Plan Zarządzania I Ochrony Dla Obszaru ROZWAROWO

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków

Plan zarządzania i ochrony dla obszaru ROZWAROWO

W ramach projektu: „Ochrona wodniczki w Polsce i w Niemczech” (nr proj. LIFE05 NAT/PL/000101) finansowanego z funduszu UE LIFENature

Opracowali: Marek Dylawerski, Lars Lachmann, Bogumiła Błaszkowska Opracowano: październik 2012

Partnerzy projektu:

Sponsorzy projektu:

WSTĘP

Realizacja projektu „Ochrona wodniczki w Polsce i w Niemczech”(nr proj. LIFE05 NAT/PL/000101) pozwoliło na zebranie bardzo rozległej i niekiedy pionierskiej w lokalizacji Pomorza zachodniego wiedzy, której centralnym punktem zainteresowania jest wodniczka. Bardzo duŜa wiedza naukowa, która w jak najbardziej szczegółowy sposób zebrana została w trakcie realizacji projektu w sposób syntetyczny zebrana została w niniejszym „Planie zarządzania siedliskiem wodniczki”.

Plan zarządzania siedliskiem wodniczki jest dokumentem, w którym zawarto wybrane i najistotniejsze elementy wiedzy związanej z siedliskiem wodniczki na Bagnach Rozwarowskich. Próbuje on w sposób jak najbardziej obiektywny przedstawić cele, metody i uwarunkowania realizowania ochrony wodniczki i jej siedliska na obszarze Bagien Rozwarowskich. Mając nadzieję na przydatność Planu w podejmowaniu decyzji mających wpływ na stan ochrony tego gatunku ufamy, Ŝe dzięki jego nieformalnemu charakterowi i otwarciu na nowe fakty i dyskusję będzie on równieŜ osnową dla patrzenia na walory Bagien Rozwarowskich w szerokim ujęciu.

4 SPIS TREŚCI 1. Informacje ...... 7 1.1. Poło Ŝenie oraz informacje prawne ...... 9 1.1.1. Poło Ŝenie obiektu i wskazanie kompetentnych władz ...... 9 1.1.2. Dost ępne zasoby kartograficzne w tym zasi ęg fotografii lotniczej lub satelitarnej ...... 10 1.1.3. Obecne i planowane formy ochrony prawnej obszaru obejmuj ącego obiekt ...... 11 1.1.4. Przyrodnicze, prawne, planistyczne oraz inne czynniki wyboru lokalizacji ...... 11 1.1.5. Prawa własno ści i struktura zagospodarowania ziemi ...... 12 1.1.6. Infrastruktura techniczna obecna na terenie obiektu i jej zarz ądcy ...... 15 1.1.7. Warunki przyznawania dotacji na zarz ądzanie oraz sposoby wykorzystania ...... 16 1.1.8. Prawne zobowi ązania dotycz ące działalno ści na obszarze obiektu ...... 16 1.1.9. Dost ęp publiczny i turystyczne wykorzystanie obiektu w uj ęciu prawnym ...... 17 1.2. Informacje środowiskowe ...... 19 1.2.1. Geologia i gleby ...... 19 1.2.2. Hydrologia ...... 20 1.2.3. Klimat ...... 23 1.3. Informacje biologiczne ...... 26 1.3.1. Stopie ń rozpoznania biologicznego obiektu oraz źródła danych ...... 26 1.3.2. Elementy biologiczne nie w pełni udokumentowane ...... 26 1.3.3. Siedliska i zbiorowiska ro ślinne ...... 26 1.3.4. Kluczowe gatunki ro ślin i zwierz ąt ...... 31 1.3.5. Trendy w populacji wodniczki i innych kluczowych gatunków ro ślin i zwierz ąt ...... 35 1.4. Odwiedzaj ący i sprawy publiczne ...... 43 1.4.1. Szacunkowa ocena liczby i charakterystyka odwiedzających, trendy ...... 43 1.4.2. Usługi i udogodnienia dla odwiedzaj ących oraz dost ępno ść obiektu ...... 43 1.4.3. Postrzeganie obiektu przez odwiedzaj ących (walorów przyrodniczych i dost ępno ści) . 44 1.4.4. Edukacja, podnoszenie świadomo ści i promocja walorów obiektu ...... 45 1.4.5. Poparcie i zaanga Ŝowanie lokalnej społeczno ści ...... 45 1.4.6. Główne przesłanie społeczne ...... 45 1.5. Historia dotychczasowego zarz ądzania i bada ń ...... 47 1.5.1. Historia dotychczasowych bada ń przyrodniczych i społecznych ...... 47 1.5.2. Historia dotychczasowego zarz ądzania i bada ń ...... 48 2. Ocena oraz przesłanki zarz ądzania ...... 52 2.1. Ochrona ...... 53 2.1.1. Bie Ŝą ce sprawy i ograniczenia ...... 53 2.1.2. Okre ślenie czynników wpływaj ących na zarz ądzanie obiektem ...... 54 2.1.3. Stan czynników wpływaj ących na zarz ądzanie ...... 57 2.2. Odwiedzaj ący i sprawy publiczne ...... 63 2.2.1. Analiza ogranicze ń i mo Ŝliwo ści obiektu ...... 63 2.2.2. Analiza odbiorcy ...... 64 2.2.3. Analiza SWOT ...... 65 2.2.4. Uzasadnienie ...... 66 2.3. Demonstracja uŜytkowania ...... 67 3. Wizja i cele zarz ądzania ...... 69 3.1. Wizja długofalowa (w skali 25 lat) ...... 70 3.2. Cele zarz ądzania i konieczne prace (w skali 5 lat) ...... 71 4. Pi ęcioletni program prac według priorytetów ...... 75 5. Pi ęcioletni plan finansowy z podaniem potencjalnych źródeł finansowania ...... 78 6. Źródła informacji i literatura ...... 81 7. Zał ączniki ...... 85

6 1. INFORMACJE

8 1.1. POŁO śENIE ORAZ INFORMACJE PRAWNE

1.1.1. Poło Ŝenie obiektu i wskazanie kompetentnych władz

Bagna Rozwarowskie to obszar połoŜony w północnozachodniej części Polski, w północnozachodnim krańcu województwa zachodniopomorskiego w powiecie kamieńskim, gminie Wolin i Kamień Pomorski.

Nazwa obszaru Bagna Rozwarowskie Powierzchnia (ha) 1770 ha Współrzędne 22°14' 23°28' długości geograficznej wschodniej geograficzne 53°06' 53°48' szerokości geograficznej północnej (punkty skrajne) M. Zydorowicz Wojewoda Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki w Szczecinie, ul. zachodniopomorski Wały Chrobrego 4, 70415 Szczecin Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Szczecinie Regionalna Dyrekcja po. Dyrektor P. Łagodzki Ochrony Środowiska ul. Jagiellońska 32 , 70365 Szczecin Wojewódzki Konserwator Wojewódzki Konserwator Przyrody Przyrody w Szczecinie p.o. Sylwia Jurzyk ul. Jagiellońska 32 , 70365 Szczecin Marszałek Województwa Marszałek Województwa Zachodniopomorskiego Zachodniopomorskiego Olgierd Geblewicz Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego ul. Korsarzy 34, 70540Szczecin Starosta kamieńskli Beata Kiryluk ul. Wolińska 7, 72400 Kamień Pomorski Prezydent/burmistrz Eugeniusz Jasiński (gm.Wolin) gminy ul. Zamkowa , 72510 Wolin Bronisław Karpiński (gm.Kamień Pomorski) ul. Stary Rynek 1, 72400 Kamień Pomorski Krajowy i regionalny Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Zarząd Gospodarki ul. Świętokrzyska 36, 00116 Warszawa Wodnej Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Szczecinie ul. Tama Pomorzańska 13a, 70030 Szczecin Wojewódzki Zarząd Zachodniopomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Melioracji i Urządzeń w Szczecinie Wodnych (WZMiUW) Al. PapieŜa Jana Pawła II nr 42, 70415 Szczecin Regionalne i lokalne Wojewódzkie biuro Agencji Restrukturyzacji i biuro Agencji Modernizacji Rolnictwa w Szczecinie ul. Wały Chrobrego 4, Restrukturyzacji I 70502 Szczecin

9 Modernizacji Rolnictwa Powiatowe biuro Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Golczewie ul. Witosa 9, 72410 Golczewo Regionalne i lokalne Agencja Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w biuro Agencji Szczecinie Nieruchomości Rolnych ul. Wały Chrobrego 4, 70502 Szczecin Oddział Terenowy w Gryficach ul. Piłsudzkiego 18, 72300 Gryfice Regionalna Dyrekcja Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Szczecinie Lasów Państwowych ul. Słowackiego, Szczecin Nadleśnictwo Międzyzdroje ul.Niepodległości 35, 72500 Międzyzdroje Regionalne Centrum Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Doradztwa Rolniczego Barzkowicach 18210 Barzkowice Inne Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Szczecinie ul. Mickiewicza 3, 70383 Szczecin Polski Związek Łowiecki Okręg w Szczecinie ul. Waryńskiego 43, 71316 Szczecin

1.1.2. Dost ępne zasoby kartograficzne w tym zasi ęg fotografii lotniczej lub satelitarnej

Data Zakres Szczegóły Miejsce przechowywania kopii 1992 Cały obszar Mapa topograficzna w Urząd Marszałkowski 1996 skali 1:10000, ukł.1992. Wojewódzkie Biuro czarnobiała, arkusze: N Geodezji i Kartografii 3378 Ba3, N 33 78 Bc1, N 70383 Szczecin 33 78 bc3, N 33 78 Ab4, N ul.Mickiewicza 41 33 78 Ad2, N 33 78 Ad2, N 33 78 Ad4 2002 Cały obszar Ortofotomapa w skali Urząd Marszałkowski 1:5000, czarnobiała, Wojewódzkie Biuro ukł.1992. GUGiK, ark. N Geodezji i Kartografii 33 78 ab4 3, N 33 78 ad1 1 70383 Szczecin 4, N 33 78 ad2 14, N 33 78 ul.Mickiewicza 41 a1 13, N 33 78 bc 1 14, N 33 78 bc3 1,3. 2008 Cały obszar Ortofotomapa w skali Urząd Marszałkowski 1:50000, ukł.1992. Wojewódzkie Biuro kolorowa, GUGiK , Geodezji i Kartografii arkusze: N 3378 Ba3, N 33 70383 Szczecin 78 Bc1, N 33 78 bc3, N 33 ul.Mickiewicza 41

10 Data Zakres Szczegóły Miejsce przechowywania kopii 78 Ab4, N 33 78 Ad2, N 33 78 Ad2, N 33 78 Ad4 2002 Cały obszar Mapa topograficzna w Urząd Marszałkowski skali 1:50000, ukł.1992. Wojewódzkie Biuro kolorowa, arkusze: N 3378 Geodezji i Kartografii a, N 3378 b 70383 Szczecin ul.Mickiewicza 41 2007 Cały obszar Mapa hydrograficzna Krajowy Zarząd Gospodarki Polski, skal 1:50000, Wodnej Warszawa ukł.1992, KZGW – MŚ http//www:kzgw.pl 2007; ark.N 33 78 A, B, C, D

1.1.3. Obecne i planowane formy ochrony prawnej obszaru obejmuj ącego obiekt Obszar realizacji projektu objęty jest w całości ochroną w formie obszaru sieci Natura 2000 – Obszar specjalnej ochrony ptaków Bagna Rozwarowskie PLB 320001 (powierzchnia 4249,7 ha). Obszar ten został powołany na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004r. (Dz.U.229 p,2313 z 2004r.) (korekta granic obszaru – Dz.U.198 p.1226 z 2008 r.). Ponadto obszar Bagien Rozwarowskich zaliczony jest do ostoi ptaków o znaczeniu europejskim IBA PL 010 (Sidło 2004) o powierzchni 4198 ha. Tereny, który był objęty projektem Life jest jego centralną częścią. W przeszłości teren Bagien Rozwarowskich był wnioskowany do objęcia ochroną rezerwatową (BKP 1998, Ciaciura 2000), co nadal utrzymane zostało w Waloryzacji przyrodniczej gminy Kamień Pomorski (BKP 2007) i opracowaniu ekofizjograficznym gminy Wolin (Zyska 2007, 2010).

1.1.4. Przyrodnicze, prawne, planistyczne oraz inne czynniki wyboru lokalizacji Obszar Bagien Rozwarowskich został włączony w projekt z następujących względów: A) przyrodnicze: - znane od ponad 15 lat , siedlisko niewielkiej metapopulacji lęgowej wodniczki o stabilnej liczebności (populacja istotna w skali Pomorza Zachodniego i całej zachodniej populacji wodniczki), - obszar siedliska lęgowego 12 gatunków ptaków z zał. I dyrektywy „ptasiej” 79/43/EWG : bąka , Ŝurawia, podróŜniczka, błotniaka stawowego, błotniaka zboŜowego, bociana białego, kania rudej, kropiatki, uszatki błotnej, gąsiorka, derkacza i zimorodka, - miejsce koczowania do 400 Ŝurawi w okresie migracji, - tereny łowieckie 1 pary orlika krzykliwego, 23 par bociana białego, 1 pary bielika.

11 B) prawne: - włączenie w obszar sieci Natura 2000 Bagna Rozwarowskie PLB 320001 (Dz.U. 198 p.1226 z 2008 r.), - wskazanie siedliska lęgowego szczególnie cennych gatunków ptaków programu rolnośrodowiskowego 20072013 (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 26 lutego 2009 r. Dz.U. 33 p.262 z 2009r.), - wskazanie szczególnej cenności obszaru pod względem przyrodniczym w Studium Uwarunkowań Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Wolin i Kamień Pomorski. C) planistyczne: - wskazanie w Studium zagospodarowania przestrzennego gminy Kamień Pomorski obszaru do objęcia ochroną prawną (rezerwat), - wskazanie konieczności ochrony obszaru (rezerwat) w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wolin, - wskazanie w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego cenności obszaru z proponowanym powołaniem rezerwatu (mapa przeglądowa) - wskazanie cenności obszaru z proponowanym powołaniem rezerwatu Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego jw.

1.1.5. Prawa własno ści i struktura zagospodarowania ziemi Obecnie obszar Bagien Rozwarowskich w dominującej części naleŜy do osób prywatnych. Część gruntów znajduje się w zarządzie Agencji Nieruchomości Rolnych (uŜytki zielone), Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej (rzeki) i Marszałka Województwa (zarząd: Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych woj. zachodniopomorskiego stacje pomp i rowy melioracyjne melioracji podstawowej). Rzeki: Wołczenica i Grzybnica, są aktualnie wydzierŜawione jako obwód rybacki Polskiemu Związkowi Wędkarskiemu oddział w Szczecinie. Obszar Bagien jest równieŜ włączony w granice obwodu łowieckiego – wyłączonego z dzierŜaw i zarządzanego przez nadleśnictwo Międzyzdroje.

Lp Zarządca/właściciel Określenie Powierzchnia Uwagi obszaru [ha] 1 Radny Wacław i Krystyna Ł, Ps, N, Ls, Ws ~ 520* 2 Smolczyński Alfred i Ł, Ps, N, Ws ~ 3500* Bogumiła 3 Piątkowska Irena i Ł, Ps, N, Ws ~ 240 Piątkowski Cezary 4 Agencja Nieruchomości Ł, N, Ws ~ 360* Grunty Rolnych wydzierŜawione

12 Lp Zarządca/właściciel Określenie Powierzchnia Uwagi obszaru [ha] 5 rzeka Grzybnica i ok.70 Właściciel Skarb Wojewódzki Zarząd Wołczenica (Wp) Państwa – zarząd Marszałek Melioracji i Urządzeń Województwa. Wodnych DzierŜawa wód przez PZW O/Szczecin Wojewódzki Zarząd Stacja pomp ok.0,50 Właściciel Melioracji i Urządzeń Rozwarowo i Marszałek Województwa Wodnych Skarchowo (Tr, Wp) Ostromecka Ok.2,50 Właściciel Struga Marszałek Województwa 6 Nadleśnictwo Cały teren 1770 Wyłączony obwód Międzyzdroje łowiecki pełen zakres gospodarowania populacją gatunków łownych • * bd Brak danych • zakres informacji oraz mapa własności do uzupełnienia po uzyskaniu danych geodezyjnych Stan własności gruntów obszaru Bagien Rozwarowskich przedstawia mapa własności.

