Sędziak, Henryka Nazwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie kolneńskim "Studia Łomżyńskie", 15, 2004, s. [249]-268 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. y,Studia Lomżyńskie tom XV HENRYKA SĘDZIAK (Łomża) N azwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie kolneńskim Przedmiotem niniejszego artykułu są nazwy wsi zamieszkałych przez drobną szlachtę w powiecie ko1neńskirn. Jest to piąte z kolei opracowanie poświęcone nazwom tych wsi w historycznej ziemi łomżyńskiej i wiskiej. Poprzednie prace dotyczyły analizy różnych typów nazw w dwóch powiatach ziemi łomżyńskiej, w powiecie 1 2 łomżyńskim i zambrowskim • Dwa pierwsze artykuły omawiały nazwy rodowe , 4 następny - nazwy dzierżawcze3 i ostatni - nazwy topograficzne . Są to główne typy nazw wsi drobnoszlacheckich na tym terenie, obejmują one łącznie 97,8% (w tym: rodowe 56,6%, dzierżawcze 22,6%, topograficzne 18,6%). Inne nazwy (patronimiczne, kulturowe, zdrobniałe i niejasne) stanowią zaledwie 2,2% nazw wsi szlacheckich w wymienionych powiatach. Nazwy miejscowości są ściśle związane z przeszłością terenu, zwłaszcza z historią osadnictwa. Osadnictwo drobnoszlacheckie rozwijało się w ziemi łomżyńskiej i wiskiej stosunkowo późno. Naj starsze osadnictwo tych ziem miało charakter obronny i skupiało się wokół grodów na Narwią i jej dopływami. Osadnictwo to zostało prawie całkowicie zniszczone w XIII i na początku XIV wieku przez ciągłe najazdy wojowniczych sąsiadów Jadźwingów , Litwinów, Rusinów. Pod koniec XIV wieku zapanował I Powiat łomżyński w XIX i w pierwszej połowie XX wieku obejmował ziemie także powiatu zambrowskiego, utworzonego w 1954 roku. Dawny podział administracyjny stosują autorzy opracowań z XIX i z początku XX wieku. 2 H. Sędziak, Rodowe nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem /w:/ Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, część VID. Antroponimia i toponimia Mazowsza i Podlasia, red. H. Sędziak, Łomża 2004, s. 2542; tejże , Nazwy zJożone wsi drobnoszlacheckich w ziemi łomżyńskiej, , ,Biało s tockie Archiwum Językowe" nr 2, red. B. Nowowiejski, Białystok 2002, s. 117 -129. 3 H. Sędziak , Dz ierżawcze nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem, "Białostockie Archiwum Językowe" nr 3, red. B. Nowowiejski, Białystok 2003, s. 163 -176. 4 H. Sędziak , Topograficzne nazwy wsi drobnoszlacheckich w ziemi łomżyńskiej - re.ferat wygłoszony na XIV Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycznej w Białowieży we wrześniu 2004- roku. 250 HENRYKA SĘDZIAK na tych ziemiach względny spokój. Rozbicie J adźwingów pod koniec Xllr wieku, zawarcie układu polsko-litewskiego w 1385 roku w Krewie stworzyło możliwości nowego osadnictwa na północno-wschodnim Mazowszu. Książęta mazowieccy w końcu XIV i w XV wieku rozwijali ożywioną działalność osadniczą. Szczególnie duże zasługi położył w tym względzie książę Janusz rs . Osadnictwo to miało również charakter obronny, gdyż w zamian za książęce nadania kilkudziesięciu włók gajów, borów, lasów nowi osadnicy mieli obowiązek bronić tych ziem. Z okolic Zakroczymia, Wyszogrodu, Płocka, Ciechanowa, Nasielska, Gostynina itd. przybywali nad Narew drobni rycerze nieraz całymi rodami, przenosząc ze sobą 6 nazwy swoich starych wsi, często identyczne z ich nazwiskiem rodowym . Nowi osadnicy zakładali wsie, stopniowo wycinali bory zmieniając je na pola uprawne. W powiecie kolneńskim, który jest jednym z powiatów ziemi łomżyńskiej (obok powiatów łomżyńskiego, zambrowskiego i ostrołęckiego) , drobna szlachta założyła ponad 50% wsi. W artykule tym omawiane są toponimy w granicach obecnego pow. kolneńskiego , które różnią się znacznie w stosunku do okresu przedrozbiorowego, do kiedy to istniała ziemia łomżyńska jako jednostka administracyjna w województwie mazowieckim. Dzisiejszy pow. kolneński obejmuje znaczną część ziemi wiskiej. Osadnictwo szlacheckie w tym powiecie kształtuje się różnie w różnych gminach. Przedstawia to tabela nr 1. Lp. Gmina Liczba wsi szlacheckich % l. Mały Płock 13 15 ,5 2. Stawi ski 21 25,3 3. Kolno 21 25,3 4. Grabowo 28 33,7 5 Turośl O O Łącznie 83 100,0 Jak wykazuje tabela, najwięcej wsi szlacheckich jest w gm. Grabowo, niewiele w gm. Mały Płock, nie ma w ogóle wsi zamieszkałych przez szlachtę w gm. Turośl , podobnie w gm. Zbójna, należącej obecnie do pow. łomżyńskiego. Są to tereny dawnej Puszczy Zagajnicy, będącej własnością królów polskich. Proces osadnictwa w Zagajnicy rozpoczął się dopiero w połowie XVII wieku i było to głównie osadnictwo chłopskie. Uwzględniając podział oparty na kryteriach semantycznych Witolda Taszyckiego7 wśród wsi szlacheckich pow. kolneńskiego wyodrębniono pięć typów nazw. Są to nazwy: 5 Zob. J. Wiśniewski, PocU/:tek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XN i w xv wieku, " StudiaŁomżyńskie", t. I, Warszawa 1989, s. 42i n. 61. Wiśniewski, Rys dziejów osadnictwa na Wschodnim Mazowszu,/w:/ ,,Literatura Ludowa" VI, Warszawa 1962, nr4- 6, s. 11-21. 