Sędziak, Henryka Nazwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie kolneńskim

"Studia Łomżyńskie", 15, 2004, s. [249]-268

Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma

Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra

Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. y,Studia Lomżyńskie tom XV

HENRYKA SĘDZIAK (Łomża)

N azwy wsi drobnoszlacheckich

w powiecie kolneńskim

Przedmiotem niniejszego artykułu są nazwy wsi zamieszkałych przez drobną szlachtę w powiecie ko1neńskirn. Jest to piąte z kolei opracowanie poświęcone nazwom tych wsi w historycznej ziemi łomżyńskiej i wiskiej. Poprzednie prace dotyczyły analizy różnych typów nazw w dwóch powiatach ziemi łomżyńskiej, w powiecie 1 2 łomżyńskim i zambrowskim • Dwa pierwsze artykuły omawiały nazwy rodowe , 4 następny - nazwy dzierżawcze3 i ostatni - nazwy topograficzne . Są to główne typy nazw wsi drobnoszlacheckich na tym terenie, obejmują one łącznie 97,8% (w tym: rodowe 56,6%, dzierżawcze 22,6%, topograficzne 18,6%). Inne nazwy (patronimiczne, kulturowe, zdrobniałe i niejasne) stanowią zaledwie 2,2% nazw wsi szlacheckich w wymienionych powiatach. Nazwy miejscowości są ściśle związane z przeszłością terenu, zwłaszcza z historią osadnictwa. Osadnictwo drobnoszlacheckie rozwijało się w ziemi łomżyńskiej i wiskiej stosunkowo późno. Naj starsze osadnictwo tych ziem miało charakter obronny i skupiało się wokół grodów na Narwią i jej dopływami. Osadnictwo to zostało prawie całkowicie zniszczone w XIII i na początku XIV wieku przez ciągłe najazdy wojowniczych sąsiadów Jadźwingów , Litwinów, Rusinów. Pod koniec XIV wieku zapanował

I Powiat łomżyński w XIX i w pierwszej połowie XX wieku obejmował ziemie także powiatu zambrowskiego, utworzonego w 1954 roku. Dawny podział administracyjny stosują autorzy opracowań z XIX i z początku XX wieku. 2 H. Sędziak, Rodowe nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem /w:/ Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, część VID. Antroponimia i toponimia Mazowsza i Podlasia, red. H. Sędziak, Łomża 2004, s. 2542; tejże , Nazwy zJożone wsi drobnoszlacheckich w ziemi łomżyńskiej, , ,Biało s tockie Archiwum Językowe" nr 2, red. B. Nowowiejski, Białystok 2002, s. 117 -129. 3 H. Sędziak , Dz ierżawcze nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem, "Białostockie Archiwum Językowe" nr 3, red. B. Nowowiejski, Białystok 2003, s. 163 -176. 4 H. Sędziak , Topograficzne nazwy wsi drobnoszlacheckich w ziemi łomżyńskiej - re.ferat wygłoszony na XIV Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycznej w Białowieży we wrześniu 2004- roku. 250 HENRYKA SĘDZIAK

na tych ziemiach względny spokój. Rozbicie J adźwingów pod koniec Xllr wieku, zawarcie układu polsko-litewskiego w 1385 roku w Krewie stworzyło możliwości nowego osadnictwa na północno-wschodnim Mazowszu. Książęta mazowieccy w końcu XIV i w XV wieku rozwijali ożywioną działalność osadniczą. Szczególnie duże zasługi położył w tym względzie książę Janusz rs . Osadnictwo to miało również charakter obronny, gdyż w zamian za książęce nadania kilkudziesięciu włók gajów, borów, lasów nowi osadnicy mieli obowiązek bronić tych ziem. Z okolic Zakroczymia, Wyszogrodu, Płocka, Ciechanowa, Nasielska, Gostynina itd. przybywali nad Narew drobni rycerze nieraz całymi rodami, przenosząc ze sobą 6 nazwy swoich starych wsi, często identyczne z ich nazwiskiem rodowym . Nowi osadnicy zakładali wsie, stopniowo wycinali bory zmieniając je na pola uprawne. W powiecie kolneńskim, który jest jednym z powiatów ziemi łomżyńskiej (obok powiatów łomżyńskiego, zambrowskiego i ostrołęckiego) , drobna szlachta założyła ponad 50% wsi. W artykule tym omawiane są toponimy w granicach obecnego pow. kolneńskiego , które różnią się znacznie w stosunku do okresu przedrozbiorowego, do kiedy to istniała ziemia łomżyńska jako jednostka administracyjna w województwie mazowieckim. Dzisiejszy pow. kolneński obejmuje znaczną część ziemi wiskiej. Osadnictwo szlacheckie w tym powiecie kształtuje się różnie w różnych gminach. Przedstawia to tabela nr 1.

Lp. Gmina Liczba wsi szlacheckich % l. Mały Płock 13 15 ,5 2. Stawi ski 21 25,3 3. 21 25,3 4. Grabowo 28 33,7 5 Turośl O O Łącznie 83 100,0

Jak wykazuje tabela, najwięcej wsi szlacheckich jest w gm. Grabowo, niewiele w gm. Mały Płock, nie ma w ogóle wsi zamieszkałych przez szlachtę w gm. Turośl , podobnie w gm. Zbójna, należącej obecnie do pow. łomżyńskiego. Są to tereny dawnej Puszczy Zagajnicy, będącej własnością królów polskich. Proces osadnictwa w Zagajnicy rozpoczął się dopiero w połowie XVII wieku i było to głównie osadnictwo chłopskie. Uwzględniając podział oparty na kryteriach semantycznych Witolda Taszyckiego7 wśród wsi szlacheckich pow. kolneńskiego wyodrębniono pięć typów nazw. Są to nazwy:

5 Zob. J. Wiśniewski, PocU/:tek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XN i w xv wieku, " StudiaŁomżyńskie", t. I, Warszawa 1989, s. 42i n. . 61. Wiśniewski, Rys dziejów osadnictwa na Wschodnim Mazowszu,/w:/ ,,Literatura Ludowa" VI, Warszawa 1962, nr4- 6, s. 11-21. 7 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946, s. 45 - 49. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 251

a) rodowe, np. , Cwaliny, Kiełcze, Rogale, Włodki, Wszebory, Wścieklice; b) dzierżawcze, np. Gnatowo, Karwowo, Łosewo, Obiedzino, Pachuczyn; c) topograficzne, np. , Jurzec, Skroda, Vlt)!sokie, Zalesie; d) patronimiczne: Rogienice; e) zdrobniałe: Żebrki, Żelazki Zestawienie liczbowe poszczególnych typów nazw przedstawia tabela 2.

Lp. Typ nazw Liczba wsi % l. nazwy rodowe 53 63,8 2. nazwy dzierżawcze 15 18,1 3. nazwy topograficzne 11 13,3 4. nazwy patronimiczne 2 2,4 5 nazwy zdrobniałe 2 2,4 Łącznie 83 100,0

Powyższe zestawienie wykazuje, że najwięcej wsi w pow. kolneńskim, podobnie jak w innych powiatach ziemi łomżyńskiej, stanowią nazwy rodowe. Do opracowania kolneńskich wsi szlacheckich wykorzystano źródła z XIX i początków XX wieku. Ważnym źródłem dla badań genezy wsi szlacheckich okazuje się Herbari Ignacego Kapicy-Milewskiegd . Przytacza on liczne dokumenty lokacyjne wsi, w których podane są imiona, nazwiska i herby właścicieli. Praca Zygmunta Glogera9 zawiera wykaz wsi drobnej szlachty i majątków szlachty folwarcznej w ziemi łomżyńskiej i wiskiej. Autor, badacz dziejów i kultury północno-wschodniego Mazowsza i Podlasia, znał opisywany teren z własnej eksploracji. Korzystając ze źródeł historycznych podawał przy każdej nazwie rok lub wiek, wktórym nazwę wymieniono w aktach po raz pierwszy. Bardzo przydatny w opracowaniu wsi szlacheckich jest Słownik geograficzny 10 , który informuje o mieszkańcach wsi szlacheckich lub włościańskich, a także dokładnie lokalizuje miejscowość podając powiat, gminę i parafię. Ważnym źródłem informacji dotyczącym badanych wsi jest także dokonany przez zaborców urzędowy spis wsi poszczególnych powiatów guberni łomżyńskiej 11 • Wiele cennych informacji dostarczaj ą Źródła dziejowe 12 i Mazowieckie 3 zapiski herbowe l •

8 I. Kapica-Milewski, Herbarz, Kraków 1870. 9 Z. Gloger, Dawna ziemia łomżyńska, ,,Biblioteka Warszawska", t. 2, Warszawa 1876; przedruk: Łomża 1986. 10 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1-15, Warszawa 1880-1902. II Trudy Varsavskogo Statistićeskogo Komiteta, t. 6, Warszawa 1891 . 12 Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Źródła dziejowe, t. XVI Mazowsze, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1892. 13 A. Wo1ff, Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku, Kraków 1937. 252 HENRYKA SĘDZIAK

W niniejszym artykule wykorzystane zostały także prace Karola Zierhoffera'4 i Ireny Halickiej 15 • Opisując nazwy miejscowe pow. kolneńskiego lokalizowano je według "ykazu urzędowych nazwl6 .