Ryc.1. Mapa obrazująca stan własności gruntów Bagien Rozwarowskich (10.2012r)

14 1.1.6. Infrastruktura techniczna obecna na terenie obiektu i jej zarz ądcy W granicach obszaru znajduje się następująca infrastruktura techniczna: 1. Stacja pomp Rozwarowo (na zachodniej granicy obszaru) wraz z kanałem do rz. Grzybnicy 2. Stacja pomp Skarchowo (odwadnianie polderu Buszęcin) wraz z siecią rowów melioracyjnych 3. Wał przeciwpowodziowy polderu Buszęcin. 4. jaz na rzece Wołczenica , 5. linia elektroenergetyczna

Lp Zarządca/właściciel Określenie Parametr Uwagi 1 Radny Wacław i Rowy i Bd* Brak uregulowania prawnego Krystyna kanały istniejących urządzeń melioracyjne melioracyjnych 2 Smolczyński Alfred Rowy Bd* j.w. i Bogumiła melioracyjne 3 Piątkowska Irena, Rowy i Bd* j.w. Piątkowski Cezary kanały melioracyjne 4 Wojewódzki Stacja pomp Bd* Brak uregulowania prawnego Zarząd Melioracji i Rozwarowo i istniejących urządzeń Urządzeń Wodnych Skarchowo wraz z kanałami i rowami melioracji podstawowej i wał p powodziowy polderu Buszęci n Jaz na Bd* j.w. rz.Wołczenicy Ostromecka 3900m Struga (Wp) 5 Regionalny Zarząd rzeka Bd* Dotychczas na terenie Bagien Gospodarki Wodnej Grzybnica i (10200m) rzeki nie były regulowane! Wołczenica Zrealizowany w roku 2010 (Wp) projekt hydrotechniczny usankcjonował funkcjonowanie jazu piętrzącego na Wołczenicy. Nieuregulowany pozostaje status istniejących wewnątrz obszaru bagien kanałów (vide pkt.1,2,3)

15 Lp Zarządca/właściciel Określenie Parametr Uwagi 6 ENEA Poznań Linia k..1,5km w północnej części obszaru Rejon Energetyczny energetyczna Międzyzdroje napowietrzna 1,5kV * brak danych

1.1.7. Warunki przyznawania dotacji na zarz ądzanie oraz sposoby wykorzystania W aktualnym stanie prawnym źródłami dotacji (wsparcia finansowego) na wykonanie działań ochronnych zbieŜnych z wymaganiami ochrony siedlisk wodniczki, są płatności w ramach PROW 20012013. W szczególności jest to pakiet 5 – ochrona zagroŜonych gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000, wariant 1. – ochrona siedlisk lęgowych ptaków. Z uwagi na zróŜnicowanie warunków i siedlisk na części obszaru moŜliwe jest wdraŜanie wariantów ochrony siedlisk przyrodniczych : 5.3, 5.4, 5.6 lub 5.9 ub pakietu uŜytkowania trwałych ekstensywnych uŜytków zielonych (Pakiet 3 wariant 1.). W kontekście moŜliwości wspierania ochrony siedlisk wodniczki kluczowym jest jednak pakiet: 5.1.

Warunk i : - wsparcie finansowe w ramach Programów rolnośrodowiskowych (pakiet 5.1.) - zobowiązanie 5cio letnie.

Sposób uzyskania : - Konieczność posiadania ekspertyzy ornitologicznej kwalifikującej obszar do pakietu 5.1, (lub ekspertyzy botanicznej dla innych wariantów pakietu 5) - Opracowanie planu działalności rolnośrodowiskowej. - Wystąpienie z wnioskiem do powiatowego biura AR i MR (po spełnieniu ww. wymogów).

Z uwagi na brak aktów prawnych dotyczących ochrony obszaru (Plan Ochrony obszaru Natura 2000, Plan Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000) aktualnie nie jest moŜliwe wykorzystanie potencjalnych źródeł finansowania dedykowanych ochronie wodniczki, a odbiegających od załoŜeń ww. pakietów w ramach PROW, np. ze środków z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie lub Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska w Warszawie. RównieŜ nie jest moŜliwe modyfikowanie zasad obowiązujących pakiecie 5.1. w przypadku podjęcia przez rolnika realizowania pakietu 5.1.

1.1.8. Prawne zobowi ązania dotycz ące działalno ści na obszarze obiektu Działalność rolniczą na terenie lokalizacji warunkują zobowiązania, które dotyczą zasad korzystania ze wsparcia finansowego gospodarowania w płatnościach obszarowych (tzw. bezpośrednich) oraz zasad wynikających z uczestnictwa w

16 programach rolnośrodowiskowych (ok. 60 ha wg. PROW 20042007 – expirujące w roku 2011 i 120 ha wg. PROW 20072013) rolników gospodarujących na tym terenie: a) ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz.U. Nr 64 poz.247) , b) rozporządzenie z dn.26 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Program rolnośrodowiskowy” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 20072013 (Dz. U. Nr 33 poz.262 z późn.zm.) Działalność RZGW i WZMiUW reguluje: c) ustawa o Prawo wodne (Dz.U. z r. Nr poz. ). Lokalizacja jest objęta granicami obszaru Natura 2000 stąd szczególnie istotna jest kwestia celów generalnych przedmiotów ochrony obszaru i zasad związanych z ich uzyskaniem, które reguluje: d) ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 982 poz.880 z późn.zm.), e) oraz ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochroni, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2008 r. Nr poz. z późn.zm.).

1.1.9. Dost ęp publiczny i turystyczne wykorzystanie obiektu w uj ęciu prawnym

Cały obszar Bagien Rozwarowskich jest obszarem połoŜonym na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych. NajbliŜsza waŜna dla ruchu lokalnego droga wojewódzka (nr ) Parłówko Kamień Pomorski, biegnie około 2km na E od wschodniego skraju bagien. Od tej drogi Bagna oddziela pas lasów (w zarządzie Lasów Państwowych – dostępny jedynie pieszo) i obszar gruntów rolnych (własność prywatna). Droga powiatowa Kamień Pomorski – Wolin omija bagna od północy i zachodu i jedynie jej fragment biegnący na sztucznym wale między Skarchowem a Dusinem jest jednocześnie północną granicą obszaru lokalizacji. Na południe od Dusina w pobliŜu zachodniej granicy Bagien biegnie droga gminna do Rozwarowa (nawierzchnia ulepszona, bitumiczna) i dalej Dramina i Piask (nawierzchnia gruntowa). Z ww. dróg do terenów bagiennych dostęp jest moŜliwy bądź kilkoma drogami polnymi wiodącymi do krawędzi bagien lub bezpośrednio z wału drogi Dusin Skarchowo. Wewnątrz obszaru bagien istnieje kilka dróg wybudowanych przez właścicieli gruntów wraz z towarzysząca im siecią melioracyjną , które zapewniają właścicielom gruntów moŜliwość dojazdu do wnętrza obszaru. Poruszanie się po nich wymaga zgody właścicieli (bariery zamykające na drogach w części wschodniej). Istnieje równieŜ dostęp drogą wodną w obszar z wykorzystaniem płaskodennych łodzi (kajak, canoe), jednak jedynie Wołczenica w odcinku przy granicy bagien daje moŜliwość przybicia i wyjścia na brzeg (płynie tam w gruntach mineralnych). Pozostałe odcinki brzegów rzek mają najczęściej charakter wiszarów lub pływających wysp co czyni je niedostępnymi dla penetracji z kierunku od wody.

17 Reasumując Bagna Rozwarowskie są obszarem dostępnym, jednak dostęp do nich jest z powodów naturalnych ograniczony i wymaga wiedzy topograficznej. Wewnątrz obszaru poruszanie się jest moŜliwe jedynie pieszo.

Ze względu na specyficzne walory bagien moŜna wskazać jedno miejsce, gdzie zauwaŜalny jest częsty pobyt ludzi, nie związanych bezpośrednio z wykorzystaniem gospodarczym obszaru – jest to wał drogi Skarchowo Dusin w okolicy mostu na rz. Wołczenica, będący ulubionym miejscem wypadów wędkarskich na wody tej rzeki. Podobny charakter jednak znacznie mniej intensywny ma penetrowanie brzegów Grzybnicy oraz kanału odprowadzającego wodę ze stacji pomp Rozwarowo. Inną istotną forma dostępności publicznej jest penetracja obszaru przez myśliwych – członków Polskiego Związku Łowieckiego. Ma ona miejsce głównie w okresie jesiennozimowym. Obszar Bagien w całości włączony jest w granice wydzielonego obwodu łowieckiego zarządzanego przez nadleśnictwo Międzyzdroje.

Z braku prowadzonej ewidencji ruchu turystycznego na obszarze Bagien nie moŜna jednoznacznie wskazać ilości osób, odwiedzających je w celach turystycznych. Jednak w oparciu o obserwacje własne (M.D.) i informacje uzyskane od właścicieli części gruntów, wizyty turystów są sporadyczne i w rzeczywistości dotyczą wyłącznie zaangaŜowanych amatorów lub profesjonalistów z dziedziny ornitologii lub botaniki. Mają one charakter specjalistyczny, są ukierunkowane i w zasadzie wszystkie odbywają się w okresie od maja do sierpnia. Łączna liczba osób wizytujących w tej grupie obszar Bagien nie przekracza 30 w skali roku. WzdłuŜ zachodniej granicy obszaru Bagien (droga Piaski Dusin) biegnie oznakowany niebieski szlak turystyczny (Międzyzdroje – Wolin Kamień Pomorski), wykorzystywany jest on jednak, co najwyŜej sporadycznie (wg inf. jw. jest to kilkadziesiąt osób w okresie sezonu turystycznego i kilka poza nim.

18 1.2. INFORMACJE ŚRODOWISKOWE

1.2.1. Geologia i gleby

Głębsze podłoŜe Obszar Bagien Rozwarowskich leŜy w szerokiej strefie dyslokacyjnej Kamienia Pomorskiego leŜącej na wschód od linii Kołczewo Wolin. Część obszaru w rejonie Dramino Troszyn Parłówko wchodzi w skład bloku Gryfic będącego wschodnią częścią szerokiego Wału Pomorskiego (Starkel 2000). We wschodniej części bloku Gryfic rozwinęła się antyklina Kamienia Pomorskiego, której kulminacja jest prawie płaska, a zbocza opadają łagodnie we wszystkich kierunkach pod kątem do około 240. W osi antykliny odsłaniają się osady jury dolnej, natomiast w częściach zboczowych – jury środkowej i górnej. Istotnym elementem tej struktury są uskoki pomiędzy warstwami , które są naturalnym obszarem migracji wód z głębszych warstw litosfery ku górze.

Utwory kenozoiczne W budowie geologicznej osadów powierzchniowych występują wyłącznie utwory ostatniego zlodowacenia, osady postglacjalne i holoceńskie. Osady powierzchniowe to: gliny zwałowe i piaski lodowcowe wysoczyzn morenowych, piaski, Ŝwiry i mułki kemów i ozów, piaski równin rzeczno jeziornych, piaski jeziorne i zagłębień wytopiskowych, osady akumulacji organogenicznej, tj. złoŜa torfów, kreda jeziorna i gytie, Osady czwartorzędowe są w głównej mierze związane z działalnością lądolodów, których strumienie były ukierunkowane ostańcami Bornholmu oraz Rugii.

Obszar Bagien Rozwarowskich połoŜony jest w delcie rzeki Grzybnica i Wołczenica, która wypełnia obniŜenie dyluwialne otwarte ku północy na Zatokę Cicha rzeki Dziwna. Całość tej bagiennej doliny wypełniają utwory organiczne – głównie torfy niskie, mszyste zalegające na pokładach gytii jeziornej lub niekiedy nią przewarstwione. Geologia warstw powierzchniowych obszaru (stratygrafia złóŜ torfu) została opisana w pracach Jasnowskiego (1962) , Instytutu Melioracji UŜytków Zielonych (1970) i częściowo Tegetmeyer (2007). Istotną cechą tutejszego złoŜa jest brak torfów drzewnych, co świadczy o silnym wpływie wód (zmienność i na ogół wysoki poziom) i utrzymywaniu się jako dominujących roślinnych formacji nieleśnych – głównie mechowiskowych i szuwarowych.

19 1.2.2. Hydrologia

Obszar Bagien Rozwarowskich w całości połoŜony jest w zlewni Dziwny (nr 359). W obszarze Bagien łącza się ze sobą dwie rzeki: Grzybnica (nr 3528), uchodząca w bagnach do rzeki Wołczenicy (nr 3527). Zlewnia rzeki Grzybnicy w większości obejmuje obszar bagien. Obszar polderu Buszęcin jest autonomicznym obszarem zlewniowym, z którego wody poprzez stację pomp i ciek Skarchówka (nr 3531) odprowadzane są bezpośrednio do Dziwnej. Przebieg granic zlewni cząstkowych obrazuje załączony szkic.

Wołczenica Pomimo, Ŝe jest rzeką główną zlewni obszaru bagien, w sposób naturalny oddziaływała ona jedynie nieznacznie na fragment północnowschodni obszaru – wynikało to z braku dopływów w tym obszarze i stosunkowo krótkiego przebiegu wzdłuŜ skraju gruntów mineralnych przy praktycznie zerowym spadku profilu. Jednak w związku ze zrealizowanymi w przeszłości oraz współcześnie pracami melioracyjnymi rzeka ta aktualnie w sposób bardzo istotny kształtuje warunki hydrologiczne we wschodniej części bagien. Ma to bardzo duŜe znaczenie zarówno dla stanu siedlisk wodniczki, jak i tendencji rozwojowych roślinności oraz zagospodarowania obszaru przez właściciela.

Rzeka Grzybnica Całkowita długość Grzybnicy wynosi 22,9 km, a powierzchnia jej zlewni – 121,1 km 2. Na obszarze gminy Grzybnica nie przyjmuje naturalnych dopływów. Jedynym ciekiem pośrednio zasilającym Grzybnicę jest Wola Struga. Strumień ten wpływa do Jeziora Ostrowa po wschodniej jego stronie. Ponadto, w centralnej części bagien, Grzybnica przyjmuje wody cieku Ostromecka Struga (zlewnia 35288). Rzeka ta zasila południową część bagien. W granicach bagien rzeka Grzybnica zachowała niezmieniony pracami hydrologicznymi bieg. Grzybnica odwadnia przewaŜający obszar lądowej części gminy Wolin. Jest lewobrzeŜnym dopływem Wołczenicy, zasilając jej wody na km 2.2. Grzybnica wypływa z zalesionych, podmokłych terenów w pobliŜu Miodowic, w gminie Przybiernów. Wpływa na obszar gminy Wolin w jej południowej części i płynie w kierunku północnym, przepływając przez 2 jeziora: Ostrowo i Piaski. Ujściowy odcinek Grzybnicy, poniŜej wypływu z jez. Piaski, przypada na rozległy obszar zmeliorowanej równiny torfowiskowej zwanej Bagnem Rozwarowo, z gęstą siecią rowów i obwałowanych kanałów, na którym działy wód powierzchniowych są bardzo trudne do ustalenia. Z powodu zawikłanej sieci rzecznej na tym obszarze, zlewnia Grzybnicy zamknięta jest działem wodnym powyŜej ujścia do Wołczenicy, na wysokości przyjęcia prawobrzeŜnego dopływu spod Ostromic. Ujściowy odcinek Grzybnicy znajduje się na obszarze bezpośredniej zlewni Wołczenicy [2 h 1].

Ryc2.. Szkic granic zlewni cząstkowych (na podstawie mapy hydrologicznej Polski; (PIH 2010).

21 Tab. Wielkość przepływów wód w Grzybnicy obrazuje poniŜsze zestawienie.

Obszar Bagien Rozwarowskich, przecinany przez Grzybnicę i Wołczenicę charakteryzuje się bardzo niewyraźnymi, trudnymi do ustalenia działami wodnymi, które ze względu na nieustabilizowane stosunki wodne, na wielu odcinkach są niepewne. W granicach gminy Wolin duŜa część zlewni Grzybnicy jest zalesiona. Obszar uŜytków rolnych przecięty jest kilkoma obniŜeniami terenu o charakterze płaskich, szerokich dolin. ObniŜenia te są zmeliorowane, uŜytkowane jako uŜytki zielone. Kanalizują one spływ powierzchniowy z zachodniej części zlewni, z rejonu Siniechowa, Koniewa, Wiejkówka i Wiejkowa do jez. Ostrowo lub doliną Szczuczyny do Dziwny, a ze wschodniej części zlewni dopływem spod Ostromic i Recławia do Grzybnicy, poniŜej jez. Piaski. Liczne są równieŜ połączenia rowami melioracyjnymi ze Stawną, która odwadnia wąskie obrzeŜe gminy, na północ od Strzegowa.

Na obszarze zlewni Grzybnicy znajdują się wsie: Siniechowo, Koniewo, Wiejkówko, Wiejkowo, Rzeczyn, Piaski Wielkie, Mierzęcin, Recz, Ostromice, Strzegowo, Parłówko, Troszynek, Troszyn, Dobropole.

Grzybnica, przepływająca przez jeziora Ostrowo i Piaski, naleŜy do rzek zanieczyszczonych. Wody Grzybnicy w Wiejkówku pod względem oceny parametrów fizykochemicznych, klasyfikowane są do III klasy czystości, pod względem sanitarnym do II klasy czystości i pod względem chlorofilu „a” jako n.o.n. Natomiast wody tej rzeki w Troszynie pod względem oceny parametrów fizykochemicznych klasyfikowane są w III klasie czystości, pod względem sanitarnym do I klasy czystości i pod względem chlorofilu „a” jako n.o.n. U ujścia Grzybnicy do Wołczenicy pod względem oceny parametrów fizykochemicznych jej wody klasyfikowane są jako pozaklasowe, pod względem sanitarnym do II klasy czystości i pod względem chlorofilu „a” do III klasy czystości.

