriesische Mundart des Dorfes Ockholm und der Halligen I. Lund. Diss. Löfstedt, Ernst (1931) Nordfriesische Dialektstudien. Lund/ Leipzig. [Diel 2 fan Löfstedt (1928)]. Löfstedt, Ernst (1932) Zwei Beiträge zur friesischen Sprachgeschichte. Lund. Löfstedt, Ernst (1963ff.) ‘Beiträge zur nordseegermanischen und nordseegermanischnordischen Lexiko- graphie’, yn: Niederdeutsche Mitteilungen 19/21 (1963/65), pp. 281-345; 22 (1966), pp. 39-64; 23 (1967), pp. 11-61; 25 (1969), pp. 25-39. Lübben, A. (1846) ‘Die Reste des Altfriesischen auf der Insel Wangeroge’, yn: [Herrig’s] Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen I, pp. 48-57.

322 Matuszak, Hans (1951) Die saterfriesischen Mundarten von Ramsloh, Strücklingen und Scharrel inmitten des niederdeutschen Sprachraumes. [Diss.] Bonn. [typskrift] Matuszak, H. (1953) ‘Saterland: Volk und Sprache’, yn: It Beaken 15, pp. 138-151. Matuszak, H. (1960) ‘Einige Mitteilungen über den saterländischen Wortschatz’, yn: Fryske Stúdzjes, oanbean oan Prof. Dr. J.H. Brouwer op syn sechtichste jierdei. Assen, pp. 309- 312. Meijering, H.D. (1973) ‘Die Gliederung des Altfriesischen und die Entfriesung ’, yn: The position of the old, relatively less influential vernaculars in Europe in the 16th and 17th centuries. Ljouwert, pp. 75-81. Meijering, H.D. (1977) ‘De tael fan de Ommelanner rjochtshânskriften’, yn: Philologia Frisica anno 1975. Grins, pp. 14-26. Meijering, H.D. (1990) ‘Die altfriesischen monosyllabischen Infinitive auf -n und die Gliederung des Altfriesischen’, yn: R.H. Bremmer e.o. (red.), Aspects of Old Frisian Philology, Grins, pp. 336-348. [Estrik nr. 69]. Mews, Hans-Joachim (1971) Die Mundart des Oldenburger Ammerlandes, Oldenburg, mei taalkaarten. Miedema, H.T.J. (1961) Paedwizers fan de Fryske filology. [Diss.] Ljouwert. Miedema, H.T.J. (1968) ‘Nammekundige problemen yn forbân mei de ûntfrysking fan Grinslân’, yn: Philologia Frisica anno 1966. Grins, pp. 33-42. Miedema, H.T.J. (1978) ‘Fries leaf (ê2 ) oerlau (Holl. loof) en wurch (Eng. weary) drie woorden voor ‘ver- moeid’’, yn: Taal en Tongval 30, pp. 76-81. Minssen, Johann Friedrich (1849) ‘Vergleichende Darstellung der Laut-und Flexionsverhältnisse der noch lebenden neufriesischen Mundarten und ihres Verhältnisses zum Altfriesischen’, yn: Friesisches Archiv 1., pp. 165-276. [Werprintinge Wiesbaden 1967]. Minssen, Johann Friedrich (1854) ‘Mittheilungen aus dem Saterlande’, yn: Friesisches Archiv 2., pp. 135-227. [Werprintinge Wiesbaden 1967]. Minssen, Johann Friedrich (1965) Mittheilungen aus dem Saterlande, 2. Bd. Ljouwert. Minssen, Johann Friedrich (1970) Mittheilungen aus dem Saterlande, 3. Bd. Ljouwert. Mitzka, W. (red.) (1951ff) Deutscher Wortatlas (DWA) diel 1-20. Gießen 1951-73. Möllencamp, R. (1960) ‘Was ist Schreek?’, yn: Niederdeutsches Heimatblatt, Mitteilungsblatt der Männer vom Morgenstern, Nr. 128.

323 Möllencamp, R. (1968) Die friesischen Sprachdenkmale des Landes Wursten. Bremerhaven. Möller, Hermann (1881) = NN., Wörterbuch der sater[*ländischen Sprache], Haandskr. 357, Stats- bibliotheket Aarhus. Naarding, J. (1960) ‘Het schaap als taalgids’, yn: Fryske Stúdzjes, oanbean oan Prof. Dr. J.H. Brouwer op syn sechtichste jierdei, pp. 57-63. Naarding, J. (1961) ‘Stad en Ommelanden’, yn: De ontfriesing van Groningen. Zuidlaren, pp. 45-62. Niebaum, Hermann (1997) ‘Ostfriesisch-Groningische Sprachbeziehungen in Geschichte und Gegenwart’, yn: Friesische Studien III. Supplement volume 18 NOWELE, pp. 49-82. Nieberding (1837) ‘Das Saterland’, yn: Beiträge zur Geschichte des Großherzogthums Oldenburg, I. Bremen 1837, pp. 436-487. Sj. Anonymus (1837). Pleitner, Emil (1913) ‘Volkstümliche Tier- und Pflanzennamen’, yn: W. Schwecke e.o. (red.), Heimat- kunde des Herzogtums Oldenburg. Bremen, Bd. I, pp. 416-423, list op p. 422. Ramsauer, Wilhelm (1903) ‘Über den Wortschatz der Saterländer’, yn: Jahrbuch für die Geschichte des Großherzogtums Oldenburg, 12, pp. 68-103. Remmers, Arend (1993) Wörterbuch der ausgestorbenen ostfriesischen Dialekte (Harlinger, Wangerooger, Brokmerländer [Iemsfrysk] und Wurster Ostfriesisch) [Manuskript]. Schwelm. Remmers, Arend (1994) ‘Zum ostfriesischen Niederdeutsch (I)’, yn: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 117, pp. 130-168. Remmers, Arend (1995a) ‘Zum ostfriesischen Niederdeutsch (II)’, yn: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 118, pp. 211-244. Remmers, Arend (1995b) ‘Friesisches im ostfriesischen Niederdeutsch’, yn: Korrespondenzblatt des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 102, pp. 49-52. Remmers, Arend (1996) ‘Zum ostfriesischen Niederdeutsch (III)’, yn: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 119, pp. 141-177. Scheuermann, Ulrich (1970) ‘Niederländische und friesische Relikte im ostfriesischen Niederdeutsch’, yn: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, 93, pp. 100-109. Scheuermann, Ulrich (1977) ‘Sprachliche Grundlagen’, yn: Hans Patze (red.), Geschichte Niedersachsens, Bd.I. Hildesheim, pp. 167-258. Scheuermann, Ulrich (1979) ‘In de Greit - to Gredsyle’, yn: Scripta Frisica, tinkbondel foar Arne Spenter = Us Wurk 28, pp. 13-27.

324 Schmitt, L.E. (1942) ‘Die Stadt Groningen und die Mundarten zwischen Laubach und Weser’, yn: Zeitschrift für Mundartforschung 18, pp. 134-170. Schönfeld, M. (1947) ‘Friese relicten in het Gronings, in het bijzonder in de toponiemen’, yn: Friezen, Saksen, Franken, Bijdragen en mededelingen X. Amsterdam, pp. 1-36. Schönhoff, Hermann (1908) Emsländische Grammatik. Heidelberg. Siebs, Benno Eide (1928) Die Wangerooger. Oldenburg. [ek yn: Siebs (1974)]. Siebs, Benno Eide (1954) ‘Zur Volkskunde der Insel Wangeroog’, yn: Oldenburger Jahrbuch, Bd. 54, Tl. 1, pp. 157-163. [ek yn: Siebs (1974)]. Siebs, Benno Eide (1970) ‘Die Vaternamen der Weserfriesen’, yn: Teake Hoekema e.o. (red.), Flecht op ’e koai. Stúdzjes oanbean oan Prof. Dr. W. J. Buma ta syn sechtichste jierdei. Grins, pp. 229-231. Siebs, Benno Eide (1974) Die Wangeroger, eine Volkskunde. Leer; werprintinge fan Siebs (1928, 1954). Siebs, Theodor (1886) Die Assibilirung der friesischen Palatalen. Tübingen. Siebs, Theodor (1889) Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache. Tübingen, werprintinge Wies- baden 1966. Siebs, Theodor (1891) ‘Geschichte der friesischen Sprache11 ’, yn: Grundriß der germanischen Philologie (útj. H. Paul), Bd. I. Straßburg, pp. 723-779. Siebs, Theodor (1893) ‘Das Saterland, ein Beiträg zur deutschen Volkskunde’, yn: Zeitschr. d. Vereins für Volkskunde, 1893, pp. 239-278 en 373-410 + Taf. 3. Siebs, Theodor (1896) ‘Flurnamen’, yn: Germanistische Abhandlungen XII. Breslau, pp. 165-194. Siebs, Theodor (1901) ‘Geschichte der friesischen Sprache2 ’, yn: Grundriß der germanischen Philologie2 (útj. H. Paul), Bd. II:2. Straßburg, pp. 1152-1464. Siebs, Theodor (1923) ‘Vom aussterbenden Friesisch der Insel Wangeroog’, yn: Zeitschr. f. deutsche Mundarten 18, pp. 237-253. Siebs, Theodor (1934) ‘Zur friesischen Volkskunde des Saterlandes’, yn: Volkskundliche Gaben, John Meier zum siebzigsten Geburtstage dargebracht. Berlin u. Leipzig, pp. 199-222. Sipma, P. (1943) De eerste Emsinger Codex. Den Haag. Sjölin, Bo (1969) Einführung in das Friesische = Sammlung Metzler 86. Stuttgart.

325 Spenter, Arne (1968) Der Vokalismus der akzentuierten Silben in der Schiermonnikooger Mundart. [Diss.] Kopenhagen. Spenter, Arne (1979) ‘Zur Erforschung des Ostfriesisch-Niederdeutschen’, yn: Kopenhagener Beiträge zur germanistischen Linguistik 6, pp. 7-13. Spenter, Arne (1983) ‘Niederdeutsch-friesische Interferenzen’, yn: G. Cordes/ D. Möhn [útj.], Hand- buch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. Berlin, pp. 762- 782. Stellmacher, Dieter (1998) Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg. Stürenburg, Cirk Heinrich (1857) Ostfriesisches Wörterbuch. Aurich. [Werprinting Leer 1972]. Tröster, Stefan (1996) ‘Phonologischer Wandel im Saterländischen durch Sprachkontakt’ yn: Nieder- deutsches Jahrbuch119, pp.179-191. Versloot, A.P. (1991) ‘Kút, skynbonke en Fessel : in strukturalistyske wurdstúdzje’, yn: Us Wurk 40, pp. 1-20. Versloot, A.P. (1994) ‘Fuß’ und ‘Bein’ in den modernen friesischen Mundarten. CO-FRISICA XIV. Fach friesische Philologie. Christian-Albrechts-Universität. Kiel. Versloot, Arjen (1995) ‘De Wangereager wurdlist fan U.J. Seetzen fan 1799’, yn: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 10, pp. 69-105. Versloot, A.P. (1996a) ‘De foarming fan famyljenammen yn it dialekt fan Wangereach’, yn: Friezen, In bondel stúdzjes oer persoansnammen (= Fryske nammen 10), Ljouwert, pp. 37- 44. Versloot, A.P., (útj.) (1996b) H.G. Ehrentraut, Mittheilungen aus der Sprache der Wangeroger , Ljouwert. Versloot, Arjen (1997) ‘Konsonantgemination in der Sprache der Wangerooger: eine Einmaligkeit unter den westgermanischen Sprachen’, yn: Adeline Petersen en Hans F. Nielsen (red.), A Frisian and Germanic Miscellany. Published in Honour of Nils Århammar on his Sixty-Fifth Birthday, 7 August 1996. Odense, pp. 241-250. [NOWELE, vol. 28/29]. Vries, W. de (1915) ‘Etymologische aantekeningen’, yn: Tijdsch. voor Ned. taalen letterkunde XXXIV (26) Leiden 1915-1916, pp. 1-22, 217-233, 282-297 [Net fierder fuortset]. Vries, W. de (1942) Iets over de verbreidheid en herkomst van het Fries... Assen. Vries, W. de (1946), Groninger plaatsnamen. Groningen.

326 Wander, Karl Friedrich Wilhelm Deutsches Sprichwörter-Lexikon. Leipzig, 5 dielen, 1867-1880. Warnecke, R. (1939) Haus und Hof in der niederdeutschen Sprache zwischen Weser und Hunte = DDG 35. Marburg. Westendorp, N. (1819) ‘Over de Saterlanders’, yn: Antiquiteiten 2, pp. 96-101. Wicht, M. von (útj.) (1746) Das Ostfriesische Landrecht. Aurich. Sitearre neffens Möllencamp 1968:32 (faksimilee) en Remmers (1994:134). Wrede, F. e.o. (útj.) (1927ff.) Deutscher Sprachatlas (DSA) Lieferung 1-23. Marburg 1927-1956.

327 XVI Noardfryske taalkunde

Ommo Wilts Universität Kiel Kiel

1 Ynlieding

Under de trije Fryslannen is Noard-Fryslân nettsjinsteande syn beheinde grutte it taalgebiet mei it grutste dialektferskaat. Troch it ûntbrekken fan in hegere of liedende taalfariëteit steane hjir likernôch njoggen haaddialekten njonkeninoar. Guon dialekten binne lykwols sa sterk yn sprekkersoantal tebekrûn dat se allinnich noch troch âldere minsken praat wurde.

De âldste boarnen fan it Noardfrysk, dat wol sizze fan twa Noardfryske dialekten, binne út it begjin fan de 17de ieu. Aldere mienskiplik Noardfryske foarstadia binne der net. De oerlevering fan it Noardfrysk komt oan it begjin fan de 19de ieu earst rjocht op gong. Dy is lykwols fan dialekt ta dialekt hiel ferskillend, al neigeraden de krêft fan it taalgebiet en de ynset fan de yndividuele samlers. It ferskaat fan de dialekten wurdt optysk noch fuortsterke troch de noch altyd besteande ferskillen yn de skriftlike kodifikaasje. Dwers troch de dialektgebieten rint boppedat de Dútsk-Deenske tsjinstelling, dy’t foar it pleatslike wurk oan de taal sawol fersterkjend as ferlamjend útwurkje koe.

It ûndersyk fan it Noardfrysk spilet him foar it grutste part ôf yn it ramt fan de Dútsktalige dialektology. Dat is benammen it gefolch fan de politike omstannichheden sûnt de midden fan de 19de ieu. It Noardfrysk is dêrmei lykwols net oan ’e krapperein kaam, want it binne krekt de liedende fertsjinwurdigers fan de Dútske germanistyk út dy tiid dy’t niget sjoen hawwe oan it Noardfrysk of it stipe hawwe. It feit dat it Noardfrysk fuort oan it Skandinavyske taalgebiet grinzget, mar ek de taalkontakten, hawwe net swak byspile yn de grutte belangstelling fan Skandinavyske germanisten foar it Frysk. Sjoen it beheinde tal Fryskpraters yn Noard-Fryslân hoecht it jin net te fernuverjen dat der mar in lyts bytsje ûndersikers binne mei Frysk as memmetaal. Dêrfoaroer hat de lytse en fersnipele Fryske taalmienskip in navenant heech oantal sneuper-ûnder- sikers fuortbrocht.

Sa yngewikkeld as de taalferhâldings yn Noard-Fryslân binne, sa ûnoersichtlik is ek it byld fan it ûndersyk fan it Noardfrysk. It binne hieltyd de aparte dialekten of sels dieldialekten dy’t yn it mulpunt fan de belangstelling steane. It omtinken giet dan faak wer út nei inkelde dialektale aspekten, wylst stúdzjes

328 fan mear as ien dialekt foar it grutste part ûntbrekke. De wichtichste reden is wol dat de measte ûndersiken benammen taalhistoarysk-dialektologysk opset binne. Dy fiksaasje op losse dialektferskynsels wurdt noch fuortsterke troch in populêre typysk Noard-fryske opfetting fan taal, dy’t mear útgiet fan dialekt- grinzen as fan it mienskiplike yn de taal. It is grif net tafallich dat gjinien fan de grutte projekten dy’t it hiele Noardfrysk omfiemje moatte, oant no ta dien makke is. Dy spesjalisaasje, dêr’t somtiids ek wat in rook fan esotery oan sit, makket it foar net-frisisten ek dreech om in yngong ta it Noardfrysk te finen. Dêrtroch is it Noardfrysk, nettsjinsteande syn bysûnder plak as relikten mingtaal, ûnbekend bleaun by in breder wittenskiplik foarum. Dat is namste spitiger, om’t krekt sa’n lyts ûndersyksmêd as de noardfrisistyk mei it each op de mannichte net oploste fragen driuwend ferlet hat fan wittenskiplike tastream fan bûten ôf. It oerwicht fan it taalhistoaryske ûndersyk hat lange tiid makke dat de syngroane taalbeskriuwing benefter bleau. Der besteane benammen tekoarten op it mêd fan de semantyk, morfology, syntaksis en fraseology en – nettsjinsteande de wiidweidige samlings – ek by de wurdskat. It neikommende beheinde oersjoch fan it ûndersyk fan it Noardfrysk slút oan by Århammar (1968), mei hjir en dêr in wat oare klam. In totale bibliografy wurdt taret.

2 Dialektology

2.1 Algemien

In selsstannige monografy fan it Noardfrysk bestiet net. Mear of minder wiidweidige oersjoggen fan it Noardfrysk binne te finen yn de totaaloersjoggen fan it Frysk by Siebs (1901), Peters (1929), Krogmann (1952/1957), Sjölin (1969), Markey (1981), Sjölin (1987) en Walker (1990). Algemiene problemen fan de Noardfryske dialektology komme oan ’e oarder by Hofmann (1956) en Walker (1990). In wiidfiemjend en kritysk oersjoch fan de ûnder- syksliteratuer oant 1967 jout Århammar (1968). De ferskillende Noardfryske dialekten wurde yn lytsere of gruttere monografyen en oersjochartikels beskreaun:

Sylt: Selmer (1921), Århammar (1967), Willkommen (1991) Fear: Bremer (1888), Tedsen (1906), Århammar (1975) Amrum: Johannsen (1862), Århammar (1964), Wilts (1991) Helgolân: Siebs (1909), Krogmann (1957), Århammar (1985), Borchert/ Århammar (1987) Wiedingharde: Jensen (1925) Bökingharde: Bendsen (1860), Bauer (1925), Walker (1980)

329 Karrharde: Jabben (1931) Goesharde: Brandt (1913), Stork (1971) Halligen: Löfstedt (1928/1931)

2.2 Fonology en fonetyk

As sneupers de lûdfoarrie beskreaunen, wie dat benammen mei it each op it fêststellen fan de stavering. De âldste printe werjefte fan in Noardfrysk lûd- systeem is te finen by Hansen (1833) foar it Sylter Frysk. It probleem fan lûd en stavering wurdt tige yngeand behannele troch Bendsen (1860) foar it Bökingharder Frysk, en troch Nissen (1889) yn de ynlieding ta syn net- publisearre wurdboek. De lûdfoarrie fan it Sylter Frysk is fêstlein troch Möller (1909, 1916), dy fan Osterland-Föhr troch Schmidt-Petersen (1912).