1. Rodowe nazwy wsi

Nazwy rodowe początkowo oznaczały pluralną nazwę grupy ludzi: rodziny lub rodu zakładającego osadę. Podstawami nazw rodowych były imiona i przezwiska I7 patriarchów rodu lub ojców rodzin . Tworzono też nazwy rodowe od nazwisk i herbów, np. Cedry od im. Cedro, Cwaliny od n. os. Cwalina lub Czwalina będącej również nazwą herbu, Mieczki od im. Mieczek (::;; Miecesław) . Pod względem strukturalno-gramatycznym' 8 nazwy rodowe są rzeczownikami mającymi formę mianownika liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego. Nazwy rodowe były przedmiotem wielu opracowań. Pisali o nich najpierw historycy l9 zwracając uwagę, że na północno-wschodnim Mazowszu liczne są nazwy rodowe, będące mianem osad o charakterze obronnym. Najwięcej prac poświęcił nazwom rodowym Hubert GÓmowicz. Wydał dwie monografie dotyczące tych nazw20 • Ponadto autor opracował szereg artykułów poświęconych nazwom rodowym różnych 21 regionów Polski • Opracowania nazw rodowych zawierają też wspomniane wyżej monografie K. Zierhoffera i 1. Halickiej, a także praca Urszuli Bijak22 dotycząca wszystkich nazw miejscowych południowego Mazowsza.

14 K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957. 151. Halicka, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny (dz ierżawcze, patronimiczne, rodzinne), Warszawa 1976; tejże, Nazwy środkowej i zachodniej Białostocczyzny (topograficzne, kulturowe), Warszawa 1978. 16 HYkaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. I - ID, Warszawa 1980 - 1982. 17 E. Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejscowe, /w:/ Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa-Kraków 1988, s.191-230. 18 S. Rospond, Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geog rajicznych, Wrocław 1957, s. 22 - 23. 19 T. Wojciechowski, Chrobacja. Rozbiór starożytności słowiańskich, t. I, Kraków 1873; F. Piekosiński , Rycerstwo polskie wieków średnich, t. III, Kraków 1901; F. Bujak, Studia nad osadnictwem Małopolski. Kraków 1905. 2U H. Gómowicz, Rodowe nazwy miejscowe Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza, Gdańsk 1968; Studia nad rodowymi nazwami miejscowymi wjęzyku polskim na tle innychjęzyków słowiańskich. Synteza, Gdańsk 1969. 2\ H. Górnowicz, Rodowe nazwy miejscowe Mazur i Warmii, "Komunikaty Mazursko­ Warmińskie", Olsztyn 1965, s. 197 - 228; Rodowe nazwy miejscowe ziemi dobrzyńskiej, ,,Poradnik Językowy" 1966, s. 115 - 127; Rodowe nazwy miejscowe Podlasia, "Onomastica" XII, 1967, s. 5 - 67; Rodowe nazwy miejscowe ziemi sieradzkiej i łęczyckiej, "Onomastica" XIII, 1969, s.61-119. 22 U. Bijak, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego, Kraków 2001. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 253

Analizując nazwy rodowe pow. kolneńskiego wyodrębniono 7 grup ze względu na rodzaj bazy antroponimicznej. Są to nazwy rodowe: 1) mające pierwotnie postać patronimiczną lub dzierżawczą , 2) utworzone od jednoczłonowych imion i nazwisk, 3) derywowane od słowiańskich imion dwuczłonowych, 4) utworzone od imion skróconych i spieszczonych, 5) utworzone od nazwisk na -ski, 6) powstałe od nazw herbów szlacheckich, 7) nazwy pochodzenia pruskiego. Liczbowo przedstawia to tabela 3.

Lp. Nazwy rodowe Liczba wsi % l. m ające pierwotnie postać p atron imiczną lub dzierżawczą 9 17,0 2. utworzone od jednoczłonowych imion, nazwisk 18 34,0 3. derywowane od słowiańskich imion dwuc zło nowych 3 5,7 4. utworzone od imion spieszczonych i skróconych 8 15 , l 5. utworzone od nazwisk na -ski 4 7,4 6. powstałe od herbów szlacheckich 8 . 15,1 7. nazwy pochodzenia pruskiego 3 5,7 Łącznie 53 100,0

1. W powiecie kolneńskim zdecydowana większość nazw rodowych występowała w postaci rodowej od początku. Tylko 6 nazw obejmujących 9 wsi miało pierwotnie formę patronimiczną lub dzierżawczą: Grądzicze, dziś Grądy-Michaly , G.-Możdżenie wsie szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG II 802; Glog 12; Kap nr 151; de Grandzicze 1488 MZH nr 677; de Grandi 1514 MZH nr 921; de Grądi 1532 MZH nr 1025; Gręndi 1577 ŹDz XVI 363; Zierh 187; Hal Bł I 61; WUN I 544. Grqdzicze n. patr.; Grqdy n. rod. od n. os. Grqd; por. loannis Grąd 1578 ŹDz XVI 94. Chełchowo , dziś Chełchy wś szlach. i włoś., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG I 552; Glog 11; ,,,1];epemUI MeJIKOM lllJUIXTbI" Tpy,UbI VI 168; de Chelchy 1476 MZH nr 485; Chelchi 1577 ŹDz XVI 364; Zierh 131; Góm R 157; Hal Bł I 31; WUN 1220. Chełchowo n. dzierż.; Chełchy n. rod. od n. os. Chełch . Chłudzino , dziś Chłudnie (1413) wś szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: "okolica szlachecka nad rz. Narwią" SG I 585; "Chludnie-Waśki, Ch.-Kupnina, Ch. Brzegietne" Glog 11; Kap nr 56; ",Uep. meJIK. lliJUIX. " Tpy,UbI VI 10; Chludni 1423 MkM I nr 35; de Chlwdzino 1434 MZH nr 12; Chludnie 1578 ŹDz XVI 373; Zierh 132; Góm R 158; Hal Bł I 32; WUN I 224. Chludzino n. dzierż .; Chludnie n. rod. od n. os. Chludzien. Dzięgilewo , dziś Dzięgiełe (1416) wś szlach., pow. Kolno, gm. : SG II 293; Glog 12; ",Uep. meJIK. lliJI5IX." Tpy,UbI VI 12; de Dangilewo 1431 MZH nr 4; Dziengielie 1578 ŹDz XVI 375; Zierh 166; Hal Bł I 52; WUN I 402. Dz ięgielewo n. dzierż.; Dzięgiele n. rod. od n. os. Dzięgil II Dzięgiel; por. ap. dzięgiel, w XV w. także dzięgil 'roślina o właściwościach leczniczych'; zob. SJPD II 602. 254 HENRYKA SĘDZIAK

Kiełczewo, dziś Kiełcze-Kopki, K. Stare wsie szlach., pow. i gm. Kolno: "Jest to odwieczne gniazdo Kiełczewskich, wspomniane w dokumentach z XVI w." SG N 38; Glog 12; ",Uep. meJIK. llllliIX." Tpy,UbI VI 166; Ke1czewo in Visnensi terra 1427 MkMInr691; Kie1cze (Kopki, Antiqua) 1578 ŹDz XVI 376; Zierh 210; Hal Bł 177; WUN II 69. Kiełczewo n. dzierż.; Kiełcze n. rod. od n. os. Kiełcz; por. Kye1cz de J anicowo 1466 MZH nr 48. Kolakowo (1421), dziś Kolaki Strumienie, K.-Wietrzychowo wsie szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: "gniazdo Kołakowskich wspomniane w dokumentach w 1421 r." SG IV 271; Glog 12; ,,)lep. meJIK. llllliIx." Tpy,UbI VI 10; de Colaky 1432 MkM II nr 493; de Kolaky 1481 MZH nr 582; Kolaki Wietrzechowo 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 215; Górn R 158; HalBł I 84; WUN II 136. Kołakowo n. dzierż.; Kolaki n. rod. od n. os. Kołak; por. AlbertumColak 1466 MZH nr275.