7 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946, s. 45 - 49. Nazwy wsi drobnomieszczańskich w powiecie kolneńskim 251 a) rodowe, np. Cedry, Cwaliny, Kiełcze, Rogale, Włodki, Wszebory, Wścieklice; b) dzierżawcze, np. Gnatowo, Karwowo, Łosewo, Obiedzino, Pachuczyn; c) topograficzne, np. Dzierzbia, Jurzec, Skroda, Vlt)!sokie, Zalesie; d) patronimiczne: Rogienice; e) zdrobniałe: Żebrki, Żelazki Zestawienie liczbowe poszczególnych typów nazw przedstawia tabela 2. Lp. Typ nazw Liczba wsi % l. nazwy rodowe 53 63,8 2. nazwy dzierżawcze 15 18,1 3. nazwy topograficzne 11 13,3 4. nazwy patronimiczne 2 2,4 5 nazwy zdrobniałe 2 2,4 Łącznie 83 100,0 Powyższe zestawienie wykazuje, że najwięcej wsi w pow. kolneńskim, podobnie jak w innych powiatach ziemi łomżyńskiej, stanowią nazwy rodowe. Do opracowania kolneńskich wsi szlacheckich wykorzystano źródła z XIX i początków XX wieku. Ważnym źródłem dla badań genezy wsi szlacheckich okazuje się Herbari Ignacego Kapicy-Milewskiegd . Przytacza on liczne dokumenty lokacyjne wsi, w których podane są imiona, nazwiska i herby właścicieli. Praca Zygmunta Glogera9 zawiera wykaz wsi drobnej szlachty i majątków szlachty folwarcznej w ziemi łomżyńskiej i wiskiej. Autor, badacz dziejów i kultury północno-wschodniego Mazowsza i Podlasia, znał opisywany teren z własnej eksploracji. Korzystając ze źródeł historycznych podawał przy każdej nazwie rok lub wiek, wktórym nazwę wymieniono w aktach po raz pierwszy. Bardzo przydatny w opracowaniu wsi szlacheckich jest Słownik geograficzny 10 , który informuje o mieszkańcach wsi szlacheckich lub włościańskich, a także dokładnie lokalizuje miejscowość podając powiat, gminę i parafię. Ważnym źródłem informacji dotyczącym badanych wsi jest także dokonany przez zaborców urzędowy spis wsi poszczególnych powiatów guberni łomżyńskiej 11 • Wiele cennych informacji dostarczaj ą Źródła dziejowe 12 i Mazowieckie 3 zapiski herbowe l • 8 I. Kapica-Milewski, Herbarz, Kraków 1870. 9 Z. Gloger, Dawna ziemia łomżyńska, ,,Biblioteka Warszawska", t. 2, Warszawa 1876; przedruk: Łomża 1986. 10 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1-15, Warszawa 1880-1902. II Trudy Varsavskogo Statistićeskogo Komiteta, t. 6, Warszawa 1891 . 12 Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Źródła dziejowe, t. XVI Mazowsze, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1892. 13 A. Wo1ff, Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku, Kraków 1937. 252 HENRYKA SĘDZIAK W niniejszym artykule wykorzystane zostały także prace Karola Zierhoffera'4 i Ireny Halickiej 15 • Opisując nazwy miejscowe pow. kolneńskiego lokalizowano je według "ykazu urzędowych nazwl6 . 1. Rodowe nazwy wsi Nazwy rodowe początkowo oznaczały pluralną nazwę grupy ludzi: rodziny lub rodu zakładającego osadę. Podstawami nazw rodowych były imiona i przezwiska I7 patriarchów rodu lub ojców rodzin . Tworzono też nazwy rodowe od nazwisk i herbów, np. Cedry od im. Cedro, Cwaliny od n. os. Cwalina lub Czwalina będącej również nazwą herbu, Mieczki od im. Mieczek (::;; Miecesław) . Pod względem strukturalno-gramatycznym' 8 nazwy rodowe są rzeczownikami mającymi formę mianownika liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego. Nazwy rodowe były przedmiotem wielu opracowań. Pisali o nich najpierw historycy l9 zwracając uwagę, że na północno-wschodnim Mazowszu liczne są nazwy rodowe, będące mianem osad o charakterze obronnym. Najwięcej prac poświęcił nazwom rodowym Hubert GÓmowicz. Wydał dwie monografie dotyczące tych nazw20 • Ponadto autor opracował szereg artykułów poświęconych nazwom rodowym różnych 21 regionów Polski • Opracowania nazw rodowych zawierają też wspomniane wyżej monografie K. Zierhoffera i 1. Halickiej, a także praca Urszuli Bijak22 dotycząca wszystkich nazw miejscowych południowego Mazowsza. 14 K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957. 151. Halicka, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny (dz ierżawcze, patronimiczne, rodzinne), Warszawa 1976; tejże, Nazwy środkowej i zachodniej Białostocczyzny (topograficzne, kulturowe), Warszawa 1978. 16 HYkaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. I - ID, Warszawa 1980 - 1982. 17 E. Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejscowe, /w:/ Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa-Kraków 1988, s.191-230. 18 S. Rospond, Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geog rajicznych, Wrocław 1957, s. 22 - 23. 19 T. Wojciechowski, Chrobacja. Rozbiór starożytności słowiańskich, t. I, Kraków 1873; F. Piekosiński