Badania dynamiki wód podziemnych (5 piezometrów) oraz jakości wód powierzchniowych wykonane przez Durkowskiego (2008) wskazują na : a) brak wpływu intruzyjnego piętrzenia wód Dziwny na poziom wód w obrębie Bagien Rozwarowskich w kilkudniowej skali czasu , b) fakt, Ŝe zdecydowanie największym zagroŜeniem dla lęgów ptaków, w tym wodniczki, jest moŜliwość wystąpienia niedoborów wody w okresie wiosennym, wynikający m.in. z obniŜania ej poziomu w okresie koszenia szuwarów trzcinowych w okresie późnej zimy. c) zdecydowanie duŜy, częstszy i widoczny w rozwoju szaty roślinnej ładunek miogenów w obszar bagien wnosi rzeka Wołczenica – nawadnianie tymi wodami terenów na południe od rzeki Wołczenica , powoduje przyspieszoną

22 eutrofizację siedlisk, co moŜe prowadzić w perspektywie 68 lat, do istotnego zaburzenia stanu biotopu wodniczki. Podobne zjawisko obserwowane jest wzdłuŜ kanału ze stacji pomp „Rozwarowo”. d) Jako najbardziej optymalny system utrzymywania wysokiej wilgotności torfowych gleb, wskazuje się retencjonowanie wód opadowych z okresu jesiennozimowego, poprzez zamknięcie wszelkich ujęć, rowów i kanałów do rzeki Grzybnica lub Wołczenica. W tym celu konieczne będzie wypracowanie, pełne zinwentaryzowanie i sformalizowanie istniejących urządzeń melioracyjnych. e) Analiza danych o wysokości wód gruntowych oraz rozmieszczenia wodniczki (śpiewających samców) wskazuje, Ŝe ptaki te preferują obszary, gdzie poziom wody waha się od ok. 1cm do +5cm npt. WyŜszy poziom wody wyklucza obecność ptaków. Podobnie poziom poniŜej poziomu gruntu wyraźnie nie sprzyja zasiedlaniu obszaru przez wodniczki. f) Warunki wilgotnościowe są bardziej istotne w okresie pierwszego lęgu (IV V). W okresie drugiego lęgu ptaki często zasiedlają obszary o suboptymalnych warunkach (wysoki zalew lub wyraźnie niski poziom wody). WraŜliwość wodniczki na wysoki zalew (+10cm) wynika prawdopodobnie z faktu braku wyraźnych i duŜych kęp turzyc.

1.2.3. Klimat

Dla gminy Wolin, Klessa i Rejkiewicz (1992) sporządziły mapę zróŜnicowania topoklimatu, prezentowaną poniŜej. Przedstawia ona poszczególne fragmenty gminy w rozbiciu na typy topoklimatów wraz z charakterystyką podtypów występujących w ich obrębie oraz czynniki warunkujące występowanie danego typu. Obszar objęty projektem zaliczono do topoklimatu zbiorników wodnych

Ryc.3. Mapa topoklimatów gminy Wolin z zaznaczeniem obszaru objętego projektem Life

LEGENDA 1. Topoklimaty form wypukłych 2. Topoklimat form płaskich 4. Topoklimaty obszarów zalesionych 5. Topoklimaty obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych. 6. Topoklimat zbiorników wodnych. 6.1. Topoklimat obejmuje zbiorniki wodne, naturalne i sztuczne oraz ich bezpośrednie otoczenie, gdzie wskutek duŜej pojemności cieplnej i dobrej przewodności cieplnej podłoŜa dobowe amplitudy w przyziemnej warstwie powietrza są znacznie mniejsze aniŜeli na terenach sąsiednich. 7. Topoklimat półki plaŜowej.

Warunki klimatu w oparciu o dane meteorologiczne dla połoŜonej najbliŜej Rozwarow stacji IMGW w Świnoujściu prezentuje tabela:

24 Tab. 1 Podstawowe warunki klimatu Bagien Rozwarowskich (dane ze stacji IMGW Świnoujście) cecha Miesiąc 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Temperatura 0,0 0,5 2,2 6,5 11,5 15,0 17,0 17,0 13,0 9,0 4,0 1,3 powietrza[°C] Średnia 9 roczna Średni opad 35 35 40 42 52 58 65 60 54 40 40 45 [mm] 583

Prędkości i kierunki wiatru: Wiosna : 4,0 m/s -1; Lato: 3,0 m/s -1; Jesie ń: 3,0 m/s -1; Zima: 4,0 m/s -1. Średnia roczna prędkość wiatru: 4,0 m/s 1 (przy częstotliwości wystąpienia średnio 4 dni w miesiącu).

Liczba dni z pokrywą śnieŜną – 20 Liczba dnia ze szronem – 25 Liczba dni z rosą – 100 Data ostatnich przymrozków wiosennych – 10 maja (na 200cm n.p.g.) i 31 maja (na 5cm n.p.g.) Początek okresu wegetacyjnego – 2 kwietnia (20 kwietnia) Długość okresu wegetacyjnego – 220 dni (sezon wegetacyjny trwa od kwietnia do listopada).

25 1.3. INFORMACJE BIOLOGICZNE

1.3.1. Stopie ń rozpoznania biologicznego obiektu oraz źródła danych Pod względem biologicznym obszar Bagien Rozwarowskich naleŜy to terenów rozpoznanych w stopniu średnim. Dane z tego obszaru pochodzą głównie z dwóch okresów: A. Lata 1960., gdy realizowany był projekt rozpoznania zasobów torfowisk Pomorza Zachodniego (Jasnowski 1962,1963, IMUZ 1970) , B. Lata 1990. do aktualnie; gdy na obszarze Bagien wykonano szereg badań podstawowych opisujących walory przyrody tego obszaru: botaniczne (Ciaciura 1980, Jasnowska 1990, Jurzyk 1992, Tanneberger 2006), i obejmują jedynie dwa główne działy: botanika : szata roślinna i flora ze szczególnym uwzględnieniem gatunków rzadkich : woskownica europejska ( Myrica gale ), turzyca pchla ( Carex pulicaris ), halofity (Ciaciura 1998, 2001, Ciaciura, Stępień 2002, Jasnowska 2003, Jurzyk 2000, Jurzyk, Wróbel 2003), ornitologia : ogólne obserwacje awifaunistyczne (Kaliciuk 1992, BKP 2007) oraz bardziej szczegółowe badania ukierunkowane na poznanie metapopulacji wodniczki (Tanneberger 2005,2006, Tegetmayer 2007). W tym zakresie mieszczą się równieŜ prowadzone od początku lat 1990. liczenia śpiewających samców wodniczki (Czeraszkiewicz 1993, 1997, 2000, Kloskowski 2003, Maniakowski 2004) kierowane przez OTOP.

1.3.2. Elementy biologiczne nie w pełni udokumentowane Nie w pełni rozpoznanymi zasobami przyrodniczymi są aktualnie: a) bezkręgowce – szczególnie stawonogi, ale równieŜ mięczaki, b) kręgowce – płazy, gady i ssaki, oraz ptaki w szerszym zakresie (gatunki lęgowe całego kompleksu bagien). W stosunku do wymienionych w pkt. a i b, grup w oparciu o przeprowadzone rozeznanie nie prowadzono Ŝadnych badań naukowych, co jest istotnym brakiem dla kompleksowej wiedzy o stanie wartości przyrodniczych Bagien Rozwarowskich.

1.3.3. Siedliska i zbiorowiska ro ślinne W oparciu o opracowania historyczne oraz wykonany na potrzeby niniejszego Planu operat botaniczny (Jurzyk, Wróbel, Klera 2009) rozpoznano w stopniu dobrym szatę rośliną i florę obszaru lokalizacji. Istotnym brakiem jest jeszcze brak rozpoznania flory mszaków i grzybów. Na mapie przeglądowej roślinności potencjalnej Polski (Matuszkiewicz 1995) obszar Bagien Rozwarowskich w całości zajęty jest przez leśne zbiorowiska aluwialne lub bagienne. Ich rozmieszczenie przedstawia poniŜsza rycina (za: Matuszkiewicz 1995)

Ryc. 4. Potencjalna szata roślinna rejonu Bagien Rozwarowskich (Matuszkiewicz 1995) Objaśnienia symboli: 1 ols Ribeso nigriAlnetum 5 łęgi CircaeoAlnetum 8 grąd Stellario holosteaeCarpinetum postać uboga 9 grąd Stellario holosteaeCarpinetum postać Ŝyzna 29 Ŝyzna buczyna Galio odoratiFagetum 43 pomorski las brzozowodębowy BetuloQuercetum roboris 44 las bukowodębowy FagoQuercetum ∀ nadmorskie zbiorowiska solniskowe: TheroSalicornietea, Asteretea tripolium

Współcześnie rozpoznana szata roślinna obszaru lokalizacji projektu obejmuje 55 zespołów i zbiorowisk z 11 klas fitosocjologicznych. Dominującymi są zbiorowiska traw, turzyc i roślinności bagiennej. Pełny wykaz zbiorowisk i mapę ich rozmieszczenia zamieszczono w rozdziale ZAŁĄCZNIKI. PoniŜej zestawiono listę zbiorowisk cennych lub odpowiadający pojęciu „siedlisko przyrodnicze”.

27 Tabela 2. Wykaz alfabetyczny fitocenoz i odpowiadających im siedlisk Natura 2000 z obszaru Bagna Rozwarowskie

Siedlisko Nazwa polska siedliska Lp. Nazwa zbiorowiska Nazwa polska fitocenozy Natura Natura 2000 2000

Calystegio-Angelicetum zbiorowisko kielisznika 1. archangelicae litoralis Pass. zaroślowego i arcydzięgla (1957) 1959 litwora nadbrzeŜnego Calystegio-Epilobietum hirsuti ziołorośla z kielisznikiem 2. Hilbig, Heinrich et Niemann 1972 i wierzbownicą kosmatą Ziołorośla nadrzeczne ziołorośla z kielisznikiem 6430 Calystegio-Eupatorietum Goers (Convolvuletalia sepium ) 3. zaroślowym i sadźcem 1974 konopiastym zarośla pokrzywy Urtico-Calystegietum sepium 4. zwyczajnej i kielisznika Gors 1974 zaroślowego Torfowiska nakredowe Cladietum marisci (Allorge 1922) (Cladietum marisci, 5. Szuwar kłociowy 7210 * Zobr. 1935 Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis )* Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, 6. Fraxino -Alnetum W.Mat. 1952 łęg olszowojesionowy 91E0* Populetum albae, Alnenion glutinosoincanae, olsy źródliskowe)* 7. Juncetum gerardi Nordh. 1923 zespół situ Gerarda Solniska nadmorskie Scirpetum maritimi (Br.Bl. 1931) zespół sitowca 1330 (GlaucoPuccinetalia , część – 8. R.Tx. 1937 nadmorskiego zbiorowiska nadmorskie) uboga łąka trzęślicowa z Zmiennowilgotne łąki 9. Junco -Molinietum Prsg 1951 6410 sitami trzęślicowe ( Molinion ) Lemnetum trisulcae (Kelhofer 10. zespół rzęsy trójrowkowej 1915) Knapp et Stoffers 1962 zespół wywłócznika 11. Myriop hylletum spicati Soe 1927 kłosowego Nupharo -Nyphaeetum albae zespół grzybieni białych i 12. Tomasz. 1977 grąŜela Ŝółtego zespół rdestnicy 13. Potametum natantis Soo 1923 Starorzecza i naturalne pływającej eutroficzne zbiorniki Spirodeletum polyrhizae 3150 wodne ze zbiorowiskami (Kelhofer 1915) W. Koch 1954 em. zespół spirodeli 14. Nympheion, Potamion R.Tx. Et A.Schwabe 1974 in R. Tx. wielokorzeniowej 1974 zespół Ŝabiścieku Hydrocharitetum morsus -ranae 15. pływającego i osoki Langendonck 1935 aloesowatej Ceratophylletum demersi Hild. 16. zespół rogatka sztywnego 1956 zbiorowisko z wiechliną NiŜowe i górskie łąki Zb. Poa pratensis-Festuca rubra 17. łąkową i kostrzewą 6510 uŜytkowane ekstensywnie Fijałk. 1962 czerwoną (Arrhenatherion elatioris )

*siedliska priorytetowe

28 W latach 2005 i 2006 na części obszaru Bagien Rozwarowskich przeprowadzone zostały badania, opisujące stan szaty roślinnej w ujęciu ekologicznych. Prowadzone przez Tanneberger i Tegetmayer (2006, 2007) badania pozwoliły na uproszczone opisanie typów roślinności i powiązanie z nimi występowania monitorowanych śpiewających samców wodniczki.

Typ 1 reprezentuje gęste skupiska trzciny pospolitej Phragmites Australis, dochodzącej do 2,5 m wysokości, z głównie eutroficznymi warunkami glebowymi i poziomem wody generalnie powyŜej powierzchni ziemi. Typowe gatunki towarzyszące trzcinie to karbieniec pospolity Lycopus europaeus, spirodela wielokorzeniowa Spirodela polyrhiza, pokrzywa zwyczajna Urtica idioica, kielisznik zaroślowy Calystegia sepium i psianka słodkogórz Solnaum dulcamara .

Typ 2. składa się ze średnio wysokiej (do 2m) trzciny pospolitej, pod którą występuje warstwa ziół z dominacją zachylnika błotnego Thelypteris palustris . Warunki glebowe są mezotroficzne, na większości obszaru poziom wody jest stale na lub nieco pod poziomem powierzchni ziemi. Typowe dla tego typu rośliny to gorysz błotny Peucedanyum palustre, tojeść błotna Lysimachia vulgaris i krwawnica pospolita Lytrhrum salicaria . Ten typ występuje głównie w zachodniej i północnowschodniej części obszaru Bagien.

Typ 3 obejmuje średniej wysokości (do 2m) skupiska trzciny z gęstą warstwą ziół z przewaga turzyc. Warunki glebowe są mezotroficzne, poziom wody jest stale na poziomie lub nieco poniŜej poziomu powierzchni ziemi. Typowe gatunki roślin to turzyca zaostrzona Carex gracilis, turzyca sztywna Carex elata, pięciornik błotny Potentila palustris oraz mech Leptodictium riparium .

Typ 4 jest szuwarem zdominowanym przez turzyce, bez udziału trzciny. Warunki glebowe są lekko eutroficzne, a poziom wody zawsze wysoki – bardzo często długotrwały jest zalew. Typowe gatunki to turzyca sztywna Carex elata, turzyca dwustronna Carex disticha, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, szczaw wodny Rumex hydrolapathum i pałka szerokolistna Typha latifolia .

Porównanie mapy typów tak opisanej wegetacji z mapami rozmieszczenia śpiewających samców wodniczki (19932006) pozwoliło stwierdzić, Ŝe gatunek ten preferuje obszary wegetacji typu 2. Sporadycznie występuje w obszarach wegetacji typu 3, lecz zawsze pobliŜu obszarów typu 2. Obrazuje to załączona ryc.5.

Uszczegółowieniem powyŜszego opracowania jest zawarta w publikacji Tanneberger (2007) szczegółowa ocena struktury roślinności centralnej części Bagien wraz z rozpoznaniem trofizmu siedliska. Graficznie przedstawia ją zamieszczona poniŜej mapa.

Ryc. 5. Główne typy struktury roślinności na terenie centralnej części Bagien Rozwarowskich (Tanneberger 2007) 1.3.4. Kluczowe gatunki ro ślin i zwierz ąt

ROŚLINY Flora obszaru Bagien Rozwarowskich obejmuje 277 taksonów roślin naczyniowych. Brak jest naleŜytego rozpoznania flory grzybów i mszaków. Spośród listy roślin naczyniowych najbardziej cenne gatunki zestawiono w tabeli poniŜej. Pełne zestawienia gatunków zamieszczone są w rozdziale ZAŁĄCZNIKI.

Status Status zagroŜenia Status Ochrona zagroŜenia Gatunek w Polskiej zagroŜenia *1 *2 gatunkowa na priorytet Lp Nazwa gatunku Nazwa polska gatunku Czerwonej w skali *4 Czerwonej owy UE *9 Księdze kraju *7 Liście *5 Roślin *6 Angelica archangelica ssp. arcydzięgiel litwor 1. !! litoralis (Fr.) Thell. nadbrzeŜny 2. Aster tripolium L. aster solny !! E V 3. Carex pulicaris L. turzyca pchla E VU E Dactylorhiza majalis 4. kukułka szerokolistna !! (Rchb.)Hunt. et Summ. Dactylorhiza traunsteineri 5. kukułka Traunsteinera !! (Saut.) Soo 6. Frangula alnus Mill. kruszyna pospolita ! 7. Glaux maritima L. mlecznik nadmorski !! R V 8. Juncus gerardi Loisel. sit Gerarda V 9. Lathyrus palustris L. groszek błotny V 10. Menyanthes trifoliata L. bobrek trójlistkowy ! woskownica 11. Myrica gale L. !! [E] [E] europejska Nuphar lutea (L.) Sibth. & 12. grąŜel Ŝółty ! Sm. 13. Nymphaea alba L. grzybienie białe ! Nymphaea candida C. 14. grzybienie północne ! VU Presl 15. Ononis spinosa L. wilŜyna ciernista ! Plantago maritima L. s. 16. babka nadmorska !! V VU V str. 17. Sagittaria sagittifolia L. strzałka wodna V 18. Triglochin maritimum L. świbka morska V [E] V 19. Utricularia vulgaris L. pływacz zwyczajny !!