2. Najwięcej nazw wsi rodowych utworzono od imion jednoczłonowych i od nazwisk odapelatywnych. Są to: Cedry (1496) (-Zlotystok,-Kupiski)23 wś szlach. i włośc., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG I 537; Glog 11; Kap nr 55; ,,)lep. meJIK. llllliIX. 11 KpeCTb5IH" Tpy,UbI VI 12; de Cedri de arrnis Czwalyny 1476MZH nr 384; Czedri Złotistok 1578 ŹDzXVI 375; Zierh 129; Hal Bł I 31; WUN I 208. Cedry n. rod. od im. Cedro; por. Czedro 1412 TP 37. Golanki wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG li 652; ,,)lep. meJIK.llllliIX." Tpy,UbI VI 166; Golianki 1578 ŹDz XVI 8; Zierh l79. L Halicka nie wymienia nazwy tej wsi. WUN I 476. Golanki n. rod. od n. os. Golanka; por. Petrus Golanka 1424 Zak:r I nr 579. Kossaki (w. XV) wś szlach., pow. i gm. Kolno: SG IV 470; Glog 13; "Dom Kossakowskich herbu Ślepowron" Kap nr 275; ",Uep. meJIK.llllliIX." Tpy,UbI VI 168; de Cossaky 1459 MHZ nr 161 ; Kossaki 1578 ŹDzXVI 375; Zierh 222; Górn R 121; Hal Bł I 92; WUN II 172. Kossaki n. rod. od n. os. Kossak. Koziki-Olszyny (w. XVI) wś szlach. nad rz. Skrodą, pow. i gm. Kolno: SG IV 552; Glog 13; ,,.n;ep. meJIK. llllliIX." Tpy,UbI VI 168; Kosiki 1577 ŹDz XVI 357. K. Zierhoffer podaje taką nazwę wsi w innych powiatach. Hal Bł I 92; WUN II 191. Koziki n. rod. od n. os. Kozik. Marki wś szlach., pow. Kolno, gm Grabowo: SG VI 123; ",Uep. meJIK.llllliIx." Tpy,UbI VI 168; L Halicka wymienia taką nazwę jako człon wyróżniający nazw złożonych : Cibory-Marki, (pow. Zambrów) i Sierzputy-Marki (pow. Łomża). Nie podaje tej nazwy jako podstawowego członu nominującego wieś w pow. kolneńskim. Nie wymieniają nazwy tej wsi MZH ani K. Zierhoffer. WUN II 141. Marki n. rod. ód im. Marek; por. Petrum et Marcu m 1476 MZH nr478.

23 Nazwy podane w nawiasach obok nazwy podstawowej oznaczają wsie dziś już nie istniejące. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 255

Mieszołki, dziś Miesiołki wś szlach. i wlośc. , pow. Kolno, gm. Stawiski: SG VI 360; ,,.nep. meJIK. llIJUlX." Tpy)lbI VI 12. Nie przedstawiają nazwy tej wsi MZH. Nie rejestrująjej K. Zierhoffer i I. Halicka. WUN II 689. Miesiołki n. rod. od n. os. Mieszo łek II Miesiołek. Mściwuje wś szlach., pow. Kolno, gm. Maly Plock: SG VI 778; ,,.nep. memc llIJUlX." Tpy)lbI VI 8; de Msczywge 1466 MZH nr 267; Mscziwuie 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 271; Hal BI I 123; WUN II 492. Mściwuje n. rod. od im. Mściwuj; por. T Naj 20. Pasichy wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG VII 881; ,,.nep. meJIK. llIJUIx." Tpy)lbI VI 168. Nie wymieniają tej nazwy MZH, K. Zeihoffer ani I. Halicka. Występuje ona w WUN II 689. Pasichy n. rod. od n. os. Pasich. wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG IX 761; ,,)lep. meJIK. llIJUIX." Tpy)lhI VI 6; Rosochate ... in terra Wiszniensi 1428 MkM I nr 585; Rosochate 1453 MZHnr95; Rosochate 1577 ŹDzXVI 365; Zierh 322; Hal BŁII 64; WUN ID 138. Rosochate n. rod. od n. os. * Rosochaty24 . Szurały, dziś Surały wś szlach. i włośc., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG XI 593; ,,.nep. meJIK. llIJUlX. 11 KpecT." Tpy)lbI VI 168; Surali 1577 ŹDz XVI 362; Zierh 357; Hal BI 1163; WUN III 379. Surały n. rod. od n. os. *Szurała. Świdry-Dobrzyce, Ś. Podleśne wsie szlach. i wlośc., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG XI 650; ,,.nep. meJIK. llIJI5IX. 11 KpecT." Tpy)lbI VI 168. K. Zierhoffer nie podaje takiej nazwy wsi. Hal BI 1171; WUN III 432. Świdry n. rod. od n. os. Świder; por. Paulu s Świder 1487 MZH nr 662. Tafiły wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG XII 142; Glog 14; ,,)lep. meJIK.llIJUIX." Tpy.n.bI VI 12. Nie wymieniają tej nazwy autorzy monografIi dotyczących toponimii badanego terenu, tj. K. Zierhoffer i I. Halicka. WUN III 443. Tafiły n. rod. od n. os. Tafiło. Trus.ki, dziś Truszki-Kucze, T.-Zalesie (T. Patory) wsie szlach., pow. i gm. Kolno: SG XII 524; Glog 14; "Dom Truszkowskich herbu Bończa" Kap nr 558; ,,)lep. meJIK. llIJI5IX." Tpy)lbI VI 168; de Tpusky 1424 MkM I nr 15. K. Zierhoffer podaje takie nazwy wsi tylko w pow. Ciechanów, Łomża. Hal BI 1175; WUN III 469. Truszki n. rod. od n. os. Trusk; por. Martinus Trusk 1465 MZH nr 243. wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG XIII 626; Glog 15; "Dom Wiszowatychherbu Abdank" Kap nr 587; ,,.nep. meJIK.llIJUlx."TpY)lbI VI 166; Wischowathe 1426 MkM I nr 317; de Wyschowathe 1464 MZH nr 238; Wisowate 1578 ŹDz XVI 375; Hal BI II 76; WUN III 570. Wiszowate n. rod. od n. os. Wiszowaty25 .

24 I. Halicka (1978: 64) uważa , że jest to nazwa topograficzna motywowana stpoI. s łowem rosocha ' pień drzewa rozdzielony widlasto na dwie odnogi; rozwidlona gałąź'. Autorka dopuszcza też możliwość zaklasyfikowania nazwy do n. rodz. (rodowych). K. Zierhoffer (l 057: 322) okresla nazwę jako rodową lub topograficzną . 25 1. Halicka (1978: 76) klasyfikuje tę nazwę jako topograficzną motywując ap. wisz 'sitowie, tatarak; mokra lqka '; przymiotnik wiszowaty oznacza 'pełen wiszu, mokry, nieurodzajny' . 256 HENRYKA SĘDZIAK

Wszebory (1468) wś szlach., pow. i gm. Kolno: SG XIV 66; Glog 15; "Dom Wszeborowskich. Dobra Wszebory w ziemi łomżyńskiej" Kap nr 600; ,,,[{ep. meJJK. llIJJ5IX." TpY.LJ:hI VI 166; de Wszebori 1455 MZH nr 119; Karwowo Wsebori 1577 ŹDzXVI 358; Zierh383; HalBłI 187. Wszebory n. rod. od im. Wszebor; por. T Naj 28. Wścieklice (w. XV) wś szlach. i włośc. , pow. i gm. Kolno: SG XIV 64; Glog 15; "Dom Wściekliców herbu Topór" Kap nr 599; ".LJ:ep. mem<.llIJUIx." TpY.LJ:hI VI 8; de Wsczyeklycze 1481 MZH nr 579; Wsczieklicze 1578 ŹDzXVI 374; Zierh 384; Hal Bł 1187; WUN III 626, Wścieklice n. rod. od n. os. Wścieklica; por. Petrus Wsczeglicza 1397 TP 78.