It taalwittenskiplike ûndersyk fan de lûdsystemen fan Noardfryske dialekten, dy’t begjint mei Siebs (1889), jout benammen omtinken oan it diagroane aspekt. It doel is om de klanken fan it hjoeddeiske Noardfrysk te ferbinen mei de âldere taalstadia. De ferskillen besteane oan de iene kant yn de omfang fan it garre dialektmateriaal, oan de oare kant yn de keppeling mei Germaanske of Westgermaanske foarstadia. Dat strang-lûdhistoaryske ûndersyk wurdt sa’n bytsje ôfsletten troch Löfstedt syn rekonstruksje fan in Aldnoardfrysk tusken- stadium foar it Fêstewâlsfrysk yn syn yngeand ûndersyk yn de jierren tritich (ferl. Århammar 1981).

Ut in ‘Junggrammatisch’ eachweid wei ûndersykje Siebs (1898, 1901) en Selmer (1921) it Sylter Frysk, en Bremer (1888; net dien makke) en Tedsen (1906) it Frysk fan Fear. It Wiedingharder Frysk komt oan bod by Jensen (1925), it Karrharder Frysk by Jabben (1931), it Mooringer Frysk by Bauer (1925), wylst it Halligfrysk en Goesharder Frysk troch Siebs (1901), Brandt (1913) en benammen troch Löfstedt (1928 en 1931) behannele wurde. It Helgolânsk beskriuwt Siebs (1909).

De earste stúdzje dy’t benammen fonologysk fan opset is, is Peter Jørgensen (1945) oer Sylterfrysk ia/ua. Hofmann (1964) docht in fonologysk ûndersyk nei it Fryske systeem fan lange lûden. In oersjoch fan de lûdfoarrie fan it Os- termooringer dialekt jout Tams Jørgensen (1968/69), wylst Århammar yn oersjochartikels it Amringer (1964) en it Sylterfryske lûdsysteem behannelet (1967). De lûdskiednis fan it Helgolânsk skilderet Krogmann (1957), nijere taalûntjouwings fan it Helgolânsk binne te finen by Århammar (1975). It plak fan it eardere Frysk fan Eiderstedt wurdt ûndersocht troch Krogmann (1957) en Hofmann (1958). Oer it allyksa útstoarne Frysk fan it hannelsplak Wyk op Fear skriuwt Hofmann (1960).

330 Wiidweidiger beskriuwings fan it foneemsysteem fan ûnderskate dialekten op basis fan de strukturele dialektgeografy jouwe Stork (1971) foar it dialekt fan de Mittelgoesharde, Walker (1980) foar it dialekt fan de Bökingharde en Will- kommen (1991) foar it Sylterfrysk. De nijste ûntjouwings fan it Bökingharder- en Föhrer Frysk beskriuwe Århammar (1991) en Parker (1994).

Fonetyske skaaimerken fan it Noardfrysk wurde mear of minder wiidweidich behannele yn it ramt fan de niisneamde fonologyske analyzen, it yngeandst by Willkommen (1991) oer it Sylter Frysk. Bremer (1888) hâldt him dwaande mei de útspraak fan it Frysk fan Fear, it probleem fan de ploffers behannelet Selmer (1933), Peter Jørgensen (1960) de Noardfryske r. Steller (1940, 1959) en Århammar (1967) geane op útspraakferskillen tusken generaasjes yn it Syl- ter Frysk yn. De útspraak fan it Helgolânsk wurdt troch Århammar yn Borchert/Århammar (1987) beskreaun.

In spesjaal Noardfrysk probleem is de fraach nei it komôf fan it Noardfrysk. Wylst de relaasje tusken de Noardfryske dialekten fan de fêstewâl mei it súd- like Frysk net yn ’e kiif stiet, is it Fryske karakter fan de eilânsdialekten minder dúdlik. Foar in net-Frysk komôf geane Langhans (1879), Hermann Möller (1883), Bremer (1888) en Peter Jørgensen (1946, 1948) yn ’e pleit. Oanslu- tend op Siebs (1901, 1931) miene Hofmann (1956, 1960) en Århammar (1964) lykwols dat de eilânsdialekten better ta it Frysk rekkene wurde kinne. Dy hypoteze fan it Fryske komôf fan it Eilânsnoardfrysk wurdt stipe troch de fynsten fan de argeology, dy’t oannimt dat de oarspronklike befolking fan de Noardfryske geasteilannen fuorttein is, en ek troch de útkomsten fan it plaknamme-ûndersyk (ferl. Laur 1960, 1970).

2.3 Morfology

Oars as de fonology hat de morfology navenant mar in bytsje wittenskiplik omtinken krigen. De taalhistoarysk oriïntearre rjochting hâldt him yn ’e regel allinnich mar dwaande mei it Noardfryske foarmsysteem as der parallellen mei it Aldfrysk te finen binne. Dêrby giet it measte omtinken út nei de bûging fan ûnregelmjittige tiidwurden en de foarmen fan de foarnamwurden. De beskriuwing fan de foarmleare fan de ûnderskate dialekten as gehiel is benammen in saak fan sneupers en taalûnderwiis. Opfallendernôch hearre de wiid- weidichste grammatikale beskriuwings fan in dialekt, dy fan Bendsen (1860) oer it Mooringer dialekt en dy fan Johannsen (1862) oer it Amrumer Frysk, noch ta it foar-wittenskiplike tiidrek (ferl. Wilts 1990). En it oant no ta iennichste ferlykjende totaaloersjoch fan de foarmleare is te finen yn de ynlieding fan Nissen syn net-printe wurdboek fan 1889. Siebs (1889) jout in oer-

331 sjoch fan de foarmen yn ûnderskate Noardfryske dialekten út in histoarysk eachweid wei.

It foarmsysteem fan ûnderskate dialekten wurdt yn de neikommende bydragen mear of minder wiidweidich behannele:

Sylt: Saxild (1846), Siebs (1898), Möller (1909), Schmidt (1963), Gantzel/ Wilts (1978), Wilts (1994) Fear: Schmidt-Petersen (1912), Peters (1925), Schmidt-Petersen/Craigie (1928), Arfsten (1964), Wilts (1994) Amrum: Johannsen (1862), Århammar (1964), Wilts (1991, 1994) Helgolân: Siebs (1909), Krogmann (1957), Århammar (1975), Borchert/ Århammar, R. (1987) Wiedingharde: Lyngby (1858), Jensen (1925), Wilts (1993) Bökingharde: Lyngby (1858), Bendsen (1860), Bauer (1925), Jørgensen (1968), Walker (1990), Wilts (1994) Mittelgoesharde: Möller (1938) Halligen: Lorenzen (1982)

Selmer (1928) ûndersiket de dûbletten fan it foarnamwurd, Löfstedt (1947) hâldt him mei it fokalisme fan de sterke tiidwurden yn it Frysk fan Fear dwaande, Hofmann (1956) ûndersiket de meartalsfoarming fan tiidwurd en haadwurd en de foarming fan it foarnamwurd út in dialektgeografysk eachweid wei. Johannsen (1959) set de ûnderskate foarmen fan de telwurden 1 - 3 op in rychje. Löfstedt jout in diagroanysk oersjoch fan de morfology fan it Noard- frysk fan de fêstewâl (1968 en 1971) yn twa selsstannige mânske stúdzjes. Braunmüller (1985) leit in ferbining tusken de bysûnderheden fan de Noard- fryske morfology en bysûndere morfologyske ûntjouwings fan oare lytse talen, wylst Wahrig-Burfeind (1989) it nominale en pronominale slachte-ûnderskied binnen in taalkontinuüm beskriuwt. Pinnow (1991) ûndernimt in systemati- searring fan de stamfoarmen fan it tiidwurd.

2.4 Sinbou

Bysûnderheden fan de Noardfryske sinbou bringt Bendsen (1860) al op it aljemint. Syntaktyske problemen wurde lykwols by de lettere, benammen lûd- en wurdhistoarysk oriïntearre oanpak amper achtslein. In útsûndering foarmet it probleem fan de dûbletten fan it bepaalde lidwurd, dat troch Schütte (1926), Selmer (1926), Löfstedt (1964 en 1968) en ek Århammar (1964) behannele wurdt. De monografy fan Ebert (1971) behellet by de oplossing fan it fraach- stik fan it wikseljende lidwurdgebrûk referinsjele en situative aspekten. Holt-

332 hausen (1924) ûndersiket it ûntbrekken fan lidwurden yn it Mooringer en Sylter dialekt.

Njonken it lidwurd freget ek de ynfinityf ekstra omtinken. In oersjoch fan it foarkommen en it brûken jouwe Johannsen (1956) en Wilts (1992). Århammar (1984) wiist op de mooglikheid fan Nederlânske ynfloed by guon ynfini- tyfsinnen. Danielsen (1982) en Hoekstra (1992) geane op de wurdfolchoarder yn. Dyk (1992) ûndersiket de nomenynkorporaasje by de ynfinityf. Ebert (1984 en 1989) wiist op de markearring fan it aspekt yn it Frysk troch ynfini- tyfkonstruksjes. Ebert (1980) behannelet bysûnderheden fan it brûken fan it ferhâldingswurd by rjochtingoantsjuttings. Sjölin (1989) giet yn op it gebrûk fan deer/diar as foarnamwurdlik bywurd.

2.5 Wurdfoarming

Wylst de grammatika’s fan Bendsen (1860) en Johannsen (1862) noch wiidweidich yngeane op de wurdfoarming, is yn de tiid dêrnei de niget dêroan och sa lyts. De ferlytsingswurden wurde lykwols yngeand ûndersocht troch Löf- stedt (1958) en benammen troch Hofmann (1961), dy’t se yn in algemien Germaansk ferbân pleatst. Krogmann (1957) jout yn syn ynlieding ta it Hel- golânske wurdboek ek in oersjoch fan de wurdfoarming. Oer bysûnderheden fan de foarming fan gearstallings by fjildnammen skriuwt Faltings (1987). Yn ferbân mei de leksikale útbou fan it Noardfrysk ûndersiket Århammar (1988) ek de wurdfoarming.

3 Dialektgeografy

Typysk foar it Noardfrysk is it feit dat op sa’n lyts gebiet safolle ferskillende dialekten besteane, wat it Noardfrysk in bysûndere posysje jout. Dat hat navenant in bytsje omtinken krigen. Utsein in pear oersjochkaarten, ûntbrekke sawol in dialektatlas as krekte dialektkaarten. De ûnderskate monografyen geane yn ’e regel fan bepaalde doarpsdialekten út en jouwe amper of tige ûnsystematysk ek dialektyske ûnderferdielings. Itselde jildt foar de leksikografy, dêr’t allinnich Tams Jørgensen (1981) en Wilts (1986) fan it dialektysk ferskaat fan in taalgebiet útgeane en dêr as sadanich ek omtinken oan jouwe.

De sneupers binne har lykwols al sûnt de dagen fan de earste leksikograaf Boy Jacobsen folle sterker bewust fan it dialektferskaat troch de deistige ûnder- fining mei de dialekten en de meartalichheid. It is dêrom ek net frjemd dat de earste wiidweidige yndieling fan de dialekten by Nissen (1889) yn de ynlieding fan syn wurdboek stiet. De yndieling sa’t dy tsjinwurdich gebrûklik is, komt

333 by Siebs (1901) wei. Bremer (1888) jout de wêzentlike ûnderferdielings fan it Fearer-Amrumer taalgebiet. Isoglossen wurde foar it earst troch Selmer (1926) by it ûndersyk fan de lidwurdfoarmen fêststeld. Rooth (1929) hâldt him dwaande mei de dialektferhâldings fan de fêstewâl yn ferbân mei wurdgeografyske stúdzjes. Löfstedt (1931 en 1933) ferliket skaaimerken fan it dialekt fan mei dy fan de Halligen en hy wiist op de opfallende dialektgrins tusken de Norder- en Mittelgoesharde. Hofmann (1956) jout oan de hân fan fjouwer kaartsjes foarbylden fan de fersnipeling fan it Noardfryske gebiet as it giet om lûden en wurden. In oersichtlike, mar sjoen de dialektûntjouwing spitigernôch net mear aktuele kaart fan de Noardfryske dialekten is te finen by Århammar (1968).

It earste systematyske ûndersyk fan de dialektferskillen fan in krite mei de middels fan de strukturele dialektgeografy jout Stork (1971) oer de Mitel- goesharde. Wat metoade oangiet slút Walker (1979, 1980) by him oan. Dy hâldt him dwaande mei it probleem fan de ûnderferdieling en de begrinzing fan dialekten en jout dêr kaartmateriaal by.

4 Leksikografy

De leksikografy is foar it Noardfrysk fan it grutste belang fanwegen syn bedrige posysje, om’t wurdboeken tagelyk middels binne om de taal fêst te lizzen en te bewarjen en in uterlik teken fan taalidentiteit. Hofmann (1957) giet yn op de âldere leksikografy. Nijere oersjoggen by Århammar (1968 en 1990).

In ensyklopedyske niget foarmet de oanlieding ta it ûntstean fan de earste Noardfryske wurdsamlings út 'e midden fan de 18de ieu, de saneamde Jenaer en Göttinger wurdlisten (net printe) fan Boy Jacobsen út de Nordergoesharde en de wurdlisten fan de dûmny Georg Volquartz fan Fear (printe 1826). It earste printe wurdboek is de net botte oersichtlike wurdsamling fan de Brek- lumer dûmny Outzen (1837). Dan komt in lytse Helgolânske wurdlist fan Oelrichs (1846) dy’t foar praktyske tapassings ornearre wie. De oant no ta wichtichste Noardfryske wurdsamlings binne net printe. De Amrumer dûmny Mechlenburg, dy’t in wêzentlik diel fan de Amrumerfryske wurdskat fan syn tiid fêstleit (ôfsletten 1854), ret al in wurdboek oer it hiele Noardfrysk ta, mar moat syn plan troch it ûntbrekken fan stipe oerjaan (in diplomatysk ôfskrift fan Mechlenburg yn 1991 publisearre troch Jannen). Dat idee wurdt echt stal jûn troch de skoalmaster Moritz Nissen út de Karrharde, dy’t de Noardfryske wurdskat yn syn ûnderskate dialektyske farianten – mei útsûndering fan Helgolân en de Halligen – byinoar bringt yn syn wurk, dat er yn 1889 ôfslút. It is it meast monumintale wurk fan de Noardfryske leksikografy. As it slagge wie it te printsjen, soe de posysje fan it Noardfrysk no mûlk aardich better

334 wêze. In útjefte fan de âldere Amrumer wurdskat fan Mechlenburg, Clement, Johannsen en Bohn hat op dit stuit Jannen op syn noed (dy fan Clement is yn 1991 publisearre troch Jannen).

It produktyfste tiidrek fan de Noardfryske leksikografy is it earste fearnspart fan de 20e ieu. Ferskynd binne:

Sylt: Siebs (1898), Mungard (1909), Mungard (1913/1974), Möller (1916) Helgolân: Siebs (1909) Fear: Schmidt-Petersen (1912) Wiedingharde: Jensen (1927)

Mei it reekommen fan dy wurdboeken, dy’t foar sa’n lytse taalmienskip as de Noardfryske nei ferhâlding represintatyf binne – de tige mânske wurdboeken fan Möller en Jensen binne yn ’e mande mei germanistyske ynstituten ta stân kaam – komt de eigentlike produksje fan wurdboeken in hiel skoft stil te lizzen. Ynstee dêrfan wurde de leksikografyske ynspannings rjochte op it meitsjen fan in regionaal wurdboek foar it hiele Noardfrysk neffens it foarbyld fan it Leechdútske wurdboek fan Otto Mensing (1928). It sammelwurk, dêr’t sûnt 1906 stadichoan mei út ein set wie, wurdt fan 1927 ôf troch Tedsen systematisearre en sûnt 1939 troch Johanssen fuortset. It wurk kriget yn 1950 troch it stiftsjen fan de wurdboekôfdieling oan de universiteit fan Kiel, ûnder lieding fan de âldgermanist en skandinavist Hans Kuhn, in universitêre status en in organisatoarysk ramt. Krekt as by Nissen giet ek de opset fan it wurdboek foar it hiele Noardfrysk út fan it Frysk. Basis is it bêst oerlevere en meast brûkte Noardfryske dialekt, dat fan Fear/Amrum, dêr’t de oare dialekten oan taheakke wurde (ferl. Hofmann 1957, 1979, Walker/ Wilts 1975). Kuhn hat yn 1961 in priuwke útjûn.

Wylst de taalideologyske betsjutting fan it wurdboek foar it hiele Noardfrysk net yn ’e kiif stiet, is dat projekt út it eachweid fan de leksikografy wei op syn minst omstriden. Foar sa’n wurdboek pleitet 1. de needsaak om oan elkenien dy’t him foar it Noardfrysk ynteressearret in totaaloersjoch fan it Noardfrysk te jaan, om sa it basale betingst te skeppen foar in systematyske taalhistoaryske en dialektgeografyske bestudearring fan it Noardfrysk; 2. it foardiel fan de beljochting en oanfolling oer en wer fan de dialekten, dy’t nettsjinsteande it dialektysk ferskaat dochs in soad opinoar lykje; 3. de mooglikheid om ek de Noardfryske dialekten mei in beheinde oerlevering yn sa’n totaal wurdboek ûnder dak te bringen (ferl. Hofmann 1955 en 1979). Dêrtsjin kin oanfierd wurde: 1. it ûntbrekken fan rûmte om oan spesifike dialektyske skaaimerken omtinken te jaan as alle dialekten gearbondele wurde; 2. it be- flappen fan alle dialektfoarmen ûnder it etymon en it feit dat semantyske, idiomatyske en onomasiologyske aspekten oan ’e krapperein komme; 3. it pro-

335 bleem fan in oersichtlike oardering fan it heterogene materiaal; 4. de beheinde betsjutting foar de taalpraktyk.