Objaśnienia: !! chronione ściśle, ! chronione częściowo, R – rzadki, E wymierający, krytycznie zagroŜony, V, VU – zagroŜony I – inwazyjny, [ ] – izolowane populacje, K – niedostatecznie znane zagroŜenie

Szczególna rola przypada woskownicy europejskiej Myrica gale , która na cz ęś ci obszaru – zwłaszcza w zachodniej cz ęś ci bagien współtworzy biotop wodniczki. ZWIERZĘTA Za wyjątkiem PTAKÓW zwierzęta Bagien Rozwarowskich są poznane słabo. Nieco lepiej poznane są ssaki i płazy. Bardzo słabo (lub prawie wcale) nierozpoznane są stawonogi i mięczaki. Obserwacje ptaków, poczynione w ostatnich kilkunastu latach, są źródłem wiedzy o gatunkach sensu lato , na ogół nie są wystarczające do rozpoznania ich statusu i trendów. PoniŜej zestawione są listy gatunków najcenniejszych. Pełne zestawienia gatunków zamieszczone są w rozdziale ZAŁĄCZNIKI.

Lista cennych gatunków kręgowców, występujących na obszarze Bagien Rozwarowskich (dane z lat 19912011):

Czerwone Listy Status Ochrona przez Lp. Nazwa gatunkowa ochronny konwencje, Uwagi E Cz PL M B w Polsce dyrektywy

KRĄGŁOUSTE Lampetra fluviatilis BernCApp 3 Sporadycznie w 1 minóg rzeczny V VU 1 0 OG HabDApp 2 HabDApp 5 Grzybnicy k.mostu

RYBY Misgurnis fossilis Gatunek b.rzadko BernCApp 3 1 łowiony przez piskorz NT 3 2 OG HabDApp 2 wędkarzy

PŁAZY

Bombina bombina BernCApp 2 Kilka osobników w 1 kumak nizinny DD 2 1 OG HabDApp 2 SE cz.obszaru HabDApp 4 (torfianki)

PTAKI

Botaurus stellaris BernCApp 2 L 1 bąk V LC 2 1 OG BonnCApp2 BirdDA I 3 sm. Egretta alba BernCApp 2 2 OG P czapla biała BirdDA I Ciconia nigra BernCApp 2 3 bocian czarny 1 1 OG,OS BonnCApp2 TŁ BirdDA I Ciconia ciconia BernCApp 2 L 4 bocian biały 3 3 OG BonnCApp2 BirdDA I 1 p. Cygnus olor BernCApp 2 L 5 łabędź niemy OG BonnCApp2 23p.

Cygnus cygnus BernCApp2 6 OG P łabędź krzykliwy BirdDA I Mergus albellus BirdDA I 7 OG P/Z bielaczek BernCApp 2 Pernis apivorus BernCApp 2 8 3 3 OG TŁ trzmielojad BirdDA I Milvus migrans OG, BernCApp 2 9 NT 3 3 TŁ kania czarna OS BirdDA I Milvus milvus OG, BernCApp 2 10 K O NT 3 3 TŁ kania ruda OS BirdDA I

32 Czerwone Listy Status Ochrona przez Lp. Nazwa gatunkowa ochronny konwencje, Uwagi E Cz PL M B w Polsce dyrektywy Haliaeetus albicilla BernCApp 2 OG, BonnCApp1 11 bielik R R LC 2 1 TŁ OS BonnCApp2 BirdDA I Circaetus gallicus BernCApp 2 12 CR 0 0 OG, OS P (S) gadoŜer BirdDA I Circus aeruginosus BernCApp 2 L 13 3 OG błotniak stawowy BirdDA I 23 p. Circus cyaneus BernCApp 2 P 14 VU 1 1 OG błotniak zboŜowy BirdDA I (hist. L.1 2 p.) Circus pygargus BernCApp 2 15 1 1 OG L (1p.) błotniak łąkowy BirdDA I Accipiter gentiles BernCApp 2 16 3 OG TŁ jastrząb gołębiarz BirdDA I Accipiter nisus BernCApp 2 17 3 2 OG TŁ krogulec BirdDA I Aquila pomarina OG, BernCApp 2 18 R LC 1 1 TŁ orlik krzykliwy OS BirdDA I Pandion haliaetus BernCApp 2 19 rybołów V VU 2 2 OG, OS BonnCApp 2 BirdDA I TŁ, P Falco columbarius BernCApp 2 20 OG P (S) drzemlik BirdDA I Falco peregrinus BernCApp 2 21 E CR 0 1 OG, OS P (S) sokół wędrowny BirdDA I Porzana porzana L BernCApp 2 22 kropiatka V DD 2 2 OG BonnCApp2 2025 sm. BirdDA I 2011r. – pow.40) Porzana parva BernCApp 2 23 zielonka V NT 1 1 OG BonnCApp2 BirdDA I L (12) Rallus aquaticus 24 Wodnik L 1220 sm Crex crex L 25 R V 1 1 OG BernCApp 2 derkacz BirdDA I 1517 sm Vanellus vanellus 26 Czajka L (30 42p.) Gallinago gallinago 27 Kszyk L (2532 p.) Grus grus BernCApp 2 L 28 3 2 OG Ŝuraw BirdDA I 57 p. Philomachus pugnax BernCApp 3 29 batalion V EN 1 1 OG BirdDA I BirdDAII/2 P Gallinago media BernCApp 2 L? (obserw. 26 30 V VU 0 0 OG dubelt BirdDA I os. tokujących) Tringa glareola BernCApp 2 31 CR OG P łęczak BirdDA I Sterna hirundo BernCApp 2 32 rybitwa zwyczajna 3 2 OG BonnCApp 2 P BirdDA I Sterna albifrons BernCApp 2 33 rybitwa białoczelna NT 1 1 OG BonnCApp 2 P BirdDA I

33 Czerwone Listy Status Ochrona przez Lp. Nazwa gatunkowa ochronny konwencje, Uwagi E Cz PL M B w Polsce dyrektywy Chlidonias niger BernCApp 2 34 rybitwa czarna 2 1 OG BonnCApp 2 P,L (35p.) BirdDA I

Bubo bubo BernCApp 2 35 R NT 0 1 OG TŁ puchacz BirdDA I Asio flammeus BernCApp 2 36 V VU 1 1 OG P sowa błotna BirdDA I Apus caffer BernCApp 3 37 OG TŁ jerzyk BirdDA I Alcedo atthis BernCApp 2 L 38 3 2 OG zimorodek BirdDA I 23 p. Dryocopus martius BernCApp 2 39 OG P dzięcioł czarny BirdDA I Lullula arborea BernCApp 3 L 40 3 OG lerka BirdDA I 23 p. w cz.E Anthus trivialis BernCApp 2 41 2 2 OG L (510p.) świergotek polny BirdDA I Luscinia svecica BernCApp 2 L 42 NT 2 2 OG podróŜniczek BirdDA I 58 p. Acrocephalus paludicola BernCApp 2 L 43 wodniczka K R VU 1 1 OG BirdDA I BonnCApp 2 2437 sm. Lanius collurio BernCApp 2 L 44 3 3 OG dzierzba gąsiorek BirdDA I 12 p. Lanius excubitor L 45 srokosz 12 p.

SSAKI

Castor fiber BernCApp 3 1 bóbr europejski O 3 1 czOG HabDApp 2 23 fam. HabDApp 4 Lutra lutra BernCApp 2 2 wydra V R 2 1 czOG HabDApp 2 1 fam. HabDApp 4

Objaśnienia: E Europejska czerwona lista zwierząt i roślin zagroŜonych wyginięciem w skali światowej (red. Wajda, śurek) Cz Polska czerwona księga zwierząt (Głowaciński i in.2001) PL Czerwona lista zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce (Głowaciński i in., 2002) M Czerwona lista zwierząt MeklemburgiiPrzedpomorza B Czerwona lista zwierząt Brandenburgii Dyrektywy i konwencje: Hab. D Dy rektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Habitatowa) i załączniki do niej (App.) BirdD Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków i załączniki do niej (App.) BernC Konwencja Berneńska Polska Czerwona Lista Zwierząt EX – wymarłe CR krytycznie zagroŜone EN silnie zagroŜone VU umiarkowanie zagroŜone NT bliskie zagroŜenia

34 LC – najmniejszej troski DD – o statusie słabo rozpoznanym Status ochronny w Polsce: OG ochrona gatunkowa CzOG – częściowa ochrona gatunkowa OS – ochrona strefowa TŁ – terytorium łowieckie

1.3.5. Trendy w populacji wodniczki i innych kluczowych gatunków ro ślin i zwierz ąt

Aktualnie moŜliwe jest jedynie określenie trendów populacji wodniczki na podstawie obserwacji w okresie ostatnich 15 lat. W stosunku do innych gatunków ptaków, niestety brakuje danych, które mogłyby posłuŜyć do analizy. Zbierane w przeszłości dane pochodziły z obserwacji niesystematycznych i mogą być jedynie źródłem wiedzy o występowaniu gatunku sensu lato . W związku z powyŜszym, dane zebrane na potrzeby niniejszego planu naleŜy traktować jako wyjściowe.

Na obszarze Bagien Rozwarowskich wodniczkę stwierdzono w latach 1990. w roku 1991 – 60, w roku 1993 – 37 (dane: Czeraszkiewicz 1993,1995,1997). W tym czasie wodniczki stwierdzane były głównie w północnej części bagien w widłach Wołczenicy i Grzybnicy. Od początku lat 2000 wodniczki występują przede wszystkim w części zachodniej bagien.

35 Liczebności wodniczki (śpiewających samców) na obszarze Bagien Rozwarowskich w latach 19912012

Liczba śpiewających samców Rok Uwagi I liczenie II liczenie

1991 60 nie liczono

1992 bd

1993 37 nie liczono

1994 bd

1995 32 nie liczono

1996 bd

1997 28 22

2003 4 nie liczono

2004 0 22

2005 1821 2123

2006 67 37 I termin – b. złe warunki pogodowe

2007 1921 35

2008 13 36 I termin – b. złe warunki pogodowe

2009 20 31

2010 25 34

2011 18 32

2012 12 24 b.sucha wiosna

Liczbę wodniczek na obszarze Pomorza Zachodniego oraz Bagien Rozwarowskich prezentują poniŜsze wykresy.

36 Ryc. 6. Liczba śpiewających samców wodniczki stwierdzana na Bagnach Rozwarowskich (II liczenia) w latach 1991 – 2011

37 Liczba wodniczki ( ś.s.) w latach 1991-2012 na Bagnach Rozwarowskich 70

60 60

40 37 36 35 34 31 32 30 37 28 24 22 23 20

10 8 5 4

0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Ryc. 7. Liczba wodniczek na terenie Bagien Rozwarowskich w latach 19912012.

Ryc.8. Rozmieszczenie śpiewających samców wodniczki w roku 2004 (II liczenie)

Ryc.9. Rozmieszczenie śpiewających samców wodniczki w roku 2008 (II liczenie).

Ryc.10. Rozmieszczenie śpiewających samców wodniczki w roku 2011 (II liczenie).

Ryc. 11. Rozmieszczenie śpiewających samców wodniczki w latach 20042011 1.4. ODWIEDZAJ ĄCY I SPRAWY PUBLICZNE

1.4.1. Szacunkowa ocena liczby i charakterystyka odwiedzaj ących, trendy Obszar Bagien Rozwarowskich, pomimo swoich walorów i specyfiki, nie jest miejscem, które jest punktem interesującym dla turystów ani grup specjalistycznych. Z uwagi na bliskie połoŜenie obszaru w sąsiedztwie niebieskiego szlaku turystycznego oraz stosunkowo łatwy dostęp od strony zachodniej moŜliwe jest, Ŝe teren ten odwiedza do kilkudziesięciu osób rocznie.

1.4.2. Usługi i udogodnienia dla odwiedzaj ących oraz dost ępno ść obiektu W dwóch miejscach istnieją udogodnienia dla odwiedzających: miejsca postoju pojazdów oraz tablice informacyjne. Ich lokalizację przedstawia poniŜsza mapa. Ponadto w miejscu wjazdu od strony wschodniej ustawiona jest tablica informacyjna projektu.

Ryc.12. Udostępnienie i infrastruktura dla odwiedzających na Bagnach Rozwarowskich

43 1.4.3. Postrzeganie obiektu przez odwiedzaj ących (walorów przyrodniczy ch i dost ępno ści) Z uwagi na brak jakichkolwiek opracowań, ujmujących powyŜsze zagadnienie w sposób syntetyczny, ocena opiera się na subiektywnych spostrzeŜeniach osób, odwiedzających obszar Bagien Rozwarowskich. W okresie zbierania i opracowywania materiałów uzyskano oceny od około 10 osób. Były to osoby znające walory obszaru – głównie przyrodnicze.

Osoby Ocena Ornitolodzy profesjonaliści i Bardzo cenne miejsce w sieci obszarów amatorzy istotnych dla ptaków na Pomorzu i w Polsce. Obiekt o niepewnym zarządzaniu, zagroŜony realizowanymi działaniami gospodarczymi (melioracje) oraz samym uŜytkowaniem rolniczym (koszenie szuwarów trzcinowych). Jedynie część ornitologów podnosi zdecydowanie negatywny wpływ typu uŜytkowania obszaru (zimowe koszenie szuwarów z udziałem trzciny). Botanicy Wysokie walory przyrodnicze! Ostoja b. cennych siedlisk i unikatowych gatunków. Dla wielu botaników jest to jednak obszar nieznany. Obiekt bardzo cenny z uwagi na zróŜnicowanie, jednak potencjalnie zagroŜony z uwagi na realizowane prace około rolnicze (melioracje, niestabilne zarządzanie wodą) i w efekcie wykorzystania gospodarczego

Hydrolodzy Podnoszą brak formalnoprawnego uregulowania realizowanych prac melioracyjnych i brak kontroli nad gospodarką wodą (subiektywność). Wędkarze Obiekt o przeciętnych walorach wędkarskich, jednak z uwagi na cechy rzek, okresowo dostarczający moŜliwości obfitych połowów. Myśliwi Bardzo istotny obszar – głównie jako miejsce przebywania zwierzyny łownej, powodującej szkody w uprawach rolnych. Teren bagien jest bardzo trudny do eksploatacji łowieckiej, lecz dający okazję zdobycia cennych trofeów. Rolnicy Grupa nieliczna, lecz bardzo istotna dla realizowania jakichkolwiek działań ochronnych!. Wysoka świadomość szczególnych walorów bagien jest przez nich często podnoszonym narzędziem w sporach dotyczących realizowanego zagospodarowania. Grupa zorientowana na

44 Osoby Ocena dialog w sprawach modyfikacji zasad gospodarowania i chętnie współpracująca w czasie projektu.

1.4.4. Edukacja, podnoszenie świadomo ści i promocja walorów obiektu Do roku 2007 – brak działań. Od roku 2008 w trakcie realizacji projektu LIFE wykonywane są działania edukacyjne: spotkania informacyjne w szkołach i urzędach gmin. Od roku 2008 w trzech miejscach przy granicy obszaru ustawiono tablice informacyjne. Planowana jest budowa wiaty z tablicami edukacyjnymi w miejscach najczęstszego koncentrowania się osób penetrujących obszar bagien – przy moście na Grzybnicy. W roku 2008, 2009 i 2010 w telewizji regionalnej (TVP 3 Szczecin) emitowano reportaŜe poświęcone liczeniu wodniczki na obszarze bagien (współpraca polskich i niemieckich ornitologów w ramach projektu LIFE).

1.4.5. Poparcie i zaanga Ŝowanie lokalnej społeczno ści Prywatnie właściciele gruntów akceptują realizowany w ramach projektu Life program badawczoeksperymentalny. Chętnie angaŜowali się w jego realizację poprzez pomoc sprzętową, logistyczną i dyskusję, wielokrotnie rezygnując z odpłatności. Dalsza akceptacja działań ochronnych (po zakończeniu programu) uzaleŜniona jest o od działających w kraju mechanizmów w ramach programów rolnośrodowiskowych, wspierających realizację działań „prowodniczkowych”. W chwili obecnej podstawowym celem planu powinno być wypracowanie ogólnych zasad gospodarowania w siedlisku i znalezienie sposobu wykorzystania płatności rolnośrodowiskowych do ich jak najszerszego sfinansowania.

1.4.6. Główne przesłanie społeczne ZaangaŜowanie właścicieli jest podstawowym kluczem do osiągnięcia sukcesu. Pozwala równieŜ na uzyskiwanie uwag o charakterze praktycznym dla konstruowania planów i zadań ochronnych. NajwaŜniejsi dla projektu LIFE „Ochrona wodniczki w Polsce i Niemczech” oraz ochrony siedlisk wodniczki właściciele gruntów byli zaangaŜowani w prace związane z projektem, na bieŜąco informowani o jego toku i aktywnie uczestniczyli w spotkaniach (TTF, grupy robocze, Workshop). Dzięki temu stopniowo poznawali oni wartości przyrodnicze obszaru i rozumieją konieczność kompromisu dla ich zachowania. Oczekując na rzetelną informację starali się tak modelować własną gospodarkę, aby co najmniej „nie szkodzić” w miarę jak najszerszemu wachlarzowi wartości. Pozostali korzystający z obszaru bagien, dzięki tablicom informacyjnym, działaniom edukacyjnym i kontaktom osobistym z wykonującymi zadania, informowani są o znaczeniu bagien w ochronie wodniczki i stopniowo akceptują je.