3. Tylko 3 nazwy rodowe derywowane są od słowiańskich imion dwuczłonowych: Mieczki, dziś Mieczki-Sucholaszczki wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG VI 327; Glog 13; Kap nr 338; ".LJ:ep. meJJK.llIJUIx." TpY.LJ:hI VI 12; de Myeczky 1498 MZH nr 774; Mieczki 1577 ŹDz XVI 365; Zierh 257; Hal Bł 1115; WUN II 437. Mieczki n. rod. od im. Mieczek('5,Mieceslaw); por. Myeczek 1470 MZH nr 329. Rostki wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG IX 797; Glog 14; "Dom Rostkowskich herbu Szeliga" Kap nr 461; ".LJ:ep . meJIK. llIJI5Ix ." TpY.LJ:hI VI 12 ; de Rosthky 1472 MZH nr 38; de Rostki discrictus Colnensis 1538 MZH nr 1058; Rosthki 1578 ŹDz XVI 383; Zierh 322; Hal Bł 1148; WUN ITI 140. Rostki n. rod. od im. Rostek ('5, Rościsław). Włodki (w. XVI) wś szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: SG XllI 713; Glog 15; ,,,[{ep. meJIK. llIJUIx." TpY.LJ:hI VI 10; Wlodki 1578 ŹDz XVI 373; Zierh 381 ; Hal Bł 1185; WUN lIT 579. Włodki n. rod. od im. Włodek ('5, Włodzimir, Włodzislaw itp.) por. WlodekdeChlwdzino 1434MZHnr 12.

4. Niewiele jest nazw wsi derywowanych od imion skróconych i spieszczonych: Filipki Małe, F. Duże wsie szlach., pow. i gm. Kolno: SG II 388; Glog 12; "Dom Filipkowskich, z Kapicami Milewskimi złączony" Kap nr 126; ,,,[{ep. meJIK. llIJUIX." TpY.LJ:hI VI 168; Philipki 1578 ŹDzXVI 376; Zierh 167; Hal BłI54; WUN I 415. Filipki n. rod. od im. Filipek ('5, Filip). Łebki Małe, Ł. Duże wsie szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG V 644; "Dom Łepkowskich herbu Przerowa" Kap nr 308; ,,,[{ep. meJIK. llIJUIX." TpY.LJ:hI VI 168; de Lepky 1481 MZH nr 582-583; Łepki Magna 1577 ŹDzXVI 362; Zierh 246; Hal Bł I 106; WUN II 346. Łebki n. rod. od n. os. Łebek ('5, * Łeb); por. Petrum Lepk 1514MZHnr923. wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG VI 316; ,,,[{ep. meJIK.lllJUlx." TpY.LJ:hI VI 12. MZH w v\ykazie miejscowości i osób na s. 307 zawierają informację: Michny v. [Kurzątki]. K. Zierhoffer nie podaje wsi Michny, a pod hasłem Kurzątki pisze: "wieś dziś nie istniejąca w pow. kolneńskim w gm. Stawiski (obecnie leży tam wieś Michny)". I. Halicka nie wymienia wsi Michny. Podaje nazwę Kurzątki, której Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 257

nie rejestruje WUN. Wieś Michny występuje w WUN II 436. Michny n. rod. od im. Mich, Michno (:=:; MichaE). Popki wś szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: SG VIII 790; ",n:ep. menK. llIn5lX." Tpy,n:bI VI 10; Popki v. Mirziewo Popki de armis Cziolky 1549 MZH nr 1069; K. Zierhoffer nie podaje tej nazwy miejscowej. Hal Bł 1139; WUN III 21. Popki n. rod. od n. os. Popek (:=:; Pop). Tyszki-Łabno, T.-Wądołowo wsie szlach., pow. i gm. Kolno: SG XII 726; Glog 14; "Dom Tyszków herbu Trzaska" Kap nr 564; ,,.uep. memc lIllliIX." TpY.LJ:bI VI 168; Tisky ... in Nouogrodiensi districtu 1426MkMlnr309; Tiski Wandolowo 1578 ŹDzXVI 376; Tiski Labno 1578 ŹDzXVI 373; Zierh 371; HalBł 1179; WUNIII 489. Tyszki n. rod. od im. Tyszka (:=:; Tymoteusz); por. Johannes Tyska 1463 MZH nr 223.

5. W ziemi łomżyńskiej, podobnie jak na północnym Mazowszu i Podlasiu, występują nazwy rodowe utworzone od nazwisk na -ski. Jest to typowe dla terenów późno kolonizowanych. Nazwiska na -ski przyjęły rody drobnoszlacheckie w XVI wieku wzorem szlachty dworskiej, a nadal na tych terenach istniała tendencja do tworzenia nazw rodowych, stąd kilka nazw rodowych derywowanych od nazwisk na -ski. W pow. łomżyńskim są trzy wsie noszące ten typ nazw: Borawskie - dwie wsie w gm. Jedwabne i Przy tuły i Rutkowskie w gm. Wizna. W pow. kolneńskim 4 wsie noszą takie miano. Są to: Bagieńskie, dziś Bagińskie wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG I 81 ; Glog 11; "DomBagińskich herbu Radwan" Kap nr3; ",n:ep. menK. IIIn5Ix."Tpy,n:bI V 166; Bagyenycza, Bagynycze 1476 MZH nr485; BagieniceDobrzicza 1577 ŹDz XVI nr 485, K. Zierhoffer nie podaje nazwy tej wsi. Góm R 167; Hal Bł I 16 ; WUN 136. Bagieńskie n. rod. od n. os. Bagieński utworzonej od n. m. Bagienice. Górki, dziś Górskie (Wykowo) (1676) wś szlach., pow. i gm. Kolno: SG II 724; Glog 12; Kap nr 139; ",n:ep. menK. llIn5IX." Tpy,n:bI VI 166; Wikowo Górskie 1578ŹDzXVI 375; Zierh 185; GómR 152. I Halicka wymienia taką nazwę tylko w pow. Bielsk Podlaski. WUN 1518. Górskie n. rod. od nazwiska Górski utworzonego od n. m. top. Góra. Grabowo-Dobrzicza, dziś (1676) wś szlach. i włośc . , pow. Kolno, gm. Grabowo: SG II 778; Glog 12; "Dom Grabowskich herbu Pomian" Kap nr 144; ",n:ep . menK. llIn5IX." Tpy,n:bI VI 166; Grabowo 1429 MksM II nr 79; de Grabowo Dobrzicza districtus Colnensis 1538 MZH nr 1059; Grabowo 1577, 1578 ŹDz XVI 365, 374; Zierh 185; Hal Bł II 28; WUN I 533. ·Grabowskie26 n. rod. od n. os. Grabowski powstałej od n. m. Grabowo. Kamieńskie, dziś Kamińskie wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG III 776, ,,.uep. menK. IlIJl5IX." Tpy,ru,I VI 166. Nie podają tej nazwy MZH, ani K.Zierhoffer;

26 1. Halicka nawy Grabowo i Grabowskie okresla jako topograficzne. 258 HENRYKA SĘDZIAK

Górn R 167; Hal Bł 175; WUN II 24. Kamińskie n. rod. od nazwiska Kamiński od n. m. top. Kamionki.