Århammar (1968) komt op grûn fan de swierrichheden fan de bewurking ta it idee fan in opdieling fan it wurdboek yn trije dielen neffens taalkundige besibbens. Wilts (1990) stelt út om fan it Dútsk út te gean en dan tagelyk wurdboeken per haaddialekt te meitsjen. Århammar (1990) sjocht as doel op de lange termyn in wurdboek foar it hiele Noardfrysk mei etymologyske ferklearringen dat tagonklik makke wurdt troch in Dútsk-Frysk register.

Nettsjinsteande alle problemen by de realisearring fan it projekt, kin it grutte wurdboek as útgongspunt en kearn fan de ynstitúsjonele en wittenskiplike út- bou fan de Fryske taalaktiviteiten amper te heech oanslein wurde. Want nei alle gedachten soe dat wurk, sûnder dat fan in wurdboek dat alle dialekten meiinoar ferbine moast praat west hie, amper boppe de geakundige ferienings- mjittige taalbefoardering útkaam wêze. It is oars oant no ta it iennichste to- taalûntwerp foar de Noardfryske leksikografy bleaun. En al is it wurk oan it grutte wurdboek op it stuit stilset foar oare prioriteiten, dat betsjut noch net dat stilstân ek tebekgong is. Troch de mooglikheid fan kompjûterferwurking binne no earst de betingsten oanwêzich om it totaal wurdboek fierder te helpen of mûlk sels, mei in goede planning, dien te meitsjen. It grutste probleem is ommers de oardering fan grutte mannichten gegevens (ferl. Wilts 1990).

Sûnt de midden fan de jierren fyftich waarden lytsere wurdboeken en wurdlisten útbrocht, foar in part as reaksje op it feit dat it omtinken nei it grutte Noardfryske wurdboek útgong en minder nei de aparte haaddialekten. Yn it foarste plak wienen dy rjochte op de didaktyk en de taalbefoardering. Oan ’e iene kant wie it doel om nije staveringsregels yn gebrûk komme te litten (bgl. Tams Jørgensen 1955), oan ’e oare kant it tagonklik meitsjen fan it Frysk foar net-Friezen troch de kar fan it Dútsk as útgongstaal (Petersen 1973). Bysûndere doelen hawwe Tams Jørgensen (1977 - Interfriisk), Petersen (1973 - Nijfoarmings yn ’e wurdskat), Gantzel-Wilts (1978 - skoalwurdboek). Typysk foar it ûntbrekken fan ferbân yn de Noardfryske taalaktiviteiten is it lette ferskinen fan wurdboeken fan de twa Fryske haaddialekten, it Weste- rland-Fearer Frysk en it Mooringer Frysk, dêr’t mei Arfsten (1965) en Tams Jørgensen (1955) foar it earst aparte wurdboekjes foar ferskine, wylst Amrum pas mei Wilts (1982) leksikaal as in selsstannige taalienheid fêstlein wurdt. Op it stuit wurdt wurke oan Dútsk-Fryske wurdboeken foar Fear/Amrum en de Bökingharde en in basiswurdskat Helgolânsk.

De ûntjouwing sûnt 1950 lit it folgjende byld sjen foar de ûnderskate dialekten. It oanwinnen fan it tal Dútsk-Fryske wurdboeken is in dúdlik bewiis fan it feroare ferlet fan de sprekkers:

336 Sylt: Schmidt (1968: Frysk/Dútsk), Schmidt (1972: Dútsk/Frysk), Gantzel/ Wilts (1978: Frysk/Dútsk; Dútsk/Frysk) Fear: Arfsten (1965: Frysk/Dútsk), Wilts (1980/82: Dútsk/Frysk) Amrum: Wilts (1982: Dútsk/Frysk) Wiedingharde: Sjölin (1991: Frysk/Dútsk; Dútsk/Frysk) Bökingharde: Jørgensen (1955: Frysk/Dútsk), Petersen (1973: Dútsk/Frysk), Kellner (1991: Frysk/Dútsk) Nordergoesharde: Jørgensen (1981: Dútsk/Frysk) Halligen: Lorenzen (1977: Dútsk/Frysk) Interfriisk: Jørgensen (1977: Dútsk/Frysk)

Yn 1974 is it beslút naam om foarôfgeand oan de fierdere bewurking fan it grutte wurdboek, earst beheinde hânwurdboeken per dialekt te meitsjen. De ‘Wörterbuchstelle’ yn Kiel hat sûnt dy tiid trije sokke wurdboeken útbrocht, dy’t lykwols ferskillend fan útgongspunt en opset binne, om’t se ek foar ferskillende groepen fan brûkers ornearre binne.

It meardialektale wurdboek fan Fear en Amrum (Wilts 1986) sjocht allinnich nei de taal fan hjoed-de-dei sûnder gebrûk te meitsjen fan skriftlike boarnen; it wurdboek fan it Ostermooringer dialekt (Sjölin 1988), dat mei syn dialektkar ôfwykt fan Tams Jørgensen (1955), giet yn haadsaak út fan de kaartebakken fan de ‘Nordfriesische Wörterbuchstelle’, oanfolle troch kontrôle yn it fjild. (ferl. Sjölin 1988); it Wiedingharder wurdboek (Sjölin/Petersen 1994) is in aktualisearring fan de twadde net-printe ferzje fan it wurdboek fan Jensen fan 1937. In alles omfiemjende werjefte fan de ûnderskate dialekten, dy’t tagelyk alle beskikbere boarnen brûkt en komôf, diagroane opbou en diatopyske fersprieding fan dialektfoarmen syn gerak jout, is der noch net.

De leksikografyske bewurking fan it Helgolânsk stiet los fan dy fan de oare Noardfryske dialekten. In wurdboek, dêr’t Krogmann (1957) mei út ein set is en dat tagelyk taalwittenskiplik en folkskundich fan opset is, is foar de helte klear en wachtet op fuortsetting (ferl. Århammar 1975).

De libbene niget oan de leksikografy, benammen de fraach nei de ferhâlding tusken wurdboek en doelgroep, dy’t sûnt de jierren santich hieltyd mear steld wurdt, bepaalt ek de Noardfryske wurdboekdiskusje. Problemen fan in leksikografy yn tsjinst fan taalbehâld en taalbefoardering komme oan ’e oarder by Wilts (1979, 1983) en Sjölin (1990). De rolle fan de leksikografy by de foarming fan Noardfryske neologismen ûndersiket Århammar (1988). Fraach- stikken fan in leksikografy dy’t rjochte is op de brûker en it probleem fan de leksikale taalnoarm wurde neigien troch Wilts (1984, 1986). Walker/Wilts (1987) hâlde har dwaande mei de wurdboekskriuwer/ster, wylst A. Petersen (1992) seksebepaalde rolferdielings yn Fryske wurdboeken ûndersiket.

337 5 Leksikology

It bysûndere karakter fan lûdûntjouwings yn it Noardfrysk en syn dialekten, it ûntbrekken fan âldere boarnen en de wikseljende beynfloeding fan it Noard- frysk troch de oanswettende talen, meitsje de Noardfryske leksikology ta in like nijsgjirrich as dreech mêd. It iennichste wurdboek mei konsekwint etymologyske ferklearringen is it Sylterfryske wurdboek fan Möller (1916). De skriften fan Hofmann (1988), dêr’t in soad etymologyen yn foarkomme, binne no troch in register tagonklik makke.

Nêst Möller wurdt it komôf fan de Sylterfryske wurdskat behannele troch Selmer (1921), Collinson (1922) en Århammar (1960, 1967). Fear-Amrumer etymologyen bringe Holthausen (1929), Löfstedt (1946), Hofmann (1961) en Århammar (1960, 1964, 1975). De fraach nei it komôf fan de Helgolânske wurdskat bringt Krogmann (Einführung 1957) op it aljemint. In omfiemjende etymologisearring fan it Halligfrysk jout Löfstedt (1928, 1931). Jensen (1928) giet yn op de opbou fan de Wiedingharder wurdskat. Etymologyen fan ûnderskate dialekten jout Holthausen (1921).

De ûntlienings út it Noardgermaansk binne fan bysûnder belang, om’t dy it foaral binne dy’t it Noardfrysk tsjinoer it Dútsk in eigen karakter jouwe. Deenske lienwurden yn it Sylter Frysk jout Selmer (1921). De fraach nei de datearring fan de Deenske lienwurdskat yn it Fêstewâlsnoardfrysk besprekt Löfstedt (1928, 1931). De âldere ûntlienings, benammen de âlderdom fan it ûntkenningspartikel, behannelet Hofmann (1956). Århammar (1965) giet de mooglikheid nei fan saneamde ‘leksikale stipe’ fan Noardgermaanske lienwurden. Gefallen fan ûntliening oarsom fan it Frysk yn Jutlânske dialekten, benammen op it mêd fan toponymy, jouwe Hofmann (1956), Århammar (1992) en Faltings (1993). Hofmann (1958) en hiel wiidweidich Rogby (1967) ûndersykje de Fryske reliktwurden yn it Leechdútsk fan it oarspronklik Fryske Eiderstedt. Untlienings út it Frysk yn it Leechdútsk fan Fear binne optekene troch Bremer (1886), Århammar (1975) en Faltings (1991). Århammar (1964, 1984) wiist op ynfloeden út it Nederlânsk.

Rooth (1928, 1929, 1961) giet de fersprieding fan guon útdrukkings nei mei it each op wurdgeografyske aspekten. Faltings (1983) ûndersiket it komôf fan de terminology fan it greidebedriuw yn it Frysk fan Fear.

6 Stavering

De ûntjouwing fan de Noardfryske stavering is benammen in saak fan de sneupers. It ûntbrekken fan in hegere noarmynstânsje en it feit dat de skriuw-

338 taal net bot bewoartele is, befoarderje geregelde mear of minder fiergeande feroarings, mei as útkomst dat regionale bysûnderheden fan de ûnderskate Noardfryske staverings foar de lju amper oer te sjen binne. De strideraasje om in adekwate stavering, dy’t in bûtensteander faak ryklik fûl taliket (ferl. Brouwer 1959), is dêrby útdrukking fan in taalopfetting dy’t stavering en taal in ein hinne op ien line set. It grutte belang dat oan de staveringskwesje taskreaun wurdt, sil ek komme fan it grutte oantal leararen mank de Noardfryske taalbefoarderingslju. Nei 1945 spylje nasjonaal-politike strideraasjes mei yn de staveringsdiskusje, om’t guon skriuwwizen as utering fan in politike opfetting (Dútsk of Deensk) beskôge wurde.

De earste en tagelyk ek paadwizende opset fan in Noardfryske stavering is fan de Sylter koster Jap. P. Hansen en ferskynt yn 1833. Hansen hâldt yn prinsipe fêst oan de skriuwwize fan de Dútske stavering, mar slacht troch syn prinsipe fan ‘ien lûd, ien teken’ al de wei fan in fonologyske stavering yn. Benammen troch it prinsipe fan it dûbelskriuwen fan lûden as teken fan lingte en it werjaan fan koarten mei in inkeld teken set er de beakens út foar de lettere Sylter- fryske en dan de hiele Noardfryske ûntjouwing. Yn de grammatika’s fan Bendsen (1860) foar it Mooringer Frysk en Johannsen (1862) foar it Amrumer Frysk wurde eigen staveringen brûkt, dy’t lykwols net neifolge wurde.

Bremer (1893) giet yn syn stavering fan it Fearer-Amrumer Frysk út fan de skriuwkonvinsjes fan it Dútsk. Foar dat taalgebiet wurdt er, mei in pear ôf- wikings as it giet om de oantsjutting fan lingte, neifolge troch Schmidt-Peter- sen (1912) en Peters (1925). Yn deselde skriuwtradysje steane ek Johannsen (1926) foar de Bökingharde en Jensen (1925) foar de Wiedingharde. De heal-fonetyske stavering dy’t Siebs (1898) foar it Sylter Frysk útstelt fynt net in soad wjerklang. Mear sukses hawwe de tagelyk ferskinende staverings fan Mungard (1909) en Möller (1909), dy’t sa’t it liket sawol fan Hansen as Siebs útgeane. Mungard syn stavering is, sterker as dy fan Möller, op de taalpraktyk rjochte. Beide komme dêryn oerien dat se – oars as yn it Dútsk – de lange fokalen troch dûbele fokaaltekens en koarte fokalen troch inkelde werjouwe, wylst lingtetekens en dûbele konsonanten as teken fan koarte fokalen net brûkt wurde. De skriuwwize fan Möller wurdt yn in justjes oare foarm troch Schmidt (1926) fuortset. As gefolch fan de foar it Noardfrysk relatyf iere kodifikaasje hat it Sylter Frysk de grutste ferskillen tusken skriuwwize en út- spraak.

Troch taalideologyske en politike ûntjouwings wurdt de skriuwwize fan it Sylter Frysk ek foar it Fêstewâlsfrysk troch Jørgensen (1955) en foar it Frysk fan Fear troch Arfsten (1965) oernaam. Bysûnderheden fan it Fêstewâlsfrysk, dat wol sizze fan de Mooringer stavering, binne it skriuwen fan de haadwurden sûnder haadletter en it brûken fan de Deenske å. De Fearer stavering giet út

339 fan it tige âldfrinzige dialekt fan Westerland-Fear, wylst Osterland- Fear, it eardere haaddialekt, bûten beskôging bliuwt. Minder fiergeand is de nije beregeling fan de stavering op Helgolân, dêr’t it skriuwen fan haadwurden mei in haadletter likegoed as de dûbele konsonanten bewarre bliuwe. (ferl. Århammar 1974). By lettere staveringsferoarings op Sylt (ferl. Wilts 1987) en op Fear-Amrum (ferl. Århammar 1974, Wilts 1980) wurdt rekken holden mei de feroare útspraak en wurdt de stavering ferienfâldige. It lêste haaddialekt dêr’t de stavering op ’en nij fan regele is, is it dialekt fan de Wiedingharde, dat him fierhinne by de staveringsnoarm fan it Mooringer oanslút.

7 Meartalichheid

De meartalichheid yn Noard-Fryslân kin as in einhinne unyk beskôge wurde, om’t dêr trije taalgroepen inoar moetsje, dy’t elk noch wer har dialekten hawwe. Dat sadwaande kin de meartalichheid yn útsûnderlike sitewaasjes ta fiif- talichheid oprinne. Lykwols hat dêr oant yn de jierren sechstich amper omtinken foar west. Binnen de Noardfryske dialektology spilet dy eins inkeld in rolle by it ûndersyk nei lienwurden en substraatwurking. Fierders wie it omtinken fan de âldere Frisistyk benammen rjochte op de taalynterne ûntjouwings, wylst taalkontakt nei bûten ta mear as steurende faktor beskôge waard. De statistiken dy’t de ûnderskate dialektmonografyen leverje, geane meast yn op de absolute oantallen Fryskpraters. In útsûndering foarmet it ûndersyk fan Selk (1937) nei it proses fan de taalwiksel op it skoalplein.

Oanwinnende belangstelling foar de taalsosjologyske posysje fan it Frysk, net yn it lêste plak it gefolch fan de rêde tebekgong fan de taal, giet ek yn op de ferhâlding fan it Frysk ta de buortalen. Kuhn (1963, 1974) leit de klam op de bysûndere taalsitewaasje yn it Dútsk-Deenske grinsgebiet. Nickelsen (1963, 1982) ûndersiket benammen taalideologyske fraachstikken yn de ferhâlding fan de talen ta-inoar, Walker (1987) fiert in taalsosjologyske ferliking út. Wilts (1978) behannelet it ûntstean en de ûntjouwing fan de Noardfryske meartalichheid, wylst Walker (1990, 1993) Noard-Fryslân as taalkontaktge- biet beskriuwt en de fraach nei de status fan it Frysk foar it Dútsk oer behannelet. De ûnderskate kombinaasjemooglikheden fan it Frysk mei syn buortalen, dy’t per gebiet wer oars binne, wurde troch Århammar (1976) en Walker (1980 en 1990) oanjûn. In foarbyld fan Nederlânsk-Noardfrysk taalkontakt behannelet Århammar (1984).

Werjeften fan de taalferhâldings fan ferskillende taalgebieten binne der fan Johannsen (1929) oer de sitewaasje fan eartiids, oer nijere ûntjouwings fan Århammar (1975) foar Fear, fan Petersen (1976), Spenter (1977), Larsen (1982) foar de Wiedingharde, fan Jørgensen (1980) foar de Bökingharde, fan

340 Lorenzen (1972) foar de Halligen en fan Kööp (1982, 1991) foar de Norder- goesharde. Sjoen de flugge ûntjouwings, jouwe de sifers winliken allinnich tendinzen oan. Mei útsûndering fan it ûndersyk fan Århammar, dy’t op Fear in beskate stabilisearring fan de taalferhâldings fêststelt, hawwe alle ûndersiken mienskiplik dat it oantal Fryskpraters by de jongerein hurd tebekrint. In bibliografy oer meartalichheid jout Walker (1971, 1982/83).

Bysûnder omtinken freegje de feroarings fan it Noardfrysk troch it nauwe kontakt mei it Dútsk. Taalfariaasje yn it Noard-fryske taalgebiet beskriuwe Walker (1985) en Wilts (1988). Taalferoaring wurdt yllustrearre troch Walker (1977) oan de hân fan de oansprekfoarmen. fiergeande feroarings fan it Fearer Frysk op praktysk alle mêden yn de rjochting fan it Dútsk hat Parker (1994) optekene by de Frysktalige jongerein.

De demografyske ûntjouwing fan de Frysktaligen, likegoed as de ynterne taalferoaring, sette de saneamde ‘taaldea’ hieltyd mear yn it mulpunt fan de belangstelling. Uterings fan de tebekgong fan de taal en de oarsaken dêrfan stelle (Walker 1978, 1980) en Larsen (1983, 1984) oan ’e oarder.