45 Z bardzo dobrym odbiorem wśród dzieci spotkały się organizowane „spotkania” w szkołach w pobliŜu Bagien.

46 1.5. HISTORIA DOTYCHCZASOWEGO ZARZ ĄDZANIA I BADA Ń

1.5.1. Historia dotychczasowych bada ń przyrodniczych i społecznych Historia poznania walorów przyrodniczych Bagien Rozwarowskich zaczyna się w latach 1960. Wówczas prof. Jasnowski w ramach opisu torfowisk Pomorza dokonuje inwentaryzacji florystycznej tego obszaru (w tym stratygrafii złóŜ torfu). W początkach lat 1990., kiedy to grupa ornitologów ze Szczecina (Czeraszkiewicz 1993) opisuje najcenniejsze gatunki znalezione na tym terenie. W tym czasie botanicy dokonują coraz bardziej szczegółowych opisów roślinności i flory Bagien. Kolejne lata szerszej eksploracji obszaru przypadają na początek lat 2000., kiedy to Jurzyk i Wróbel prowadzą badania nad woskownicą i turzycą pchlą oraz słonoroślami. Od roku 2004 następuje, równieŜ w ramach działań OTOP, bardziej systematyczne poznawanie ornitofauny przyszłej lokalizacji projektu LIFE (Maniakowski 2004, Sidło 2005). W roku 2005 prace rozpoczynają Tanneberger i Tegetmayer z Uniwersytetu w Greifswaldzie. Prowadzą one głównie badania ekologiczne biotopów wodniczki, które zaowocowały bardzo istotnymi opracowaniami (vide poz.7,17). Pełną listę opracowań naukowych obszaru Bagien Rozwarowskich zawarto na str.4, 5 i 6. Do najwaŜniejszych z nich jako źródła wiedzy istotnej dla ochrony wodniczki naleŜą: 1. Ciaciura M., Stępień E. 1998: O ochronę stanowisk woskownicy europejskiej Myrica gale L. na Bagnach Rozwarowskich (On the protection of the wax myrtle station in Rozwarowo marshes) – Chrońmy Przyr.Ojcz. 54,4:1420. 2. Ciaciura M., Stępień E. 2002: Rzadkie, chronione i zagroŜone gatunki roślin naczyniowych projektowanego rezerwatu „Bagno Rozwarowo”. [The rare, protected and endangered species of vascular plants of “Bagno Rozwarowo” projected reserve.] Prz. Przyr. 13. 12: 1724. 3. Czeraszkiewicz R. 1993. Liczenie wodniczki (Acrocephalus paludicola) na Pomorzu Zachodnim w sezonie lęgowym 1993. Szczecin: OTOP. 4. Czeraszkiewicz R. 1997. Występowanie i liczebność i wybiórczość siedliskowa wodniczki (Acrocephalus paludicola) w Polsce w 1997 r. Pomorze Zachodnie. OTOP, Gdańsk (mat.npbl.) 5. Czeraszkiewicz R. 2003, "Inwentaryzacja stanowisk wodniczki Acrocephalus paludicola na Pomorzu Zachodnim w 2003 roku", OTOP, Szczecin. 6. Durkowski T. 2009. „Plan zarządzania lokalizacją Karsiborska Kępa – operat hydrologiczny”, Szczecin. 7. F. Tanneberger & C. Tegetmeyer & M. Dylawerski & M. Flade & H. Joosten 2008. Commercially cut reed as a new and sustainable habitat for the globally threatened Aquatic Warbler. Biodivers Conserv. DOI 10.1007/s10531008 94950 8. Friedrich S., Jasnowska J., Jurzyk S. 2003: Woskownica europejska Myrica gale L. na Pomorzu ze szczególnym uwzględnieniem Bagien Rozwarowskich. Podsumowanie i wnioski z trzyletnich badań nad rozwojem populacji woskownicy w warunkach antropopresji. [Sweet gale Myrica gale L. in Pomerania with special regard to Rozwarowo Wetlands. Recapitulation and conclusions of research on development of sweet gale population under

47 anthropopressure.] Opracowanie autorskie na zlecenie Biura Konserwacji Przyrody w Szczecinie, mscr. 9. Jabłoński P. 2004, "Sprawozdanie z projektu. Ochrona wodniczki na terenie Pomorza i Polski Zachodniej. Część II Monitoring", OTOP, Świnoujście. 10. Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc.Sc.Stet.Wydz.nauk Przyr.Roln. 10:1340. 11. Jurzyk S., Wróbel M., Klera M. 2009. Operat botaniczny do Planów Zarządzania siedliskami wodniczki (Acrocephalus paludicola) dla lokalizacji Rozwarowo. Ekoflora . Szczecin 2009.mscr. 12. Kiljan G. 2000, "Raport z badań nad wodniczką Acrocephalus paludicola w Delcie Świny w 2000 roku", Świnoujście. 13. Kloskowski J., Krogulec J. 1999. Habitat selection of Aquatic Warbler Acrocephaluus paludicola in Poland: consequences for conservation of the breeding areas. Vogelwelt 120:6471. 14. Krogulec J., Kloskowski J. 1997. Występowanie, liczebność i wybiórczość siedliskowa wodniczki Acrocephalus paludicola w Polsce w 1997 roku. Lublin &Gdańsk: OTOP. 15. Maniakowski M. 2004. Allcountry survey on the Aquatic Warbler distribution, habitat condition and threats at the breeding sites. Gdańsk: OTOP. 16. Sidło P. 2005, "Project report. The conservation of the Aquatic Warbler In Pomerania/Western Poland. Monitoring 2005", OTOP, Warszawa. 17. Tegetmeyer C. 2006. Landschaftsökologiesche charakterisierung von habitaten des Seggenrohsangers (Acrocephalus paludicola) im Rozwarowo Moor/Nordewstpolen. Dipolomaarbeit im Studiengang Landschaftsökologie und Naturschutz. Universität Greifswald. Institut fur Botanik und Landschaftsokologie.mscr.

Badania warunków środowiska tego obszaru były wyrywkowe i bardzo rzadkie. Badania realizowane w latach 1990. dotyczyły ilości i jakości wód rzek Grzybnica i Wołczenica. Stany wód nie były jednak poddane monitoringowi. NajbliŜszy działający wodowskaz znajduje się w porcie w Kamieniu Pomorskim (poziom wody w cieśninie Dziwna).

1.5.2. Historia dotychczasowego zarz ądzania i bada ń Obszar ten nie był dotychczas objęty zarządzaniem ukierunkowanym na ochronę. Pomimo wyznaczenia w roku 2004 OSO PLB 320001, obejmującego w całości obszar lęgowy wodniczki. Dotychczas nie podjęto jednak opracowywania planu ochrony, ani planu zadań ochronnych (Rozp. MS z dnia 30 marca 2005r.). RównieŜ inne dziedziny nie doczekały się kompleksowego programu działań: zarówno gospodarka wodna, jak i rolna jest realizowana niezaleŜnie i samodzielnie przez poszczególnych właścicieli. Na obszarze Bagien Rozwarowskich, za wyjątkiem obwałowanej części północno wschodniej, nie były realizowane przez WZUiMW Ŝadne prace melioracyjne. Od czasu, kiedy to znaczna część Bagien znalazła się w rękach prywatnych, właściciele stopniowo zmieniali ich stan ukierunkowując na przekształcenie

48 zbiorowisk szuwarowych z udziałem trzciny w szuwary trzcinowe (tzw. „plantacje trzciny”). Stopniowe zwiększanie udziału trzciny i jej dominację uzyskano poprzez zimowe koszenia oraz wykonane prace melioracji szczegółowych, utrzymujących wodę na obszarze torfowiska w okresie wiosny jak najdłuŜej. W części obszaru usunięto powstałe spontanicznie zarośla wierzbowe i juwenilne olsy, utrzymując otwarty pseudołąkowy krajobraz. Aktualnie szuwary trzcinowe wykorzystywane komercyjnie, zajmują około 600 ha. Są one w zasadzie w większości corocznie wykaszane, a skoszona trzcina zbierana i wywoŜona poza obszar Bagien, gdzie podlega dalszej obróbce. Przygotowany, oczyszczony i suchy materiał wykorzystywany jest do wykonywania pokryć dachowych lub produkcji mat. Część obszaru bagien jest wykorzystywana jako łąki jednokośne (mineralne wzniesienia oraz tzw. Panorama, we wschodniej części i skrzydła doliny w cz. zachodniej). Na części obszaru w ostatnich latach wdroŜony był do realizacji pakiet rolnośrodowiskowy łąk jednokośnych P01a (PROW 20042007), a od roku 2008 realizowany jest pakiet 5.1 – ochrona siedlisk lęgowych wodniczki (PROW 2007 2013) na powierzchni ok. 70ha.

Generalny pogląd na gospodarcze wykorzystanie obszaru bagien obrazuje załączona mapa.

Ryc.13. UŜytkowanie obszaru Bagien Rozwarowskich a występowanie wodniczki w wieloleciu 20042011.

Ryc.14. UŜytkowanie obszaru Bagien Rozwarowskich a występowanie wodniczki w wieloleciu 20042011 – powiększenie w granicach biotopu wodniczki.

51 2. OCENA ORAZ PRZESŁANKI ZARZ ĄDZANIA

52 2.1. OCHRONA

2.1.1. Bie Ŝą ce sprawy i ograniczenia

Sprawa Rzeczywisty/potencjalny wpływ na ostoję Intensywne uŜytkowanie Zbyt późne dla utrzymania siedliska wodniczki terminy koszenia łąk, części obszaru niewłaściwa technika, lokalne utrzymywanie wysokiego poziomu zalewu w celu zwiększenia produkcji i homogenizację biomasy, powodują przekształcanie oraz utratę siedlisk wodniczki, zmniejszają liczbę ptaków w okresie lęgo wym (par lęgowych). Brak informacji o aktualnej Oprócz danych o wodniczce, nie ma aktualnych informacji o liczebności, rozmieszczeniu i liczebności i rozmieszczeniu innych kluczowych gatunków fauny i trendach liczebności w flory. Dane te są istotne dla zrozumienia związku między gatunkami, populacjach większości siedliskami, sposobem uŜytkowania terenu i będą mieć wpływ na kluczowych gatunków kierunek działań organizowanych w przyszłości. fauny i flory Brak świadomości i Wodniczka nie jest postrzegana jako gatunek priorytetowy w ochronie zrozumienia dla potrzeb przyrody – wynika to zarówno z niewielkich rozmiarów ptaka, jak i ochrony wodniczki przez trudności w obserwowaniu, wynikające z jej behawioru właścicieli gruntów i podmioty współodpowiedzialne za poŜądany stan terenów jej występowania Eutrofizacja siedlisk Wzrost Ŝyzności siedlisk wpływa niekorzystnie na torfowiska, powodując m.in. zmiany w szacie roślinnej, problemem jest: dopływ wód o duŜej zawartości związków biogennych do Wołczenicy – w efekcie niewłaściwego stosowanie nawozów (zbyt duŜe dawki infiltrowane w głąb profilu glebowego i dalej do rzeki), opady atmosferyczne bogate w związki azotu, proces murszenia wodno ściekowej miejscowości połoŜonych w zlewni Wołczenicy powyŜej Bagien. Problemy zarządzania Poziom wód w siedlisku jest punktem rozbieŜnych interesów poziomem wody zbyt pomiędzy potrzebami ochrony przyrody a prywatnymi właścicielami, wysoki poziom zalewu lub uŜytkującymi grunty rolniczo. Problemem jest nieregularne zalewanie okresowe przesuszenie lub odwodnienie siedlisk poprzez systemy melioracyjne, powodujące siedlisk zwłaszcza w sezonie degradację torfowisk i przyspieszające proces sukcesji na terenach lęgowym wodniczki. nieleśnych. Korzystne byłoby ograniczenie odpływu wody z torfowiska poprzez sieć melioracyjną oraz utrzymanie niezbyt wysokiego poziomu zalewu wodami Wołczenicy w okresie sezonu wegetacyjnego. Część zachodnia bagien, gdzie nie ma moŜliwości wykorzystania wód Grzybnicy w okresie niedoboru w obszarze bagien, winna być zasilana wodami zimowymi – ograniczenie odpływu wód. Praca przepompowni melioracyjnej w Rozwarowie, z uwagi na przerzut wód z duŜą ilością biogenów, nie powinna być traktowana jako główne źródło wody w zachodnim obszarze Bagien w czasie sezonu weg etacyjnego. Ryzyko niewłaściwego Torfowiska są obszarami wraŜliwymi na intensywny ruch turystyczny, rozwoju turystyki w przypadku silnej penetracji moŜe okazać się konieczne ograniczenie liczby zwiedzających oraz czasowe wyłączenie obszaru z udostępniania turystycznego. Sposób wykorzystania Aktualnie nie ma problemu z biomasą, która jest w większości biomasy zbierana z obszaru torfowiska. NaleŜy jednak wypracować długoterminowe sposoby wykorzystania biomasy, w celu zapewnienia moŜliwości realizowania akt ualnie wdroŜonych pakietów (5.1 PRŚ)

53 lub ich modyfikacja, uwzględniająca obecny sposób wykorzystania trzciny. Model taki jest moŜliwy do wprowadzenia przy dopuszczeniu elastyczności wymogów pakietu 5.1 PRŚ. (vide Tanneberger 2007)

2.1.2. Okre ślenie czynników wpływaj ących na zarz ądzanie obiektem

** Czynniki, które stanowią główny powód utrzymania ostoi i które kierunkują zagospodarowanie Czynniki, co do których występują obowiązki prawne i które będą miały wpływ na zagospodarowanie ostoi Czynniki, co do których występują obowiązki prawne, a które nie będą miały wpływu na zagospodarowanie ostoi * Inne waŜne czynniki ochrony, których wymogi naleŜy wziąć pod uwagę podczas decydowania o zagospodarowaniu ostoi V Czynniki szczególnie waŜne dla odwiedzających

Wpływ na Przedmiot ochrony Uzasadnienie zarządzanie Ptaki Wodniczka ** V Gatunek zagroŜony w skali globalnej, waŜna ostoja krajowa szczególnie dla populacji pomorskiej Derkacz * V Gatunek zagroŜony w skali globalnej, jedno z najwaŜniejszych lęgowisk w kraju, łatwy do usłyszenia Kropiatka * WaŜna ostoja krajowa, gatunek wraŜliwy na zmiany poziomu wody, zmniejsza liczebność w kraju śuraw V WaŜne lęgowisko krajowe, atrakcyjny dla turystów, łatwy do zobaczenia i usłyszenia Bąk * V WaŜna lokalnie populacja o stabilnej liczebności. Gatunek wymaga wysokich szuwarów trzciny stojących w wodzie w okresie przylotu i początku okresu lęgowego. Łatwy do stwierdzenia o „turystycznie atrakcyjnej” wokalizacji. PodróŜniczek * Rzadki w kraju, wymaga utrzymania kęp krzewów. Dostępność biotopów w efekcie Ŝerowania bobrów w obrębie bagien stopniowo jest ograniczana (lokalnie b. silnie). Lęgowe gatunki * V Gatunki nie są rzadkimi w skali kraju, jednak w ostatnich wodnobłotne: czajka, latach na skutek utraty siedlisk i drapieŜnictwa kszyk zmniejszają swoją liczebność, Bagna Rozwarowskie stanowią waŜne lęgowisko, łatwe do obserwacji i widowiskowe podczas toków Wędrowne ptaki * V WaŜne miejsce odpoczynku i Ŝerowania, jesienne zloty na wodnobłotne nocleg gromadzą ponad 400 osobników, jedna z głównych Ŝurawie potencjalnych atrakcji turystycznych w okresie jesiennej migracji Bocian biały V W Polsce liczny w porównaniu z innymi regionami Europy, łatwy do obserwacji, widowiskowe miejsca gniazdowania, stabilna populacja

54 Wpływ na Przedmiot ochrony Uzasadnienie zarządzanie Błotniak stawowy * V WaŜna ostoja, zwiększa liczebność w Polsce, łatwy do obserwacji w sezonie lęgowym Błotniak łąkowy V WaŜna ostoja, stabilna populacja, łatwy do obserwacji Inne kręgowce Bóbr *V Wymaga obecności drzew i krzewów wzdłuŜ cieków wodnych, pospolity, ślady jego bytowania łatwe do zobaczenia Wydra * Wymaga dobrej jakości wody, obecności zakrzewień wzdłuŜ cieków i duŜej ilości ryb Płazy i gady * Brak danych o rozmieszczeniu, liczebności, trendach populacyjnych oraz wpływie sposobu uŜytkowania na poszczególne gatunki, wymagają obecności zbiorników wodnych do rozrodu Bezkręgowce Owady * Brak pełnych danych o rozmieszczeniu i wpływie sposobu uŜytkowania na poszczególne gatunki Pająki * Brak danych o rozmieszczeniu, liczebności i wpływie sposobu uŜytkowania na poszczególne gatunki Mięczaki * Brak danych o rozmieszczeniu, liczebności i wpływie sposobu uŜytkowania na poszczególne gatunki Rośliny Woskownica * Gatunek zagroŜony w kraju, zmniejsza zasięg europejska występowania, stanowisko bardzo istotne w skali Pomorza (kraju) Turzyca pchla * Podgatunek zagroŜony wyginięciem w kraju, jedna z liczniejszych populacji na Pomorzu Aster solny * Gatunek zagroŜony wyginięciem w kraju, jedna z liczniejszych popula cji na Pomorzu Mlecznik nadmorski * Gatunek zagroŜony wyginięciem w kraju, jedna z istotnych populacji na Pomorzu Kłoć wiechowata * Gatunek rzadki w kraju, wymaga ochrony aktywnej. Kukułka s.l. * Gatunek zagroŜony wyginięciem w kraju. Zbiorowi ska roślinne Zmiennowilgotne łąki Zajmuje małą powierzchnię, jedno z cenniejszych trzęślicowe (Junco półnaturalnych zbiorowisk, wymaga ekstensywnego Molinietum) uŜytkowania Torfowiska Zajmują małą powierzchnię, siedliska wybitnie wraŜliwe przejściowe i na zmiany stosunków wodnych i troficznych, trzęsawiska (Caricion zanieczyszczenia chemiczne, zmiany odczynu, lasiocarpae) wydeptywanie Szuwary * WaŜne miejsce lęgów ptaków wodnobłotnych, wymagają wielkoturzycowe ekstensywnego uŜytkowania (Caricetum distichae, Caricetum ripariae, Caricetum gracilis) Słonorośla Juncetum Jedno z cenniejszych półnaturalnych zbiorowisk Polski, gerardii zmniejszające swój zasięg; wymaga ekstensywnego uŜytkowania – optymalnie wypasu. Szuwary z * Zbiorowisko szczególnie istotne dla występowania woskownicą i wodniczki, obszar zbioru trzciny (zimą) i występowania zachylnikiem błotnym cennych gatunków flory. Thelypteridi phragmitetum + Myrica gale

55 Wpływ na Przedmiot ochrony Uzasadnienie zarządzanie Czynniki środowiskowe Gospodarka wodna * V Zasilanie obszaru wodami dwóch rzek i lokalne podleganie wpływowi okresowych spiętrzeń sztormowych (intruzje wód morskich) są kluczowymi dla stanu całego obszaru. Drogi * V Ich funkcjonowanie ma aspekt zarówno negatywny – przyrodniczo (fragmentacja torfowiska, zaburzenie przepływu wód, trasy penetracji przez drapieŜniki, ludzi), jak i pozytywny (dostępność terenu dla realizacji zabiegów ochronnych – koszeń)

2.1.3. Stan czynników wpływaj ących na zarz ądzanie

Następujące tabele określają docelowy stan czynników wpływających na zarządzanie i główne czynniki decydujące o tym, czy ten stan docelowy zostanie osiągnięty.