6. W pow. kolneńskim, podobnie jak w całej historycznej ziemi łomżyńskiej,jest sporo nazw rodowych tworzonych od herbów szlachty mazowieckiej. Cechą łączącą te nazwy jest fakt, że uwidocznić miały one przynależność mieszkańców danej osady 27 do pewnego herbu, zawołania lub rodu • Czwaliny, dziś Cwaliny (1440), C. Duże, C. Małe wsie szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: SG 1716; Glog 11; "Dom Cwalinów herbu Cwa1ina albo Pnieynia. Dobra Cwa1iny albo Czwa1iny, Czwa1iny Wielkie, Czwa1iny Małe, Czwa1iny Mściwnie w ziemi łomżyńskiej , w powiecie kolneńskim, parafii płockiej małej leżą" Kap nr 71 ; ,J].ep. meJIK. IlIlliIX." Tpy.nbI VI 10; de Czwaliny 1480 MZH nr 556; Czwalini 1578 ŹDz XVI 373; Zierh 147; Hal Bł I 38 - 39; WUN I 261. Czwalinya. Cwaliny n. rod., od n. 'os. Czwalina a. Cwalina będącej też nazwą herbu. Konopki-Białystok, K.-Monety wsie szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG IV 348; Glog 12-13; "Dom Konopków herbu Konopki" Kap nr 229; ,J].ep. meJIK. llIlliIX." TpY.LJ:bI VI 168; de Conopky 1458 MZH 154; Conopki Moneti 1578 ŹDz XVI 375; Zierh 218; Hal Bł I 86; WUN II 151. Konopki n. rod. od n. os. Konopka będącej zarazem nazwą herbu. Rogale wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: ,,Mieszka tu drobna szlachta" SG IX 658; ".nep. meJIK. IlIlliIX." Tpy.nbI VI 12; de Rogale 1481 MZH nr 592;' Rogalie Magna, Parva 1578 ŹDzXVI 375; Zierh 319; Hal BłI 147; WUN III 127. Rogale n. rod. od n. os. Rogala będącej też nazwą herbu. Sokoły wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG XI 38; ".nep. meJIK. IlIlliIX." Tpy.nbI VI 12; Sokoly 1430 MkM II nr 578, de Sokoły 1453 MZHnr95; Sokoli 1578 ŹDzXVI 375; Zierh 342; Hal Bł 1159 -160; WUN III 266. Sokoły n. rod. od n. os. Sokół będącej nazwą herbu. Rzebry (1403), dziś Żebry wś szlach. i włośc., pow. i gm. Kolno: SG XIV 754; Glog 15; ".nep. meJIK. IlIJIJlX." Tpy.nbI VI 166; de Zebri 1538 MZH nr 1025; Żebri 1577 ŹDzXVI 365; Zierh 326; Hal Bł 1197; WUN III 791. Żebryn. rod. od n. os. Rzebro II Żebro będącej nazwą herbu; por. Stanislaus Rzebro 1543 MZH nr 102, Joseph Johannis Zebro dearmis Zebri 1518 MZH nr 953.

7. Tereny pow. kolneńskiego są naj dalej wysuniętym na północ regionem ziemi łomżyńskiej, regionem bezpośrednio stykającym się z Prusami. Na ziemie te przybywała część osadników drobnoszlacheckich z Prus. Nosili oni pruskie nazwy 28 rodowe jak Waga, Sierzput, Gut, Ramot, HYrzyk, itd. • Są w Łomżyńskiem rodowe nazwy wsi założonych przez tych osadników. W pow. kolneńskim obejmują one 3 wsie:

27 Por. Nazwy miejscowe na Mazowszu. Cz. II. Nazwy herbowe, "Onomastica" II, 1956, s.69 - 94. 28 Zob. J. Wiśniewski, Rys osadnictwa ... op. cit., s. 16. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 259

Guty Podleśne, G. Stare wsie szlach. i włośc., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG II 918; Glog 12; Kap nr 163; ".LJ.ep. meJlK. lIIJl5IX." TpY.LJ.bI VI 166; de Guthi 1453 MZH nr 102; de Guthy 1472 MZH nr 401; Guti (Antiqua, Poddenki, Podliesne) 1578 ŹDz XVI 375; Zierh 193; Hal Bł I 65 - 66; WUN I 567. Guty n. rod. od n. os. Gut; por. Bartholomeus Guth 1453 MZH nr 102. Romaty, Romoty dziś Ramoty (-Lubiejewo) wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG IX 522; ".LJ.ep. meJlK. lIIJl5IX." TpY.LJ.bI VI 6; de Ramathy 1474 MZH nr 447, de Ramoti 1533 MZH nr 1032; Ramoti 1577 ŹDz XVI 365; Zierh 316; Hal BłI 146; WUNill 112. Ramoty n. rod. odn. os. Ramot II Romatli Ramot pochodzenia pruskiego. Nazw rodowych w pow. kolneńskimjest 42, nominują one 53 wsie szlacheckie. Najliczniejsze są tu nazwy tworzone od jednoczłonowych imion i nazwisk, stanowią 34,0%. Stosunkowo częste (17,0%) są nazwy rodowe mające początkowo postać nazw patronimicznych Gedna nazwa wsi) lub dzierżawczych (nazwy 8 wsi). Zmianie typu nazwy towarzyszyły zmiany słowotwórcze. Przekształcanie się nazw patronimicznych i dzierżawczych w rodowe to proces derywacji wstecznej, polegającej na redukcji formantu -icze w nazwie pierwotnie patronimicznej (Grądzicze ~ Grądy) i formantów -owali -ewo, -ino w nazwach dzierżawczych (Chełchowo ~ Chełchy, Kiełczewo ~ Kiełcze, Chludzino~ Chludnie). Nazwy rodowe derywowane od innych podstaw są znacznie rzadsze, stanowią łącznie 49% analizowanych nazw.

2. Dzierżawcze nazwy wsi

Nazwy dzierżawcze oznaczają miejscowość będącą kiedyś własnością człowieka, od imienia którego utworzono nazwę29 . Ewa Retelska-Feleszko tak definiuje nazwy dzierżawcze: "Są to nazwy miejscowe tworzone od nazw osobowych (imion, przezwisk lub na~wisk) za pomocą derywacji słowotwórczej (sufiksalnej), oznaczają zaś miejscowość będącą własnością tej osoby, której imię stało się podstawą nazwy"30 . W analizowanym materiale występuje 16 dzierżawczych nazw wsi drobnoszlacheckich. Nazwy te tworzone są najczęściej przy użyciu formantu sufiksalnego -owo II -ewo (11 nazw). W omawianych nazwach sufiks ten wystąpił tylko w formie rodzaju nijakiego (-owo, -ewo). Rzadziej nazwy dzierżawcze derywowane są sufiksem -in 11- yn (-ino II -yno) (4 nazwy).

2. 1. Nazwy z sufiksem -ow~ II -ewo Formanty te tworzą 68,8% nazw dzierżawczych w pow. kolneńskim. Częstszy jest tu formant -owo występujący w nazwach, których podstawa zakończona jest na spółgłoskę twardą (8 nazw), formant -ewo przy podstawach zakończonych na

29 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy ... op. cit., s. 45. 30 E. Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejscowe .. . op. cit., s. 203. 260 HENRYKA SĘDZIAK