(Dit haadstik is ôfsletten yn 1996)

341 Literatuer

Arfsten, Reinhard (1965) Fering Wurdenbuk (weesdring). Bi a Wik. Arfsten, Reinhard (1964) Kleine Sprachlehre der föhringer Sprache. Süderende. Århammar, Nils (1960) ‘Zur inselnordfriesischen Wortkunde’, yn: Fryske Stúdzjes Brouwer-Festschrift. Assen, pp. 279-286. Århammar, Nils (1964) ‘Die Amringer Sprache’, yn: Amrum Geschichte und Gestalt einer Insel. Hrsg. von Margot und Nico Hansen. Itzehoe-Voßkate, pp. 107-167. Århammar, Nils (1965) ‘Nordische Lehnwörter und lexikalische Stützung im Nordfriesischen’, yn: ZMF Beiheft 3/4, pp. 31-45. Århammar, Nils (1967) ‘Die Syltringer Sprache’, yn: Sylt - Geschichte und Gestalt einer Insel. Hrsg. von Margot und Nico Hansen. Itzehoe-Voßkate, pp. 189-220. Århammar, Nils (1968) ‘Die Herkunft des Inselnordfriesischen im Lichte der Wortgeographie’, yn: Philologia Frisica Anno 1966. Ljouwert, pp. 49-76. Århammar, Nils (1968) ‘Friesische Dialektologie’, yn: Germanische Dialektologie. Mitzka-Festschrift. Wiesbaden, pp. 264-317. Århammar, Nils (1974) ‘Die Helgoländische Sprache. Halunder Spreek.’ Der Helgoländer 125. Århammar, Nils (1974) ‘Zu den neuen Richtlinien der Föhring-Amringer Rechtschreibung’, yn: Nfr.Jb. N.F.10, pp. 171-188. Århammar, Nils (1975) Die Sprachen der Insel Föhr. Föhrer Friesisch (Fering) und Plattdeutsch. Münsterdorf. Århammar, Nils (1975) ‘Die Sprache Helgolands und ihre Erforschung’, yn: Philologia Frisica Anno 1975, pp. 92-100. Århammar, Nils (1975/1979/1980) ‘Zur Grammatik des Helgoländischen’, yn: Der Helgoländer 135, 175, 187, 189. Århammar, Nils (1976) ‘Historisch-soziolinguistische Aspekte der nordfriesischen Mehrsprachigkeit’, yn: ZDL 42, pp. 129-145. Århammar, Nils (1981) ‘Ernst Löfstedt, Leben und Werk. Mit einer Bibliographie’, yn: Us Wurk 30, pp. 79-100. Århammar, Nils (1984) ‘Ein sicheres Indiz für nordfriesisch-holländische Zweisprachigkeit während der Seefahrtsepoche der Inselfriesen. Das nicht-finale/konsekutive Infinitivsätze ein- leitende am/om 'um'’, yn: Nfr.Jb. N.F. 20, pp. 187-202.

342 Århammar, Nils (1985) ‘Leitfaden des Helgoländischen’, yn: Der Helgoländer Nr. 250/251. Århammar, Nils (1988) Zum lexikalischen Ausbau des Nordfriesischen vom 16. Jahrhundert bis zur Gegenwart. yn: Deutscher Wortschatz. Lexikologische Studien. Schmidt-Fest- schrift. Berlin/New York, pp. 687-726. Århammar, Nils (1990) ‘Friesische Lexikographie’, yn: Wörterbücher, Dictionaries, Dictionnaires. An International Encyclopedia of Lexicography. Hrsg. von F.J. Hausmann, et al. Berlin/New York, pp. 202-236. Århammar, Nils (1991) ‘Didaktische Aspekte der jüngsten Vereinfachung des Mooringer Vokalsystems’, yn: Nfr. Jb. N.F. 26/27, pp. 23-34. Århammar, Nils (1992) ‘Om danske låneord i nordfrisisk og deres betydnind for jysk ord- og lydhistorie - me en ekskurs om nordfrisiske lån i jysk’, yn: Ord & Sag 12, pp. 46-65. Bauer, Erika (1925) Die Moringer Mundart. Laut- und Formenlehre nebst Sprachproben. Heidelberg. Bendsen, Bende (1860) Die Nordfriesische Sprache nach der Moringer Mundart, zur Vergleichung mit den verwandten Sprachen und Mundarten. Hrsg. von M. de Vries. Leiden. Borchert, Mina und Nils und Ritva Århammar (1987) Wi lear Halunder. Helgoländisches Lehrbuch. Helgoland. Brandt, Ernst (1913) Die nordfriesische Sprache der Goesharden. Halle. Braunmüller, Kurt (1985) ‘Morphologische Undurchsichtigkeit - ein Charakteristikum kleiner Sprachen’, yn: Kopenhagener Beitr. z. German. Linguistik 22, pp. 48-68. Bremer, Otto (1888) ‘Einleitung zu einer amringisch-föhringischen Sprachlehre’, yn: Jahrb. d. Vereins f. ndt. Sprachforschg. 13, pp. 1-32. Bremer, Otto (1893) ‘Hü skell wi üssens Spriak skriiw?’ yn: Ferreng an ömreng Allemnack. Halle, pp. 36-39. Brouwer, Jelle (1959) Drama’s yn duodecimo. Kriich en kreauwerij yn Fryslân. Assen. Clement, Knut Jungbohn (1991) Eigentümliche Elemente der Friesischen Sprache (1884 (recte 1851)-53). Hrsg. von Reinhard Jannen. Kiel. Collinson, William Edward (1922) ‘Notes on North Frisian (Sylt) Etymology’, yn: MLR 17, pp. 263-271; 392-402. Danielsen, Niels (1982) ‘A semiotactical analysis of complex mesonomic verb structures in German an North Frisian (Sölring). A constitutional contrastive study’, yn: Friserstudier 2, pp. 9-74.

343 Dyk, Siebren (1992) ‘Warum gibt es im Westerlauersschen und Föhrer Friesisch eine Nomeninkorpo- ration?’ yn: Friesische Studien I. Hrsg. von Volkert Faltings, Alastair Walker und Ommo Wilts. Nowele Suppl. 8. Odense, pp. 143-169. Ebert, Karen Heide (1971) Referenz, Sprechsituation und die bestimmten Artikel in einem nordfriesischen Dialekt. Bredstedt. Ebert, Karen H. (1980) ‘Orts- und Richtungsangaben im Fering’, yn: Friserstudier 4, pp. 56-75. Ebert, Karen H. (1984) ‘Zur grammatischen Differenziertheit des Dialekts (am Beispiel Fering)’, yn: Nfr.Jb. N.F. 20, pp. 227-238. Ebert, Karen H. (1989) ‘Aspektmarkierung im Fering (Nordfriesisch) und verwandten Sprachen’, yn: Tempus-Aspekt-Modus. Hrsg. von Werner Abraham und Theo Janssen. Tübingen, pp. 293-322. Faltings, Volkert F. (1983) Die Terminologie der älteren Weidewirtschaft auf den nordfriesischen Inseln Föhr und Amrum. Wortgeschichtliche und wortgeographische Studien zum inselnordfriesischen Wortschatz. Bredstedt. Faltings, Volkert F. (1987) ‘Zum -(e)l-Einschub bei der Kompositionsbildung im Nordfriesischen unter be- sonderer Berücksichtigung der Flurnamen’, yn: Sprachwissenschaft 12, pp. 381- 395. Faltings, Volkert F. (1992) ‘Die mittelniederdeutsche Schreibtradition Nordfrieslands als Quelle der ältesten nordfriesischen Sprachüberlieferung’, yn: Friesische Studien I. Hrsg. von Volkert Faltings, Alastair Walker und Ommo Wilts, Nowele Supplem.. 8. Odense, pp. 53-98. Faltings, Volkert F. (1993) ‘Nordfriesische Elemente in der Toponomie südjütischer Dialekte’, yn: Namn och bygd 81, pp. 91 -113. Gantzel, Anna und Ommo Wilts (1978) Sölring fuar sölring Skuulen. Friesisches Schulwörterbuch (Sylterfriesisch- Deutsch, Deutsch-Sylterfriesisch) mit einer Formenlehre. Keitum. Hansen, Jap Peter (1833) Nahrung für Leselust in Nordfriesischer Sprache. Sonderburg. Hoekstra, Jarich (1992), ‘Fering tu-infinitives, North Sea Germanic syntax and universal grammar’, yn: Friesische Studien I. Hrsg. von Volkert Faltings, Alastair Walker und Ommo Wilts. Nowele Suppl. 8. Odense, pp. 99- 142. Hofmann, Dietrich (1955) ‘Die Arbeit am Nordfriesischen Wörterbuch’, yn: Us Wurk 4, 3/4, pp. 46-56 (= HOFMANN, Schriften II: 11-21). Hofmann, Dietrich (1956) ‘Probleme der nordfriesischen Dialektforschung’, yn: ZMF 24, pp. 78-112. ( = HOFMANN, Schriften II: 22-61).

344 Hofmann, Dietrich (1957) ‘Die nordfriesische Lexikographie’, yn: Estrikken 19, pp. 1-28 (= HOFMANN, Schriften II: 62-89). Hofmann, Dietrich (1958) ‘Zum Eiderstedter Friesisch’, yn: Ndt. Mitteil. 14, pp. 59-68 ( = HOFMANN, Schriften II: 93-102). Hofmann, Dietrich (1960) ‘Der alte friesische Dialekt von Wyk auf Föhr’, yn: Fryske Stúdzjes. Brouwer- Festschrift. Assen, pp. 267-277 ( = HOFMANN, Schriften II: 128-138). Hofmann, Dietrich (1960) ‘Die Sprache der Nordfriesen und ihre alten Wohnsitze’, yn: Philologia Frisica Anno 1959, pp. 71-78 (= Hofmann, Schriften II: 116-123). Hofmann, Dietrich (1960) ‘Die Sprache der Nordfriesen und ihre alten Wohnsitze’, yn: Philologica Frisica anno 1959, pp. 71-78 (= HOFMANN, Schriften II: 116-123). Hofmann, Dietrich (1961) Die k-Diminutiva im Nordfriesischen und verwandten Sprachen. Köln/Graz. Hofmann, Dietrich (1964) ‘Germanisch e² im Friesischen’, yn: Trier-Festschrift. Köln/Graz, pp. 160-185. (= HOFMANN, Schriften II: 164-190). Hofmann, Dietrich (1979) ‘Die Friesen, das Friesische und das Nordfriesische Wörterbuch’, yn: Nfr.Jb. NF. 15, pp. 7-33 (= HOFMANN, Schriften II: 422-448). Hofmann, Dietrich (1988) Gesammelte Schriften. Hrsg. von Gert Kreutzer, Alastair Walker und Ommo Wilts. Hamburg. Holthausen, Ferdinand (1921/1924/1925) ‘Nordfriesische Studien’, yn: PBB 45, pp. 1-50; PBB 48, pp. 1-24; PBB 49, pp. 191-268. Holthausen, Ferdinand (1924) ‘Zur nordfriesischen Syntax’, yn: Behagel-Festschrift. Heidelberg, pp. 185-193. Holthausen, Ferdinand (1929/31/36) ‘Zum amringisch-föhringer Wortschatz’, yn: Theutonista 5, pp. 260-277; Theuto- nista 7, pp. 121-132, ZMF 12, pp. 168-173. Jabben, Oltmann Tjardes (1931) Die friesische Sprache der Karrharde. Lautlehre. Breslau. Jensen, Peter (1925) Die nordfriesische Sprache der Wiedingharde. Halle. Jensen, Peter (1927) Wörterbuch der nordfriesischen Sprache der Wiedingharde. Neumünster. Jensen, Peter (1928) ‘Etwas über die Lehnwörter in der nordfriesischen Sprache der Wiedingharde’, yn: Korrespondenzblatt 41, pp. 9-16. Johannsen, Albrecht (1926) Frasch Leseböck. Husum.

345 Johannsen, Albrecht (1929) ‘Die friesische Sprache in Nordfriesland nach dem Stande vom 1. Dez. 1927', yn: Nordfriesland. Hrsg. von L. C. Peters. Husum, pp. 694-697. Johannsen, Albrecht (1956) ‘Die Infinitive in den nordfriesischen Mundarten’, yn: Us Wurk 5. 1/2, pp. 37-49. Johannsen, Albrecht (1959) ‘Zahlen und Zahlenbegriffe von eins bis drei in den nordfriesischen Mundarten’, yn: Us Wurk 8.2, pp. 25-38. Johansen, Christian (1862) Die nordfriesische Sprache nach der Föhringer und Amrumer Mundart. Kiel. Jørgensen, Peter (1945) ‘Zu den sylterfriesischen Diphthongen ia und ua’, yn: Traveaux du Cercle Linguistique de Copenhague 1, pp. 22-47. Jørgensen, Peter (1946) Über die Herkunft der Nordfriesen. København. Jørgensen, Peter (1948) ‘Zur Besiedlungsgeschichte Nordfrieslands’, yn: It Beaken 10, pp. 163-180. Jørgensen, Peter (1960) ‘Zum nordfriesischen r’, yn: Fryske Stúdzjes. Brown - Festschrift. Assen, pp. 287-308. Jørgensen, V. Tams (1955) Frasch-tjüsch-dånsch uurdebök. Husum. Jørgensen, V. Tams (1968) Kort Spräkeliir foon dåt Mooringer Frasch. Bredstedt. Jørgensen, V. Tams (1968/69) ‘Am di wokalismus foon dåt mooringer frasch’, yn: Nfr. Jb. NF. 4/5, pp. 92-128. Jørgensen, V. Tams (1977) Snaak friisk. Interfriisk Leksikon. Bredstedt. Jørgensen, V. Tams (1980) ‘Zu den Sprachverhältnissen in Waygaard’, yn: Nfr. Jb. NF. 16, pp. 147-158. Jørgensen, V. Tams (1981) Kleines friesisches Wörterbuch der Nordergoesharder Mundart von Ockholm und Langenhorn. Bredstedt. Kellner, Birgit (1991) Deutsch-friesische Wörterliste. Mooringer Mundart. Kiel. Kööp, Karl-Peter (1983) ‘Die Sprachverhältnisse in Lütjenholm. Eine Spracherhebung aus dem Jahre 1981’ Nfr.Jb. NF. 18/19, pp. 279-306. Kööp, Karl-Peter (1991) Sprachentwicklung und Sprachsituation in der Nordergoesharde. Bredstedt. Krogmann, Willy (1952/1957) ‘Die friesische Sprache’, yn: Deutsche Philologie im Aufriß. Hrsg. von W. Stammler. Bd 1, pp. 1523-1550. Krogmann, Willy (1957) ‘Zur Stellung des Eiderstedter Friesisch’, yn: Nd.Mitt. 13, pp. 16-31. Krogmann, Willy (1957) Helgoländer Wörterbuch. A-luuwet. Wiesbaden.

346 Kuhn, Hans (1961) Nordfriesisches Wörterbuch. Auf der Grundlage vieler alter und neuer Samm- lungen und Vorarbeiten hrsg. von H. K., Probebogen. Neumünster. Kuhn, Hans (1963) ‘Die Sprachen im deutsch-dänischen Grenzraum’, yn: Grenzfriedenshefte 2, pp. 69-77. Kuhn, Hans (1974) ‘Mehrsprachigkeit – ein Kapital. Ein Mahnruf zur Bewahrung der friesischen Mundarten’, yn: Nordfriesland 29, pp. 13-16. Langhans, Victor (1879) Über den Ursprung der Nordfriesen. Antiquarische Studie. Wien. Larsen, Niels-Erik (1982) ‘Das Niederdeutsche und die Entwicklung der Mehrsprachigkeitsverhältnisse im nordfriesischen Dorf Rodenäs (Schleswig)’, yn: Nd.Jb. 105, pp. 140-143. Larsen, Niels-Erik (1983) ‘A North Frisian Case of so-called Language Death and the Consequences for Multilingualism in the Community’, yn: Friserstudier III, pp. 25-36. Larsen Niels-Erik (1984) ‘Statistical investigations of Language Death in a North Frisian Community’, yn: Scandinavian Language Contacts. Cambridge, pp. 191-220. Laur, Wolfgang (1960) ‘Das Siedlungsgebiet der Nordfriesen in seiner geschichtlichen Entwicklung im Spiegel der Ortsnamen’, yn: Philologia Frisica Anno 1959. Groningen, pp. 43- 47. Laur, Wolfgang (1970) ‘Zur Frage einer vorfriesischen Bevölkerung in Nordfriesland’, yn: Flecht op’e koai. Buma-Festschrift. Groningen, pp. 3 -10. Löfstedt, Ernst (1928) Die nordfriesische Mundart des Dorfes Ockholm und der Halligen. I. Lund. Löfstedt, Ernst (1931) Nordfriesische Dialektstudien. Die nordfriesische Mundart des Dorfes Ockholm und der Halligen. II. Lund. Löfstedt, Ernst (1933) Beiträge zur nordfriesischen Mundartenforschung. Lund. Löfstedt, Ernst (1946/1948/1955/1959) ‘Zur amringisch-föhringer Wortkunde’, yn: Nd.Mitt. 2, pp. 63-76; Nd.Mitt. 4, pp. 74-81; Nd.Mitt. 11, pp. 93-98; Nd. Mitt. 15, pp. 23-28. Löfstedt, Ernst (1947) ‘Nordfriesische Beiträge II. Die Präteritivokale der starken Verba der Klassen I-II, IV-V im Amringisch-Föhringischen’, yn: Nd.Mitt. 3, pp. 29-53. Löfstedt, Ernst (1958) ‘Zur Diminutivbildung in der Mundart von Amrum und Föhr’, yn: Stud. Neophil. 33, pp. 78-95. Löfstedt, Ernst (1964) Zum bestimmten Artikel in den inselnordfriesischen Mundarten von Föhr und Amrum. Uppsala 1964.