Tabela. Stan czynników wpływających na zarządzanie siedliskiem wodniczki na Bagnach Rozwarowskich

Cecha Atrybut Stan Stan docelowy Główne czynniki Cel dla czynników głównych Komentarz obecny Gatunki ptaków Ograniczenie ekspansji trzciny na W chwili obecnej moŜliwe do obecnym obszarze występowania zrealizowania poprzez utrzymanie Homogenizacja biotopu wodniczki oraz przywrócenie zimowego wykaszania bez – ekspansja trzciny części utraconych w wyniku nadmiernej ingerencji w stosunki ekspansji trzciny siedlisk wodne (ograniczenie poziomu zalewu– vide poniŜej.) Określenie optymalnego składu Docelowo wdroŜenie elastycznego oraz struktury roślinności po programu rolnośrodowiskowego – Wzrost liczebności zakończeniu badań nad siedliskiem moŜliwość realizowania koszeń w Śpiewające o 50100%, Wodniczka 24 37 optymalnym okresie zimowym (do końca samce zasiedlenie 50 ha lutego), dopuszczalność nie nowych obszarów koszenia ok.5% powierzchni Skład i struktura działek rolnych w układzie roślinności pozostawiania wąskich pasów szuwaru (do 1m szerokości i ok.3 10m długości, w liczbie ok.1015 na 1/ha). Koszenie coroczne z dopuszczalnością nie wykoszenia 1x w okresie 3lat. Cecha Atrybut Stan Stan docelowy Główne czynniki Cel dla czynników głównych Komentarz obecny Utrzymanie dotychczasowego Utrzymanie naturalnego naturalnego poziomu wód, zasięgu charakteru rzek i ograniczenie i czasu trwania zalewów. poziomu zalewu wodami Wykorzystanie moŜliwości Wołczenicy w efekcie piętrzenia na technicznych (istniejący system jazie, do ok.+5(10)cm npt. w Poziom wód melioracyjny) dla osiągnięcia ww. biotopie wodniczki. załoŜeń w okresach suchych. Maksymalne preferowanie zatrzymania wód „zimowych” w zachodniej części bagien – nie odprowadzanie wody w okresie I III. DrapieŜ nictwo WdroŜenie badań nad Liczba usuwanych drap ieŜników rozpoznaniem presji drapieŜników. zaleŜna od stanu ich populacji. Redukcja liczebności lisa, jenota i Jedynie okresowe eksponowani e dzika w celu zwiększenia sukcesu urządzeń łowieckich – ich lęgowego ptaków. Ograniczenie demontaŜ po okresie polowań. ilości dogodnych miejsc czatowania dla ptaków szponiastych i krukowatych. RozwaŜenie moŜliwości Wypalanie powinno odbywać się zastosowania kontrolowanego późną jesienią lub zimą, przy wypalania w momencie pojawienia zamarzniętej powierzchni Wypalanie się odpowiednich przepisów torfowiska (lub zalodzeniu) jako prawnych metoda usunięcia niewykoszonej biomasy. Określenie optymalnego składu i Gospodarka łąkarska wdraŜanie struktury roślinności, wykonanie programów rolnośrodowiskowych, Tokujące Utrzymanie Dubelt 36 Struktura biotopu zabiegów, zmierzających do sprzyjających utrzymaniu samce obecnego stanu utrzymania siedlisk w odpowiednich biotopów, odpowiednim stanie zagospodarowanie biomasy.

58 Cecha Atrybut Stan Stan docelowy Główne czynniki Cel dla czynników głównych Komentarz obecny Utrzymanie dotychczasowego poziomu wód, zasięgu i czasu Poziom wody trwania zalewów

DrapieŜnictwo Określenie wpływu drapieŜnictwa Liczba usuwanych drapieŜników na sukces lęgowy, w przypadku uzaleŜniona od ich aktualnej silnej presji redukcja liczby liczebności drapieŜników Utrzymanie rozległych obszarów Gospodarka łąkarska wdraŜanie otwartych, dopuszczalna obecność programów rolnośrodowiskowych Odzywające Utrzymanie pojedynczych krzewów, wysokość sprzyjających utrzymaniu Derkacz 15 Struktura biotopu się samce obecnego stanu roślinności w okresie lęgowym na odpowiednich biotopów, poziomie 3080 cm opóźniony termin koszenia, zagospodarowanie biomasy. Poziom wody W miejscach występowania gatunku utrzymanie głębokości Odzywające Brak Utrzymanie wody optymalnie na poziomie +10 Kropiatka się samce danych obecnego stanu cm npt. Struktura roślinności Wysokość roślinności w sezonie Ograniczenie uŜytkowania lęgowym na poziomie 4080 cm szuwarów wielkoturzycowych. śuraw Pary lęgowe Brak Utrzymanie Struktura biotopu Nie prowadzenie działalności w Prowadzenie ekstensywnego danych obecnego stanu okresie lęgowym (od kwietnia do sposobu uŜytkowania gruntów września) w miejscach gniazdowania gatunku Bąk Odzywające 3 Utrzymanie Struktura siedlisk Zachowanie szuwarów Pozostawienie min.20 % się samce obecnego stanu trzcinowych zalanych wodą. powierzchni biotopu bez uŜytkowania zimowego. Utrzymanie ich zalewu wodami juŜ od marca.. Poziom wody W miejscach występowania Utrzymywanie długotrwałego gatunku utrzymanie głębokości zalewu wody optymalnie na poziomie +10 15 cm

59 Cecha Atrybut Stan Stan docelowy Główne czynniki Cel dla czynników głównych Komentarz obecny Poziom wód wiosną Utrzymanie dotychczasowego Obecność zagłębień ze stojącą poziomu wód, czasu trwania i wodą w całym sezonie lęgowym zasięgu zalewów Wysokość roślinności Wysokość roślinności w kwietniu Mozaika roślinności o róŜnej wiosną około 5 cm, z duŜymi płatami wysokości stworzy dogodne wyŜszej roślinności (1530 cm) warunki do gniazdowania wszystkim gatunkom, moŜliwa do uzyskania poprzez róŜne sposoby i terminy wykaszania DrapieŜnictwo Rozpoznanie presji drapieŜników – Liczba usuwanych drapieŜników Brak Utrzymanie Czajka, kszyk Pary lęgowe wdroŜenie badań. zaleŜna od stanu ich populacji danych obecnego stanu Ustalenie wpływu drapieŜnictwa na sukces lęgowy. Redukcja drapieŜników w przypadku zbyt silnej presji Wykaszanie/ Wykaszanie do 95% siedlisk, na Koszenie najwcześniej po 1 lipca, wypas których występują gatunki, (opcjonalny lokalny wypas, moŜliwe dwukrotne koszenie w moŜliwie późno optymalnie po 1 ciągu sezonu, koszenie we IX lub czerwca), obsada zwierząt później zapewnia odpowiednią nieprzekraczająca 0,5 DJP/ha) wysokość roślinności na wiosnę Struktura siedliska Obecność zarośli i zadrzewień na W miejscach występowania Brak Brak spadku terenach otwartych gatunków ograniczenie wycinania PodróŜniczek Pary lęgowe danych liczebności zakrzaczeń do zapobiegania postępowaniu sukcesji Płazy i gady Liczba Brak Brak spadku UŜytkowanie terenu Określenie wpływu agrotechniki i osobników danych liczebności sposobu uŜytkowania na populacje Gatunki roślin Woskownica Zasięg i jakość Brak Zachowanie Siedlisko Utrzymanie odpowiedniego UŜytkowanie zimowe nie zagraŜa europejska stanowisk danych istniejących poziomu wody, hamowanie trwałości populacji populacji sukcesji drzew i krzewów Halofity: aster Liczba i jakość Zachowanie Siedlisko Ekstensywne uŜytkowanie, Ekstensywne uŜytkowanie 60 Cecha Atrybut Stan Stan docelowy Główne czynniki Cel dla czynników głównych Komentarz obecny solny, mlecznik stanowisk istniejących utrzymanie wysokiego poziomu siedliska (jednokośne np. nadmorski, babka populacji wody wdroŜenie pakietu 5.9 PRŚ), nadmorska lokalne odkrzaczanie mechowisk Turzyca pchla Liczba i jakość Brak Zachowanie Utrzymanie preferowanych przez Ekstensywne uŜytkowanie stanowisk danych istniejących gatunki warunków siedliskowych i Siedlisko siedliska (jednokośne np. populacji fitocenotycznych w miejscach ich wdroŜenie pakietu 5.6 PRŚ) występowania Kukułka Liczba i jakość Brak Zachowanie Siedlisko Utrzymanie aktualnego Opóźnione koszenie łąk z stanowisk danych istniejących uwilgotnienia siedlisk, kukułkami, lokalne odkrzaczanie populacji powstrzymywanie sukcesji drzew, mechowisk krzewów i roślinności zielnej Siedliska Zmiennowilgotne Zasięg i jakość Brak Utrzymanie Siedlisko Utrzymanie siedliska w Koszenie po 1 sierpnia, co roku lub łąki trzęślicowe danych obecnej optymalnym stanie co kilka lat (w zaleŜności od powierzchni zaawansowania sukcesji), wysokość koszenia nie mniejsza niŜ 10 cm, utrzymanie odpowiedniego reŜimu hydrologicznego Torfowiska Zasięg i jakość Brak Utrzymanie Siedlisko Utrzymanie siedliska w Utrzymanie istniejących warunków przejściowe i danych obecnej optymalnym stanie hydrologicznych, powadzenie trzęsawiska powierzchni ekstensywnego uŜytkowania (Caricion lasiocarpae) (koszenie) hamującego sukcesję, lokalne odkrzaczanie mechowisk Szuwary Powierzchnia Brak Utrzymanie Siedlisko Utrzymanie siedliska w Ekstensywne uŜytkowanie wielkoturzycowe danych obecnej optymalnym stanie siedliska (jednokośne) (np. (Caricetum distichae, powierzchni wdroŜenie pakietu 5.3 PRŚ) Caricetum ripariae, Caricetum gracilis,) Słonorośla Powierzchnia Brak Utrzymanie Siedlisko Ekstensywne uŜytkowanie, Ekstensywne uŜytkowanie Juncetum gerardii danych obecnej utrzymanie dostępu zasolonej siedliska (kośne, wypas) (np. powierzchni wody wdroŜenie pakietu 5.9 PRŚ),

61 Cecha Atrybut Stan Stan docelowy Główne czynniki Cel dla czynników głównych Komentarz obecny lokalne odkrzaczanie mechowisk Szuwary z Powierzchnia Brak Utrzymanie Siedlisko Ekstensywne uŜytkowanie, W chwili obecnej moŜliwe do woskownicą i danych obecnej utrzymanie wysokiego poziomu zrealizowania poprzez utrzymanie zachylnikiem powierzchni wody zimowego wykaszania bez błotnym nadmiernej ingerencji w stosunki Thelypteridi wodne (ograniczenie poziomu zalewu) phragmitetum + Myrica gale

62 2.2. ODWIEDZAJ ĄCY I SPRAWY PUBLICZNE

2.2.1. Analiza ogranicze ń i mo Ŝliwo ści obiektu

Zakres ograniczeń i moŜliwości dla odwiedzających Minimalne Niskie Średnie Wysokie MoŜliwość prawnego Obowi ązuj ące obecnie formy i sposób udost ępniania wydaj ą si ę w wystarczaj ącym zwiększenia dostępu stopniu chroni ć obszar a zarazem udost ępnia ć go zwiedzaj ącym. Obszar o niewielkiej presji odwiedzających.

Dostęp fizyczny – Dobry dostęp do całości obszaru, zastrzeŜenie moŜliwość dotarcia do budzić moŜe jakość dróg oraz mała ilość ostoi parkingów samochodowych – ale jest to czynnik sprzyjający selekcji odwiedzających Dostęp fizyczny – Jedynie drogami poruszanie się po ostoi gospodarczymi – konieczny lub zalecany kontakt z właścicielem gruntu Odporność Większość gatunków i siedlisk jest wraŜliwa na zakłócenia, szczególnie siedlisk/gatunków niekorzystne jest płoszenie ptaków podczas wyprowadzania lęgów. Walory przyrodnicze Bardzo wysokie, moŜliwość obserwacji wielu gatunków w krótkim czasie i na niewielkiej przestrzeni, szczególnie w okresie wiosennym i letnim, niektóre gatunki mogą być trudne do rozpoznania i z tego względu atrakcyjne jedynie dla wąskiego grona turystów, posiadających specjalistyczną wiedzę Walory krajobrazowe Bardzo wysokie walory moŜliwość obserwacji rozległych przestrzeni otwartych z kilku potencjalnych „punktów widokowych” Ruch turystyczny – stan Brak obecny danych. Wydaje się niewielki (max. do 100 osób rocznie) Potencjał Promocja lokalizacji powinna wskazywać walory odwiedzających przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe, ukierunkowanie na, agroturystykę, turystykę aktywną (niektóre mogą być zagroŜeniem np. quady) i przyrodniczą, ewentualny rozwój infrastruktury musi być starannie zaplanowany i wdraŜany tak, by nie spowodować szkód i zakłóceń w środowisku.

63 2.2.2. Analiza odbiorcy

Odbiorca Komentarz Odwiedzający ogólnie Brak danych. Ruch odwiedzających jest niewielki (max. do 100 osób rocznie) Rodziny Brak danych. Jw. z uwagi na trudny w eksploracji i wymagający specjalistycznej wiedzy obszar Niepełnosprawni Brak danych. Najprawdopodobniej 0 (j.w.) Osoby w mniejszym stopniu Brak danych. Niewielki (max. do 100 osób rocznie) zainteresowane przyrodą Obserwatorzy ptaków krajowi Brak danych. Grupa potencjalnie istotna Obserwatorzy ptaków Brak danych. Grupa potencjalnie istotna międzynarodowi Ekoturyści Brak danych. Grupa potencjalnie istotna Właściciele i dzierŜawcy ziemi Decydują o sposobie prowadzenia gospodarki na własnych gruntach, grupa niezwykle waŜna ze względu na duŜy udział posiadanych gruntów oraz bardzo silne zaangaŜowanie w utrzymanie stanu obszaru Decydenci lokalni, regionalni, Obszar sporadycznie wykorzystywany jako lokalizacja krajowi i międzynarodowi konfliktowa lub wzorcowa. Lokalizacja sporadycznie wykorzystywana jako miejsce spotkań grup międzynarodowych Fundatorzy i sponsorzy Brak danych. Organizacje oficjalne Lokalizacja jest miejscem sporadycznych wizyt przedstawicieli np. OTOP, ZTO, PROP, RDOŚ Media Media regionalne i lokalne nieregularnie zamieszczają informacje dotyczące lokalizacji, głównie w odniesieniu do występowania wodniczki lub w przeszłości konfliktu „przyrodników” z właścicielami. Szkoł y i instytucje szkolnictwa Studenci uczelni wyŜszych z kraju i zagranicy bardzo wyŜszego rzadko odbywają zajęcia lub zbierają materiały do opracowań, istnieje moŜliwość zwiększenia liczby odwiedzających uczniów.

