In Skiednis fan ’e Fryske taalkunde In skiednis fan ’e Fryske taalkunde ûnder redaksje fan Anne Dykstra en Rolf H. Bremmer Jr Fryske Akademy – Ljouwert – 1999 FA-nû. 890 © Fryske Akademy – Ljouwert/Leeuwarden – 1999 ISBN 90-6171-890-2 It gedicht op it omslach is fan A. Tymens en it is opnaam yn Gysbert Japix Friesche Rymlerye, útjûn troch S.A. Gabbema yn 1681. Yn Ph.H. Breuker, It wurk fan Gysbert Japix I (1989), is it gedicht werom te finen op side 260. Ut dizze útjefte mei neat fermannichfâldige wurde op hokker wize ek, sûnder dat dêr skriftlike tastimming fan de Fryske Akademy oan foarôfgiet. Foarsafier't it meitsjen fan kopyen út dizze útjefte tastien is op grûn fan artikel 16B Auteurswet 1912j°, it Beslút fan 20 juny 1974, Stbl. 351, lykas wizige by it Beslút fan 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, moatte de dêrfoar wetlik ferskuldige fergoedingen foldien wurde oan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Ynhâldsopjefte Ferantwurding (Anne Dykstra en Rolf H. Bremmer Jr) .............10 I Ynlieding (Tony Feitsma) ..................................11 1 De Fryske taalkunde en de posysje fan it Frysk .................11 1.1 Sprachbrauch en Sprachquell ...........................11 1.2 Santjinde ieu ........................................13 1.3 Om 1700 hinne ......................................14 1.4 Njoggentjinde ieu ....................................15 1.5 Tweintichste ieu ......................................20 2 De Fryske taalkunde yn wider taalkundich perspektyf ............21 2.1 Taalkunde yn soarten ..................................21 2.2 Ferheffing fan de taal .................................21 2.3 Analogy ............................................22 2.4 Komplete en ynkomplete taal ............................24 2.5 Histoaryske taalkunde .................................25 2.6 Aspekten fan taalkunde yn de tweintichste ieu ...............28 3 Beslút ................................................28 II Foar-Aldfrysk: In oersjoch (Hans. F. Nielsen) .................34 Ynlieding..............................................34 1 De namme fan ’e Friezen ..................................34 1.1 Beleine foarmen ......................................34 1.2 Iere opfettings .......................................35 1.3 Resinte ynterpretaasjes ................................36 2 It taalkundich komôf fan de âldste plaknammen fan Fryslân .......38 2.1 It tradisjonele stânpunt ................................38 2.2. De ‘Belgyske’ hypoteze fan Gysseling en de ‘Noardwestblok'- hypoteze fan Kuhn ...................................38 2.3 Kuhn, Gysseling en de âldste plaknammen fan Fryslân ........40 3 De posysje fan it Frysk binnen de Germaanske dialekten ..........42 3.1 Ynliedende opmerkings ................................42 3.2 Frysk en makrogroepearrings binnen it Germaansk ...........42 3.3 De Anglo-Fryske hypoteze ..............................44 3.4 De Ingweoanske teory .................................45 3.5 Ferbinings tusken Aldfrysk en Aldnoarsk ...................48 3.6 Konkludearjende opmerkings ............................50 4 De ‘Fryske’ rune-ynskripsjes ...............................51 4.1 Foarriedige observaasjes ...............................51 5 4.2 It fêststellen fan in ‘Frysk’ runekorpus .....................52 4.3 Resinte ûndersykspatroanen .............................55 5 De Lex Frisionum en de Traditiones Fuldenses..................59 III De leksikografy fan it Aldfrysk (Rolf H. Bremmer Jr) ...........75 1 It pree-Richthofenske tiidrek ...............................75 2 Von Richthofen syn Altfriesisches Wörterbuch (1840) ............79 3 Fan Von Richthofen oant Holthausen ........................81 4 Fan Holthausen oant no ta ................................85 IV Metodyk Aldfryske tekstútjeften (Oebele Vries) ...............95 1 Metoaden fan tekstútjefte ..................................95 2 Aldfryske teksten ........................................96 3 Tekstútjeften oant 1900 ...................................96 3.1 Rjochtshânskriften ....................................96 3.2 Kroniken en oarkonden ................................99 4 Tekstútjeften nei 1900 ....................................99 V De leksikografy fan it Midfrysk (Piter Boersma) ...............111 1 Ynlieding .............................................111 2 De leksikografy fan it Midfrysk yn ’e Midfryske tiid sels .........112 2.1 Hilarides syn Naamspooringen..........................112 2.2 Sprekwurdesamlingen ................................112 2.3 Oare saken ........................................114 3 De Midfryske leksikografy nei 1800 .........................116 3.1 De wurdboeken fan Epkema en Brandsma .................116 3.2 Halbertsma syn Lexicon Frisicum .......................117 