spółgłoskę miękką lub stwardniałą tworzy 3 nazwy, w jednej nazwie fonnant -ewo występuje po spółgłosce twardej (Łosewo). wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG 1115; Glog 11; "Aep. meJIK. ll1JUIx." TpYAbI VI 12; Barzikowo 1578 ŹDz XVI 375. K. Zierhoffer nie wymienia nazwy tej wsi. Hal Bł 119; WUN I 54. Barzykowo n. dzierż. od n. os. Barzyk; por. Paulus Petri Baric 1474 TS. Gnaty dziś Gnatowo wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG II 686; "Aep. meJIK.ll1JUIx." Tpy,ubI VI 6; de Gnathy 1476 MZH nr 477, de Gnathowo 1488 MZH nr 677; Gnatowo 1577 ŹDzXVI 362; Zierh 177; HalBł 158; WUN I 470. Gnatowo n. dzierż. od n. os. Gnat; por. Jacobus Gnath 1524 MZH nr 993. Karwowo (-Konotopa) wś szlach. i włośc., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG III 892; Karwowo-Konotopa Glog 12; Kap nr 209; "Aep. meJIK. ll1JUIx." TpYAbI VI 10; Carwowo 1426 MksM I nr 233; Nicolaus de Conotopa 1471 MZH nr 377; Karwowo Konotopa 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 207; Hal Bł 176; WUN II 45. Karwowo n. dzierż . od n. os. *Karw ; por. Vincencius Carwo 1440 TS. Karw od ap. karw 'wól stary, ciężki' Billc 221. Kurkowo wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG IV 895; "Aep. meJIK. ll1JUIX."TpYAbI VI6; deCurkovo 1538 MZH nr 1058; Kurkowo 1577 ŹDzXVI365 ; Zierh 235; Hal BI 1102; WUN II 255. Kurkowo n. dzierż. od n. os. Kurek (= Kur) ; por. Paulus olim Adami Kurek 1578 ŹDz XVI 37. Łosowo, dziś Łosewo wś szlach. i włośc. nad rz. Skrodą, pow. i gm. Kolno: SG V 733; "Aep. meJIK. ll1JUIX." Tpy,ubI VI 8; Lossowo 1428 MksM I nr 713; Lossowo 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 248; Hal BI I 109; WUN II 357. Łosewo n. dzierż. od n. os. Łoś; por. Boguscha alias Losz 1427 MksM I 848. Milewo - Gałązki (1444) wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG VI 423; Glog 13; Kap nr 331; "Aep. meJIK. ll1JI5IX." TpYAbI VI 168; de Milevo 1531 MZH nr 1019; Milewo Gałąski 1577 ŹDzXVI364; Zierh 261; Hal Bł 1116; WUNII451. Milewo n. dzierż. od n. os. *Mil, tj. Mil + jb (~Miłobrat, Bogumił). Przyborowice, dziś Przyborowo wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: "Mieszka tu drobna szlachta" SG IX 195; "Dom Przyborowskich herbu Grzymała" Kap nr 433; ,,)lep. meJIK. ll1JI5IX." TpYAbI VI 168; Przyborowycze 1429 MksM II nr 79; Przyborovycze 1488 MZH nr 677; Prziborowicze Magna, Minor 1577 ŹDz XVI 365; Zierh 311 ; Hal Bł I 142; WUN III 68. Przyborowice n. patr., Przyborowo n. dzierż. od im. Przybor; por. Przibor 1431 MksM II nr 315. Rakowo Nowe (1433) wś szlach., pow. Kolno, gm. Mały Plock: "Okolica szlachecka nad rz. Skrodą . Jest to gniazdo Rakowskich wspomniane w akcie z 1433 r., gdzie wymieniano już wsie R. Chmielewo, R. Podleśne, R. Zalesie" SG IX 518; Glog 14; Kap nr 453; "Aep. meJIK. ll1JI5IX . Ii KpecT." TpYAbI VI 9; de Rakovo 1483 MZHnr605; Rakowo 1578 ŹDzXVI 374; Zierh 315, Hal BI 1145; WUN lIIIII . Rakowo n. dzierż. od n. os. Rak II Rek; por. Stanis1aus Rek 1580 ŹDz XVI 296. Rydzewo-Świątki wś szlach., pow. i gm. Kolno: SG X 84; Glog 14; "Aep. meJIK. ll1JUIX. Ii KpecT." TpYAbI VI 168; Ridzewo 1474 MZH nr 451. K. Zierhoffer Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 261

wymienia takie nazwy wsi tylko w pow. Ciechanów i Szczuczyn - dziś Grajewo. I. Halicka podaje nazwę Rydzewo odnoszącą się do trzech wsi w pow. Grajewo. WUN III 173. Rydzewo n. dzierż. od n. os. Rydz. Śmiarowo wś szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: SG X 873; Glog 14; ,JJ,ep. meJIK. lIIJUIX." TpY.llhI VI 10; WUN III 423. K. Zierhoffer i I. Halicka nie podają nazwy tej wsi. Śmiarowo n. dzierż od n. os. Śmiara będącej n. herbu. Wykowo wś szlach. i włośc . nad rz. Wykówką, pow. i gm. Kolno: SG XIV 92; Glog 15; ,JJ,ep. meJIK. IlIJUIX. 11 KpecT." Tpy,1lhI VI 166; Wykowo 1425 MksMlnr30; de Wykowo 1477 MZH nr499; Wikowo 1578 ŹDz XVI 375; Zierh 384; Hal Bł I 188; WUN III 640. "ykowo n. dzierż. od n. os *"yk lub *"yka. Nazwy dzierżawcze z sufiksem -owo//-ewo derywowane są od różnych podstaw: 1) od nazw osobowych odapelatywnych, np.: Karwowo $; Karw od ap. karw 'wół stary, ciężki' Briic 221, Łosewo $; Łoś od ap. łoś ' zwierzę', Rydzewo $; Rydz od ap. rydz 'grzyb', Śmiarowo $; Śmiara od ap. śmiara 'pokora' Brtic 532. 2) od imion jednoczłonowych zdrobniałych, np.: Borzykowo $; Borzyk, Kurkowo $; Kurek 3) od imion dwuczłonowych skróconych, np.: Milewo $; Mil/Mil (Miłobrat , Bogumił) 4) dwie nazwy przekształciły się: - z nazwy rodowej w dzierżawczą (Gnatowo $; Gnaty) - z nazwy patronimicznej w dzierżawczą (Przyborowo $; Przyborowice).

2.2. Nazwy z sufiksem -in// -yn (-ino// -yno) Nazwy tworzone tym formantem są nieliczne, nominują tylko cztery wsie pow. kolneńskiego. Są to: Gromadzyno, dziś Gromadzyn-Wykno (G. Stary) wś szlach. i włośc ., pow. i gm. Kolno; "Są to gniazda rodu Gromadzkich wspomniane w dokumentach z XVI w." SG II 848; Glog 12; ,JJ,ep. meJIK. IlIJUIx." TpY.llhI VI 14; Gromadzino 1425 MksM I nr 188; Gromadzyno 1518 MZH nr 949; Gromadzino 1578 ŹDz XVI 373; Zierh 189; Hal Bł I 63; WUN 1552. Gromadzyn n. dzierż od n. os. Gromadza; por. nobilis Gromadza 1477 MZH nr 497. Kuczyno, dziś wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG IV 844; ,JJ,ep. meJIK. lIIJI5!X." TpY.llhI VI 12; Johannam de Cuczyno de armis Polkoza 1470 nr 324. K. Zierhoffer i I. Halicka nie podają nazwy tej miejscowości. WUN II 246. Kuczyny n. dzierż . od n. os. Kucza; por. Cuce 1258 TS. Obidzino, dziś Obiedzino (1416) wś szlach. i włośc ., pow. i gm. Kolno: SG Vll 326, Glog 13; "Dom Obiedzińskich herbu Dąbrowa" Kap nr 370; Obidzino 1426 MksM I nr 306, de Obidzyno 1434 MZH nr 12, Obidzino 1578 ŹDz XVI 375; Hal Bł I 129; WUN II 603. Obidzino n. dzierż. od n. os. *Obida; por. stpol. obida ' wstręt , obmierzłość, obrzydliwość'. 262 HENRYKA SĘDZIAK

Pachuczyno, Pachucin, dziś Pachuczyn wś szlach., pow. i gm. Kolno: SG VII 808; ,Jlep. meJIK.lllJUlx."TpyrrbI VI 14; Pachu czy 1458 MZH nr 155; Czerznicze Pachuczino 1578 ŹDz XVI 373; Zierh 290 - 291. L Halicka nie wymienia nazwy tej wsi. WUN II 668. Pachuczyn n. dzierż. od im. Pachuczy (:$; Paweł); por. Paulum alias Pachuczy 1458 MZH nr 154. Nazwy dzieriawcze z formantem -in II -yn motywowane są: 1) nazwami osobowymi odapelatywnymi: Gromadzyn :$; Gromadza, ap. gromada Kuczyny :$; Kucza, ap. kucza 'buda kramna', 'jatka', także ' namiot, szałas' Brtic 279 Obidzino:$; *Obida, ap. stpol. obida 'wstręt, obmierzłość, obrzydliwość' 2) od imienia spieszczonego: Pachu czyn :$; Pachucza (:$; Paweł)