64 2.2.3. Analiza SWOT

Mocne strony Słabe strony Obecność rzadkich i zagroŜonych w skali Trudności w poruszaniu się po terenie, globalnej gatunków ptaków: wodniczki, trudny dojazd środkami komunikacji dubelta, derkacza, błotniaków. publicznej. DuŜe koncentracje ptaków podczas Niedocenianie walorów przyrodniczych migracji wiosennej i jesiennej, i i potrzeb ich ochrony przez miejscową moŜliwość ich obserwowania. ludność i władze. MoŜliwość obserwacji wielu Zbyt mała promocja regionu oraz unikatowych gatunków roślin, zwierząt i lokalizacji, szczególnie poza granicami siedlisk (np. Ŝurawia, błotniaki, kłoć kraju. wiechowata, storczyki) w jednym Brak znajomości języków obcych przez miejscu i krótkim czasie lokalną ludność. Dzikość terenu, rozległe otwarte Degradacja i zanikanie tradycyjnych przestrzenie bagien, unikatowy układów wiejskich. charakter zalewów wiosennych. Bardzo słabe turystyczne udostępnienie Tradycyjna zabudowa z dachami rejonu lokalizacji (koncentracja na pasie trzcinowymi, niewielkie zaludnienie, nadmorskim). cisza i spokój.

MoŜliwości ZagroŜenia Wykorzystanie programów rolno Fragmentacja siedlisk i dysharmonia środowiskowych w celu zachowania krajobrazu kulturowego na skutek tradycyjnych metod gospodarowania i zabudowy okolic lokalizacji farm zapewnienia właściwej ochrony terenów elektrowni wiatrowych. otwartych. Intensyfikacja gospodarki rolnej w Zachowanie najcenniejszych otoczeniu lokalizacji (zmiana trofizmu przyrodniczo fragmentów przyrody wód). poprzez stworzenie ekonomicznych Odtwarzanie sieci melioracyjnych w bodźców do ich ochrony, szczególnie zlewni Grzybnicy i Wołczenicy – waŜne jest opracowanie przyspieszenie spływu wód, samofinansującego się systemu zmniejszenie retencji. pozyskiwania i wykorzystania biomasy – z utrzymaniem zimowego koszenia jako waŜnej metody gospodarowania w siedlisku. Budowa miejsc informacji turystycznej Uporządkowanie gospodarki ściekowej, odnawialne źródła energii – promowanie i wdraŜanie z wykorzystaniem funduszy unijnych w całych zlewniach Grzybnicy i Wołczenicy.

65 2.2.4. Uzasadnienie

Lokalizacja Bagna Rozwarowskie ma stosunkowo małą powierzchnię, jednak jest szczególnie istotna dla zachowania populacji pomorskiej wodniczki. Jest to równieŜ obszar istotny dla kilku innych gatunków roślin i ptaków, które utrzymują tutaj swoje stanowiska. Nadrzędny cel działań na tym obszarze, który jest moŜliwy do uzyskania przy połączeniu starań właścicieli gruntów, władz krajowych i organizacji przyrodniczych to ochrona obecnego stanu liczebności gatunków i stanu siedlisk. Z moŜliwą renaturalizacją jej fragmentów (np. poprzez częściowe ograniczenie droŜności wybranych rowów i kanałów) . Walory przyrodnicze, jakimi są widowiskowe zarówno jesienne koncentracje Ŝurawi, jak i wiosenne toki kszyków, czajek, bąków i Ŝurawi oraz moŜliwość usłyszenia i zobaczenia wodniczki to potencjalny produkt turystyczny. Choć nie jest to produktem popularnym i powszechnie poszukiwanym, to jednak moŜe znaleźć swoich amatorów, czego dowodem jest sytuacja w innych krajach Europy. Lokalizacja ma duŜy potencjał do poprawy wizerunku rolnika gospodarującego na terenach cennych przyrodniczo, poniewaŜ daje szanse na promocję sposobu gospodarowania i pokazanie jego efektów w postaci dobrze zachowanych siedlisk i biotopów.

Powiązanie gospodarowania, moŜliwości rozwoju specjalistycznych form turystyki, czy zwiększenia znaczenia obszaru dla nauki to bardzo duŜa szansa dla gminy i powiatu. które mają szanse na lepszą promocję walorów i odejście od „sztywnego’’ stereotypu „zaplecza” obsługującego turystycznie atrakcyjny „pas nadmorski”.

66 2.3. DEMONSTRACJA UśYTKOWANIA

Kryteria Ocena Czy zarządzanie ostoją skierowane jest na Zarządzanie lokalizacją ma na celu priorytetową sprawę ochrony a działania poprawienie warunków podejmowane w ramach zarządzania ostoją albo siedliskowych wodniczki z • Przyniosły korzyści dla gatunku lub uwzględnieniem wymagań innych, siedliska docelowego, albo wpływających na zarządzanie • Są w trakcie prób, a ich uzasadnienie moŜe czynników. Zarządzanie ze względu zostać wyjaśnione i przedyskutowane? na specyfikę obszaru ma charakter Pozwoli to równieŜ na wymianę próbny. W przypadku wodniczki pomysłów dotyczących próbnego ostoja jest aktualnie wystarczająco zagospodarowania. monitorowana, aby wykazać efekt podjętych działań. Monitorowanie po Powinno zostać jasno powiedziane, czy zakończeniu projektu wymaga zarządzanie jest sprawdzone, czy próbne oraz, czy opracowania i wdroŜenia. ostoja jest wystarczająco monitorowana, aby wykazać efekty zarządzania próbnego. Czy ostoja jest dobrym miejscem dla pokazania Ostoja jest przykładem praktycznie praktyki zarządzania? MoŜna równieŜ ustanowić zupełnie prywatnego roboczy związek z uzupełniającą własnością, gospodarowania na terenie cennym i pokazując np. dobrą praktykę w kontekście ma duŜy potencjał na wypracowanie handlowym. dobrego dla walorów przyrodniczych modelu. Prezentuje aktualnie zarówno sukcesy, jak i poraŜki prowadzonej działalności. Czy jest docelowy odbiorca, któremu przedstawi Stosunki prawne własności są się praktykę zagospodarowania i czy ostoja jest uregulowane, a zarządzanie w pełni odpowiednia dla tego odbiorcy? Czy ostoja wdroŜone. Ukierunkowane jest charakteryzuje się: aktualnie na gospodarkę rolną z • Zarządzaniem na odpowiednią skalę niewielkim uwzględnieniem potrzeb • Zarządzaniem w odpowiednim kontekście ochrony zasobów przyrodniczych. ekonomicznym? Odbiorca walorów turystycznych jest • Idealnym rezultatem końcowym jedynie potencjalny. zarządzania? Czy ostoja jest dostępna dla docelowego Tak. Sposób udostępnienia jest odbiorcy? specyficzny, jednak moŜliwy. Nie jest w interesie ostoi udostępnienie dla masowego ruchu turystycznego. Czy na terenie ostoi są odpowiednie zasoby, aby Tak. Właściciele mają pełne zademonstrować uŜytkowanie ostoi, łącznie z kompetencje w zakresie personelem o niezbędnych umiejętnościach i organizacyjnotechnicznych doświadczeniu? Personel nie musi znajdować się prezentacji uŜytkowania. Ewentualne na terenie ostoi, ale moŜe w razie potrzeby szersze omówienie i pokazanie pomagać przy organizacji wydarzeń. zagadnień specjalistycznych wymaga udziału specjalistów – konieczne

67 Kryteria Ocena odpowiednio wcześniejsze uzgodnienie terminów. Czy ostoja posiada odpowiednie udogodnienia Tak dla swoich potrzeb i demonstracji? Czy posiada: • Odpowiednie trasy dojazdowe. • Odpowiednie zaplecze cateringowe i sanitarne – albo na terenie ostoi albo w pobliŜu? Czy ostoja moŜe stać się inspiracją dla docelowego Nie odbiorcy, np. poprzez odpowiedni spektakl przyrodniczy/krajobrazowy ? Czy pokaz uŜytkowania ostoi moŜe być Tak. Jednak wyłącznie w sytuacji gdy przeprowadzony w taki sposób, aby nie miało to demonstracja będzie realizowana w negatywnego wpływu na ochronę tej ostoi? Tzn. okresie uzasadnionym procesem • zwiększona obecność człowieka nie będzie technologicznym i stanem przyrody. miała znaczącego negatywnego wpływu na główne gatunki lęgowe. • zwiększone deptania nie będzie miało złego wpływu na główne siedliska?

68 3. WIZJA I CELE ZARZ ĄDZANIA

69 3.1. WIZJA DŁUGOFALOWA (W SKALI 25 LAT)

Obecnie Bagna Rozwarowskie stanowią ostatnie duŜe siedlisko stabilnej populacji wodniczki na Pomorzu. Podmokłe tereny doliny Grzybnicy i Wołczenicy to waŜne z międzynarodowego punktu widzenia miejsce lęgów tego gatunku oraz kilku innych gatunków ptaków, jak równieŜ miejsce występowania cennych gatunków roślin. Jest to obszar sieci Natura 2000 ustanowiony dla ochrony ptaków. Potwierdzeniem wysokich walorów ornitologicznych lokalizacji jest wpisanie na listę Important Bird Areas o znaczeniu europejskim. Walory botaniczne rozpoznane w ostatnim okresie pozwalają na rozwaŜenie konieczności objęcia ochroną równieŜ siedlisk przyrodniczych (obszar ochrony siedlisk sieci Natura 2000). W przyszłości podmokłe obszary lokalizacji pozostaną waŜnym środowiskiem lęgowym dla dwóch spośród sześciu występujących w Polsce gatunków ptaków zagroŜonych globalnie: wodniczki Acrocephalus paludicola i derkacza Crex crex. Istnieje duŜe prawdopodobieństwo, Ŝe gatunkiem lęgowym stanie się tutaj równieŜ dubelt Gallinago media . Populacje błotniaka łąkowego i zboŜowego kulika wielkiego, sowy błotnej pozostaną stabilnymi. Jako trwałe gatunki lęgowe pojawią się kulik wielki i sowa błotna. Zachowane zostaną w stanie nie gorszym niŜ obecnie waŜne z punktu widzenia Unii Europejskiej siedliska i gatunki roślin. W wyniku przywracania siedlisk, liczebność lęgowych wodniczek nie zmniejszy się przygotowany do zasiedlenia i częściowo zasiedlony zostanie ponownie obszar około 100 ha utraconych, zdegradowanych wcześniej siedlisk. Zarządzanie będzie uwzględniało potrzeby innych waŜnych dla lokalizacji gatunków roślin, zwierząt i siedlisk, a prowadzone zabiegi będą przeciwdziałały spadkowi ich liczebności. Oprócz ochrony wartości przyrodniczych lokalizacja pełnić będzie waŜną rolę w zachowaniu tradycyjnego krajobrazu i kultury doliny Grzybnicy i Wołczenicy. Aby zapewnić poŜądany stan ochrony wodniczki i jej siedlisk, realizowane będzie ich ekstensywne uŜytkowanie. Proponowany model zarządzania lokalizacją spowoduje wdroŜenie systemu gospodarowania zgodnego z potrzebami ochrony przyrody, zapewniając widoczne korzyści zarówno przyrodzie, jak i miejscowej ludności. Lokalni mieszkańcy dostrzegą moŜliwości płynące z obecności lokalizacji. Będą brać aktywny udział w planowaniu, wdraŜaniu zarządzania i rozwoju lokalizacji. Wykonywać będą zdecydowaną większość działań związanych z utrzymaniem właściwego stanu lokalizacji, w tym rozwój turystyki specjalistycznej (birdwatching). Na posiadanych gruntach prywatnych prowadzić będą ekstensywną gospodarkę rolną, zgodną z potrzebami ochrony przyrody, dotowaną przez dostosowane do lokalnych potrzeb programy rolnośrodowiskowe. Prowadzony systematycznie monitoring liczebności populacji, siedlisk i zachodzących procesów ekologicznych w obrębie kluczowych dla lokalizacji gatunków zapewni cenne informacje potrzebne do długoterminowego zagospodarowania lokalizacji oraz umoŜliwi wczesne wykrywanie powstających zagroŜeń.

70 3.2. CELE ZARZ ĄDZANIA I KONIECZNE PRACE (W SKALI 5 LAT)

1. Utrzymanie i zwiększenie liczebności kluczowych przedmiotów ochrony w obrębie stanowiska.

Zadanie 1.1.: Utrzymanie i zwiększenie populacji lęgowej wodniczki

Cele: a. średnio roczny stan ok.3437 śpiewających samców wodniczki,

Cele siedliskowe: ○ powierzchnia biotopu wodniczki osiąga areał ok.360 ha, ○ utrzymanie ekstensywnej gospodarki łąkarskiej z zimowym koszeniem i zbiorem biomasy

Monitoring: ○ coroczne pełne liczenie śpiewających samców wodniczki o zmierzchu w sezonie lęgowym, ○ coroczny monitoring obrączkowanych wodniczek w porze karmienia z punktów obserwacyjnych z ewentualnym obrączkowaniem ptaków po zakończeniu okresu inkubacji i rozwoju gniazdowego (II połowa lipca i sierpień), ○ stały monitoring poziomu wód – min. 2 piezometry z automatycznymi rejestratorami wraz z coroczną interpretacją wyników, ○ okresowy monitoring szaty roślinnej (co 5 lat), ○ okresowy monitoring jakości wód w rzekach (optymalnie 1x w miesiącu), ○ okresowe badania entomofauny w biotopach wodniczki.

Zadanie 1.2.: utrzymanie populacji derkacza, Ŝurawia bąka i dubelta

Cele:

b) średniorocznie 15 odzywających się samców derkacza, c) średniorocznie 67 lęgowych par Ŝurawi, d) średniorocznie 3 odzywających się samców bąka, e) utrzymanie min.12 tokowisk dubelta (612 ptaków).

Cele siedliskowe:

o powierzchnia biotopu derkacza ma co najmniej 220 ha i nie zmniejsza się, o stan biotopu lęgowego Ŝurawi gwarantuje przystępowanie do lęgów, o w biotopach bąka utrzymana jest stała powierzchnia trzcinowisk, (co najmniej 35 ha), o tokowiska dubelta utrzymane w odpowiednim stanie. Monitoring:

71 ○ coroczne liczenie tokujących dubeltów w nocy jw., ○ coroczne liczenie lęgowych par Ŝurawi, ○ coroczne liczenie odzywających się samców bąka j, ○ stały monitoring poziomu wód – min. 2 piezometry z automatycznymi rejestratorami wraz z coroczną interpretacją wyników, ○ okresowy monitoring szaty roślinnej (co 5 lat), ○ okresowy monitoring jakości wód w rzekach (optymalnie 1x w miesiącu),

2. Przeprowadzenie rozpoznania grup zwierząt i roślin niedostatecznie poznanych

Cele szczegółowe: a) poznanie pełnej listy gatunków awifauny lęgowej obszaru lokalizacji, b) poznanie dynamiki roślinności obszaru, szczególnie siedlisk wodniczki, c) jak najszersze poznanie pozostałej fauny lokalizacji (głównie bezkręgowców), d) rozpoznanie presji drapieŜników,

Monitoring ○ Przegląd literatury i prac niepublikowanych w regionalnych centrach naukowo badawczych, ○ Wykonanie badań cenzusu ptaków lęgowych Bagien Rozwarowskich, ○ Rozpoznanie jakościowe fauny płazów i mięczaków, ○ Rozpoznanie w jak najszerszym moŜliwym zakresie entomofauny Bagien Rozwarowskich.

3. Wspieranie turystyki nienaruszającej równowagi ekologicznej

Cel: ○ Zwiększenie liczby osób odwiedzających lokalizację. Zadania: ○ Rozpoznanie moŜliwości wprowadzenia bezpiecznej dla lokalizacji (utrzymania przedmiotów ochrony) ilości odwiedzających i określenie docelowej pojemności lokalizacji ○ Przygotowanie terenu lokalizacji do bezpiecznego udostępnienia turystom (wytyczne szlaków, budowa infrastruktury turystycznej). ○ Zidentyfikowanie gospodarstw zainteresowanych prowadzeniem „agroturystyki” dla przybywających turystów, ○ Przygotowanie informacji turystycznej (z naciskiem na walory przyrodnicze) dla lokalnych i regionalnych podmiotów organizujących „turystykę”;

Monitoring: ○ Coroczne sprawozdanie o wielkości ruchu turystycznego w ostoi, ○ Zbieranie informacji od odwiedzających lokalizację nt. poziomu satysfakcji i oczekiwań (min.25% odwiedzających)

4. Demonstrowanie dobrych praktyk związanych z zarządzaniem gruntami na terenach cennych przyrodniczo

Zadanie 4.1.: Wykorzystanie lokalizacji do prezentowania sukcesów i poraŜek w wypracowywaniu kompromisów gospodarowania na obszarach cennych

Cel: ○ Organizowanie warsztatów/spotkań dla zainteresowanych organizacji i urzędów nt. gospodarowania na obszarach cennych przyrodniczo (jednorazowo ok. 20 osób)

Zadania: ○ Organizować jeden warsztat rocznie (lub co 2 lata) na temat ochrony siedlisk i gatunków – uczestnicy: kompetentni przedstawiciele samorządów, urzędów lokalnych i regionalnych , organizacji pozarządowych i urzędów ochrony przyrody. ○ Przygotowanie odpowiednich materiałów dla uczestników, ○ Przygotowanie podsumowania i sprawozdania (strona projektu, media) wraz z informacją (podziękowania) dla gospodarzy i współorganizatorów.

Zadanie 4.2. Wypracowanie i utrzymanie pozytywnego wizerunku u odbiorcy na terenie ostoi i poza ni ą oraz w śród społeczno ści otaczaj ących ostoj ę.