347 Löfstedt, Ernst (1968) Beiträge zu einer nordfriesischen Grammatik. I. Das Substantiv und das Adjektiv, das Zahlwort und der bestimmte Artikel. Uppsala. Löfstedt, Ernst (1971) Beiträge zu einer nordfriesischen Grammatik. II. Das Pronomen, das Adverb, Präpositionen, Konjunktionen und das Verbum. Uppsala. Lorenzen, Jens (1972) ‘Die Sprachverhältnisse auf den Halligen. Eine Statistik für das Jahr 1972’, yn: Nordfriesland 23/24, pp. 218-220. Lorenzen, Jens (1977) Deutsch-Halligfriesisch. Ein Wörterbuch. Tutsk-freesk. Bredstedt. Lorenzen, Jens (1982) Halligfriesische Sprachlehre. Bredstedt. Lyngby, Kristen Jansen (1858) Om Nordfrisisk i Bökking og Hvidding Herreder (Niböl og Klangsböl Sogne). Kopenhagen. Markey, Thomas, L. (1981) Frisian. The Hague. Mechlenburg, Lorenz Fr. (1991) Amrumer Wörterbuch. Teil I-II (1854). Hrsg. von Reinhard Jannen. Kiel. Möller, Hermann (1883) Das altenglische Volksepos in der ursprünglichen strophischen Form. I-II. Kiel. Möller, Hermann (1938) Nordfriesische Beiträge aus dem Nachlaß Hermann Möllers. Hrsg. von Peter Jørgensen. Kopenhagen. Möller, Boy P. (1909) Söl'ring Leesbok. Altona. Möller, Boy P. (1916) Söl'ring Uurterbok. Wörterbuch der Sylter Mundart. Hamburg. Mungard, Nann (1909) For Sölring Spraak en Wiis. Keitum. Mungard, Nann (1913/1974) Ein inselnordfriesisches Wörterbuch.[A-ofwirke]. Bredstedt. Nickelsen, Hans Christian (1963) ‘Die Stellung des Nordfriesischen gegenüber dem Dänischen und dem Nieder- deutschen’, yn: Sprachgrenzfragen. Kiel, pp. 1-17. Nickelsen, Hans Christian (1982) Das Sprachbewußtsein der Nordfriesen in der Zeit vom 16. bis ins 19. Jahr- hundert. Bredstedt. Nissen, Moritz (1889) Nordfriesisches Wörterbuch in 10-15 Dialekten. Stedesand. (Ms). Oelrichs, Peter Andresen (1846) Kleines Wörterbuch zur Erlernung der Helgolander Sprache für Deutsche, Engländer und Holländer. Helgoland. Outzen, Nicolaus (1837) Glossarium der friesischen Sprache, besonders in nordfriesischer Mundart. Hrsg. von L. Engelstoft und C. Molbech. Kopenhagen.

348 Parker, Timothy S. (1994) Modern North Frisian and North German. A case study in language variation and language change between languages in contact. Amsterdam/Kiel. Peters, Lorenz Conrad (1925) Ferreng-ömreng Lesbuck. Husum. Peters, Lorenz Conrad (1929) ‘Die nordfriesische Sprache’, yn: Nordfriesland. Hrsg. von Lorenz Conrad Peters. Husum, pp. 371-396. Petersen, Adeline (1992) ‘Jedermanns Freund ist jedermanns Narr – jedermanns Braut ist eine Hure. Zum Bild von Frau und Mann in der friesischen Lexikographie’, yn: Friesische Studien I. Hrsg. von Volkert Faltings, Alastair Walker und Ommo Wilts. Nowele, Suppl. 8. Odense, pp. 171-203. Petersen, Adeline et al. (1994) Friesisches Wörterbuch. Freesk uurdebuk. Wörterbuch der Wiedingharder Mundart auf der Grundlage eines Manuskripts von Peter Jensen (1861-1939). Neumünster. Petersen, Erk (1973) Deutsch-friesisches Wörterbuch. Risum-Lindholm. Petersen, Søren Ryge (1976) Dansk eller tysk? En undersøgelse af sprogforholdene i en flersproget syd- slesvigsk kommune 1973. Flensburg. Pinnow, Jürgen (1991) ‘Die Verbstammformen des Söl'ring (Sylterfriesischen) in systematischer An- ordnung’, yn: Nfr. Jb. N.F. 26/27, pp. 35-59. Rogby, Ove (1967) Niederdeutsch auf friesischem Substrat. Die Mundart von Westerhever in Eider- stedt. Uppsala. Rooth, Erik (1929) Nordfriesische Streifzüge. Lund. Saxild, P. (1846) ‘Skildring af Syltermaalets Sproglære’, yn: Tidskr. for Phil. og Pæd. 3, pp. 185- 212. Schmidt, Hermann (1926 ff.) Fuar Söl'ring Lir. Bilaag tö di Söl'ring Bleer. Westerland. Schmidt, Hermann (1963) Zur Orthographie und Grammatik des Söl'ring. Wenningstedt. Schmidt, Hermann (1969) Wörterbuch der Sylterfriesischen Sprache. (Söl'ring Uurterbok). Keitum. Schmidt, Hermann (1972) Wörterbuch Hochdeutsch/Sylterfriesisch. (Dütsk/Söl'ring). Keitum 1972. Schmidt-Petersen, Jürgen (1912) Wörterbuch und Sprachlehre der nordfriesischen Sprache nach der Mundart von Föhr und Amrum. Husum. Schmidt-Petersen, Jürgen und James Craigie (1928) The North Frisian Dialect of Föhr and Amrum. Edinburgh.

349 Schütte, Gudmund (1926) ‘Nordisk og frisisk artikelforskning’, yn: Danske studier, pp. 90-95. Selk, Paul (1937) Die sprachlichen Verhältnisse im deutsch-dänischen Sprachgebiet südlich der Grenze. Flensburg. Selmer, Ernst W. (1921) Sylterfriesische Studien. Kristiania. Selmer, Ernst W. (1926) Über den Gebrauch des bestimmten Artikels im Nordfriesischen. Oslo. Selmer, Ernst W. (1928) ‘Doppelformen der persönlichen Fürwörter im Nordfriesischen’, yn: Ndt. Jb. 54, pp. 81-92. Selmer, Ernst W. (1933) ‘Die nordfriesische Tenuiserweichung’, yn: Festschrift Theodor Siebs. Hrsg. Walther Steller. Breslau, pp. 171-177. Siebs, Theodor (1889) Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache. Halle. Siebs, Theodor (1898) Sylter Lustspiele. Mit Übersetzung, Erläuterungen und Wörterbuch. I. Erich Johannsen’s ‘Freier von Morsum’. II. Erich Johannsen’s ‘Liebeswerbung auf Sylt’. Greifswald. Siebs, Theodor (1901) ‘Geschichte der friesischen Sprache’, yn: Grundriß der germanischen Philologie. Hrsg. von H. Paul. Bd.1: 2. verb. und vermehrte Aufl. Straßburg, pp. 1152-1464. Siebs, Theodor (1909) Helgoland und seine Sprache. Cuxhaven. Siebs, Theodor (1931) Die Friesen und die nächstverwandten Stämme. Breslau. Sjölin, Bo (1969) Einführung in das Friesische. Stuttgart. Sjölin, Bo (1987) ‘Das Nordfriesische’, yn: Die Friesen und ihre Sprache. Hrsg. von A. Feitsma, W. Jappe Alberts und Bo Sjölin. Bonn, pp. 34-43. Sjölin, Bo (1988) ‘Ein Wörterbuch zum Anfassen. Anlage und Anliegen des Mooringer Wörter- buchs’, yn: Nordfriesland 85, pp. 17-20. Sjölin, Bo, Alastair Walker und Ommo Wilts (1988) Frasch Uurdebök, Friesisches Wörterbuch. Neumünster. Sjölin, Bo (1989) ‘Die friesischen Entsprechungen des niederländischen Pronominaladverbs ‘er’’, yn: Liber amicorum Prof. Dr. Kåre Langvik-Johannessen, Leuven, pp. 56-52. Sjölin, Bo (1990) ‘Lexikographie im Dienste der Spracherhaltung’, yn: BudaL’EX 1988. Hrsg. von T. Magay und J. Zigány. Budapest, pp. 507-515. Sjölin, Bo (1991) Fuon ‘aab’ bit ‘würm’. Freesk Uurdeläst. Freesk-Tjüsk/Tjüsk-Freesk. Kiel.

350 Spenter, Arne (1977) ‘Zur Mehrsprachigkeit in der Gemeinde Rodenäs’, yn: Nfr. Jb. NF. 13, pp. 167-177. Steller, Walther (1940) ‘Generationsprobleme des Neufriesischen’, yn: ZMF 16, pp. 82- Steller, Walther (1959) ‘Generationsunterschiede im Friesischen’, yn: Phonetica 3, pp. 39-50. Stork, F. C. (1971) ‘The Vowel Phonemes of the North Frisian Dialect of the Mittelgoesharde’, yn: Nfr. Jb. N.F. 7, pp. 90-107. Tedsen, Julius (1906) Der Lautstand der föhringischen Mundart. Kiel. Wahrig-Burfeind, Renate (1989) Nominales und Pronominales Genus im südlichen Nordseegebiet. München. Walker, Alastair (1977) ‘Sprachwandel in Nordfriesland. Dargestellt am Beispiel der Anredeform in der Gemeinde Risum-Lindholm (Bökingharde)’, yn: Nd. Jb. 100, pp. 86-107. Walker, Alastair (1977, 1982/83) ‘Die Mehrsprachigkeit Nordfrieslands. Eine Bibliographie’. yn: Nfr. Jb. N.F. 13, pp. 223-230; Nfr. Jb. N.F. 18/19, pp. 337-352. Walker, Alastair (1978) ‘Nordfriesisch – eine sterbende Sprache?’, yn: Sprachkontakte im Nordseegebiet. Hrsg. von P. Sture Ureland. Tübingen, pp. 129-148. Walker, Alastair (1979) ‘Einige Probleme der strukturellen Dialektologie dargestellt am Beispiel des Nordfriesischen’, yn: Us Wurk 28, pp. 189-196. Walker, Alastair (1980) ‘North Frisia and linguistics’, yn: Nottingham Linguistic Circular 9/1, pp. 18-42. Walker, Alastair (1980) ‘Some factors concerning the decline of the North Frisian tongue’, yn: Sprach- kontakte und Sprachkonflikt. Hrsg. von Peter Nelde. ZDL Beih. N.F. 32, pp. 453- 460. Walker, Alastair (1980) Die nordfriesische Mundart der Bökingharde. Zu einer strukturell-dialektologi- schen Definition der Begriffe ‘Haupt-‘, ‘Unter-‘ und ‘Dorfmundart’. Wiesbaden. Walker, Alastair (1983) ‘Nordfriesisch – ein deutscher Dialekt?’, yn: ZDL 50, pp. 145-160. Walker, Alastair (1985) ‘Sprachvariation im nordfriesischen Gebiet’, yn: Kopenhagener Beitr. z. Germa- nistischen Linguistik 23, pp. 33-53. Walker, Alastair (1987) ‘Language and Society in Schleswig-Holstein’, yn: Sprache und Gesellschaft in deutschsprachigen Ländern. Hrsg. von C. Russ und R. Volkmar. München, pp. 136-152. Walker, Alastair (1990) ‘Nordfriesland als Sprachkontaktraum’, yn: Grenzdialekte. Hrsg. von L. Kremer und H. Niebaum. Germanistische Linguistik, pp. 407 -426 .

351 Walker, Alastair G. H. (1990) ‘Frisian’, yn: The dialects of modern German. A linguistic survey. ed. by Charles E. V. Russ. London, pp. 1-30. Walker, Alastair (1993) ‘Hü maning spräke jeeft et eentlik önj Fraschlönj - ån unti fiiw?’ yn: Feitsma-Festschrift. Tydskrift foar Fryske Taalkunde 8, pp. 138-143. Walker, Alastair und Ommo Wilts (1987) ‘Who writes a North Frisian dictionary for whom and why?’ yn: The Sociology of Frisian. Hrsg. von D. Gorter. International Journal of the Sociology of Language 64, pp. 107-120. Willkommen, Dirk (1991) Sölring. Phonologie des nordfriesischen Dialekts der Insel Sylt. Amsterdam/Kiel. Wilts, Ommo (1978) ‘Dänisch, Nordfriesisch, Hoch- und Niederdeutsch in Schleswig-Holstein. Zur Dynamik sprachlicher Entwicklungen in einem Mehrsprachenland’, yn: Sprach- kontakte im Nordseegebiet. Hrsg. von P.Sture Ureland. Tübingen, pp. 149-166. Wilts, Ommo (1980,1982 2. erw. Aufl.) Tjiisk-fering wurdenbuk. Grundwortschatz Deutsch-Friesisch (Westerlandföhrer Mundart). Bredstedt. Wilts, Ommo (1980), ‘Zu einigen Neufestsetzungen der föhring-amringer Orthographie’, yn: Nfr. Jb. NF.16, pp. 173-177. Wilts, Ommo (1982) Sjiisk-öömrang wurdenbuk. Grundwortschatz Deutsch-Friesisch (Amrumer Mundart). Bredstedt. Wilts, Ommo (1983) ‘Sprachplanerische Aspekte der nordfriesischen Lexikographie’, yn: Friserstudier III, pp. 9-24. Wilts, Ommo (1984) ‘Zwischen Beschreibung und Norm. Vorbemerkungen zu einem Handwörterbuch der nordfriesischen Gegenwartssprache von Föhr und Amrum’, yn: Nfr. Jb. NF. 20, pp. 239-260. Wilts, Ommo (1986) ‘Sprachnorm und Dialektwörterbuch. Zu einem aktuellen Problem nordfriesischer Dialektologie’, yn: Lexikographie der Dialekte. Hrsg. von Hans Friebertshäuser. Tübingen, pp. 212-220. Wilts, Ommo (1986) Wurdenbuk för Feer an Oomram. Wörterbuch der friesischen Gegenwartssprache von Föhr und Amrum. Norddorf. Wilts, Ommo (1987) ‘Zur Rechtschreibung des Sylterfriesischen’, yn: Lön en Lir. Jahresbericht 1986, Söl'ring Foriining e.V. 20, pp. 25-28. Wilts, Ommo (1988) ‘Sprachvariation im Friesischen’, yn: Sprogvariation i den dansk-tyske grænse- region/Sprachvariation im dänisch-deutschen Grenzgebiet. Aabenraa/Flensburg, pp. 21-32.

352 Wilts, Ommo (1990) ‘Die nordfriesische Lexikographie: Stand und Perspektiven’, yn: Friesen heute. Beiträge zu einer Tagung über Sprache und Kultur der Nordfriesen. Hrsg. von Thomas Steensen und Alastair Walker. Bredstedt. Wilts, Ommo (1991) ‘Friesisch - Ursprache der Insel’, yn: Amrum. Landschaft, Geschichte, Natur. Norddorf, pp. 262-282. Wilts, Ommo (1992) ‘Infinite Formen im Föhrerfriesischen (Westerlandföhr)’, yn: Nfr. Jb. NF. 28, pp. 207-226. Wilts, Ommo (1993/94) Friesische Formenlehre in Tabellen. I Wiedingharde; II Föhr; III Amrum; IV Sylt; V Bökingharde; VI Halligen, Husum.

353 Register

Aasters, 231, 232 analogysk-histoarysk, 177 Adamus, M., 43 Andreae, A.J., 284 Adelung, J.C., 18, 22, 25, 162 Angelen, 43, 49 AFUK, 168, 205 Angelsaksen, 45, 47, 53, 146 Agena, Imel, 307 Angelsaksysk, 13, 44-47, 49-51, 53, 58, Ahlrichs, H., 314 116, 130, 133, 177, 178, 282 Ahlsson, L.-E., 88, 312 Anglade, J., 181 akkommodaasjeteory, 221 Anglo-Frysk, 43-45, 49, 50, 53, 58 Akkrum, 291 Antonsen, E.H., 43 aksintferskowing, 311 antroponimen, 287, 293 aktyf wurdboek, 203, 205 appellativa, 37, 283, 286, 295 Aldeastfrysk, 83, 84, 89 Arfsten, R., 332, 336, 337, 339 Aldfrysk, 13, 17-19, 22, 25-27, 34-37, argaïsearjend, 243, 252 42-51, 55, 57, 60, 163, 176, 182, 183 argaïsmen, 242, 253, 259 Aldgermaansk, 26, 79, 80 Århammar, N., 48, 87, 90, 191, 202, Aldheechdútsk, 35, 36, 43, 45, 80 229, 233, 283, 291, 292, 295, 305, Aldingelsk, 35, 36, 42-47, 49, 52, 56, 309, 311, 312, 314, 329-334, 58, 59, 75, 78, 80, 81, 85 336-338, 340, 341 Aldleechfrankysk, 47 Århammar, R, 332 Aldmidingelsk, 88 Armstrong, S.L., 222 Aldnederlânsk, 43, 45, 47 Arntz, H., 52-57 Aldnoarsk, 35, 36, 43, 48-50, 85 ars bene loquendi, 21 Aldsaksysk, 36, 42-48, 51, 80, 85 artikulaasje, 145, 146, 165 Aldstedfrysk, 17 Arumer swurdsje, 51-53, 55, 57, 58 Aldwesterlauwersk Frysk, 232 Asega-Buch, 78, 79 Aldwestfrysk, 82, 84, 89 Askeberg, F., 50 Aldyslânsk, 80 aspekt Noardfrysk, 333 Alemannen, 43 aspiraasje, 147 Alinei, M., 305 assibilaasje Eastfrysk, 304, 310 Allers, K., 310 assimilaasje, 219 Althuysen, Jan, 118, 129 assimilearring, 185 Altfriesische, 157 a-stam, 54, 55, 57, 59 Althuysen, Symen, 118 Aurik, 77 a-lûd, 129 Auslaut, 154 â-lûd, 160 Aysma, 87, 96-98, 101, 105 Amay, de kaam fan, 51-54 Bach, A., 294 Amelânsk, 229 Baduhenna, 283, 291 Amersfoordt, H., 99 Baerderadiel, 294 Amrum, it Frysk fan, 329-332, 334-340 Baesecke, G., 59 amtlik Frysk, 203, 254, 262 Bakker, D.M., 27, 130 analogia innata, 193 Bakker, G., 59 analogy, 15, 16, 22-25, 136, 175, 177, Bakker, M., 291 179, 193 Bammesberger, A., 52, 56-58