3. Nazwy topograficzne

Kategorię nazw topograficznych wyodrębnia się na podstawie ich znaczenia etymologicznego. Nazwy te wskazują na właściwości terenu, na którym powstał a osada31 . Badacze nazw miejscowych zgodnie stwierdzają, że są to nazwy naj starsze. Ewa Retelska-Feleszko uważa, "że część z nich była pierwotnie nazwami miejsc niezasiedlonych, powstałymi w okresie wstępnej, przedosadniczej penetracji. Po założeniu osady nazwy miejsca stawały się nazwami wsi"32. Urszula Bijak33 stwierdza, że to jedna z naj liczniej szych kategorii nazw miejscowych. W pow. kolneńskim są to nazwy stosunkowo nieliczne (13,3% nazw wsi drobnoszlacheckich na badanym terenie). Wynika to z późnego osadnictwa szlacheckiego, które na tym terenie rozwijało się pod koniec XIV i w XV wieku, podczas gdy starsze nazwy topograficzne notowano w dokumentach od wieku XII/XllI34 . W śród topograficznych nazw wsi drobnej szlachty pow. kolneńskiego wyodrębnić można trzy grupy, których podstawę stanowią: 1) nazwy wodne, np.: rzeki, rzeczki, strumienie, np.: Dzierzbia, Jurzec, Skroda, Stawiane, 2) nazwy charakteryzujące ukształtowanie terenu, np.: lł)!sokie, , 3) nazwy okres1ające położenie względem innego obiektu, np.: Zalesie.

31 E. Rzetelska-Feleszko, Nazwymiejscowe . .. op. cit., s. 214. 32 Ibidem, s. 214. 33 U. Bijak, Nazwy miejscowe południowej części wojewódzJwa mazowieckiego, Kraków 200] , s.252. 34 E. Rzetelska-Feleszko Nazwy miejscowe ... op. cit., s. 215. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 263

3. l. Nazwy pochodzące od nazw rzek, rzeczek i strumieni Na badanym terenie jest 6 nazw tego typu. Dzirzbia, dziś Dzierzbia wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: "Okolica szlachecka nad rz. Dzierzbią. N a tym terenie powstało kilka wsi, które jednak utraciły już pierwotne wspólne nazwiskajak Dzierzbia-Rogale, dziś znane tylko pod nazwą Rogale" SG II 279; Glog 12; ".ll.ep. menK. lllllilX." TpY.ll.hI VI 12; de Dyrzbya 1476 MZH nr480; Dzierzbia 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 166; Hal Bł II 26; WUN 1398. Dzierzbia n. top. od n. rzeki Dzierzbia. wś szlach. nad rz. Jurą , pow. Kolno, gm. Stawiski: SG III 638; ,Jlep. menK. lllllilX." TpY.ll.hI VI 12; Iurecz .. . in terra Wisznensi 1426 MksM I nr 324; Jurzecz 1523 MZH nr 989; Magna Jurzecz 1577 ŹD z XVI 356; Zierh 202; Hal Bł II 34; WUN I 669. Jurzec n. top. od n. rz. Jura p. dop. Narwi. Łubiane wś szlach. i włośc. , pow. Kolno, gm. Grabowo: SG V 772; ".ll.ep. menK.lllllilX. 11 KpecT." TpY.ll.hI VI 168; de Lubana 1423 MksM I nr 31; de Lubianka 1532 MZH nr ] 025; Lubiane 1577 ŹDz XVI 365; Zierh 249; Hal Bł II 48; WUN II 360. Łubiane n. top. od n. strumienia Łubiany (dawniej Łubianystok) dop. rz. Gręski p. dop. Wissy. SkrodaMala (1432) wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: "Wsie te, gniazdo Skrodzkich, wystąpiły w dokumentach z 1432 r." SG X 717; Glog 14; ,Jlep. menK. llllliIX." TpY.ll.hI VI 168; de Scroda 1430 MksM II nr 626; Skroda 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 336; Hal Bł II 66; WUN III 236. Skroda n. top. od n. rz. Skrada l. dop. Pisy. Skroda Wielka wś szlach., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG X 717; Glog 14; ,Jlep. menK.lllllilx." TpY.ll.hI VI 168; de Scroda 1430 MksM II nr 626; SkrodaMagna 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 336, Hal Bł II 66; WUN III 236. Skroda n. top. od n. rz. Skroda. Sta·wiane wś szlach. i włośc. , pow. Kolno, gm. Grabowo: SG XI 392; ".ll.ep. menK. llln5l.X. 11 KpecT." TpY.ll.hI VI 174. K. Zierhoffer nie podaje nazwy tej wsi. I. Halicka wymienia wieś Stawiane w innym powiecie. WUN III 339. Stawiane n. top. od ap. staw 'zbiornik stojącej wody' . W omawianej grupie toponimów są nazwy: l) ponowione powstałe bez derywacji: Dzierzbia, Skroda 2) derywowane sufIksami: -ec Jurzec = Jura, -ane Stawiane ~ staw, 3) powstałe w wyniku derywacji fleksyjnej (tu: pluryzacji): Łubiane ~ Łubiany.

3. 2. Nazwy charakteryzujące ukształtowanie terenu Dwie są tylko nazwy tego typu nominujące wsie: Poryte Szlacheckie (1375) wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG VIII 833; "g. Poryckich" Glog 14; Kap nr 423; ".ll.ep. menK. llln5l.x." TpY.ll.hl VI 12; de Porythe 1474 MZH nr 437; Porithe 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 305; Hal Bł II 62; WUN III 31 . Poryte n. top. 264 HENRYKA SĘDZIAK

Wysokie Małe, W. Wielkie wsie szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG XIV 132; Glog 15; "Dom Wysockich herbu Godziemba" Kap nr 605; ,,.n:ep. menK. WlliIX." Tp)'L(bI VI 10; Wisoke 1425 MksM I nr 135; de Vyschokye 1487 MZH nr 660; Wysokie 1578 ŹDzXVI374 ; Zierh 385; HalBłII78; WUNIII 650. V\ysokie n. top. 'miejsce położone na wzniesieniu' .

3.3. Nazwy określające położenie względem innego obiektu Zalesie (1400) wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG XIV 335; Glog 15; , ,Dom Zaleskich hemu Grzymała [ ... ] Dobra Zalesie w ziemi łomżyńskiej leżą, których kilka wsi" Kap nr 617; ,,):{ep. menK. WlliIX." Tpy):{bI VI 10; de Zaleszye 1482 MZH nr 598; Zalesie Pieniążek 1577 ŹDzXVI 365; Zierh 391; Hal Bł II 83; WUN III 709. Zalesie n. top. 'za lasem'. Zalesie (1477) wś szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: SG XIV 335, Glog 15; Kap nr 618; ,,):{ep. menK. Wn5IX." Tpy):{bI VI 8; Zaliesie 1578 ŹDz XVI 374; K. Zierhoffer podaje takie nazwy wsi w innych powiatach. Hal BI I 82; WUN III 709. Zalesie n. top.