Zadania: • Regularnie dostarczanie informacji dla celów strony internetowej projektu oraz lokalnych stron (samorządy, RDOŚ) • Coroczne dostarczanie informacji o działaniach w ostoi dla celów biuletynu projektowego • Przygotowanie planu komunikacji/medialnego.

5. Zapewnienie wdroŜenia planu

Zadanie 5.1.: Zapewnienie wdroŜenia planu zarządzania

Cele: • Zapewnienie bezpiecznego i dobrze utrzymanego środowiska pracy • Efektywne kierowanie systemem rezerw administracyjnych w sposób zgodny z prawem, przy zachowaniu integralności ostoi, dostarczając na czas w odpowiedniej postaci wszelkie protokoły i raporty • W celach praktycznych, zintegrowanie całej pracy nad planem zarządzania z bieŜącymi lub proponowanymi oficjalnymi planami ochrony przyrody , • Zaktualizować nowe plany zagospodarowania Plany Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 w grudniu 2014,

73 • Określić moŜliwości finansowania i przygotować propozycje realizacji działań planu zarządzania po zakończeniu projektu LIFE , • Asystowanie Zespołowi Doradców Naukowych w czasie jego pobytu na terenie ostoi, jeśli konieczne ,

74 4. PI ĘCIOLETNI PROGRAM PRAC WEDŁUG PRIORYTETÓW

Priorytet 1 : a) Utrzymanie zimowego koszenia biotopu wodniczki. b) Uregulowanie formalne zasad i sposobu gospodarowania wodą (przygotowanie instrukcji zarządzania poziomem wody w obiekcie). c) Prowadzenie kontrolowanego gospodarowania wodą – obsługa jazu, stacji pomp, kanałów i rowów. d) Wprowadzenie modyfikacji w sposobie uŜytkowania terenu – szczególnie siedliska wodniczki– w razie potrzeb.

Priorytet 2 : a) Systematyczny monitoring populacji wodniczki i podstawowych warunków jej środowiska, w tym warunków hydrologicznych. b) Ograniczenie penetracji biotopu wodniczki przez drapieŜniki w okresie sezonu lęgowego w oparciu o przeprowadzone rozpoznanie. c) Coroczne omówienie wyników prac rolniczych w kontekście wpływu na stan populacji oraz monitoringów i – spotkanie/warsztaty, w tym z uŜytkownikami gruntu.

Priorytet 3 : a) Okresowe (co 34 lata) cenzusy gatunków cennych i rzadkich. b) Okresowe (co 45 lat) badania flory i roślinności – stałe transekty i powierzchnie. c) Okresowe (co 45 lata) sprawozdania ze stanu ochrony.

Tabela . Plan realizacji celów i działań w okresie 5 letnim.

Objaśnienia : X – rok realizacji działania, (X) – rok fakultatywnej realizacji działania

Działanie Rok i priorytet Potencjalne źródło finansowania 2013 2014 2015 2016 2017 Cel 1: Utrzymanie i zwiększenie populacji lęgowej wodniczki Działanie typu 1Utrzymanie ekstensywnego uŜytkowania zimowego 1.1 Ekstensywne uŜytkowanie X X X X X PROW, siedliska wodniczki – koszenie uŜytkownicy zimowe ze zbiorem biomasy, z gruntu pozostawieniem nieskoszonych fragmentów Działanie typu 2: Gospodarowanie wodą 1.2. Uregulowanie X X WZMiUW gospodarowania wodą 1.3. Prowadzenie X X X X X WZMiUW, gospodarowania wodą uŜytkownicy gruntu Działanie typu 3: Ograniczenie zagroŜeń 1.2. Przeprowadzenie X X X X X OTOP, rozpoznania wpływu i Nadl.Międzyzdroje ewentualne podjecie ograniczających wpływ drapieŜnictwa

Cel 2: Utrzymanie populacji derkacza, Ŝurawia bąka i dubelta Działanie typu 1: Utrzymanie ekstensywnego uŜytkowania 2.1 Ekstensywne uŜytkowanie X X X X X PROW, siedliska Ŝurawia – koszenie uŜytkownicy zimowe ze zbiorem biomasy gruntu 2.2 Ekstensywne uŜytkowanie X X X X X PROW, siedliska derkacza – koszenie uŜytkownicy letnie ze zbiorem biomasy gruntu 2.3 Ekstensywne uŜytkowanie X X X X X PROW, siedliska dubelta – koszenie uŜytkownicy letnie ze zbiorem biomasy gruntu Cel 3 Zadania monitoringowe Działanie typu 1: monitoring populacji

76 Działanie Rok i priorytet Potencjalne źródło finansowania 3.1 Monitoring populacji X X X X X RDOŚ, GIOŚ, wodniczki OTOP, ZTP 3.2 Monitoring dubelta GIOŚ 3.3 Monitoring derkacza, X X RDOŚ, PROW, Ŝurawia, czajki, kropiatki ZTP Działanie typu 1: rozpoznanie grup niedostatecznie poznanych 3.4 Monitoring populacji X X X X X RDOŚ, GIOŚ, ptaków lęgowych OTOP, ZTP 3.5.Monitoring botaniczny X X RDOŚ, WFOŚiGW, biotopu wodniczki OTOP 3.6. Monitoring presji X X X RDOŚ, PZŁ, drapieŜców WFOŚiGW, uŜytkownicy gruntów 3.6 Monitoring bazy X X RDOŚ, NFOŚiGW, pokarmowej wodniczki WFOŚiGW Cel 4. Demonstracja gospodarowania obszarem Działanie typu 1. Warsztaty terenowe 4. Organizowanie warsztatów (X) X (X) X X RDOŚ, OTOP, podsumowujących uŜytkownicy kompleksowo wyniki gruntu, ARiMR realizowanych działań Cel 5. Administrowanie obszarem Działanie typu 1. WdroŜenie planu 5.1 Zapewnienie wdroŜenia X X OTOP, zapisów planu w oficjalne uŜytkownicy (usankcjonowane prawnie) gruntu dokumenty planistyczne 5.2. Udział w organizowanych X X X X X OTOP na terenie ostoi spotkaniach i warsztatach – prezentowanie tematu

77 5. PI ĘCIOLETNI PLAN FINANSOWY Z P ODANIEM POTENCJALNYCH ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA

Tabela. Plan ogólny i podsumowujący dla głównego odbiorcy

Dochody i wydatki ( tys. zł) BieŜący Rok 2013 Rok 2014 Rok 2015 Rok 2016 Rok 2017 doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. Wydatki 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 Projekty Formalne uregulowanie 75 20 stanu systemu melioracyjnego Monitoring wodniczki 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 Monitoring pozostałych 0,5 0,5 5 0, 5 5 0,5 gatunków awifauny Badanie bazy 8 8 pokarmowej wodniczki Badanie drapieŜnictwa 5 4,5 4,5 Siedliska Rolnicze ekstensywne 672 200 672 200 672 200 672 200 672 200 672 200 zimowe u Ŝytkowanie siedliska: wodniczka Ekstensywne letnie 499 250 499 250 499 250 499 250 499 250 499 250 uŜytkowanie siedliska: dubelt, derkacz Odwiedzający Maszyny 75 75 50 75 50 75

Suma częściowa 1173 604 1173 554 1173 508,5 1173 541,5 1173 508,5 1173 541,5

Utrzymanie System melioracyjny 35 25 5 10 5 Oznakowanie ostoi - 7 5 promocja

Suma częściowa 0 42 0 25 0 0 0 5 0 15 0 5

Personel PodróŜe Pensje Razem 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

78 Dochody i wydatki ( tys. zł) BieŜący Rok 2013 Rok 2014 Rok 2015 Rok 2016 Rok 2017 doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd. doch. wyd.

Dochód Dotacje celowe Poza marketingowe Granty Wydarzenia Czynsze Działania rolnicze Suma częściowa 0 84 0 50 0 0 0 10 0 30 0 10

Marketing handel

SprzedaŜ detaliczna Opłaty za wejście/przewodnika Koszty cateringu 2 2 2 2 2 Koszty produktowe 2 2 10 2 2 Suma częściowa 0 0 0 4 0 4 0 12 0 4 0 4

Suma całkowita 1173 688 1173 608 1173 512,5 1173 563,5 1173 542,5 1173 555,5

Ryc.14. Mapa – wizja zarz ądzania siedliskiem wodniczki

80 6. ŹRÓDŁA INFORMACJI I LITERATURA

81 W niniejszym opracowaniu wykorzystane zostały następujące źródła informacji: 1. Ciaciura M., Stępień E. 1998: O ochronę stanowisk woskownicy europejskiej Myrica gale L. na Bagnach Rozwarowskich (On the protection of the wax myrtle station in Rozwarowo marshes) – Chrońmy Przyr.Ojcz. 54,4:1420. 2. Ciaciura M., Stępień E. 2002: Rzadkie, chronione i zagroŜone gatunki roślin naczyniowych projektowanego rezerwatu „Bagno Rozwarowo”. [The rare, protected and endangered species of vascular plants of “Bagno Rozwarowo” projected reserve.] Prz. Przyr. 13. 12: 1724. 3. Czeraszkiewicz R. (red.) 1995, Znaczenie łąk i obszarów podmokłych dla ornitofauny w Polsce zagroŜenia ostoi ptaków ze strony rolnictwa. Pomorze Zachodnie, Szczecin. 4. Czeraszkiewicz R. 1993. Liczenie wodniczki ( Acrocephalus paludicola ) na Pomorzu Zachodnim w sezonie lęgowym 1993. Szczecin: OTOP. 5. Czeraszkiewicz R. 1997. Występowanie i liczebność i wybiórczość siedliskowa wodniczki ( Acrocephalus paludicola ) w Polsce w 1997 r. Pomorze Zachodnie. OTOP, Gdańsk (mat.npbl.) 6. Czeraszkiewicz R. 2003, Inwentaryzacja stanowisk wodniczki Acrocephalus paludicola na Pomorzu Zachodnim w 2003 roku, OTOP, Szczecin. 7. Durkowski T. 2009. Plan zarządzania lokalizacją Karsiborska Kępa – operat hydrologiczny, Szczecin. 8. Poulin B., Lefebvre G., Allared S., Mathevet R. 2009. Reed harvest and summer drawdown enhance bittern habitat in Camarque. Biological Conservation. 142 pp.689695. 9. F.Tanneberger & C. Tegetmeyer & M. Dylawerski & M. Flade & H. Joosten 2008. Commercially cut reed as a new and sustainable habitat for the globally threatened Aquatic Warbler. Biodivers Conserv. DOI 10.1007/s10531008 94950 10. Friedrich S., Jasnowska J. 2003. Próba rozwiązania problemu ochrony gatunkowej roślin na prywatnych uŜytkach rolniczych na przykładzie Bagien Rozwarowskich (pomorze Zachodnie). Chrońmy Przyr. Ojcz. 59(2):99104. 11. Friedrich S., Jasnowska J. 2003: Próba rozwiązania problemu ochrony gatunkowej roślin na prywatnych uŜytkach rolniczych na przykładzie Bagien Rozwarowskich (Pomorze Zachodnie) (An attempt at the solution of the problem of plant species protection in private agricultural estates on the example of the Rozwarowskie Marshlands (Western Pomerania). Chrońmy Przyr. Ojcz. 59 (2): 99104. 12. Friedrich S., Jasnowska J., Jurzyk S. 2003: Woskownica europejska Myrica gale L. na Pomorzu ze szczególnym uwzględnieniem Bagien Rozwarowskich. Podsumowanie i wnioski z trzyletnich badań nad rozwojem populacji woskownicy w warunkach antropopresji. [Sweet gale Myrica gale L. in Pomerania with special regard to Rozwarowo Wetlands. Recapitulation and conclusions of research on development of sweet gale population under anthropopressure.] Opracowanie autorskie na zlecenie Biura Konserwacji Przyrody w Szczecinie, mscr. 13. Jabłoński P. 2004, Sprawozdanie z projektu. Ochrona wodniczki na terenie Pomorza i Polski Zachodniej. Część II Monitoring, OTOP, Świnoujście.

82 14. Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc.Sc.Stet.Wydz.nauk Przyr.Roln. 10:1340. 15. Jasnowski M. 1963. Dokumentacja geologiczna torfowisk rejonów: Troszyn – Brzozowo. Ministerstwo Rolnictwa. (mpis). 16. Jurzyk S. (2004) Protection of Myrica gale L. brushwood in a peatbog under agricultural management. In: Wołejko L, Jasnowska J (eds) The future of Polish mires. Agricultural University of Szczecin, Szczecin. 17. Jurzyk S. (w recenzji) 2008. Charakterystyka szaty roślinnej słonaw Bagien Rozwarowskich. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 18. Jurzyk S. 2004a: Znaczenie warunków siedliskowych w kształtowaniu struktury populacji woskownicy europejskiej Myrica gale L. i jej ochrona na Pomorzu Zachodnim. Praca doktorska wykonana w Akademii Rolniczej w Szczecinie. 19. Jurzyk S. 2004b: Protection of Myrica gale L. brushwood on a peatbog under agricultural management. In: Wołejko L., Jasnowska J. (Eds.)”The future of Polish mires” Monogr. AR. w Szczecinie, pp.263270, 2004. 20. Jurzyk S., Wróbel M. 2003. Cooccurrence of two species Molinia caerulea L. and „redlist” species Carex pulicaris L. in Western Pomerania (Poland). Pol. J. Ecol. 51(3): 363367. 21. Jurzyk S., Wróbel M., Klera M. 2009. Operat botaniczny do Planów Zarządzania siedliskami wodniczki ( Acrocephalus paludicola ) dla lokalizacji Rozwarowo. Ekoflora . Szczecin 2009.mscr. 22. Kaliciuk J., Staszewski A. (red.) 1997. Ostoje ptaków w polskiej części Zalewu Szczecińskiego. Computer originals, Szczecin. 23. Kiljan G. 2000, Raport z badań nad wodniczką Acrocephalus paludicola w Delcie Świny w 2000 roku, Świnoujście. 24. Kloskowski J., Krogulec J. 1999. Habitat selection of Aquatic Warbler Acrocephaluus paludicola in Poland: consequences for conservation of the breeding areas. Vogelwelt 120:6471. 25. Koźmiński Cz., Michalska B. (red.) 2004. Atlas zasobów i zagroŜeń klimatycznych Pomorza. AR w Szczecinie. 26. Krogulec J., Kloskowski J. 1997. Występowanie, liczebność i wybiórczość siedliskowa wodniczki Acrocephalus paludicola w Polsce w 1997 roku. Lublin &Gdańsk: OTOP. 27. Maniakowski M. 2004. Allcountry survey on the Aquatic Warbler distribution, habitat condition and threats at the breeding sites. Gdańsk: OTOP. 28. Plan Rozwoju Lokalnego gminy Wolin. Wolin 2004. mscr. 29. Planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego. 2002. 30. Prawdzic K. 1961. Klimat Województwa Szczecińskiego w świetle potrzeb rolnictwa, Wiadomości Zachodnie, Szczecin. 31. SFD OSO Bagna Rozwarowskie”PLB 320001, MŚ2011 32. Sidło P. 2005, Project report. The conservation of the Aquatic Warbler In Pomerania/Western Poland. Monitoring 2005, OTOP, Warszawa.

83 33. Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. 34. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 19852004. Bogucki Wyd.Nauk., Poznań. 35. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wolin rok 2005. 36. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Kamień Pomorski rok 2004. 37. Tanneberger F., Bellebaum J., Dylawerski M., Fartmann T., Jurzyk S., Tegetmeyer C., Wojciechowska M. (accepted) Habitats of the globally threatened Aquatic Warbler ( Acrocephalus paludicola ) in Pomerania— vegetation and site characteristics. Bot. Jahrb. Syst. Pflanzengesch. Pflanzengeogr. 38. Tegetmeyer C. 2006. Landschaftsökologiesche charakterisierung von habitaten des Seggenrohsangers (Acrocephalus paludicola) im Rozwarowo Moor/Nordewstpolen. Dipolomaarbeit im Studiengang Landschaftsökologie und Naturschutz. Universität Greifswald. Institut fur Botanik und Landschaftsokologie. mscr. 39. Tegetmeyer C., Tanneberger F., Dylawerski M., Flade M., Joosten H. (2007) The Aquatic Warbler—saving Europe’s most threatened songbird. Reed cutters and conservationists team up in Polish peatlands. Peatlands Int. 2007 1:19–23 40. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „proNatura”. Wrocław. 41. Waloryzacja przyrodnicza gminy Kamień Pomorski. Operat generalny. BKP Szczecin 2007. mscr. 42. Waloryzacja przyrodnicza gminy Wolin – operat generalny. BKP Szczecin 1998. mscr. 43. Wróbel M., Jurzyk S., 2004: Habitat conditions of Carex pulicaris L. occurrence in the Rozwarowo Wetlands (Western Pomerania). In: Wołejko L., Jasnowska J. (Eds.) ”The future of Polish mires” Monogr. AR. w Szczecinie, pp.8590, 2004. 44. Ziarnek K., Zyska W. 2005. Koncepcja sieci obszarów chronionych Natura 2000 na obszarze gminy Wolin – weryfikacja siedlisk przyrodniczych na obszarach konfliktowych. Przyroda W. Zyska, Szczecin. Mscr. 45. Ziarnek K., Zyska W., Zyska W. 2005. Ekofizjografia gminy Wolin. Przyroda W. Zyska, Szczecin. Mscr.

84 7. ZAŁĄCZNIKI 1. Lista gatunków fauny 2. Lista gatunków flory