354 Barradiel, 294 Bolhuis van Zeeburgh, 280 Bauer, E., 329, 330, 332 Bollmann, H., 310 Beck, H., 57 Böning, H., 310 Beetstra, W.T., 281-283, 288, 290-292, Book, H., 310 294 Bopp, F., 25, 231 begjinkloft, 156, 234 Borchert, M., 329, 331, 332 Behrns, J.H., 27 Borchling, C., 50, 86 Beiersken, 43 Borkum, 40 Beintema, T., 205 Bos, Lambertus, 112 Bekker, Balthazar, 112 Bos-van der Heide, H.S.E., 100, 103 Belgyske hypoteze, 38, 39 bosknammen, 288 Bendsen, B., 329-333, 339 Bosma, R., 115, 129, 133 Bennet, W.H., 49 Bosworth, J., 45, 80, 81, 192, 194 Berg, A. van den, 178 Botke, J., 294, 304, 305 Berghaus, P., 53, 55, 57 Bourgondjers, 43 Berkel, G. van, 292 Boutkan, D., 88 Bernsterbuorren, de stêf fan, 54 Brandsma, W.L., 111, 116, 118, 134 Besteman, J.C., 55 Brandt, E., 330 betsjuttingsferskaat, 204, 248, 252 Brantsma, P., 79, 96, 97 Biesheuvel, I, 104 Braune, 83 Bilt, It, 182 Braunmüller, K., 332 Biltsk, 229 Bredsted, 177 Birka, 49, 50 breedteiken, 168 Bitgum, 294 brekking, 49, 132, 167, 180, 185, 186, Bjirmen, De, 232 197, 218, 219, 235, 236 Blackburn, M., 54 Bremer, H., 260 Blancardus, Nicolaus, 112 Bremer, O., 44, 49, 50, 84, 307, 308, blauwe rige, 85, 87 310, 329-331, 334, 338, 339 Bloemhoff, H., 229 Bremmer Jr, R.H., 45, 55, 76, 78, 79, Blok, D.P., 50, 59, 288, 294, 296 86, 88, 90, 136, 145, 181, 291, 292, Blom, G., 229, 291 296 Blom, Ph. van, 22, 167, 179, 180, Breuker, J., 254 196-198 Breuker, P., 111, 203, 218, 220, 222, Boalsert, 293 230, 243, 257, 258, 262 Boazum, 291 Breuker, Ph. H., 75-77, 81, 87, boeketaal, 178, 193, 242 126-128, 134, 136, 283, 290, 291, Boelens, Kr., 118, 183, 214, 215, 309 218-220, 234, 235, 294 Brill, W.G., 27, 179 Boeles, P.C.J.A., 38, 47, 51-53 Britsumer stêfke, 51-53, 56, 58 Boer, B. de, 232 Broecke Hoekstra, A. ten, 78, 79 Boer, T.J. de, 99, 113, 118 Brookmer hânskrift Boersma, Jehannes, 181 B1, 77, 96, 97, 102, 105 Bogerman, Reyner, 14, 112-114, 118, B2, 96, 98, 102, 105 128, 131, 281, 282 Bröring, Julius, 303, 313, 314 Bohn, 335 Brouwer, J.H., 20, 82, 86, 101, 111, Bökingharde, it Frysk fan 'e, 329-332, 113-115, 118, 119, 126-129, 137, 336, 337, 339, 340 163, 183, 192, 193, 195, 196, 200,

355 287-289, 302, 312, 339 Dal, I., 46, 47, 50 Brunner, H., 59 Dam, E., 255, 257 Bugge, S., 56 Danielsen, N., 333 bûging, 15, 22, 27, 79, 82, 85, 116, Dantumadiel, 294 126, 132-134, 148, 149, 151, 160, database dialekten, 229 165, 177, 180, 184 De Castigationes, 15, 22, 150, 160, 161 bûging Noardfrysk, 331 Deddens, Th., 305 bûgingsleare Sealtersk, 304 Deeken, W., 305 Buitenrust Hettema, F., 20, 38, 81, 83, Deensk, 177, 178, 183 98, 111, 118, 128, 182, 191, Dekker, Kees, 90 194-199, 247, 285, 286, 288, 289, del(te), 175 293 delsettingsnammen, 40-42 Buma, W.J., 47, 53, 54, 56, 81, 82, 87, denotatum, 289, 294 89, 102-105, 117, 119, 126, 181, Depping, G.B., 302 194-196, 280, 286, 289, 309 Derolez, R., 57, 58 bûn lûd, 165, 166 Detten, M., 301 buorskipsnammen, 288 diakrityske tekens, 159, 160, 162, Burcana, 40 164-169 Burchanis, 40 dialectica, 12 Burg, Anne van der, 229 dialekt-geografy, 221, 304, 312 Burmania, Carel Georg van, 14, 113, dialektatlas Noardfrysk, 333 114, 118, 128 dialektfariaasje, 180 bylûd, 131, 132, 177 dialektferskillen Noardfrysk, 334 bynwurd, 136, 184, 200 dialektgeografy, 45, 228, 233, 234, 237 bysin, 183, 184 dialektgeografy Noardfrysk, 331-335 bywurd, 136 dialektgrins, 233, 235 bywurden Noardfrysk, 333 dialektgrins Noardfrysk, 329, 334 Cadovius-Müller, J., 77, 308, 314 dialektkaarten Noardfrysk, 333 Campbell, A., 47, 104, 113, 115, 118, dialektology, 28, 181 126-128, 136, 137, 155 dialektology Eastfrysk, 309 Caron, W.J.H., 145 dialektology Noardfrysk, 328, 329, 340 Cassius Dio, 35 dialektyndielingsmetoade, 234-236 Chadwick, H.M., 44 Dibbets, G.R.W., 12, 130, 195 Chomsky, N., 235 Diderichsen, P., 183 Claes, F., 115, 129 diftong, 145, 146 Clement, K.J., 335 diftongearring, 49, 312 Clercq, P. de, 180, 246, 247 Dijk, K. van, 254 Cnossen, W.P., 249, 253, 255 diPaolo Healey, 89 Collinson, W.E., 338 distansjearring, 243, 244, 252 Colmjon, Gerben, 164, 167, 179, 180, distânsjebegjinsel, 256 196, 197, 246 doarpsnammen, 288 Cordes, G., 47 doetiid, 116, 133, 134 Craigie, J., 332 Doijumer bonke, 55 Crane, J.W. de, 99, 175 dol(te), 175 Cruptorix, 40 Dongeradiel, 281 Cummins, A.H., 44 Dongeradielstersk, 231-233, 235, 246 Daan, J., 184, 233, 235 Doornkaat Koolman, J. ten, 310

356 Drach, Erich, 183, 184 295 Drees, Jan, 314 eigenskipswurd, 79, 132-134, 136, 179 Drinte, 114, 312 Eijkman, L.P.H., 236 Droege, G.B., 284, 309, 314 ein -u, 51, 54, 55, 57 Dronke, E., 59 Eisma, D., 205 Druk, 76, 77, 87, 88, 96, 97, 100, 101, Ekmund, 40 103, 105, 309 eksonimen, 291 Drusius, Johannes, 145 ekspânsje, 181, 234 dûbelfoarmen, 257 ekspânsje, Germaanske, 40 dûbletten, 248, 255, 259 ekspânsje, Hollânske, 233 dûbletten Noardfrysk, 332 ekspânsje, Ingweoanske, 47 Duijff, Piter, 229 ellips, 21 Dumstorf, Hermann, 304 eloquentia, 12, 16 Dunegea, 294 Els, W.A. van, 54 Dútsk, 43-46 Emmius, Ubbo, 281, 282 Düwel, K., 53-57 Emsinger hânskrift Dyk, Siebren, 88, 185, 186, 333 E1, 77, 96, 98, 101, 102, 105 Dykstra, Anne, 119, 191, 194, 200, E2, 96, 98, 102, 105 203-205, 219, 221 E3, 87, 96, 97, 99, 102, 105 Dykstra, J.K., 253 en + ymperatyf, 184 Dykstra, J.W., 196 enkête, 214-217, 229 Dykstra, K., 284 Epkema, Ecco, 16, 17, 22, 23, 25, 79, Dykstra, T.R., 82, 163 99, 111, 116, 127, 130, 131, 133, Dykstra, Waling, 17, 19, 20, 116, 118, 135, 157, 158, 161, 176, 191, 242 128, 167, 168, 196-199, 245-247, Erasmus, Desiderius, 145 254, 280, 281 Erdmann, A., 35 ê1, 310 etnografysk, 216 ê2, 310 etymologia, 12 East-Anglia, 57 etymology, 13, 14, 18, 26, 35, 36, 38, East-ingweoansk, 312 41, 76, 78, 79, 81, 83, 84, 86, 89, 90, Easterlauwersk Frysk, 230 112, 116, 119, 130, 136, 161, 181, Easterlittens, 294 195, 202, 204, 232, 283-287, 289, Eastfrysk, 48, 59 291, 293, 294 Eastfryslân, 77, 86, 289, 294 etymology Eastfrysk, 309, 313 Eastgermaansk, 42, 43 etymology Noardfrysk, 336, 338 Ebel, W., 104, 105 etymology, spekulative, 281 Ebeling, R.A., 292, 295, 296 Fairbanks, S., 100 Ebert, K., 332, 333 faktaal, 199 Eckhardt, K.A. & A., 59 Faltings, V., 309, 311, 333, 338 Eekhoff, W., 82, 83, 99, 194 famyljenammen, 292, 296 Eenumer biensplinter, 54, 55 Fear, it Frysk fan, 329-332, 334-341 efterfjild fan 'e sin, 183 Feitsma, A. c.q. T., 17, 49, 111-115, Egmond, 40 126, 127, 130-133, 135, 136, 154, Ehrentraut, H.G., 302, 303, 305-307, 155, 158, 161, 168, 181, 183, 185, 313, 314 193, 214, 218-220, 222, 242-245, Eiderstedt, it Frysk fan, 330, 338 254, 256, 258-262, 309 eigennammen, 15, 37, 147, 283, 284, Feitsma, S.K., 20, 180, 197, 198, 246,

357 258 fokatyfsuffiks, 57 ferhâldingswurd, 136, 177, 200 Fokkema, D., 229 ferhâldingswurden Noardfrysk, 333 Fokkema, K., 87, 99, 102, 114, 132, ferhollânskjen, 185 135, 181-185, 232, 234, 237, 286, ferklearjend wurdboek, 201 301, 303 ferkoarting, 180, 185 fokus, 184 ferlykjende taalkunde, 42, 44, 78, 89 Folkeferfarren Grutte, 39, 40, 42, 44, ferlytsing, 150 49 ferlytsingsfoarm, 219 Folkertsma, B., 163, 193 ferlytsingsfoarm Eastfrysk, 304, 307 Folkertsma, E.B., 253 ferlytsingswurden Noardfrysk, 333 Folkestone, de tremissis fan, 54, 55 ferneamingsnammen, 292 folksetymology, 281 ferwachtingsnoarm, 244 folksferhalen, 280, 281 Ferwerda, R., 112 folkskunde Noardfrysk, 337 Ferwerter kaamhâlder, 52, 53 folkstaal, 11, 12, 22-26, 28, 147, 148, fiertaalkwestje WFT, 200, 201 154, 184, 192, 193, 198, 242, 245, Fikingtiid, 49 250, 255, 257, 262 filiaasje, 101 folkstaalideologysk, 257, 262 filology, 13, 15, 16, 19-22, 25, 28 folkstaalnoarm, 242 filosofyske grammatika, 26, 27 folsleine tiid, 134, 135 Firmenich, J.M., 303, 306 fonetyk Noardfrysk, 330, 331, 339 Fischer, H., 86 fonetysk ûndersyk, 236 Fisher, R.J., 205 fonology, 44, 45, 49, 156, 161, 169, Fishman, J.A., 214-216, 222 183, 185, 186, 202 Fivel, 41 fonology Noardfrysk, 330, 331, 339 Fivelinger hânskrift fonologysk systeem, 259, 260 F, 77, 87, 96, 98 Fort, Marron C., 301, 302, 304, 305, fjildnammen, 288 307, 309, 310, 313, 314 fjildnammen Noardfrysk, 333 Fragmentum De Literis Frisicis, 13, 21, Flevo-Frysk, 232 126, 130, 131, 135, 136, 145, 147, Flie, 38 148 Flur, 39 Franken, 43 Foar-Aldfrysk, 34, 60 Frankysk, 46-48, 59 foarfjild fan 'e sin, 183 Frânsk, 181 foarkarsfoarm, 245, 257 fraseology Noardfrysk, 329 foarmferskaat, 248, 256 Frerichs, 302, 306 foarmlear, 18 Friesch Genootschap, 18, 98, 161, 163, foarmleare Eastfrysk, 302, 304 177, 283 foarnammen, 283, 284, 293, 295, 296 Friesch Woordenboek, 116, 168, 192, foarnamwurd, 47, 133, 134, 136 196, 198-200, 206, 243 foarnamwurden Noardfrysk, 331, 332 Friesen, von, 56 foarútspraak, 57 frij lûd, 165 Foerste, William, 305, 310, 312 frikativen, 47 fokaal, 145-149, 151 Frings, T., 46, 50 fokalen Noardfrysk, 339 frisistyk, 20, 23, 28 fokalisme, 35, 51, 181, 248 frouljusnammen, 282 fokalisme Noardfrysk, 332 Frysk identifisearjend, 244

358 Frysk Selskip 1844, 180 Goatysk, 35, 36, 42, 43 Fryske beweging, 20, 168-170, 242, Goesharde, it Frysk fan 'e, 330-332, 254, 256, 258, 260-262 334, 337, 341 funksjewurden, 200 Gorter, D., 213, 215-217, 220-222, 254 funksjonele grammatika, 184 Gosses, G., 183, 191, 250, 258 Furmerius, 87, 96, 97, 101, 103, 104, Götze, A., 35 136 grafematyk, 58, 183 futhark, 51, 54, 58 Graff, E.G., 80 g-tiidwurden, 134 grafy, 119 Gabbema, S.A., 13, 14, 21, 77-79, 113, grammatika, 145, 147, 148, 150, 163 114, 128-130, 132, 135, 136, 145, grammatika Eastfrysk, 301 150, 154, 156, 160, 282 grammatikale begripen, 180 Galama, E.G.A., 128, 191 Greven, J., 147 Gallée, J.H., 198 Grienberger, T. von, 36, 55, 58 Gantzel, A., 332, 336, 337 Griep, Th., 303, 305, 314 Garfinkle, M.S., 47 Grierson, P., 54 gearstallings, 176 Grimm, Jacob, 18, 24-27, 35, 36, 43, gearstallings Noardfrysk, 333 45, 49, 78, 80, 81, 165, 166, 178, generative grammatika, 28, 184-186, 181, 192, 195, 196, 231, 283 235 Grimm, Wilhelm, 192 genityf, 132, 150 Grinslân, 38, 39, 47, 75, 76, 179, 216, genius linguae, 23 301, 311, 312 Gerbenzon, P., 75, 102, 103, 105, 112, Grinslânsk, 216, 286, 312 118, 119, 129, 249, 253, 255 Grinzer, 39 Gerhardt, Dietrich, 306, 307 Gröne, G., 306 Gerla-De Bruin, M.-L., 79 Groustersk, 236 Germaansk, 34-46, 48-50, 52, 54, 55, Groustra, G.R., 305 57, 59, 79, 81, 88, 90, 330, 333 Gryksk, 36 Germaanske a, 57 Gysseling, M., 35, 36, 38-42, 51, 54, Germaanske filology, 78 57, 290, 294 germanisaasje, 37, 39-41 haadwurd, 22, 79, 132, 133, 136, 175 Gerretzen, J.G., 17, 22, 23, 178 haadwurden Eastfrysk, 303, 306, 308 geslacht, 132, 133, 177 haadwurden Noardfrysk, 332, 339, 340 geslachtsnammen, 284 haadwurdynkorporaasje, 186 Gesner, Conrad, 114 Haan Hettema, M. de, 18, 22, 27, 44, Gesta Fresonum, 104 79, 82, 84, 85, 97, 98, 135, 157, 161, Gezelle Meerburg, G.A., 250, 258 163, 242, 301-303, 313 Gildemacher, K.F., 281, 285, 292, Haan, G. J. de, 185, 222, 261 294-296 Haan, M.J. de, 250 Gilliéron, 35 Haan, R. de, 203, 254 Ginneken, Jac. van, 231 Haantjes, J., 118 glossaria, 75-77, 84-86, 88, 117-119, Hada-munt, 53, 62 128 hafe, 292 glossearje, 75 haim, 39, 40, 42 glossen Halbertsma, E., 114, 115 ynterferbale, 75 Halbertsma, H., 290 ynterlineêre, 75 Halbertsma, J.H., 17-19, 23-26, 44,

359 80-82, 117-119, 128, 136, 157, 158, hilamodu-ynskripsje, 53 161-164, 167, 168, 179, 191-197, 206, Hilarides, J., 14, 15, 17, 21, 22, 230, 231, 233, 245, 254, 260, 282-284 111-114, 126, 130, 132, 134-136, Halbertsma, Tsj., 81, 117, 194-196 150, 151, 158-161, 176, 242 Halligen, it Frysk fan 'e, 330, 332, 334, Hines, J., 57 337, 338, 341 Hirt, H., 35 Halsema, D.F.J. van, 76-78, 97 histoarysk ferlykjende taalkunde, 18, Hamkes, Marten, 280 25-28, 181, 283, 293 Hammerich, L.L., 49 histoarysk wurdboek, 201 Hamwih-bonke, 55 histoarysk-analogysk, 23, 24 Hansen, J.P., 330, 339 histoaryske grammatika, 28 Hantum, 41, 52, 53 histoaryske taalkunde, 19, 24, 25, 28, Hantumer bienplaatsje, 52, 53 78, 84, 87, 177, 179, 181, 182, 184 Harders, Focko, 310 Hitsumer brakteaat, 53, 54 hardersliet, 308 Hoche, J.G., 302 Harmjanz, H., 305 Hoekema, Teake, 114, 115, 126, 129, Harnzer solidus, 51-54 184, 185, 205, 232, 234, 237, 253, Haskerlân, 294 254, 258, 286, 296, 303, 305, 309, Hasselt, G. van, 114 310 Haugen, E., 43, 47 Hoekstra, Eric, 186 Heck, P., 59 Hoekstra, Jarich, 127, 134, 135, 185, Hedeby, 49, 50 186, 235, 260, 293, 294, 333 Heechdútsk, 25, 26, 46, 47 Hoekstra, Jelle, 101, 102 Heechgermaansk, 47 Hoeufft, Jacob Henrik, 113, 114, 128 Heeroma, K., 47, 103, 114, 234, 294, hôf, 283, 292 305, 311, 312 Hof, Jan Jelles, 168, 169, 180, 199, Heestermans, H., 202 229, 231, 233, 235, 236, 247-251 Hegebeintumer kaam, 54 Hofmann, D., 55, 58, 89, 307, 310, Heinertz, O., 84 311, 329-335, 338 Helgolân, it Frysk fan, 329-338, 340 Hollân, 38, 47, 53 Heliand, 46, 48, 51, 80 hollanisme, 20, 243, 246, 249, 252, Hellinga, W.G., 118, 135 253, 256, 257 Hellquist, E., 36 Holstein, 178 Helten, W.L. van, 83-85, 181, 198, 285 Holthausen, F., 35, 45, 46, 48, 81, Hemsterhuis, Tiberius, 16-18, 22, 23, 83-85, 88, 89, 307, 309, 332, 338 25-27, 136, 175, 179 Hommerts, De, 290 Hepkema, J., 114, 118, 128, 284 Hooft, P.C., 179 Heremans, J.F.J., 196 Hoops, J., 44 Herminonen, 45 Hoppenbrouwers, C., 236 Hertog, C.H. den, 182 Hoppenbrouwers, G., 236 Herulyske stam, 52 hove, 292 Heuer, J., 304 Huben, L., 86 Hewett, W.T., 44, 49 Huisman, J.A., 48, 234, 291, 293-295 Heyse, J.C.A., 27 Huisman, K., 295 Hichtum, J. van, 115 humanisme, 21 Hiemstra, S.T., 243, 244, 252, 255, Hunsinger hânskrift 257, 258 H1, 76, 77, 96-102, 105