3.3 Oantekeningen, indices verborum en glossaria (by tekstútjeften); wurdstúdzjes ............................117 3.3.1 Oantekeningen, indices verborum en glossaria ........117 3.3.2 Wurdstúdzjes ..................................119 3.4 Nei in Midfrysk Wurdboek .............................119 VI De taalkunde fan it Midfrysk (Piter Boersma) ................126 1 Ynlieding .............................................126 2 Tekstútjeften ..........................................127 3 Stavering en lûdlear ....................................129 4 Wurdsoarten en morfology ...............................132 5 Syntaksis .............................................134 6 Taalskiednis en skiednis fan ’e taalkunde ....................135 VII Trije taalkundige fragminten (Tony Feitsma) ................145 6 1 Fragmentum de Literis Frisicis (1681) ......................145 2 Quaedam ad grammaticam spectantia (1681) .................147 3 Castigationes In Quædam ad Grammaticam Frisicam Spectantia (1687) ......................................150 VIII Skiednis fan de stavering (Tony Feitsma) ..................154 1 De stavering fan Gysbert Japicx (1603-1666) .................154 2 Johannes Hilarides (1649-1725) ...........................158 3 Njoggentjinde-ieuske stavering ............................161 3.1 De stavering fan Joast Halbertsma (1789-1869) ............161 3.2 Harmen Sytstra (1817-1862) ...........................163 3.3 De njoggentjinde-ieuske stavering nei Harmen Sytstra .......167 4 De tweintichste ieu .....................................168 IX Grammatika fan it Nijfrysk (Tony Feitsma) ..................175 1 Everwinus Wassenbergh .................................175 2 Ecco Epkema, Inleiding (1824) ............................176 3 De analogysk-histoaryske grammatika fan Harmen Sytstra .......177 4 Oare grammatika’s .....................................179 5 Histoaryske grammatika en dialektology .....................181 6 Strukturele grammatika ..................................182 7 Generative grammatika ..................................184 8 Beslút ...............................................186 X De leksikografy fan it Nijfrysk (Anne Dykstra).................191 1 Ynlieding .............................................191 2 It Lexicon Frisicum fan J.H. Halbertsma .....................192 3 It Friesch Woordenboek fan Waling Dykstra e.o. ...............196 4 Leksikografy by de Fryske Akademy .........................199 4.1 It Wurdboek fan ’e Fryske Taal .........................199 4.2 Oare wurdboeken en -listen fan ’e FA ....................202 4.3 De Taaldatabank fan ’e Fryske Taal .....................204 5 Leksikografy bûten de Fryske Akademy ......................205 6 Ta beslút .............................................206 XI Taalsosjology en sosjolingwistyk yn Fryslân (Jehannes Ytsma) . 213 1 Ynlieding .............................................213 2 Taalsosjology .........................................214 3 Sosjolingwistyk ........................................218 4 Evaluaasje en perspektyf .................................220 5 Ta beslút .............................................222 7 XII Westerlauwerskfryske dialektology (Arjen Versloot) ..........228 1 Ynlieding .............................................228 1.1 Omskriuwing fan it begryp ‘dialektology' ..................228 1.2 Fryske dialektology ..................................229 2 De Fryske dialektology yn ferhâlding ta ynternasjonale taalkundige streamings ............................................230 2.1 Romantyk ..........................................230 2.2 ‘Junggrammatiker’ ..................................231 2.3 Dialektgeografy .....................................233 2.4 Strukturalisme ......................................234 2.5 Sosjolingwistyk .....................................235 2.6 Generative Grammatika ...............................235 2.7 Nije techniken: opnimtechniken, kompjûter ................236 3 Ofsluting .............................................237 XIII De taalnoarm (S.T. Hiemstra) ...........................242 1 Ynlieding .............................................242 2 Grûnen en motiven foar of tsjin in taalnoarm .................245 3 Ofsluting .............................................262 XIV Fryske nammekunde (Karel F. Gildemacher) ................280 1 It spekulative tiidrek ....................................280 2 It tiidrek fan it sammeljen ................................282 2.1 Johan Winkler (1840-1916) ............................284 2.2 Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922) ...................285 3 De moderne tiid ........................................286 3.1 Wobbe de Vries (1863-1942) ...........................286 3.2 Piter Sipma (1872-1961)