4. Patronimiczne nazwy wsi

Na badanym terenie nazwy patronimiczne należą do rzadkości, co podkreślali historycy i onomaści . W pow. kolneńskimjest tylko jedna nazwa obejmująca dwie wsie: Roginice, dziś Rogienice (1436) Piaseczne, R. Wypychy wsie szlach., pow. Kolno, gm. Mały Płock: SG IX 664; Glog 14; Kap nr 459; ,,):{ep. menK. Wn5IX ." Tpy):{bI VI 10; Roginicze 1428 MksM I nr 610; Roginicze Piaseczne, Wipichi 1578 ŹDz XVI 374; Zierh 320; Hal Bł I 147; WUN II 129. Rogienice n. patr. od n. os. Roginia. Nazwa powyższa derywowana jest sufiksem -ice charakterystycznym dla patronimików. s. Nazwy zdrobniale

Nazwy deminutywne powstały od istniejących toponimów drogą derywacji sufiksalnej, sufiksem -ki: Żebry, dziś Żebrki wś szlach. i włość., pow. Kolno, gm. Grabowo: SG XIV 753: ,,.n:ep. menK. WlliIX. 11 KpecT." Tpy):{bI VI 166; Zebro de Lubianka 1532 MZH nr 1025; Żebri 1577 ŹDz XVI 365; Zierh 326; Hal Bł I 196, WUN III 791. Żebrki n. zdr. od n. m. Żebry. Żelazy, dziś Żelazki wś szlach., pow. Kolno, gm. Stawiski: SG XIV 762; ,,.n:ep. menK. wlliIx."TpY):{bI VI 12; de Zelaski 1527 MZH nr 1010; Zelaski 1577 ŹDzXVI 365; Zierh 399; Hal BI I 197; WUN III 792. Żelazki n. zdr. od n. m. Żelazy. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńs~irn 265

Podsumowanie

Nazewnictwo wsi drobnoszlacheckich pow. kolneńskiego nie różni się zasadniczo od toponimii opracowanych wcze śniej powiatów łomżyńskiego i zambrowskiego. Podobnie jak w pow. łomżyńskim jest tu ponad 50% wsi drobnej szlachty (w pow. łomżyńskim 50,2%, w pow. kolneńskim 50,9%). Najwięcej wsi drobnoszlacheckich jest w pow. zambrowskim (ponad 70%). Poszczególne typy nazw na badanym terenie przedstawia tabela nr 4.

pow. pow. pow. Łącznie Lp Typ nazwy łomż'lński zambrowski kolneński Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. rodowe 78 58,2 80 55,2 53 63,8 211 58,3 2. dzierżawcze 30 22,4 33 22,7 15 18,1 78 21,5 3. topograficzne 23 17 ,2 29 20,0 II 13,3 63 17,4 4. patronimiczne 2 1,5 -- 2 2,4 4 l , l 5. kulturowe - - l 0,7 -- l 0,3 6. zdrobniałe - - -- 2 2,4 2 0,6 7. niejasne l 0,7 2 1,4 -- 3 0,8 134 100,0 145 100,0 83 100,0 362 100,0

We wszystkich dotychczasowych opracowaniach nazw wsi drobnoszlacheckich uwzględniono zarówno wsie zamieszkałe wyłącznie przez szlachtę jak i przez ludność mieszaną , szlachtę i włościan. Były to bowiem pierwotnie wsie szlacheckie, a w późniejszym okresie, w ciągu xvn - XIX wieku z różnych powodów zamieszkała tam ludność chłopska. Wsi mieszanych na badanym terenie jest około 25%. W niniejszym artykule przedmiotem opisu były tylko człony podstawowe nazw. Człony wyróżniające nazw zestawionych, powstałych w procesie rozpadania się wsi na działy będą przedstawione w odrębnym opracowaniu.

Bibliografia Bijak U., Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego, Kraków 200 1. Brlickner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993. Bujak F, Studia nad osadnictwem Małopolski, Kraków 1905. G10ger Z., Dawna ziemia łomżyńska , Warszawa 1876; przedruk: Łomża 1986. Gómowicz H., Rodowe nazwy miejscowe Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza, Gdańsk 1968. Halicka I., Nazwy środkowej i zachodniej Białostocczyzny (dzierżawcze , patronimiczne i rodzinne), Warszawa 1976. Halicka I., Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny (topograficzne i kulturowe), Warszawa 1978. 266 HENRYKA SĘDZIAK

Kapica L, Herbarz, Kraków 1978. Metryka Księstwa Mazowieckiego XV-XVI wieku, wyd. A. Wlodarski, t. I-II, Warszawa 1918, 1930. Polska XVI wieku pod względem geograficmo-statystycmym. Źródła dziejowe, t. XVI Mazowsze, wyd. A. Pawiński , Warszawa 1892. Polskie nazwy własne . Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa­ Kraków 1998. Rzetelska-Feleszko E., Nazwy miejscowe, w: Polskie nazwy własne . Encyklopedia, Warszawa-Kraków 1998, s. 191-230. Sędziak H., Złożone nazwy wsi drobnoszlacheckich w ziemi łomżyńskiej, "Białostockie Archiwum Językowe" 2, Białystok 2002, s. 117 - 129. Sędziak H., Dzierżawcze nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem , "Białostockie Archiwum Językowe" 3, Białystok 2003, s. 163 - 176. Sędziak H., Rodowe nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem, w: Polszczyma Mazowsza i Podlasia, t. VIII, red. H. Sędzi ak, Łomża 2004, s. 25-42. Słownik geog raficmy Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I - Xv, Warszawa 1880. Taszycki W. , Słownik staropolskich nazw osobowych, t. I - fi, Kraków 1925. Taszycki W. , Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Kraków 1927. Taszycki W. , Rzekomo patronimicme nazwy miejscowe, "Język Polski" XXI, 1936, s. 33 -42. Taszycki W., Rzekomo dzierżawcze nazwy miejscowe, ,,Język Polski" XXII, 1937, s.104-111. Taszycki W., Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946. Taszycki W., Patronimiczne nazwy miejscowe na Mazowszu, Kraków 1951. Trudy Varsavskogo Statisticeskogo Komiteta, t. VI Lomiinskaja Gubemija, Varsava 1891. Wiśniewski l , Rys dziejów osadnictwa na wschodnim Mazowszu, "Literatura Ludowa" (Ziemia łomżyńska i wiska) R. VI, nr 4 - 6, Warszawa 1962, s.11-21. Wiśniewski l, Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku, "Studia Łomżyńskie", t. I, Warszawa 1989, s. 19 - 107. Wolff A., Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku, Kraków 1937. V\.)Ikaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. I - III, Warszawa 1980- 1982. Zduńczyk-Jaroszowa J. , Topograficme nazwy polskie pochodzące od niektórych drzew i zwierząt, "Prace Topograficzne" 10, 1928, s. 113 - 133. Zierhoffer K., Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 267

Skróty tytułów wykorzystywanych źródeł

Brtic A. Brtickner, Słownik etymologicmyjęzyka polskiego, Warszawa 1993. Glog Z. Gloger, Dawna ziemia łomżyńska, Warszawa 1876; przedruk: Łomża 1986. GómR H. Gómowicz, Rodowe nazwy miejscowe Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza, Gdańsk 1968. Hal Bł I 1. Halicka, Nazwy środkowej i zaclwdniej Bialostocczymy (dzierżawcze, patronimicme i rodzinne), Warszawa 1976. HalBł II 1. Halicka, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczymy (topograficme i kulturowe), Warszawa 1978. Kap 1. Kapica-Milewski, Herbarz, Kraków 1978. MksMIIII Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI wieku, wyd. A. Włodarski, t. I-II, Warszawa 1918,1930. MZH A. Wolff, Mazowieckie zapiski herbowe Z XV i XVI wieku, Kraków 1937. SG Słownik geograficmy Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I - XV, Warszawa 1880 - 1902. SJPD Słownikjęzykapolskiego, red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa 1958-1969. Tpy.rI.bI Trudy Varsavskogo Statisticeskogo Komiteta, t. VI LOmZinskaja Gubernija, Varsava 1891. T Naj W. Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Kraków 1927. TP W. Taszycki, Patronimicme nazwy miejscowe na Mazowszu, Kraków 1951. TS W. Taszycki, Słownik staropolskich nazw osobowych, t. I - III, Kraków 1925. WON v\ykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. I - III, Warszawa 1980-1982. ZakrI A. Rybarski, Księga ziemska zakroczymska pierwsza 1423 -1427, Warszawa 1920. Zierh K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957. ŹDzXVI Polska XVI wieku pod względem geograficmo-statystycmym. Źródła dziejowe, t. XVI Mazowsze, wyd. A. Pawiński , Warszawa 1892. 268 HENRYKA SĘDZIAK

Inne skróty: nep. nepeSIDI g. gniazdo 1. dop. lewy dopływ n. ap. nazwa apelatywna n. dzierż. nazwa dzierżawcza n. kult. nazwa kulturowa n. os. nazwa osobowa n. patr. nazwa patronimiczna n. rod. nazwa rodowa n. rz./rzecz. nazwa rzeki, rzeczki n. top. nazwa topograficzna n. zdr. nazwa zdrobniała p.dop. prawy dopływ wśszlach. wieś szlachecka wśwłośc . wieś włościańska