360 H2, 76, 77, 96, 97, 99-102, 105 Jong, F. de, 258 Hunsingo, 76, 92 Jong, H. de, 291 Hunze, 41 Jong, J. de, 257, 258, 260 hûsnammen Eastfrysk, 313, 314 Jong, R.P. de, 280 Hylpen, 291 Jong, S. de, 219 Hylpersk, 158, 160, 177, 197, 229-233, Jong-Friezen, 248, 249 236 Jongsma, P.A., 193-196 i-mutaasje, 58 Jonkman, R. J., 221 identifisearjend, Frysk, 202 Jonkman, R.J., 216, 217, 220, 221, 258 ienlûd, 131, 166 Jørgensen, P., 46, 58, 306, 330, 331 iental, 133, 149 Jørgensen, Tams, 205, 330, 332, 333, ientalich wurdboek, 203, 205 336, 337, 339, 340 ig-tiidwurden, 134 Jorwert, 283, 294 index verborum, 102, 117, 118, 128 Jouke, 285 -ing, 40, 42 Jouswierster bonkstikje, 53 -inge, 285 Jungandreas, W., 305 Ingelsk, 13, 43-48, 50, 51, 58 Junggrammatiker, 231, 330 Ingelsk-Frysk, 44, 50 Junius, Franciscus, 13, 14, 75, 76, 80, -ingja, 39, 40 98, 113-115, 126, 127, 135-137, Ingweoansk, 37, 45-48, 50, 51, 57, 312 155, 309 inkeltal, 132, 134 Junius, Hadrianus, 114 Inlaut, 154 Jus, 87, 96-101, 105, 280 Insley, J., 54, 55, 57 Jutryp, De, 290 Interfriisk, 336, 337 Kalma, D., 118, 127, 128, 131, 133, isoglosse, 233, 236 136, 242, 243, 245, 249, 253, 258, isoglossebondel, 46 261 isoglossemetoade, 236 Kalma, J.J., 59, 112, 163, 282-284, isoglossen Noardfrysk, 334 287-289, 292 Istwaeonen, 45 Kantens, kaamdoaske fan, 50, 54 Iterson, W. van, 86 Kapteyn, J.M.N., 56, 57, 85 Jabben, O.T., 330 Karrharde, it Frysk fan 'e , 329, 330, Jager de-De Boer, T., 205 334 Jannen, R., 334, 335 Karsten, G., 38, 289, 294 Jansma. L.G., 201, 216, 217, 220, 221 Karstien, C., 43, 50 Janssen, Hans, 310 Kate, Lambert ten, 15, 23, 25, 26, 115, Janssen, Hermann, 304, 314 130, 133-135, 179 Japiks, Gysbert, 13-18, 21, 22, 24, 77, Kellner, B. , 337 79, 111, 115-119, 126-135, 145, Keltysk, 36, 38, 39, 41 150, 154-162, 168, 176, 183, 191, Kern, H., 192, 195 242, 245, 282, 283 Khleif, B.B., 222 je-tiidwurden, 156, 219 Kiliaan, Cornelis, 79, 114, 195 Jellinek, M.H., 148 Kingma, T., 294 Jelsma, G.H., 216, 217, 220, 221 Kisbye, T., 44 Jensen, P., 329, 330, 332, 335, 337-339 Klaaifrysk, 203, 231, 233, 236, 244, Johannsen, A., 332, 333, 339, 340 248, 252 Johannsen, C., 329, 331-333, 335, 339 Klaarbergen, B.W. van, 101 Johnston, Thom, 127, 134, 135 klankwearde, 126, 132

361 Klein, T., 48 340 Kloeke, G.G., 46, 181, 182, 233, 234 Kuip, F. van der, 219 Kloosterman, P., 181, 232, 235 Kuiper, E.J., 147 Kluge, F., 35 Kükelhan, L., 308, 314 Knol, E., 54, 55 kultuertaal, 112, 114, 246, 249, 250, Knop, G., 230, 232 252, 255, 256, 258, 261 koadewiksel, 213, 218, 221 kultuertaalideologysk, 258 koarte lûden, 36, 56, 58, 131, 339 Kúnder, 285 Köbler, G., 88 Kunstenbach, 305 Koen, G., 17 Künzel, R.E., 288 Kollewijn, R.A., 197 landnám, 44, 49 Kollmann, Paul, 314 Lânfrysk, 230, 232-234, 236 kommunikative noarm, 244 Langbroek, E., 75, 88 komôf Noardfrysk, 331, 337, 338 lange lûden, 58, 129, 131, 302, 303, komparatyf, 132, 149 305, 310, 330, 339 komplemintsin, 135 Langen, G.J. de, 295 König, Erich, 305, 308 Langhans, V., 331 König, W., 233 langteiken, 167 konjunktyf, 135 lânnammen, 288, 289 konkordânsje, 85, 88 lânnammen Eastfrysk, 304, 313 konsonant, 145, 146, 148, 149, 151, Larsen, N-E., 340, 341 175 Lasch, A., 46-48 konsonanten Noardfrysk, 339, 340 Latyn, 12, 17, 21 konsonantferdûbeling Westgermaanske, Latynsk, 36, 59, 75, 76, 81, 82, 88, 90 51 Laur, W., 289, 294, 331 konsonantferskowing, 39-41 Lauwers, 281, 285 Kooi, J. van der, 111, 114, 115, 119, Leechdútsk, 47, 48, 50, 75, 86, 301, 129 304, 308-310, 312-314, 335, 338 Kööp, K-P., 341 Leechfrankysk, 48 Kopenhagenske skoalle, 131 Leendertz Wz, T., 118, 128 Kosegarten, J.G.F., 302, 305 Leewarders, 216, 217 Krahe, H., 294 Lehe, E. von, 313 Kramer, Pyt, 301, 302, 304, 305, Leibniz, G.W., 12, 14 309-314 leksikale útbou Noardfrysk, 333 Kramer, W., 304 leksikografy Eastfryk, 301 Krause, E., 86 leksikografy Noardfrysk, 333-337 Krause, W., 56, 57 leksikology Eastfrysk, 309 kreolisearring, 255 leksikology Noardfrysk, 338 kristlike nammen, 287 Lendinara, P., 90 krityske grammatika, 26, 27 Lenige, Durk, 115 Krogmann, Willy, 36, 37, 53, 55, 56, Lex Frisionum, 59, 60, 76 59, 86, 304, 305, 307, 308, 329, 330, Lexicon Frisicum, 17, 23, 81, 82, 117, 332, 333, 337, 338 191, 192, 194-196, 206, 230, 283, Krol, J., 134 284 kroniken, 34, 96, 98, 99, 103, 104, 280 lidwurd, 132, 133, 148, 179, 200 Krupatkin, Y.P., 58 lidwurd Noardfrysk, 332-334 Kuhn, H., 37-43, 47, 49, 50, 294, 335, lienfonemen Eastfrysk, 312

362 lienwurden, 59, 90, 304, 305, 309, 310, Lyngby, K.J., 332 312 Madsen Aarhus, J., 160 lienwurden Noardfrysk, 338, 340 Mahmood, C.K., 222 Lipsius, Justus, 145 Makkumersk, 231 Lithocomus, 148 makrostruktuer, 87, 89, 202, 203 Littmann, E., 306 manljusnammen, 40, 54, 282, 284 Ljouwertersk, 229, 232 Markey, T.L., 35, 43, 47, 53, 55, 59, Lodwick, F., 159 96, 232, 233, 329 Loewe, R., 44, 49 Matuszak, H., 304, 310, 314 Loewenthal, J., 36 Maurer, F., 46 Loey, A. van, 46, 48 meartal, 45, 47, 59, 116, 132-134, Löfstedt, E., 48, 309-311, 330, 148-151 332-334, 338 meartal Eastfrysk, 303, 306 Lohse, G., 46 meartal Noardfrysk, 332 Longobarden, 43 meartaligens, 221 Looijenga, T., 54-56 meartaligens Noardfrysk, 333, 340, 341 Loon, J. van, 82, 196 Mechlenburg, L.F., 334, 335 Lorenzen, J., 332, 337, 341 media, 216, 219, 221 Lübben, A., 306 Meekma, I., 219 lûd, 21, 130, 131, 145, 146, 155, 157, Meer, G. van der, 111, 119, 132, 134, 158, 160, 162, 164-168, 175, 177, 185, 234, 259 183 Meerburg, G., 203 lûdferskowing, 131 Meertens, P.J., 289 lûdferskynsels, 131 Megiser(us), Hieronymus, 114 lûdgrins, 233 Meid, W., 39, 41, 42 lûdhistoary Noardfrysk, 330, 332 Meijering, H.D., 98, 101, 103, 104, lûdhistoarysk, 231, 232, 237 183, 286, 310, 312 lûding, 126, 127 Mein(d)erts, E., 118, 157 lûdkwaliteit, 168 Melanchton, Philippus, 145 lûdlear, 19, 127, 129, 131, 134, Menameradiel, 294 180-182 Mensing, O., 335 lûdleare Eastfrysk, 302-304, 306, 307, metatesis, 36, 131 309-311 Meulen, D. van der, 205 lûdregels, 181 Mews, Hans-Joachim, 310 lûdskema, 131 Middelkentsk, 49 lûdsopnamen Eastfrysk, 305-307, 312 Middelnederlânsk, 35 lûdsopnamen Westerlauwersk Frysk, Middelsee, 281 236 middenfjild fan 'e sin, 183 lûdsysteem, 155, 183 Midfrysk, 13, 81 lûdsysteem Noardfrysk, 330, 334, 338, Midingelsk, 88 339 Miedema, H.T.J., 38, 50, 54, 79, 111, lûdtrijehoek, 131 127, 131, 136, 137, 196, 230, 231, lûdwearde, 161, 163 237, 283, 285, 286, 289, 290, lûdwetten, 24, 25, 181, 231, 233 293-295, 302, 303, 305-307, 309, lûdwiksel, 131 312-314 Luick, K., 44, 58 Mieg, J.F., 77 Lye, E., 80 mikrostruktuer, 87, 89

363 mikrotoponymy, 292 natura linguæ, 17 minderheidstaal, 20, 222 naturalisme, 231 mingtaal, 329 Naumann, B., 27 Minssen, J.F., 302-306, 309, 313 Nauta, G.A., 85 Mitselwierstersk, 232, 235 Nauta, K., 101 Mitzka, W., 305 Neckel, G., 49 Moerdijk, A., 294 Nederduits, 14, 15, 17, 115, 126, 130, Moerman, H.J., 288 133, 176, 191, 230 Mol, J.A., 295, 296 Nederlânsk, 45, 46, 147 Molen, S.J. van der, 281, 291 neogrammatysk, 25, 26, 84, 181, 182, Molkwardersk, 197, 230 231, 303 Möllencamp, R., 308-311 neologismen, 259 Möller, Boy P., 330, 332, 335, 338, 339 Nes, 291, 294 Möller, H., 303, 304, 306, 331, 332 Nickelsen, H.C., 340 monoftongearring, 57, 58 Niebaum, Hermann, 202, 301, 312 Montanus, Petrus, 22 Nieberding, 302 Mooringer Frysk, 330, 331, 333, 336, Nielsen, H.F., 44-46, 48, 49, 51, 57, 58, 337, 339, 340 305 morfology, 12, 16, 45, 46, 49, 127, 132, Nielsen, N.Å., 36 134, 136, 176, 181, 186, 285-287, nijfoarmings, 180, 242, 249, 255 290 nijfoarmings Noardfrysk, 336, 337 morfology Noardfrysk, 329, 331-333 Nissen, M., 330, 331, 333-335 Morsbach, L., 45, 46 Noard-Dútslân, 45-47 MSU, 205 Noard-Hollân, 38, 47 Much, R., 35 Noardfrysk, 18, 19, 24, 48, 59, 81, 163, mûillearring, 252 164, 178 Müllenhoff, K., 43, 45 Noardfryske r, 331 mulwurd, 133-136 Noardfryslân, 289, 292, 294 Mungard, N., 335, 339 Noardgermaansk, 42, 43, 47, 48, 338 Munske, H.H., 59, 96, 101 Noardgermanen, 43 Murk, 40 Noardoldenburg, 311 n-stam, 35 Noardseegermaansk, 43, 46-48, 50, 57 Naamlijst, Friesche, 283, 284 Noardumbrysk, 49 Naarding, J., 311, 312 Noardwestblok hypoteze, 38-42 Nalezing (op it Friesch Woordenboek), Noardwestgermaansk, 43, 46 199 noarm, 184 namfal, 132-134 noarmative grammatika, 19, 26 namfalsbûging, 132, 133 noarmbesef, 251 namme fan 'e Friezen, 34-38 Noarsk, 42, 43, 49 nammejouwing, 291, 292, 295 nomenynkorporaasje Noardfrysk, 333 nammekunde, 34, 38, 39, 41, 46, 47 nominaal slachte Noardfrysk, 332 nammekunde Eastfrysk, 313 Noomen, P.N., 292, 295 nammekundich wurkferbân, 286-290, Noordegraaf, J., 184 293, 295 Nordfriesische Wörterbuchstelle, 337 nasalearre =, 57, 58 normalisearje, 242, 252 nasalearring, 57, 58, 185, 219 normalisearring, 243, 244 nasalen, 45, 47 normearring, 261

364 notiid, 180 Parker, T.S., 331, 341 -ns, 285 partituer, yn - ôfprinte, 101, 103, 104 o-lûd, 129 passyf wurdboek, 203 oansprekfoarmen Noardfrysk, 341 patois, 17, 28, 180, 198 oarkonden, 77, 79, 82, 85-88, 96, Pattum, 40 98-100, 102, 111, 293, 301, 311, 313 Paul, H., 83 oarsprong fan taal, 12, 23 Peasens, 40 Ockholm, 334 Pebesma, H., 205 Odenstedt, B., 56-58 Peins, 41 Oelrichs, P.A., 334 Penrose, J., 222 Oerisel, 312 Penzl, H., 43 oersetlist, 115, 117-119 Perizonius, Jacobus, 22, 112 oersetterswurdboek, 201, 203 persoansfoarm, 183 Oerterp, 282 persoansnammen, 37, 39-41, 54, 55, offisjeel ferkear, 203, 216, 221, 254, 281-289, 311, 312 255, 258, 262 persoansnammen Eastfrysk, 308, 313, ôfliedingen, 22 314 Oldambt, 312 Peters, L.C., 329, 332, 339 Oldenhof, B., 255 Petersen, A., 337 Olterterp, 282 Petersen, E., 336, 337 omgongsfrysk, 254 Petersen, S.R., 340 Ommelannen, 311, 312 Petrus, Suffridus, 282 Omrop Fryslân, 219 Philippa, M., 49 onomasiology Noardfrysk, 335 Piebenga, J., 191 Oosterhaven, Beart, 203 Pieper, P., 51, 55 Oosterhout, M.G., 104, 286, 290 Pietersen, L., 213, 215, 217, 220, 222 Oosterhuis, M., 88 Pingjum, 41 Oostra, J., 294 Pinnow, J., 332 Oostumer kaam, 54, 55, 57 plaknammen, 37-42, 282-291, 296 Oppewal, T., 261 plaknammen Eastfrysk, 303, 313 organisme, 25 plaknammen Noardfrysk, 331 Ormeling, F.J., 291, 296 Platdútsk, 45 ortografy, 12, 16, 130, 136 Plattel, R., 260 Oud, A.G., 229 pleatsnammen, 288 Oudfriesche Taal- en Rechtsbronnen, Plinius, 34, 35, 37 86-88, 99-105 ploffers Noardfrysk, 331 Outzen, N., 334 Plore, 39 Overdiep, G.S., 184 Poldert, 38 pada-munt, 53 Polomé, E.C., 41 Paddepoel, De, 38 Poortinga, Y., 196, 280, 281 Padinghem, 38-41 Popkema, J., 184 Page, R.I., 54-58 Post, J., 294 Pakens, 40 postfokalyske r, 36 Pallerd, De, 38 Posthumus, R. R., 301 parallel ôfprinte, 97, 100-102 Postma, Gerben, 180, 197, 246, 247 parametrisearring, 235 Postma, O., 286, 289, 290 Parisiensis, 96-98, 102 Postma, R., 294

365 Praachske skoalle, 183 Richthofen, K. von, 59, 75, 79-85, 88, Pree-Aldfrysk, 34 90, 96-100 Pree-Aldingelsk, 43 Riemersma, A., 219 preefokalyske r, 36 Riemersma, T., 185, 249, 253, 255, 259 preposition stranding, 184 Ringers, Vitus, 118 Pretzel, U., 86 Riustringer hânskrift pronominaal slachte Noardfrysk, 332 R1, 77, 78, 87, 96-98, 101, 102, 104 propria, 283 R2, 87, 96, 102, 104 prosodia, 12 Riustringersk, 82 Proto-Aldfrysk, 34 riviernammen, 40, 41 Proto-Aldingelsk, 48 riviernammen mei apa, 39 Proto-Aldleechfrankysk, 48 rjochtshânskriften, 75, 96 Proto-Aldsaksysk, 46 Altfriesische, 96-105, 312 Proto-Frysk, 58 rjochtsteksten, 75, 82, 96, 100-102, 111 Proto-Keltysk, 38 Roelandts, K., 294 Proto-Latyn, 36 Roeleveld, 88 Ptolemeus, 35 Rogby, O., 338 purisme, 246, 248, 249, 252, 262 Roggen, C., 229 puristysk, 243, 251, 252 Romantyk, 18, 19, 25, 26, 192, 193, pylkjesmetoade, 235 230 Quaedam Ad Grammaticam, 13, 15, Romeinen, 37 21, 22, 126, 129, 132, 133, 135, 136, Romeinsk, 40, 41 145, 147, 148, 150, 151, 160 Roorda, 87, 88, 96, 97, 99-101, 105 Quak, A., 51, 54, 55, 57, 58 Rooth, E., 46-48, 50, 334, 338 Rademaker, C.S.M., 148 Rooy, de, 184 Ramus, P., 21 Rösel, L., 43, 48 Rask, Rasmus, 18, 24-27, 43, 45, 49, Rottefalle, De, 294 78, 135, 162, 166, 167, 177, 181, Ruijsendaal, E., 147, 148 192, 283 runen, 34, 42, 50-60 Rasquerter hantfet, 53, 54 runenammen, 58 ratio, 21 rûning, 57 Rechtsquellen Russchen, A., 37, 39-42, 59 Altfriesische, 87, 104, 105 rymspreuken, 112-114, 118, 128 Friesische, 80, 96-98, 100 Saksen, 36, 43, 48, 146 Reitsma, Jogchum, 119, 200, 204 Salmons, J., 41 relikttaal, 329 Salverda, J.C.P., 191 reliktwurden, 338 Sanctius, F., 21 Remmers, Arend, 307-309, 312 Sanders, W., 47 Rengers van Ten Post, J., 75 Santema, O., 289-291, 294 Renner, 308 Saterfriesisches Wörterbuch, 304 Rentenaar, R., 292, 294 Saxild, P., 332 resesboeken, 87, 88, 96, 290 Scaglione, A., 183 Altfriesische, 104 Scaliger, J.C., 21 retorica, 12 Schaaf, S. van der, 248 retrograde, 119 Schaar, J. van der, 283 Reuland, E.J., 186 Scheltema, Jac., 191 rhema, 184 Scheltema, P.C., 191

366 Scherer, W., 43 236, 285, 301-307, 310, 313, 314, Scheuermann, U., 310, 312, 313 329-332, 334, 335, 339 Schleicher, A., 43 Siegenbeek, M., 16, 176 Schmidt, P., 332, 337, 339 Siems, H., 59 Schmidt-Petersen, J., 330, 332, 335, Sigtuna, 50 339 Sijens, H., 203 Schmitt, L.E., 310, 312 Sijmons, B., 195, 196 Schnall, U., 55 Simonides, D., 100, 118 Schneider, K., 53, 55, 57 sinskearn, 183 Scholten, K., 202 sintrum fan 'e sin, 183 Scholten, M., 253 Sipma, P., 20, 38, 45, 53, 57, 85, 86, Schönfeld, M., 46, 48, 288, 289, 294, 99-102, 114, 118, 119, 128, 131, 311 168, 179-182, 199, 200, 247-249, Schönhoff, H., 310 285-290, 293, 294, 307 Schotanus, 77-79 siswizen, 198, 199 Schotanus, Chr., 96, 99, 281, 282 Sjoerds, Foeke, 281 Schotanus, J., 257 Sjölin, B., 43, 44, 87-89, 96, 102, 183, Schroller, F., 305 218, 233, 244, 249, 250, 253-255, Schroor, M., 292, 295 258, 301, 304, 329, 333, 337 Schulte, Heinrich, 313 Sjouke, 285 Schulte, Wilhelm, 304 skaainammen, 38, 287 Schütte, G., 332 Skandinaavje, 50, 53, 55 Schwartzenberg en Hohenlansberg, Skandinavysk, 48-50 G.F. baron thoe, 99 skanomodu solidus, 51-55, 57 Schwarz, E., 43, 48, 50 Skarl, Okke van, 280 Sealterlân, 177, 178 skelnammen, 283 Sealtersk, 24 Skiermûntseagersk, 229-232, 234, 236 Seebold, E., 56, 58 Skiermuontseach, 177 Seefrankysk, 47 skoallebern, 214, 215, 218, 219 Seelân, 47 skoallebern Eastfryslân, 314 Seelter Woudebouk, 304 skoalwurdboek, 205 Seelter Woudebouk, Näi, 305 skreaun Frysk, 18, 27, 134, 243, 244, Seetzen, U.J., 305 248, 251, 257, 259 sêftteiken, 167, 168 skreaune noarm, 244, 256, 257 Segerus, Johannes, 282 skreaune taal, 12, 13, 15, 17, 24, 25, sei-sprekwurden, 205 27, 28, 131, 157, 161, 163, 177, 242, Selk, P., 340 244 Selmer, E.W., 329-332, 334, 338 skriuwtaal, 18, 178, 179, 182, 198, 245, Selskip 1844, 19, 163 247, 248, 250, 254, 255, 258, 259, selskipsstavering, 168, 197, 198 261 semantyk, 23 Skylge, 290 semantyk Eastfrysk, 309 Skylgersk, 197, 229-232, 236 semantyk Noardfrysk, 329, 335 Sleeswyk, 177, 178 Siccama, S., 77 Smet, G. de, 114 Siebs, B. E., 304, 306, 307, 314 Smit, J., 118, 290 Siebs, Th., 19, 35, 43, 44, 46, 50, 98, Smith, J.F., 215, 221, 222 100, 181, 196, 198, 229, 231, 232, Snits, 281

367 solidus, 51-53 staveringsstanderdisearring, 247 sosjolingwistyk, 20, 21, 28, 235 Stedfrysk, 156, 160, 236 korrelasjonele, 213, 214, 220 Stedsdialekten, 229 ynteraksjonele, 213, 214, 216, 219, 220 Stedsk, 193, 216, 220, 230, 232, 250 sosjolingwistyk Eastfryslân, 314 stedstafels, 96, 100, 104 Spahr van der Hoek, J.J., 42, 285, 286, Steenbeek, R., 295 289-291, 294 Steenken, 305 Spenter, A., 232, 234, 305, 309, 312, Steenmeijer-Wielenga, T.J., 230 340 Steijn, G. van, 103, 104 Spiegel, H.L., 12 Steller, W., 43, 44, 100, 101, 331 spoekwurden, 84 Stellingsma, H., 204 Sprachbrauch, 11-16, 18, 19, 28 Stellingwerfsk, 229 Sprachquell, 11-16, 19, 28 Stellmacher, D., 314 sprekfeardichheid, 216 Stienstra, J., 257 sprektaal, 20, 161, 162, 168, 179, 180, stomme letters, 168 184, 197, 245, 247, 248, 254, 258, Stork, F.C., 330, 331, 334 259, 261, 262 Straatsma, R., 255, 258 sprektaalnoarm, 262 Streitberg, W., 43, 44 sprekwurden, 14, 15, 111-114, 118, strukturalisme, 28, 182-185, 234 128, 191, 199, 205, 303, 306, 312 Stürenburg, C.H., 310 sprutsen Frysk, 18, 24, 163, 170, 179, substraat, 38, 41, 47, 53 180, 218, 221, 243, 244, 247, 250, substraatwurking Noardfrysk, 340 251, 259 Súd-Hollân, 47 sprutsen taal, 12, 17-20, 24, 25, 39, Súdgermaansk, 43 155-157, 164, 167, 180, 245, 247, Súdgermanen, 43 249 Súdhoek-isoglosse, 236 Stade, Dietrich von, 115, 127 Súdhoeksk, 155, 156, 233 standerdisearring, 243, 246, 257, 261, Súdwestgermaansk, 46 262 Súdwesthoeksk, 155, 230, 231, 234, standert, 247, 252, 255, 258, 259, 261, 252 262 superlatyf, 132, 148, 149 standertfrysk, 25, 229, 234, 242, 244, superstraat, 38 248-251, 256, 258, 259 Sweet, H., 44, 45, 50, 85 standertnoarm, 247, 249, 258, 260, 261 Sybrandy, Sybren, 81, 136, 176, 194, standertskriuwtaal, 255 195 standertskriuwwize, 259 syllabisearring, 185, 219 standerttaal, 23-25, 218, 248-252, 261 Sylt, it Frysk fan, 329-333, 335, standertútspraak, 247, 259 337-340 Stanley, E.G., 80, 194 syngroane grammatika, 27, 28 Stapelkamp, Chr., 118, 119, 126, 129, syngroane taalkunde, 184 134 synonimen, 203, 205 Starter, J.J., 118, 128 syntaksis, 12, 21, 23, 127, 134, 136, stavering, 11, 13, 14, 17-19, 21, 22, 25, 180-186 150, 151, 178-181, 201-203 syntaksis Eastfrysk, 305, 306 stavering Noardfrysk, 330, 336, syntaksis Noardfrysk, 329, 332 338-340 Sytstra, Harmen, 18, 19, 22-27, 82, staveringsskiednis, 131 136, 157, 161-168, 177-180, 242

368 Sytstra, Onno Harmen, 180, 246, 247, taalsosjology Eastfrysk, 314 258 taalsosjology Noardfrysk, 340 taalatlas, 305, 307, 310 taalstambeam, 42, 43 taalattitude, 221 taalstanderdisaasje, 218 taalbefoardering, 19 taalstatus, 13, 14, 25, 28 taalbefoardering Noardfrysk, 336, 337, taalsurvey, 217 339 taalûntwikkeling, 218 taalbehâld, 257, 262 taalútbou, 262 taalbehâld Noardfrysk, 337 taalwet, 25 taalbehearsking, 216 taalwiksel Noardfrysk, 340 taalbelied, 20, 215, 261 taalwinning, 244 taalbewegers, 253, 262, 288 taboewurden, 198, 202 taalbeweging, 28, 243 Tacitus, 34 taalbou, 13, 15, 18, 21, 22, 179 Taeldeman, J., 221, 222, 228 taalburo, 203, 254, 262 talefamylje, 43 taaldatabank, 111, 119, 192, 200, 203, Tamminga, D.A., 250 204, 206 Tedsen, J., 329, 330, 335 taaleigen, 180 tekstkorpora, 204 taaleigen Noardfrysk, 335 tekstútjefte taalferhâldingen, 214, 215, 217, 221 diplomatyske, 95, 98-105, 127, 128 taalferliking, 13, 126, 127, 177 filologysk-diplomatyske, 103 taalferoaring, 18, 89, 218, 219, 221, krityske, 95, 97-101, 104, 105, 127 222, 312 Telting, A., 18, 23, 24, 135, 163, taalferoaring Noardfrysk, 341 177-179 taalgeast, 23 telwurd, 132, 136 taalgebrûk, 215 telwurden Eastfrysk, 302-304, 308 taalgedrach, 215, 217, 221 telwurden Noardfrysk, 332 taalgeografy, 216 Tempel, W.-D., 53-57 taalgrins, 216 terminology greidebedriuw Noardfrysk, taalhâlding, 215, 216, 219, 221, 235 338 taalhistoarysk, 13, 232, 329, 331, 335 terpnammen, 290 taalidentiteit, 243, 254 Teske, H., 86 taalidentiteit Noardfrysk, 334 Teunissen, 294 taalideology, 13, 20, 25, 215, 256, 258 thema, 184 taalideology Noardfrysk, 335, 339, 340 Tieman, B., 261 taalkar, 213, 221 Tiersma, P.M., 185, 202 taalkoade, 221 tiidwurd, 15, 22, 45, 47, 79, 111, 116, taalkontakt, 328, 340 126, 133-136, 156, 175, 176, taalnivo, 250, 253, 255 184-186, 250 taalnoarm, 17, 18, 200, 218, 219, 221 tiidwurden Eastfrysk, 303, 304, 306, taalnoarm Noardfrysk, 337 308, 310 taaloerdracht, 216 tiidwurden Noardfrysk, 331, 332 taalplenning, 258 tiidwurdfolchoarder, 184, 219 taalpolityk, 214, 215, 218 tiidwurdsklasse, 116, 134 taalskiednis, 127, 135, 293 Timmermann, U., 294 taalskiednis Eastfrysk, 310 Toornwerder kaam, 54, 55 taalsoarch, 245-247, 255 toponimen, 281, 289-293, 295, 311

369 toponimen Eastfrysk, 313 260, 302, 303 toponymy, 40-42, 281, 285, 287-291, útspraak Eastfrysk, 303, 306 294 útspraak Noardfrysk, 331, 339, 340 toponymysk elemint, 282, 283, 285, Valckenaer, L.C., 22, 23, 178, 179 292 Valerius, 148 Toppenhústersk, 234 Veeman-Wellinga, W., 260 Toppenhuzen, 290 Veen, B. van der, 288, 290 Törnqvist, N., 35, 36 Veen, J. van der, 214, 215 Traditiones Fuldenses, 59 Veen, Klaas van der, 90, 199, 202-204, tradysjonele grammatika, 184 236, 243, 244 Tragter-Schubert, M., 105 Veendorp, G.R., 199 transfer, 218 Velde, R. van de, 113, 115, 137 triangulaasje, 220, 221 Velde, R. van der, 291 triftong, 145, 146 Verburg, P.A., 22 trijelûd, 131 Verhoeff, J.M., 288 trivium, 12 Versloot, A.P., 302, 305, 306, 311, 314 trochsneedapparaat, 200, 236, 243 Visser, H.W.C.A., 99 Troelstra, Piter Jelles, 245 Visser, Willem, 119, 185, 186, 203 Tsjepkema, H., 251, 258 Vledder, G., 205 Tsjonger, 285 Vleeskruyer, R., 46 twalûd, 49, 130, 131, 160, 162, 164, Vlie, 38, 41 166 Vliet, J. van, 44, 75, 76 twatalich ûnderwiis, 215 Vlitius, Janus, 13-15, 75, 113-115, 126, twataligens, 215, 221, 222, 281, 295, 128, 137 296 Volquartz, G., 334 Twellegea, 290 Vooys, C.G.N. de, 184 u-epentesis, 49 Vossius, G.J., 148 u-stam, 57 Vries (doarpsnamme), 37 Uden, de stien fan, 54 Vries, A.H. de, 202, 205 ûmlaut Eastfrysk, 304, 311 Vries, J.W., 260 ûmlaut, felare, 49 Vries, K. de, 290 ûnbeklamme lûden, 57 Vries, Oebele, 87, 88, 100, 104, 129 ûnderwiis, 20, 28 Vries, W. de, 38, 181, 182, 185, Undley, brakteaat fan, 57 286-288, 293, 309, 311, 313 Unia, 87, 88, 96-98, 100, 101, 103, 105 Vulcanius, Bonaventura, 145 universele grammatika, 21, 235 Waart, A.A.J. de, 184, 185 universitêre frisistyk, 20 Wachendorff, C.A. von, 76 ûntfrysking, 260, 311, 312 Wadman, A.S., 253 ûntkenningspartikel Noardfrysk, 338 Wadstein, E., 49, 50 usus, 21 Wahrig-Burfeind, R., 332 Utert, 38, 47 Wal, M. van der, 130, 133 Utingeradiel, 281 Wâld-isoglosse, 236 útrop, 136 Wâldfrysk, 231, 233, 236 útspraak, 13-15, 17, 21, 23, 57, 79, Walker, Alastair, 329, 331, 332, 334, 126, 127, 129-131, 145, 146, 335, 337, 340, 341 155-165, 168-170, 176, 180, 182, Wallis, J., 159 197, 202, 219, 236, 247, 252, 259, Walter, G., 48

370 Wander, K.F.W., 303 295 Wangereagersk, 178 Winsemius, 282 Warkum, 290 Witte, 308 Warkumersk, 230, 231 Wjelsryp, 292 Warnecke, R., 310 woartel, 36, 37 Wassenbergh, Everwinus, 15, 16, 18, Wolf, Henk, 186 23, 113, 115, 117, 126-128, 135, Wolff, L., 46 136, 161, 175, 176, 179, 191, Wollmann, A., 90 281-283 Woordenboek der Nederlandsche Taal, Waterbolk, E.H., 112, 136, 280 199 Waterbolk, H.T., 40 Woude, G. van der, 181, 184, 234, 243, Wearinga, J. fon, 48 249, 251, 252, 255, 258 Weijnen, A., 47, 233 Wrede, F., 45, 305 Weiland, P., 176 Wumkes, G.A., 202, 205, 288 Wenkersätze, 305, 307 Wûnseradiel, 294 Wesche, H., 305 Wurdboek fan de Fryske Taal (WFT), West-ingweoansk, 312 192, 199-204, 206 Westendorp, N., 302 wurdboekapparaat, 199, 200, 202 Westeremden A (weverskaam), 52, 53 wurdboekkartoteek, 199-202 Westeremden B (taksusstêf), 52, 53, 56, wurdboeknoarm, 255, 257 57 wurdein, 204 Westergaard, K.-E., 54 wurdfjilden Eastfrysk, 309 Westergoa, 39, 40 wurdfjildûndersyk, 86, 88 Westerkertier, 216 wurdfoarming, 186 Westers, 230, 232 wurdfoarried, 248 Westfaalsken, 43 wurdfrekwinsje, 236 Westfalen, 312 wurdgeografy Noardfrysk, 334, 338 Westflaanderen, 47 wurdhistoary Noardfrysk, 332 Westgermaansk, 42-45, 51, 57, 58, 330 wurdlear, 180 Westgermaanske =, 57, 58 wurdlid, 186 Westing, 308 wurdlisten, 180, 181 Westra, L.H., 258, 261, 262 wurdlisten Noardfrysk, 334, 336 wetternammen, 283, 288, 292, 294, 295 wurdsamlings Noardfrysk, 334 Wezer runen, 50 wurdskat, 41, 88-90, 102, 194, 204, 219 Wiarda, T.D., 18, 77, 78, 97, 115 wurdskat Noardfrysk, 329, 334-336, Wichen-Schol, M. van, 229 338 Wicht, M. von, 77, 301 wurdsoarten, 127, 132, 181, 182 Wiedingharde, it Frysk fan 'e, 329, 330, wurdstúdzjes, 13, 86, 116, 117, 119, 332, 335, 337-340 126-133, 136 Wierdsma, P., 78, 79, 96, 97 wurþ, 42 Wijk, N. van, 183 Wybenga, 205 Willkommen, D., 329, 331 Wyk, it Frysk fan, 330 Wilts, O., 329, 331-333, 335-337, 340, Wymbritseradiel, 294 341 Ylts, 281 Winamer amulet, 52, 53 Yndo-europeesk, 36-39, 41, 88, 90 Winamer gouden hinger, 55 Yndo-europeeske p, 38-41 Winkler, J., 230, 231, 283-286, 288, ynfinitiven Eastfrysk, 306, 308, 311

371 ynfinitiven Noardfrysk, 333 245 ynfinityf, 133, 134, 186 Zantema, A., 205, 255 ynkunabel, 76 Zantema, J.W., 202, 245 ynslûpsel, 256, 259, 262 Zeiss, H., 52-57 ynstrumintalis, 57 Zeuss, K., 35 ynterferinsje, 197, 218, 222, 243, Zijlstra, J., 55 254-258 Zimmer, H., 43 ynterferinsje Eastfrysk, 312, 313 Zwirner, 305 Yslânsk, 178 Ytsma, Jehannes, 218-222, 235, 244,

372